Pobierz artykuł - Prace Kulturoznawcze

Acta
Universitatis
Wratislaviensis
No 3487
Prace
Kulturoznawcze XV
Wrocław 2013
Katarzyna Uczkiewicz
Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”
„O, my umiemy czekać...”
— projekt czeskiego
odrodzenia narodowego
w tetralogii Vladimíra Macury
Ten, který bude (Ten, który będzie)
Vladimír Macura1, znawca epoki czeskiego odrodzenia narodowego, zarówno w swej pracy naukowej, jak i w twórczości literackiej dekonstruuje dziewiętnastowieczny projekt budowy nowoczesnego narodu czeskiego. Zakładał
on „przebudzenie” narodu i jego emancypację w wyniku awansu społecznego
i kulturowego, opartego na wspólnocie językowej2. Można zaryzykować tezę,
że był to w swej istocie modelowy „wielki projekt przyszłościowy” (niektórzy
historycy i politolodzy mówią wprost o „ponownym wymyśleniu narodu”3), tak
charakterystyczny dla epoki po Wielkiej Rewolucji Francuskiej4. Zakładał on
stworzenie społeczeństwa czeskiego niemal „od zera”, według teoretycznego
wzorca, z wyznaczonym panteonem bohaterów, kanonem zwyczajów i konwencji, wreszcie z wygenerowanym przez grono filologów językiem jako środkiem
komunikacji.
1
Vladimír Macura (1945–1999), czeski literaturoznawca, tłumacz i pisarz, w latach 1993–1999
dyrektor Akademii Nauk Republiki Czeskiej, autor wielu prac analizujących nowoczesne mity i elementy ideologiczne w kulturze (Znamení zrodu. České národní obrození jako kulturní typ, 1983;
Šťastný věk, 1992: Masarykovy boty a jiné semi(o)fejetony, 1993), a także powieści Občan Monte Christo (1993) i tetralogii Ten, který bude (Informator, 1993; Komandant, 1994; Guvernantka,
1997; Medicus, 1999), tłumacz literatury estońskiej, redaktor i wspołredaktor słowników z dziedziny historii i teorii literatury, zob. J. Tomeš et al., Český biografický slovník XX. století, Praha 1999,
cz. II. K–P, s. 305.
2 J. Patočka, Kim są Czesi, przeł. J. Baluch, Kraków 1997, s. 71.
3 Między innymi Stanislav Balík, powołując się na Dušana Třeštíka, używa tego określenia
(w oryginale: „velký projekt znovuvzmýšlení národa”) w artykule Kořeny komunismu v české
společnosti, „Revue Politika” 1, 2010, www.revuepolitika.cz/clanky/1231/koreny-komunismu-v-ceske-spolecnosti (dostęp: 31 grudnia 2012).
4 Zob. M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 5.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 149
2013-10-30 11:16:29
150
Katarzyna Uczkiewicz
Odrodzenie narodowe
Sam termin „odrodzenie narodowe” jest znacznie młodszy niż epoka, którą
opisuje. Użył go Tomaš G. Masaryk w 1895 r. w eseju Česká otázka5, określając
w ten sposób okres emancypacji narodu czeskiego od zniesienia poddaństwa do
czasów mu współczesnych6. Dla przyszłego prezydenta Czechosłowacji (funkcję
tę pełnił w latach 1918–1935) ruch odrodzenia narodowego był bezpośrednim
spadkobiercą ruchu husyckiego — w swoich pismach przedstawia go w kontekście europejskiego humanizmu. Jako drugą inspirację starań odrodzeniowych
wskazuje Masaryk idealistyczną filozofię niemiecką.
Esej Masaryka napisany był z myślą o podjęciu dyskusji z czeskim środowiskiem intelektualnym ówczesnej epoki i rzeczywiście taką dyskusję — trwającą
z pewnym sensie po dziś dzień — wzbudził7. Historycy, filozofowie, a także badacze literatury, którzy podjęli w swoich pracach — kontynuujących myśl Masaryka lub wobec niej polemicznych — tezy tego uczonego, odrzucili tym samym
obowiązujący dotychczas w czeskim środowisku patriotycznym (tak zwany vlastenci) quasi-mistyczny dyskurs cudownych „ponownych narodzin”, a nawet, jak
wówczas mówiono, „ponownego wskrzeszenia” narodu, na rzecz pozytywistycznego w swych podstawach dyskursu naukowego8. Dyskusja wokół odrodzenia
narodowego toczyła się w epoce, gdy „czeski sen”9 o stopniowym zyskiwaniu
suwerenności politycznej i państwowej stawał się rzeczywistością. W październiku 1918 roku Masaryk stanął na czele niepodległej Republiki Czechosłowackiej.
Jego osoba zdominowała cały okres międzywojenny (nazywano go — „ojczulkiem”, a po odejściu z urzędu tytułowano „prezydentem wyzwolicielem”10) do
tego stopnia, że w 1930 roku parlament dla upamiętnienia jego zasług przyjął
specjalną ustawę: „T.G. Masaryk zasłużył się dla państwa”11.
