Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach

Gromadecka-Sutkiewicz
Probl
Hig Epidemiol 2010,
M, Kłos
91(4):
J. 699-703
Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących ... 699
Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację
w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach
zawodowych – porównanie wyników badań poznańskich
z 1997 i 2007 roku
Alcohol consumption among young people graduating from comprehensive and vocational
secondary schools – comparison of Poznan research results of 1997 and 2007
Małgorzata Gromadecka-Sutkiewicz, Jan Kłos
Pracownia Socjologii Medycznej Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Wprowadzenie. Od połowy lat 90. wzrastają odsetki osób niepełnoletnich
pijących alkohol.
Introduction. Since the mid-nineties of the 20th century the number of
minors who drink alcohol is increasing.
Cel. Poznanie wielkości i przyczyn oraz przedstawienie tendencji zmian
w konsumpcji alkoholu przez młodzież poznańską kończącą edukację
w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych w latach
1997 i 2007.
Aim. Understanding the magnitude, causes and present trends in alcohol
consumption by adolescents in Poznan, graduating from secondary schools
in 1997 and 2007.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono w 1997 (N=770) i 2007
(N=400) roku wśród uczniów trzecich klas liceów ogólnokształcących
i zasadniczych szkół zawodowych miasta Poznania. Dobór prób był losowowarstwowy. Zastosowano technikę ankiety. Procedura badawcza i użyte
narzędzie były tożsame w badaniach z obu lat.
Wyniki. Duży odsetek młodzieży (82,5% w 1997 i 85,7% w 2007)
konsumuje napoje alkoholowe, spośród których najpopularniejsze jest piwo.
Dynamika wzrostu jest większa w populacji dziewcząt i wśród licealistów,
co powoduje brak rozbieżności w alkoholizowaniu się zależnych od płci
i środowiska społecznego. Najczęstszymi przyczynami picia alkoholu są
„towarzystwo innych pijących”, „ochota” i „poprawa nastroju”. W 2007 roku
niższy odsetek młodzieży niż 10 lat wcześniej był przekonany o szkodliwości
picia alkoholu.
Wnioski. 1. Monitorowanie sytuacji w zakresie konsumpcji alkoholu przez
osoby niepełnoletnie. 2. Podnoszenie poziomu świadomości dotyczącej
szkodliwości picia alkoholu. 3. Podniesienie skuteczności oddziaływania
programów profilaktycznych i obowiązującego prawa.
Material and methods. The study was conducted in 1997 (N = 770)
and 2007 (N = 400) among third-grade students of comprehensive and
vocational secondary schools in Poznan. Stratified random sampling was
used as a sampling method. The test procedure and the research tools
used in the studies were identical in both years.
Results. A large number of young people drinks alcoholic beverages (82.5%
in 1997 and 85.7% in 2007), among which beer is the most popular.
The dynamics of growth is greater in the population of girls and among
students of comprehensive secondary schools, resulting in no gender or
social differences in alcohol drinking. The most common motives of alcohol
drinking are the „the company of drinking friends”, „feeling like drinking”
and „mood improvement”. In 2007, a lower proportion of young people
than 10 years before, was convinced of the hazards of alcohol drinking.
Conclusions. 1. Monitoring the consumption of alcohol by minors.
2. Raising the level of awareness about the hazards of alcohol drinking.
3. Increasing the effectiveness of prevention programs and applicable
law.
Słowa kluczowe: konsumpcja alkoholu, tendencje zmian, młodzież
Keywords: alcohol consumption, changes in alcohol drinking, young
people
© Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 699-703
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 10.10.2009
Zakwalifikowano do druku: 30.11.2010
Wprowadzenie
Wydaje się, że wiedza o negatywnych konsekwencjach zdrowotnych i społecznych picia alkoholu, palenia tytoniu i używania narkotyków jest powszechna
i dobrze udokumentowana. Nie przekłada się ona
jednak na prawidłowe zachowania społeczeństwa.
