Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum Fejfa hungaricum
Transkrypt
Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum Fejfa hungaricum
Ákos Engelmayer László Ferenc Novák Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum Fejfa hungaricum – az emlékezés jelképei Ákos Engelmayer László Ferenc Novák Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum Fejfa hungaricum – az emlékezés jelképei 2014 Niezwykłym przejawem węgierskiej sztuki ludowej są drewniane nagrobki słupowe – fej fa (drzewo do głowy). Nawiązują one do prastarej tradycji, ale zaczęły upowszechniać się, zwłaszcza na terenie Siedmiogrodu, od połowy XVI wieku wraz z szerzeniem się Reformacji. Stały się charakterystycznym oznakowaniem grobów na cmentarzach protestanckich – po dobnie jak krzyże na katolickich. Układ elementów zdobniczych na słupach był zakodowanym przekazem pozwalającym odczytać imię, wiek, stan cywilny, a nawet przyczynę śmierci zmarłego. Nowego znaczenia nabrały one po I wojnie światowej i traktacie pokojowym w Trianon w 1920 roku, w wyniku którego Węgry straciły niemal trzy czwarte terytorium. Dla Węgrów, którzy pozostali poza ojczyzną stały się one znakiem tożsamości narodowej. Idea stawiania kopijników niemal całkowicie zanikła w czasach komunistycznych, ale odrodziła się spontanicznie w 1989 roku. Obecnie właściwie pełnią one rolę pomników pamięci. A magyar népművészet egyedülálló jelenségei a fából készült síremlékek, a fejfák. Noha eredetük ősi hagyományokhoz nyúlik vissza, elterjedni igazán csak a XVI. század derekától kezdtek, különösen Erdélyben, egyidőben a reformáció terjedésével. A protestáns temetők jellegzetés síremlékeivé váltak, akárcsak a keresztek a katolikus temetőkben. Az oszlopok díszítőelemei összetett jelrendszert alkotnak, amelyből ki lehet olvasni az elhunyt nevét, korát, családi állapotát, sőt, akár halálának okát is. Új jelentőségre tettek szert a fejfák az I. világháborút, illetve a trianoni békeszerződést követően, amelynek eredményeképp Magyarország elveszítette a korábbi magyar területek több mint kétharmadát. A határokon kívül rekedt magyarok számára a fejfák a nemzeti identitás jelképévé váltak. A fejfaállítás szokása szinte teljesen kiveszett a kommunizmus idején, azonban 1989-től spontán módon újjászületett, és a fejfák-kopjafák azóta nem is annyira síremlékként, mint emlékhelyként vagy emlékműként láthatók leggyakrabban. Marek Zalewski, Engelmayer Ákos, Keresztes Gáspár, Tischler János 3 4 Engelmayer Ákos Ákos Engelmayer Az emlékezés jelképei Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum – régen és ma – fejfa hungaricum – dawniej i dziś Na węgierskich cmentarzach można tra- A fejfás magyar temetőkben néhol fić na stare rzeźbione drewniane nagrobki még lehet találni olyan régi fejfákat, ame- słupowe – fejfa (drzewo do głowy). Nawet je- lyeken nincsen se kereszt, se vezetéknév śli nie ma na nich imion, nazwisk i dat, po- vagy évszám, de a fejfa nagysága, alak- przez ich wielkość i kształt można określić ja alapján megállapítható, hogy az alatta czy w grobie spoczywa mężczyzna, kobieta, nyugvó személy férfiember, asszony vagy czy dziecko. Można spotkać wzruszające po- gyerek volt-e. Még ma is rábukkanhatunk łączone fejfa upamiętniające całą rodzinę. egy egész családra emlékeztető, megható fejfa-csoportra. Dla każdego członka miejscowej wspólnagrob- A régi temetőkben a fejfák bárkit tájé- ków słupowych była czytelna, a ich kształt koztatnak a halott vérségi hovatartozásáról, oraz motywy zdobnicze mówiły wszystko neméről, életkoráról, esetleg erőszakos ha- o zmarłym. láláról, vagyoni helyzetéről, és utal különös noty symbolika rzeźbionych Na dawnych cmentarzach (…) każda fej- foglalkozására, a fejfa állapota pedig megkö- fa przekazuje informację o pokrewieństwie, zelítően az elhalálozás évére is. Nem is írtak płci, wieku, określa rodzaj śmierci, sytuację a régiek a fejfákra, és pedig nem csak azért majątkową i zawód zmarłego, a po stanie (…) mert esetleg nem ismerték az írást, ha- fejfa można było nawet ustalić datę śmier- nem elsősorban azért, mert a fejfa nem az ci. Nasi przodkowie nie stosowali napisów, idegenek tájékoztatására szolgáló (…) em- nie dlatego, że byli niepiśmienni, lecz przede lékoszlop volt, hanem a halott képmása. Kós Károly wszystkim dlatego, że fejfa nie miała przekazywać informacji obcym, miała być jedynie wizerunkiem zmarłego. A különböző