Tymczasem, jak wspomniano, jeszcze przed pierwszą wojną światową część
historyków (zwłaszcza tak zwana szkoła Františka Golla) zakwestionowała
pierwszeństwo tradycji husyckiej jako inspiracji odrodzenia narodowego, wpisując ten proces w szerszy kontekst emancypacji narodów Europy na gruncie wspólnoty językowej (szczególnie, choć nie tylko, Europy Środkowo-Wschodniej)12.
W tych interpretacjach wzrastało znaczenie filozofii Johanna Gottfrieda Her5
Zob. T.G. Masaryk, Česká otázka, Praha 1908.
J. Lehár et al., Česká literatura od počátku k dnešku, Praha 1998, s. 175.
7 J. Svoboda, Masarykova „Česká otázka” a diskuse kolem ní, „Bohemistyka” 2001, nr 1, s. 3.
8 Zob. J. Lehár et al., op. cit.
9 Zob. V. Macura, Sen o českém snu (Namísto úvodu), [w:] idem, Český sen, Praha 1998, s. 7–3.
10 Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2005, s. 803.
11 Ibidem.
12 A. Kroh, Polak, Czech — dwa bratanki, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków
1995, s. 44.
6
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 150
2013-11-06 14:48:49
„O, my umiemy czekać...” — projekt czeskiego odrodzenia narodowego
151
dera13, nie tylko jako autora językowej definicji narodu, ale także twórcy koncepcji „Słowiańszczyzny”, która wzmacniała panslawizm czeskich patriotów
połowy XIX wieku14, widzących w carskiej Rosji — jedynym wówczas istniejącym państwie słowiańskim — naturalnego sojusznika i mentora15. Josef Pekář
z kolei początków odrodzenia narodowego szukał w „barokowym patriotyzmie
kontrreformacyjnym”16, inspirującym językowe badania wczesnego etapu oświecenia. W okresie międzywojennym związek tendencji odrodzeniowych z reformacją kwestionował między innymi Ferdinand Peroutka17.
Mit założycielski
Dyskusja na temat czeskiego odrodzenia narodowego wyszła daleko poza ramy
sporu akademickiego, dotyczyła bowiem podstaw tożsamości nowego państwa.
Uczynienie z ruchu odrodzenia narodowego mitu założycielskiego międzywojennej I Republiki w sposób naturalny silnie zideologizowało, a wręcz upolityczniło
zagadnienie — do tego stopnia, że także historycy i badacze kultury w polemice odrzucali nierzadko naukową bezstronność, posuwając się do daleko idących
uproszczeń, szczególnie w publikacjach popularyzatorskich i artykułach w prasie
wielkonakładowej. Paradoksalnie, konsekwencją „umasowienia” tej dyskusji był
powrót odrzuconego przez Masaryka w eseju Česká otázka dyskursu mitologicznego i poetyckiego18.
Ramy dyskursu odrodzeniowego, wyznaczone przez zwolenników i —
w o wiele niższym stopniu — oponentów Masaryka, określały widnokrąg tożsamości obywateli I Republiki Czechosłowackiej, aktualizowany w literaturze
popularnej, podręcznikach szkolnych, znajdujący odbicie w pomnikach, nazwach
ulic i świętach państwowych. Brakło tu miejsca na niezgodne ze zintegrowanym
wewnętrznie obrazem irracjonalne aspekty filozofii idealistycznej i kultury romantycznej — te elementy zapisały się w świadomości społecznej jako drugorzędne i „niekulturotwórcze”.
13
J. Patočka, op. cit., s. 72.
B. Suchoń, Kollarovski mit Słowiańszczyzny, [w:] Mity narodowej w literaturach słowiańskich, red. M. Bobrownicka, Kraków 1992, s. 93.
15 Warto zauważyć, że sam Masaryk był wobec Rosji bardzo krytyczny, stąd też pomniejszał
znaczenie panslawizmu dla ruchu odrodzenia narodowego, co skłoniło Peroutkę do nazwania go
człowiekiem, który patrzy na historię jak w lustro, by zobaczyć w niej swoją twarz (zob. J. Svoboda,
op. cit., s. 12).
16 J. Patočka, op. cit., s. 71.
17 J. Svoboda, op. cit., s. 11.
18 J. Petřáň, Na téma mýtu Bílé Hory, [w:] Traditio et cultus. Miscellanea historica Bohemica
Miloslao Vlk archiepiscopo Pragensi ab eius collegis amicisque ad annum sexagesimum dedicata,
red. Z. Hledíková, Praha 1993, s. 160.
14
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 151
2013-10-30 11:16:29
152
Katarzyna Uczkiewicz
Po 1945 roku utrwalony w międzywojniu racjonalistyczny „liberalno-oświeceniowy” dyskurs odrodzenia narodowego dał się stosunkowo łatwo wpisać
w narrację o wyzwoleniu „wyklętego ludu ziemi”. W ujęciu komunistycznym
odrodzenie narodowe jawiło się jako ruch kacerski, antykatolicki, antyszlachecki, tradycyjnie zwrócony ku Rosji jako „Wielkiemu Bratu”19. Po ideologicznej
korekcie naród plebejski przekształcił się w lud robotniczy, tradycyjna antyniemieckość zmieniła się w nieufność wobec rewizjonistycznego, szykującego
militarny odwet, Zachodu, a panslawizm w lojalność wobec Związku Radzieckiego20.