Polska należy bowiem do krajów o:
Dr n. biol. Małgorzata Gromadecka-Sutkiewicz
Pracownia Socjologii Medycznej, ul. Dąbrowskiego 79, 60-529 Poznań,
tel. 061 8546825, e-mail: [email protected]
–wysokim rejestrowanym spożyciu alkoholu, które
w 2007 roku wynosiło 8,8 litra spirytusu na statystycznego mieszkańca [1]
–dużym rozpowszechnieniu stosowania tytoniu, pali
bowiem co trzeci dorosły obywatel) [2]
–sporym odsetku – przeszło 1% – osób przyznających się do używania narkotyków [2].
700
W ostatnich latach baczną uwagę zwraca się też
na częstość stosowania przez polską młodzież substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu. Wyniki
badań prowadzonych na terenie kraju przekonują,
że od połowy lat 90. XX w. picie alkoholu stało się dla
osób niepełnoletnich normą. Bardzo dobrze widać
to w analizie danych z badań ESPAD prowadzanych
systematycznie od 1995 roku [3]. Co gorsze okazuje
się po alkohol sięgają osoby bardzo młode, już 11-latki,
nie tylko piją oni napoje alkoholowe, ale i upijają się
[4,5]. Autorzy Diagnozy Społecznej podkreślają, iż
w latach 2003-2007 wśród osób w wieku 16-18 lat
następuje sukcesywne zrównywanie odsetków kobiet
i mężczyzn konsumujących napoje alkoholowe, mimo
iż w populacji generalnej częściej po alkohol sięgają
mężczyźni [2]. W tej sytuacji na szkoły nałożono
obowiązek realizowania programów profilaktycznych
[6], a Sejm przyjął Deklarację w Sprawie Młodzieży
i Alkoholu w której wzywa zarówno administrację
państwową, organizacje pozarządowe, jak i wszystkich
obywateli do współpracy w realizacji zadań określonych w Narodowym Programie Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych i Ustawie o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi [7].
Cel badań
Poznanie wielkości i przyczyn oraz przedstawienie
tendencji zmian w konsumpcji alkoholu przez młodzież poznańską kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych
w latach 1997 i 2007.
Materiał i metoda
Badania przeprowadzono w latach 1997 i 2007
wśród uczniów trzecich klas liceów ogólnokształcących i zasadniczych szkół zawodowych miasta
Poznania. Wybrano taką populację ze względu na
to, iż część tej młodzieży wkrótce w ogóle zakończy
proces edukacji i nie będzie podlegała zinstytucjonalizowanym, permanentnym oddziaływaniom również
o charakterze zdrowotnym. Ponadto skontrastowanie
próby i przeprowadzenie niezależnych analiz miało pozwolić na wskazanie różnic w zachowaniach
i świadomości młodzieży wywodzącej się z różnych
środowisk społecznych. Próba z 1997 r. liczyła po 385
osób z obu typów szkół, zaś próba z 2007 r. po 200
osób. Ilość respondentów biorących udział w badaniu
w 2007 r. jest dużo niższa niż dziesięć lat wcześniej z
uwagi na trudności w dotarciu do młodzieży uczącej
się w zasadniczych szkołach zawodowych. Wprowadzona reforma edukacji spowodowała bowiem znaczne obniżenie odsetka młodzieży pobierającej naukę
w tym typie szkół. Dobór próby do badań był losowo‑warstwowy. Warstwowania dokonano ze względu na
typ szkoły. Następnie zastosowano schemat losowania
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 699-703
wielostopniowego, najpierw losowano szkoły, a potem
klasy, w których zostały przeprowadzone badania.
Zastosowano technikę ankiety, której podstawową
zaletą, ważną ze względu na podjętą tematykę – jest
anonimowość. Zebrany materiał opracowano w oparciu o program Statistica, wykorzystano test χ2, współczynnik kontyngencji (Ckor) i test istotności różnic
między procentami (p). Procedura badawcza i użyte
narzędzie były tożsame w badaniach z obu lat.