Projekt czeskiego odrodzenia narodowego powstał w epoce, w której wiara
w idee zdolne zmienić rzeczywistość legitymizowała tworzenie i — co więcej —
próby realizacji wielkich narracji przyszłościowych. Był więc od swoich początków podatny na ideologizację i ta podatność stanowiła jego immanentną cechę.
Dzięki temu mógł być — po pewnych retuszach — z równym powodzeniem wykorzystany jako element narracji panslawistycznej, pozytywistycznej, liberalno-demokratycznej narracji I Republiki, jak i socrealistycznej.
Macurze udało się „odideologizować” czeskie odrodzenie narodowe. W pracy
Znamení zrodu21 (wydanej po raz pierwszy w 1983 roku) zaproponował semiotyczne spojrzenie na dyskurs epoki jako na model kultury, nowy język, w którym możliwe było stworzenie czeskiej narracji. O tym, że wyjście poza ideologię
było udane, świadczyć może, że drugie wydanie Znamení zrodu — sześć lat po
„aksamitnej rewolucji” i zmianie systemu politycznego — nie wymagało naniesienia żadnych poprawek, skreśleń czy dopowiedzeń22, zostało jedynie rozszerzone o aktualną bibliografię i dodatkowy rozdział. Teoretyczne i eseistyczne prace
Macury otwarły drogę do redefinicji i zmiany spojrzenia na epokę, wyjście poza
utrwalone klisze antykatolickości, ludowości, proletariackości, słowianofilstwa
i racjonalizmu.
Tetralogia „odrodzeniowa”
Akcja powieści wchodzących w skład „odrodzeniowej” tetralogii Macury Ten,
který bude toczy się w środowisku czeskich „budzicieli” narodowych lat 40. XIX
wieku, a jej historyczną kulminacją jest najważniejsze czeskie wydarzenie Wiosny
Ludów: Zjazd Słowiański w czerwcu 1848 roku w Pradze i studencka rebelia (prawdopodobnie sprowokowana przez austriacką tajną policję) 12–17 czerwca (tak zwana svatodušní bouře). Bohaterami są czescy patrioci (vlastenci), częściowo postaci
19
20
21
22
Zob. S. Balík, op. cit.
V. Macura, Ten, který…, s. 12.
Zob. V. Macura, Znamení zrodu. České národní obrození jako kulturní typ, Jinočany 1995.
Ibidem, s. 8.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 152
2013-10-30 11:16:30
„O, my umiemy czekać...” — projekt czeskiego odrodzenia narodowego
153
fikcyjne, częściowo autentyczne23. Autor wykorzystuje swoją wiedzę teoretyczną
i historyczną, kreując obraz tak wiarygodny, że łatwo dajemy się mu zwieść24.
W cyklu Ten, který bude Macura przedstawia projekt czeskiego odrodzenia
narodowego jako wypadkową rojeń, przypadków, lokalnych mód, marzeń sennych, pomyłek, osobistych interesów i animozji małego grona wywodzących się
z chłopstwa drobnomieszczan, którzy niejako bawią się w wymyślanie przyszłego
społeczeństwa. Jednocześnie — jako znawca kultury i literatury epoki — także
w fikcji literackiej wskazuje na systemowe mechanizmy budowy takiej narracji.
Ważną rolę w refleksji badacza odgrywają kategorie języka, konwencji, gry, mistyfikacji, idei i romantyzmu.
Język
Projekt narodu, jak każdy inny projekt, wymaga języka, w którym mógłby
zostać opowiedziany i zapisany (oczywiście w tym konkretnym przypadku język stanowi ten czynnik, który mógłby potencjalnie połączyć jego użytkowników
w postulowaną wspólnotę).
Lingwocentryzm czeskiego odrodzenia narodowego jest — według Macury
— jedną z najważniejszych cech tej formacji. Wobec braku reprezentacji politycznej czy instytucjonalnej, wobec „uśpienia” (by posłużyć się popularną ówczesną
metaforą) narodu „czeska kultura jest z całą pewnością budowana początkowo
jako kultura filologiczna — pisze w Znamení zrodu. — Nie oznacza to jednak
w żadnym razie tylko podporządkowania kultury filologii, ale także podporządkowanie filologii wspólnemu systemowi ideologicznemu”25.
Nie bez powodu za symboliczny początek czeskiego odrodzenia narodowego
uważa się często rok 1775, czyli datę opublikowania przez historyka Františka
Martina Pelca tekstu Dissertatio apologetica pro lingua slavonica, praecipue Bohemia (1672/1673)26 autorstwa Bohuslava Balbina, który w wielkim stopniu zainspirował ówczesnych „budzicieli”. Dissertatio wpisywało się w sięgającą końca
XVII wieku tradycję obron — apologii języka czeskiego27, które zyskały aktuali23
Ważnymi postaciami w powieściach są między innymi Karel Slavoj Amerling, założyciel
czeskiego ośrodka naukowego Budeč; poeta i etnograf František Ladislav Čelakovský; pisarz i działacz polityczny Josef Frič; profesor fizjologii Jan Evangelista Purkyně i Antonie Bohuslava Reiss
(Rajská), nazywana pierwszą czeską nauczycielką; Leopold Lev Thun-Hohenstein, czeski szlachcic,
polityk austriacki (zob. Kdo byl kdo v naších dějinách do roku 1918, red. P. Augusta et al., Praha
2000).
24 M. Kowalewska, František Ladislav Čelakovský. Cztery portrety z Wrocławiem w tle, [w:]
Parémie národů slovanských. Sborník příspěvků z mezinárodní konference konané u příležitosti 150.
výročí úmrtí F.L. Čelakovského a wzdání jeho „Mudrosloví”, Ostrava 2003, s. 44–45.
25 V. Macura, Znamení zrodu..., s. 45.
26 M. Maciołek, Tożsamość narodowa Czechów w świetle pismiennictwa czeskiego w XVIII wieku, Wrocław 2012, s. 208–209.
27 Ibidem, s. 26.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 153
2013-10-30 11:16:30
154
Katarzyna Uczkiewicz
zację w Herderowskiej koncepcji narodu, powstającego ze wspólnoty językowej.
Działalność kolejnych pokoleń „budzicieli” koncentrowała się w wysokim stopniu na poszerzaniu czeskiej przestrzeni językowej, przez aktywność w kulturze,
literaturze, nauce i sztuce, ale także inicjatywy administracyjne i instytucjonalne. W efekcie w drugiej połowie XIX wieku język czeski staje się „uświęconym
totemem”28, co więcej, każdy akt językowy jest traktowany jako demonstracja
uczuć patriotycznych29.
Sakralizacja języka wynika według Macury ze szczególnej w tamtych konkretnych okolicznościach politycznych i społecznych roli aktu językowego, który
nabiera cech gestu demiurgicznego.
Świat kultury czeskiej nie jest w rozumieniu odrodzeniowym nazywany środkami językowymi,
jest przez nie produkowany, bo rzeczywistość kultury czeskiej z początku spoczywa głównie
w języku, więc samo używanie języka jest kulturotwórcze30.
Język to pełnoprawny bohater „odrodzeniowych” powieści Macury. Emancypacja höchbohemisch, jak pogardliwie określa postulowaną wówczas i wywodzącą się z języka chłopskiego „wysoką czeszczyznę” jeden z bohaterów powieści,
jest osobnym tematem tetralogii. Sportretowane przez pisarza środowisko patriotów za swą misję uważa przywrócenie czeszczyzny zgermanizowanym Czechom,
którzy przez stulecia, po wojnach husyckich i utraceniu suwerenności, zostali niemal całkowicie zgermanizowani. Język czeski pozostał językiem codziennej komunikacji warstw niższych, szczególnie na wsi, awans społeczny i przynależność
do kręgu kultury wyższej wiązały się natomiast z przyjęciem języka niemieckiego
jako elementu tożsamości31.
Bohaterowie powieści Macury, wykorzystując język „pokojówek i woźniców”, starają się stworzyć nowoczesne narzędzie komunikacji, nośnik kultury
i wartości abstrakcyjnych. Zagadnienia tworzenia czeskiego dyskursu naukowego i terminologii specjalistycznej nurtują Jana Evangelistę Purkyniego i Slavoja Amerlinga, ale także dziewczęta przygotowujące hasła do encyklopedii
w języku czeskim. Hrabia Lev Thun, wysoki urzędnik monarchii habsburskiej,
zatrudnia sekretarza, który ma przygotować dla niego „podręczny katalog
slavik”32, później, jako minister oświaty, zakłada czeskie szkoły realne i zleca
Františkowi Čelakovskiemu przygotowanie dla uczniów wyboru lektur w języku czeskim.
28 V. Novotný, Politické překrucování faktů jako podstata lidské zkušenosti, Britské listy. Archiv
vydání 1996–2001, http://www.britskelisty.cz/0008/20000811g.html (dostęp: 31 stycznia 2012).
29 M. Filipowicz, Urodzić naród. Z problematyki czeskiej i słowackiej literatury kobiecej II połowy XIX w., Warszawa 2008, s. 51.
30 V. Macura, Znamení zrodu..., s. 53.
31 K. Horálek, Studie o populární literatuře českého obrození, Praha 1990, s. 25.
32 V. Macura, Ten, který..., s. 86, przeł. K. Uczkiewicz (wszystkie fragmenty tekstów V. Macury
w przekładzie autorki artykułu).
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 154
2013-10-30 11:16:30
„O, my umiemy czekać...” — projekt czeskiego odrodzenia narodowego
155
Przywiązywanie wagi do zagadnień językowych przybiera niekiedy formy groteskowe. Oto na przyjęciach w dobrych mieszczańskich domach stoi skarbonka,
do której wrzuca się stosowną sumę za każde słowo wypowiedziane po niemiecku
(co wywołuje ból głowy u dziewcząt, niepotrafiących znaleźć czeskiego odpowiednika niemieckiego Kopfchsmerz), a jedynym realnym owocem trudu panien
encyklopedystek są zaręczyny z dobrze zapowiadającymi się młodymi gośćmi patriotycznych salonów. Poeta František L. Čelakovský na wieść o wybuchu zamieszek w 1848 roku postuluje dokonanie czynów „mężnych i nieodwracalnych”33
— i nawołuje do reformy ortografii.