Wyniki badań i ich omówienie
Jednym z zadań jakie postawiono przed badanymi
było wyrażenie swojego poglądu na temat szkodliwości picia alkoholu. Rozkład odpowiedzi na to pytanie
w obu badanych próbach pokazuje ryc. 1.
70
1997
60
2007
50
40
30
20
10
0
zdecydowanie tak
raczej tak
nie wiem
raczej nie
zdecydowanie nie
Ryc. 1. Szkodliwość picia alkoholu w świadomości badanych
Fig. 1. Hazards of alcohol drinking in the respondents’ awareness
Zaskakujący jest fakt, że ilość odpowiedzi poprawnych (zdecydowanie tak i raczej tak) jest wśród
młodzieży badanej w 2007 r. o przeszło 12 punktów
procentowych niższa niż w grupie badanych w 1997 r.
Wskazuje to bowiem na niższy poziom świadomości
u młodzieży w 2007 r., mimo iż od roku szkolnego
2002/2003 szkoły są zobowiązane do realizowania
programów profilaktycznych, w których nie może
zabraknąć tych odnoszących się do konsumpcji alkoholu.
Wyrażenie konkretnego poglądu dotyczącego
szkodliwości konsumpcji alkoholu nie jest w żadnej
z prób skorelowane z typem szkoły do jakiej uczęszczali badani.
Analizy przeprowadzone w odpowiedziach licealistów z obu prób nie wykazały korelacji ze zmiennymi
niezależnymi, którymi były: płeć, poziom wykształcenia rodziców i zaspokojenie potrzeb materialnych
respondenta.
Natomiast wśród uczniów zasadniczych szkół
zawodowych badanych w 1997 r. stwierdzono występowanie zależności pomiędzy płcią a wyrażaną opinią
(χ2=0,0476; Ckor=0,1528), mężczyźni w większym
Gromadecka-Sutkiewicz M, Kłos J. Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących ... 701
stopniu są przekonani o nieszkodliwości picia alkoholu (k=3,2%; m=8,9%; p=0,0408). Podobna
zależność wystąpiła w próbie z 2007 r. (χ2=0,0394;
Ckor=0,1755; k=7,1%; m=18,7%; p=0,0180).
Mimo, iż większość badanych (87,4% z 1997 roku
i 75,3% z 2007 roku) jest przekonana o szkodliwości
konsumpcji alkoholu, to jednak nie powstrzymuje się
od jego picia. Wśród ogółu młodzieży badanej w 1997
roku do konsumpcji napojów alkoholowych przyznało
się 82,5%. Ilość osób pijących alkohol zależna była od
typu szkoły (χ2=0,0005; Ckor=0,1773), w mniejszym odsetku po alkohol sięgali licealiści (LO=77,7%;
ZSZ=87,3%; p=0,0005). Natomiast w próbie z 2007
roku o piciu przez siebie alkoholu poinformowało
85,7% respondentów i zachowanie to nie wykazało
korelacji z typem szkoły (ryc. 2).
88
86
84
1997
2007
82
80
78
76
94
92
90
1997
2007
88
86
84
82
80
78
76
74
72
pije alkohol ogółem
pijące kobiety
pijący mężczyźni
Ryc. 3. Konsumpcja alkoholu a płeć respondentów.
Fig. 3. Hazards of alcohol drinking and the respondents’ gender
Takie zmienne jak poziom wykształcenia rodziców
i zaspokojenie potrzeb materialnych respondenta
okazały się nie posiadać statystycznie istotnego wpływu na konsumpcję alkoholu w ani jednej, ani drugiej
próbie.
Młodzież zapytano również o rodzaje konsumowanego alkoholu. Okazało się, że alkoholem po który
respondenci sięgają najczęściej jest piwo, a najrzadziej
wino. Rodzaje preferowanego alkoholu nie uległy
zmianie na przestrzeni dziesięciolecia (ryc. 4).
74
72
LO
ZSZ
80
Ryc. 2. Konsumpcja alkoholu a miejsce edukacji respondentów
70
Fig. 2. Hazards of alcohol drinking and the respondents’ type of
school
60
1997
2007
50
40
Na przestrzeni dziesięciu lat zwiększyła się
liczebność licealistów pijących alkohol, natomiast
odsetek uczniów szkół zasadniczych stosujących napoje alkoholowe nie uległ istotnym zmianom. Można
zatem wnioskować o postępującej unifikacji zachowań
w obszarze konsumpcji alkoholu młodzieży z różnych
środowisk społecznych.
Zmienną różnicującą zachowania młodzieży w obszarze picia alkoholu w 1997 r. była płeć (χ2=0,0109;
Ckor=0,1884), rzadziej napoje alkoholowe piły kobiety (k=79,2%; m=91,5%; p=0,0118). Natomiast
w próbie badanej dziesięć lat później konsumpcja
alkoholu nie wykazała korelacji z płcią (ryc. 3).
Należy podkreślić, iż w okresie dziesięcioletnim
o blisko 12 punktów procentowych wzrósł odsetek
pijących napoje alkoholowe kobiet, podczas gdy odsetek mężczyzn podniósł się o jeden punkt procentowy.
W efekcie liczebności kobiet i mężczyzn sięgających po
alkohol w zasadzie się wyrównały. W próbie z 2007 r.
różnica między płciami osób pijących napoje alkoholowe wynosi zaledwie 1,7% na niekorzyść mężczyzn.
30
20
10
0
piwo
wino
wódka
Ryc. 4. Rodzaje alkoholu konsumowanego przez młodzież
Fig. 4. Kinds of alcohol consumed by respondents
Należy wyraźnie podkreślić fakt, że zwiększyło się spożycie wszystkich rodzajów alkoholi. Przy
czym najbardziej, bo aż o 14 punktów procentowych,
wzrosło spożycie wódki, a najmniej – o 10 punktów
procentowych – piwa. Konsumpcja wina zwiększyła
się o 12 punktów procentowych.
Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic
w rodzajach preferowanego alkoholu przez młodzież
z różnych typów szkół w żadnym badaniu.
Można natomiast stwierdzić, że kobiety częściej
niż mężczyźni piją wino, natomiast mężczyźni częściej
niż kobiety sięgają po wódkę.
702
Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): 699-703
80
1997
70
2007
60
50
40
30
20
10
0
towarzystwo
pijących
poprawa
nastroju
zdenerwowanie
ochota
nadmiar
obowiązków
Ryc. 5. Przyczyny picia alkoholu przez młodzież
Fig. 5. Reasons of alcohol drinking by respondents
Respondenci zostali też poproszeni o wskazanie
przyczyn picia alkoholu (ryc. 5).
Zebrany materiał pokazuje, że młodzież pije
alkohol w podobnych sytuacjach jak osoby dorosłe.
Generalnie najczęstszym powodem sięgania po napoje alkoholowe jest towarzystwo innych, również
pijących osób. Częstość wskazywania na tę przyczynę konsumpcji alkoholu zwiększyła się w okresie
dziesięcioletnim o blisko 12 punktów procentowych.
Na kolejnych miejscach wśród przyczyn konsumpcji
alkoholu uplasowały się posiadanie ochoty na napicie
się alkoholu i picie dla poprawy nastroju. Odsetki młodzieży podającej te przyczyny konsumpcji alkoholu nie
uległy zmianom na przestrzeni lat. Młodzież rzadko
pije napoje alkoholowe z powodu zdenerwowania
– aczkolwiek odsetek osób które tak czynią wzrósł
o 2 punkty procentowe – i nadmiaru obowiązków.
W tym ostatnim przypadku częstotliwość wskazywania zmalała o 3 punkty procentowe.