Konwencja
W języku, który w dojrzałej formie dopiero powstaje, przestrzeganie sztywnych
konwencji bywa uznawane za szczególnie pożądane. Konwencjonalne zwroty są
niejako „prototypami”, „wersjami testowymi”, z których tworzy się tezaurus do
spontanicznego wykorzystywania w przyszłości. Naturalnym poligonem, na którym bada się ich użyteczność, jest życie towarzyskie, wystąpienia publiczne, a także korespondencja. Macura podkreśla, że patriotyczna społeczność szybko wypracowała własne zasady etykiety, częściowo przez zanegowanie konwencji typowych
w języku niemieckim (odrzucano feudalną tytulaturę, wypracowywano własne formuły pozdrowień, powitań, pożegnań, często zawierające elementy emotywne)34.
Znajomość konwencji językowej jest biletem wstępu do zamkniętego środowiska.
Brak tej wiedzy demaskuje głównego bohatera Informatora Johanna Manna, próbującego podszyć się pod jednego z czeskich „budzicieli” w liście do panny encyklopedystki, w którym adresatkę tytułuje „Wielce szanowną panną, wspaniałomyślną
patriotką”35. Tymczasem, jak wyjaśnia mu dziewczyna przy najbliższej okazji:
pan Vidimský z całą pewnością nie nazwałby mnie w liście wielce szanowną panną, a już na
pewno nie wspaniałomyślną patriotką. Zawsze nazywał mnie „najdroższą panną Jarosławą”.
Nigdy inaczej mnie nie nazwał. Nigdy36.
Przykładem obowiązującej konwencji było — niezwykle rozpowszechnione — przyjmowanie przez „budzicieli” słowiańskich „imion patriotycznych”.
W powieściach Macury dziewczęta z tego środowiska wybierają między innymi
imiona Bohuslava, Jaroslava, Vlasta czy Bohdana. Imiona nie są oczywiście przypadkowe, są to typowe „imiona znaczące”, traktowane z całą powagą jako swego
rodzaju deklaracja ideowa. Panna Jaroslava przyjęła imię na cześć „tego, który
zagnał Mongołów w stepy”37, aby podkreślić, że „wszystko, co tu robimy, to jest
33
34
35
36
37
Ibidem, s. 454.
V. Macura, Znamení zrodu..., s. 125.
V. Macura, Ten, který…, s. 176.
Ibidem, s. 182.
Ibidem, s. 73.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 155
2013-10-30 11:16:30
156
Katarzyna Uczkiewicz
walka”. Johann Mann, zgermanizowany Czech chłopskiego pochodzenia, który
po kilku latach pracy w Wiedniu przyjeżdża do Pragi, zostaje — wbrew swojej
woli zresztą — nazwany Vratislavem, tym, który wrócił.
Gra
W ujęciu Macury realizacja projektu odrodzeniowego jawi się jako pewien rodzaj gry — gry w dojrzałą kulturę „w pełni rozwiniętego organizmu społecznego”38.
W swoich pracach teoretycznych zagadnieniu gry jako swoistej symulacji rzeczywistości w „mikroświecie czeskich patriotów”39 poświęca wiele miejsca, analizując
pozornie drugorzędne, ale kulturotwórczo istotne jej elementy, jak czeskie bale, nadawanie „patriotycznych” imion, wycieczki (zwane pielgrzymkami) do miejsc związanych z początkami państwa czeskiego, prowadzenie głośnych rozmów w języku
czeskim podczas niedzielnych spacerów w centrach miast itp.40 W kategoriach gry
odczytujemy także konkretne zachowania bohaterów jego powieści: grą w fanty jest
karanie finansowe za wtrącanie słów niemieckich do konwersacji, grą w kalambury
są nawiązujące do historii i mitologii słowiańskiej „żywe obrazy”, inscenizowane
w patriotycznych domach, a cała historia Czechów jest scenariuszem przedstawień
teatrzyku kukiełkowego, które inscenizuje zdetronizowanemu cesarzowi Ferdynandowi (osiadłemu w Pradze) jego czeski lekarz Ferdinand Máchal.
Ze względu na wspomniany lingwocentryzm kultury odrodzenia narodowego
szczególną funkcję pełnią tu gry językowe. Nadawane przez „budzicieli” imiona patriotyczne mają swoje znaczenia, ukrytych znaczeń i koincydencji szuka
się w nazwach miast: dla Johanna Manna Praga jest martwym miastem, miastem „prochów” (Praha — prach), bohaterowie Guwernantki często wspominają
o wracaniu do Wrocławia (Vratislav — vrátit se), a gdy hrabia Thun obejmuje
wysokie stanowisko we Lwowie, Čelakovski uznaje za oczywiste i właściwe, że
człowiek o imieniu Lev tam właśnie będzie miał siedzibę.
Efektem gry słów (tylko częściowo przetłumaczalnej na język polski) jest nazwa budowanej przez Slavoja Amerlinga czeskiej wszechnicy Budeč (nota bene
jego powieściowa przemowa stanowi zwięzły wykład idei czeskiego odrodzenia
narodowego):
Potrzebuję ludzi […]. Budowniczych słowiańskiej świątyni. Budowniczych Budči. Wie pan,
przyjacielu, co to jest Budeč? Budeč to znaczy ten, który będzie. Ten, który nigdy nie zaniknie,
ten, który przetrwa. Budeč jest nasieniem przyszłości. Budeč to ten, który buduje, stawia. Podstawy nowego świata słowiańskiego. Nie rozbitego na części, lecz zjednoczonego, jak prawdziwe królestwo boże. Ale Budeč to także ten, który budzi, budzi z dwustuletniego snu […]. Budeč
to słowo. Ale to słowo oznacza świat41.
38
39
40
41
V. Macura, Znamení zrodu..., s. 109.
Ibidem, s. 119.
Zob. ibidem, rozdział Vlastenecká společnost; V. Macura, Český sen...
V. Macura, Ten, který..., s. 49–50.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 156
2013-10-30 11:16:30
„O, my umiemy czekać...” — projekt czeskiego odrodzenia narodowego
157
Mistyfikacja
Gra, uznawana przez Macurę za jeden z filarów kultury czeskiego odrodzenia narodowego, zastępuje rzeczywistość. Może być zarówno jej substytutem,
projekcją, ale także symulacją, a nawet mistyfikacją. Badacz zwraca uwagę, że
mistyfikacja była w ówczesnej kulturze europejskiej zjawiskiem dosyć powszechnym. Jednak w społecznościach dopiero tworzących własną tożsamość nabierała
nowego znaczenia w sytuacji, kiedy trzeba było niejako na bieżąco tworzyć własną przeszłość, a raczej taką wizję przeszłości, która odpowiadałaby najbardziej
palącym potrzebom teraźniejszości42. Jak pisał Leszek Kołakowski:
Znane są przypadki, kiedy nowo powstałe narodowości wymyślają sobie ad hoc, bez jakichkolwiek po temu rzeczywistych i sprawdzonych związków, jakąś całkowicie urojoną przeszłość,
a zmyślenia te są tolerowane, ponieważ są potrzebne43.
Zgodnie z tym mechanizmem w czeskiej kulturze początku XIX wieku „objawiło się” wiele odnalezionych zabytków piśmiennictwa, dowodzących wysokiego poziomu rozwoju języka czeskiego. Spośród nich najszerszym echem odbiło
się rzekome odkrycie przez Václava Hankę i Josefa Lindę trzynastowiecznych
eposów znanych jako Rukopis Královédvorský i Rukopis Zelenohoský44. Autentyczność tych tekstów była szeroko dyskutowana i ostatecznie w początkach
XX wieku przyjęto, że teksty są fałszerstwem, a jako ich autorów wskazano rzekomych odkrywców. W swoim czasie rękopisy odegrały jednak — podobnie jak
inne, mniej znane teksty — swoją kulturotwórczą rolę45. Co ciekawe, kwestia ich
prawdziwości bądź nieprawdziwości jawiła się jako szczególnie istotna, gdy projekt budowy suwerennego państwa czeskiego przestał być snem, a miał szansę się
urzeczywistnić. Realne państwo i prężne społeczeństwo mogło pozwolić sobie na
odrzucenie falsyfikatu jako niepotrzebnego. Zgoda na rewizję dotychczasowych
mitów sama w sobie stanowiła legitymizację.
Mistyfikowanie — w twórczości, ale także w życiu codziennym — jest u bohaterów cyklu Ten, který bude częstą praktyką. Macura jest jednak okrutny wobec swoich bohaterów. Efekty owych mistyfikacji są zupełnie realne i często dla
mistyfikatorów zaskakujące, a nawet przykre. Oto Johann Mann, bohater Informatora, zazdrosny o Antonię Rajską, która ulega urokowi polskiego szlachcica,
ostrzega ją przed podzieleniem losów Marii Widimskiej, rzekomo uwiedzionej
przez hrabiego Rowalskiego — tymczasem owa Maria jest postacią fikcyjną, bohaterką pisanej przez Manna noweli. Denuncjacje Manna mają skutek odwrotny
do zamierzonego — Antonia uznaje, że młody Czech oczernia konkurenta po42
V. Macura, Znamení zrodu..., s. 109.
L. Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy
w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Kraków 1995, s. 49.
44 R. Šťastný, Čeští spisovatelé desetí století, Praha 2001, s. 328.
45 Ibidem.
43
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 157
2013-10-30 11:16:30
158
Katarzyna Uczkiewicz
wodowany egoistyczną zazdrością. Niezrażony niepowodzeniami Mann obmyśla skomplikowaną intrygę, w którą wplątuje jedną z panien encyklopedystek
— Jaroslavę Bittner. Nawiązuje z nią korespondencję, podając się za brata jej
przyjaciółki. Intryga ta ma na celu zdobycie Antonii, kończy się jednak ślubem
Johanna z Jaroslavą. Kilka lat później ożeniony z Rajską František L. Čelakovský,
zazdrosny o żonę, pisze do niej list miłosny, podszywając się pod swojego studenta. Ten falsyfikat wzbudza w Antonii całkiem realne uczucia wobec rzekomego
autora, którego wcześniej nawet nie zauważała. Losy bohaterów tetralogii Macury potwierdzają tezę autora, że mistyfikacja staje się rzeczywistością w procesie
recepcji — o ile zostaje uznana za wiarygodną.