Picie alkoholu podczas przebywania w towarzystwie koreluje z miejscem edukacji młodzieży badanej
w 1997 r. (χ2=0,0003; Ckor=0,1823), natomiast nie
wykazuje powiązań statystycznie istotnych w przypadku ankietowanych w 2007 r. W końcu XX wieku
na tę przyczynę konsumpcji alkoholu częściej wskazywali uczniowie zasadniczych szkół zawodowych
(LO=61,0%; ZSZ=73,2%; p=0,0003). Płeć, poziom
wykształcenia rodziców i zaspokojenie potrzeb materialnych respondenta nie wpływa na wskazywanie tej
przyczyny konsumpcji alkoholu w żadnej próbie.
Sięganie po alkohol wtedy gdy ma się na niego
ochotę nie wykazało korelacji z miejscem pobierania
edukacji przez ankietowanych ani w 1997, ani w 2007
roku. Natomiast w obu próbach, zarówno w przypadku
licealistów (1997 rok χ2=0,0000; Ckor=0,3471; 2007
rok χ2=0,0188; Ckor=0,2130), jak i uczniów szkół
zasadniczych (1997 rok χ2=0,0000; Ckor=0,2922;
2007 rok χ2=0,03245; Ckor=0,3471), jest wyraźnie związane z płcią respondentów. Kobiety zawsze
rzadziej podają tą przyczynę konsumpcji alkoholu
(1997 rok k=21,5%; m=45,4%; p=0,0000; 2007
rok k=26,1%; m=40,4%; p=0,0365).
Alkoholizowanie się dla poprawy nastroju nie
wykazało korelacji z miejscem edukacji w próbie
z 1997 r., natomiast wykazało takową w 2007 r.
(χ 2=0,0420; Ckor=0,2663). Okazało się, że na
tą przyczynę częściej wskazała młodzież licealna
(LO=9,1%; ZSZ=3,1%; p=0,0482). Konsumpcja
alkoholu w celu poprawy nastroju wykazała współwystępowanie tylko z płcią respondentów w grupie osób
badanych w 1997 roku. Zarówno wśród licealistów
(χ2=0,0098; Ckor=0,1846), jak i uczniów szkół
zasadniczych (χ2=0,0147; Ckor=0,1744) częściej powód ten podawali mężczyźni (LO k=9,9%; m=19,1%;
p=0,0103; ZSZ k=4,0%; m=11,6%; p=0,0155).
Picie napojów alkoholowych w chwilach zdenerwowania zależy od miejsca edukacji badanych w próbach
z obydwóch lat (1997 rok χ2=0,0008; Ckor=0,1696
2007 rok χ2=0,02355; Ckor=0,2886), częściej postępują w ten sposób uczniowie z zasadniczych szkół
zawodowych (1997 LO=1,6% ZSZ=6,2% p=0,0010
2007 LO=3,0%; ZSZ=9,7%; p=0,0462). Ponadto
zachowanie takie jest częstsze u mężczyzn niż u kobiet
w przypadku obu prób (1997 LO k=0,4%; m=3,3%
p=0,0247; ZSZ k=2,4%; m=8,1%; p=0,0306; 2007
LO k=1,4% m=6,9%; p=0,0316; ZSZ k=3,6%;
m=12,8%; p=0,0236).
Stosowanie napojów alkoholowych z nadmiaru
obowiązków wykazało w badaniach prowadzonych
w 1997 roku związek z typem szkoły (χ2=0,0009;
Ckor=0,1679), częściej wskazywała tę przyczynę młodzież licealna (LO=5,2%; ZSZ=1,0%; p=0,0008).
Przyczyna ta nie wykazała korelacji z jakąkolwiek
zmienną niezależną w badaniach przeprowadzonych
w 2007 r. Podkreślić też należy, iż odsetek osób podających ten powód picia alkoholu zmalał.
Wyniki badań prowadzonych w populacji dzieci
i młodzieży na terenie Polski wskazują na rozpowszechnienie picia alkoholu w tej grupie [3,4,5].
Szczególny niepokój budzi intensyfikacja częstotliwości konsumpcji napojów alkoholowych, bowiem
coraz większe odsetki dzieci i młodzieży podają, iż
piły alkohol w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem.
(ryc. 6).
Zacierają się też różnice między płciami, a konsumpcją alkoholu, niezależnie od tego czy analizy
dotyczą kategorii osób pijących napoje te kiedykolwiek, czy w okresie ostatnich 12 miesięcy, czy 30 dni.
Zjawisko to zaobserwowali autorzy Diagnozy Społecznej w 2005 roku i nazwali „efektem pokolenia T” [2]
(transformacji – przypisek autora).
Dane z badań poznańskich nie odbiegają w sposób
zasadniczy od danych ogólnopolskich.
Gromadecka-Sutkiewicz M, Kłos J. Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących ... 703
120
100
80
60
40
pijący 30 dni przed badaniem
pijący w czasie ostatnich 12 miesięcy
pijący kiedykolwiek
20
0
1995
2003
2005
2007
Ryc. 6. Picie napojów alkoholowych przez uczniów drugich klas szkół
ponadgimnazjalnych
Fig. 6. Alcohol drinking by 2nd grade students of secondary schools
Na podstawie wyników badań ESPAD
Wnioski
1. Młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych
w dość dużej części ma świadomość szkodliwego działania alkoholu na organizm człowieka.
Podkreślić jednak należy, że obecnie odsetek
badanych posiadających taką świadomość jest
dużo niższy niż dziesięć lat wcześniej i zależność
jest statystycznie istotna (1997 =84,7%; 2007
=75,3%; p=0,0000). Sugeruje to, iż między in-
nymi programy profilaktyczne realizowane przez
szkoły nie do końca spełniają swoje zadania. Ponadto osoby niepełnoletnie prawdopodobnie nie
mają trudności w zakupie napojów alkoholowych,
a więc skuteczność obowiązujących rozporządzeń
prawnych budzi wątpliwość.
2. Zdecydowana większość młodzieży konsumuje
napoje alkoholowe, przy czym odsetek pijących
w okresie dziesięcioletnim wzrósł o przeszło 3
punkty procentowe. Ponadto badania wykonane w 1997 r. wykazały, że częściej piją alkohol
mężczyźni, oraz uczniowie zasadniczych szkół
zawodowych. W 2007 r. różnice w konsumpcji
alkoholu wynikające z płci i miejsca edukacji
przestały występować. W latach 1997-2007
nastąpiły więc wśród poznańskich uczniów kończących edukację w liceach ogólnokształcących
i zasadniczych szkołach zawodowych niekorzystne zmiany w rozpowszechnieniu używania
alkoholu, szczególnie wśród kobiet i licealistów.
Konieczny jest monitoring omawianego problemu
i kontynuowanie działań profilaktycznych, przy
czym należy zastanowić się nad sposobami podniesienia ich skuteczności.
3. Przyczyny konsumpcji alkoholu przez młodzież
z obu badanych populacji są w dużej mierze tożsame. Najczęstszymi przyczynami picia alkoholu
są „towarzystwo innych pijących”, „ochota”
i „poprawa nastroju” co prawdopodobnie będzie
generowało picie alkoholu wśród młodzieży i może prowadzić do pojawienia się uzależnienia.
Piśmiennictwo / References
1. Wielkość i struktura spożycia alkoholu. www.parpa.pl
2. Czapiński J, Panek T. Diagnoza Społeczna. Rada Monitoringu
Społecznego, Warszawa 2003, 2005, 2007.
3. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez
młodzież szkolną. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
1995, 2003, 2005, 2007.
4. Mazur J, Wojnarowska B. Współwystępowanie palenia
tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowań ryzykownych
u młodzieży szkolnej. Tendencje zmian w latach 1990-2002.
Alkoholizm i narkomania 2004,18,1-2.
5. Wojnarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji
psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce
w latach 2002-2006. Probl Hig Epidemiol 2007, 88, 4.
6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 31.01.2002 r zmieniające rozporządzenie w sprawie
ramowych statutów przedszkola oraz szkoły publicznej
(Dz.U. 2002 r nr 10, poz 90).
7. Ustawa z dnia 28.03.2003 r. o zmianie ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U.
2003 r nr 80, poz 719).