Romantyzm
Vladimír Macura — zarówno badacz, jak i beletrysta — projekt czeskiego odrodzenia narodowego opisał, zdekonstruował i „zadenuncjował”46. W tekstach teoretycznych dążył do odarcia go z narosłych wokół niego klisz ideologicznych. Klisze te
z kolei były budulcem twórczości literackiej Macury, w której autor problematyzuje
utrwalony w czeskiej świadomości zbiorowej „budzicielski” etos „wysiłku emancypacyjnego” (emancipační úsilí). Działalność naukowa Macury otwiera drogę do
ponownej redefinicji dyskursu odrodzenia narodowego w relacji z romantyzmem europejskim, a jego twórczość prozatorska staje się jej fabularną syntezą.
Chociaż ruch odrodzenia narodowego zbiegł się w czasie z rozkwitem romantyzmu, w czeskiej tradycji traktowane były do niedawna raczej jako zjawiska paralelne niż pokrewne. U źródeł obu formacji leży przekonanie o demiurgicznej
sile idei i woli nadrzędnej wobec rzeczywistości materialnej, estetyka romantyzmu nie znalazła jednak — poza nielicznymi wyjątkami (chodzi tu głównie o,
traktowaną jako zjawisko wyjątkowe i osobne, twórczość Karla H. Machy) —
pełnego i dojrzałego wyrazu w ówczesnej literaturze czeskiej, ani zrozumienia
u „budzicielskiej” publiczności literackiej47. Stąd też romantyzm był traktowany
46
M.C. Putna, Hledaní Macury, „Literární nowiny” 1994, nr 51–52, s. 11.
W czeskiej tradycji historycznoliterackiej mówi się o preromantykach czy też „niegotowych”
romantykach — Franišku L. Čelakovskim i Karlu J. Erbenie, których twórczość łączyła romantyczną fascynację folklorem z przywiązaniem do sztywnej, klasycznej formy; mówi się o późnym czy
wręcz „spóźnionym” romantyzmie twórców drugiej połowy XIX wieku. Dla określenia typu kultury
pierwszej połowy XIX wieku używa się najczęściej terminu Biedermeier, przenosząc określenie
mentalności i obyczajowości ówczesnego mieszczaństwa środkowoeuropejskiego na płaszczyznę
estetyczną. Uznanie paradygmatu biedermeierowskiego za klucz interpretacyjny kultury epoki znajduje uzasadnienie w jej programowej „użyteczności”, sentymentalizmie, przystępności — cechom,
które miały służyć „budzicielskim” celom, szerzyć pisaną czeszczyznę wśród niższych warstw społecznych, wzmacniać wspólnotę i budować w niej poczucie własnej wartości. Dwudziestowieczne
interpretacje podkreślały, że, jak pisał Karel Teige, „romantyzm nie jest tym, co wytworzyła nasza
kultura”, „husycki marksizm” Zdeňka Nejedlego po drugiej wojnie światowej jeszcze bardziej odciął kulturę odrodzenia narodowego od romantyzmu.
47
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 158
2013-10-30 11:16:30
„O, my umiemy czekać...” — projekt czeskiego odrodzenia narodowego
159
jako element w czeskiej przestrzeni kulturowej peryferyjny48. Macura, który odrzucił obiegowe kategorie, jakimi opisywano literaturę czeską pierwszej połowy
XIX wieku, takie jak biedermeier, sentymentalizm, dydaktyzm, zaproponował
inny klucz interpretacyjny, odwołujący się do ogólnoeuropejskich zjawisk tamtej
epoki — w ten sposób niejako przywrócił romantyzm i jego estetykę kulturze
czeskiej49.
Tymczasem, paradoksalnie, trudno o projekt bardziej z ducha swego romantyczny niż prometejski projekt „wskrzeszenia” narodu czeskiego, którego elementem nieodzownym był typowy dla romantyzmu „priorytet idei kształtującej
rzeczywistość”50. Antyracjonalizm, wyrażony w ostatnich wersach Romantyczności A. Mickiewicza, nie musi być utożsamiany z antymodernizmem. Relacje
romantyzmu i nowoczesności są nadal przedmiotem dyskusji badaczy51, a ich
antynomia przestała być podręcznikowym pewnikiem, tym bardziej że „specyfiką romantyzmu jest współistnienie wielu, nieraz sprzecznych, możliwości, które następnie wyodrębniały się w trakcie procesu modernizacji, uwyraźniając jej
cechy”52. Także istotne w badaniach Macury kategorie konwencji, gry i mistyfikacji mieszczą się w dyskursie romantycznym:
Romantyzm programowo narusza ustanowioną przez klasycyzm granicę między sztuką a zachowaniami życiowymi. „Poety” nie oddziela od „człowieka”. Malarskość, teatralność, deklamacyjność romantyzmu uprzywilejowała efektowny gest53.
Czeskie odrodzenie narodowe w interpretacji Macury można więc odczytywać jako wielki projekt przyszłościowy właściwy dla epoki romantycznej —
a więc z ducha prometejski, a przy tym niepozbawiony irracjonalności, teatralności i przypadkowości. Projekt właściwy dla romantyzmu rozumianego jako
źródło czy podstawa nowoczesności, jako „niedokończony projekt”54, jako, jak
pisze Agata Bielik-Robson, „wehikuł modernizacji”, który „sekundując nowoczesności, nie godzi się jednocześnie na jej zbyt uproszczony, jednowymiarowy
kształt”55.
48 T. Berkes, České obrození jako literární kánon, [w:] Česká literatura na koncí tisíciletí, red.
P. Janoušek, Praha 2001, s. 125.
49 Przełom XX i XXI wieku przyniósł mnóstwo reinterpretacji kultury czeskiego odrodzenia
narodowego, prac poświęconych kwestii czeskiego romantyzmu i biedermeieru, zob. Z. Hrbata, Romantismus a Čechy, Jinočany 1999; Z. Hrbata, M. Procházka, Romantismus a romantismy. Pojmy,
proudy, kontenty, Praha 2005; J. Rak, Bývali Čechové. Historické mýty a stereotypy, Jinočany 1994;
D. Tureček, Biedermeier a české národní obrození, „Estetika” 30, 1993, nr 9, s. 15–24.
50 M. Janion, M. Żmigrodzka, op. cit.
51 Zob. przegląd stanowisk między innymi w tomie: Romantyzm i nowoczesność, red. M. Kuziak, Kraków 2008, szczególnie artykuły: J. Momro, Granice i marginesy nowoczesności. Wokół
teorii badan nad romantyzmem, s. 15–56, i M. Kuziak, Romantyzm i nowoczesność?, s. 5–13.
52 M. Kuziak, op. cit., s. 12.
53 M. Janion, M. Żmigrodzka, op. cit., s. 9.
54 A. Bielik-Robson, Racjonalność romantyzmu, [w:] Romantyzm i nowoczesność, s. 57.
55 Ibidem, s. 61.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 159
2013-10-30 11:16:30
160
Katarzyna Uczkiewicz
Ten, který bude
Pisana w latach 90. XX wieku tetralogia Macury przez jednego z krytyków
literackich nazwana została „denuncjacją” czeskiego odrodzenia narodowego —
mitu założycielskiego, na którym wychowywały się kolejne pokolenia Czechów.
Ten, který bude jest w istocie literacką dekonstrukcją czeskiej tożsamości w duchu
postmodernistycznego sceptycyzmu wobec wielkich narracji, widzącego w ironii
wyłącznie narzędzie, dzięki któremu można rozliczyć się i pogodzić z przeszłością56. Podniosły, quasi-biblijny tytuł (imię Boga Jahwe oznaczać miało „Ten, który
jest”, a sama idea Boga utożsamiana była z ideą bycia57) odczytany bez ironicznego cudzysłowu znamionuje potencjał, projekt, pracę na rzecz przyszłych pokoleń.
Tymczasem losy bohaterów powieści (za których patetycznymi słowami kryją się
zwykle małostkowe motywacje lub po prostu głupota, a których wielkie plany
okazują się zwykle skazanymi na porażkę mrzonkami) zdają się jedynie nieważnymi anegdotkami, w sam raz do kukiełkowego teatrzyku, jaki szalony lekarz Ferdinand Máchal wystawia najpierw cesarzowi Ferdynandowi, a w finale tetralogii
pacjentom szpitala dla obłąkanych. Tylko w zamkniętym świecie praskich Katarzynek58, zdaje się mówić Macura, jest jeszcze możliwa wiara w wielkie narracje.
Jak podsumowuje w ostatnich słowach tetralogii Ferdinand Máchal:
w naszym świecie nic przecież nie ginie, nawet nasi wielcy królowie nie umierają, ale zostają tu
z nami, przepowiadają nam wielką przyszłość. Czekamy tylko, aż ta przyszłość nadejdzie i powie, że nas potrzebuje, a wtedy rozwiniemy się w pełny kwiat. A ona nas potrzebować będzie,
bo jesteśmy jej pamięcią. […] O, my umiemy czekać, aż dostaniemy właściwy znak59.
„Odrodzeniowa” tetralogia Macury wpisuje się w nurt czeskiej prozy lat 90.
XX wieku, który, odcinając się od oficjalnej twórczości poprzednich dziesięcioleci, demonstracyjnie odrzucał mit o bohaterskiej przeszłości i kwestionował wiarę
w świetlaną przyszłość60. Na tej fali powstało wiele tekstów dekonstruujących
podstawy czeskiej narracji tożsamościowej. Tetralogia Macury jest jednak czymś
więcej. Odnosząc się do rzeczywistości pozatekstowej, nie sposób pominąć, że
proces, opisany w jego powieściach jako niepoważna salonowa „zabawa w przyszłość”, doprowadził w ciągu kilkudziesięciu lat do powstania realnych zrębów
społeczeństwa, a następnie niezależnego państwa. W tej perspektywie postmodernistyczna ironia autora zmienia się niepostrzeżenie w autoironię.
56
57
58
59
60
A. Haman, Historické motivy a postmoderní próza, [w:] Česká literatura…, s. 751.
K. Jaspers, Wiara filozoficzna wobec objawienia, przeł. G. Sowiński, Kraków 1999, s. 323–324.
Potoczna nazwa dziewiętnastowiecznego praskiego szpitala dla obłąkanych.
V. Macura, Ten, který…, s. 717.
J. Urbanec, Devatesátá léta — vyvrcholení vývoje 20. století?, [w:] Česká literatura…, s. 762.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 160
2013-10-30 11:16:30