fejfaformák antropoKároly Kós morf eredetre utalnak. Az ecsedi láp vidé kein a fejfa részelemeinek neve: láb, Dzięki przekazom ze wschodnich Wę- derék, váll, nyak és konty. Désházán (ma gier wiadomo, że poszczególne elementy Deja, Románia) a nők fejfája részeinek słupów nagrobnych stanowiły odwzorowa- neve: derék, kaláris (gyöngysor) és szem- nie części ciała: głowy, szyi, tułowia, nogi, öldök, a férfiakén: derék, tulipán, sisak és ręki. Natomiast w Désháza (dzisiaj Deja, gomb. A fejfa felső zárómotívuma – a tuli- 5 Rumunia) o częściach fejfa kobiety mówio- pán – különböző vidékeken hol férfit, hol no: talia, korale, brwi, a mężczyzny: pas, tu- nőt jelképezett. Erdélyben, a Mezőségben, lipan, szyszak, kula. Symbolika i kolory były Kalotaszegen a fiatalon elhunytak fejfá- różne nie tylko w poszczególnych regio- it kék, vörös vagy zöld színűre festették, nach, ale i wsiach. Tulipan wieńczący słup az öregekét feketére, de például a Fekete- – w jednym miejscu był symbolem mężczy- Kö rös mentén a fiatalokét kékre, az örege- zny, a gdzie indziej kobiety. W części Sied- két sárgára pingálták. Az erőszakos halált miogrodu (regiony Mezőség, Kalotaszeg) haltak fejfái vörösek voltak. słupy nagrobne zmarłych młodo malowano A fejfák hagyományos díszítőelemei bi- na niebiesko, czerwono i zielono, starszych zonyos archaikus, kultikus eredetre utalnak. tylko na czarno, ale w dolinie rzeki Fekete- A régi faragott fejfák, sőt még a XIX-XX. -Körös (dzisiaj Rumunia) fejfa młodych ma- századiak rozetta motívuma nem más, mint lowano na niebiesko, a starszych na żółto. a nap, azaz a gonosz elűzésének szimbólu- Słupy zamordowanych powszechnie malo- ma. A növény motívumok nemcsak díszítő- wano na czerwono. elemként jelentek meg, hanem az életfát, az Pewne ornamenty fejfa wskazują na ich életet jelképezték. archaiczne pochodzenie. Rozeta – symbol A magyarlakta vidékeken a fejfa el- słońca, a także ochrony przed złem wystę- nevezése változó: főtől való fa, feje felett puje zarówno na starych jak i na rzeźbio- való fa, stb. – lengyelül kopijnik. Erdély- nych w XIX i XX wieku. Motywy roślinne ben a fejfa mellett megmaradt a kopjafa el- były nie tylko dekoracją, ale także symbo- nevezés, ami az elesett vagy elhunyt vitéz lem drzewa życia – życia. temetésére utal, amikor is a hős fegyverét, a kopját a sír mellé tűzték. Nazwa „drewniane nagrobki słupowe” – fejfa wywodzi się od połączenia słów gło- A magyar romantika kezdetétől a kop- wa i drzewo. W różnych regionach Węgier, jafa kiszorította a fejfa elnevezést, mivel w zależności od miejscowej gwary określa- a kopjafa fokozatosan a nemzeti identitás no je jako fejfa (drzewo do głowy), fejéhez jelképévé vált. Napjainkban a kopjafa elve- való fa (drzewo przy głowie). W Siedmio- szíti eredeti funkcióját és nemzeti emlékjellé grodzie (dzisiaj Rumunia) przetrwała na- alakul. Elmosódik a fejfa vagy kopjafa része- zwa kopjafa (drzewce kopii – stąd polskie inek jelképes szerepe, és egyre inkább díszí- określenie kopijnik) przypominająca zwy- tőelemként jelennek meg az egyes alkotók czaj ceremonii pogrzebowej poległego elképzelése szerint. rycerza, na którego grobie stawiano jego – A kopjafa újabb jelentőséget nyert az kopię. W XIX wieku, w dobie romantyzmu I. világháború után, amikor a trianoni bé- 6 wspominając rycerski okres historii Wę- kediktátum következményeként Magyar- gier, powszechnie wprowadzono tę nazwę, ország elvesztette területének több mint gdyż uważano, że kopjafa bardziej wyraża kétharmad részét. Az elszakított részek ma- tożsamość narodową niż fejfa. Obecnie sta- gyarságának a kopjafa a nemzeti identitás- wiane kopjafa tracą swoją pierwotną funk- sal lett egyenlő. cję stając się częściej pomnikami pamięci. Jednocześnie zanika pierwotna symbolika zdobień, które stają się jedynie motywami dekoracyjnymi i zależą tylko od inwencji twórcy. 7 Nowego znaczenia nabrały drewnia- A kopjafa-állítás gyakorlata teljesen el- ne nagrobki słupowe – kopjafa po I wojnie tűnt a kommunista rendszer évtizedei alatt, światowej i traktacie pokojowym w Tria- de újjászületett a rendszer bukása után. non w 1920 roku, w wyniku którego Węgry A kezdeményező szándék 1989-ben öltött straciły niemal trzy czwarte terytorium. Dla testet, amikor exhumálták az 1956-os for- Węgrów, którzy pozostali poza ojczyzną sta- radalmat és szabadságharcot követő terror ły się symbolem tożsamości narodowej. áldozatait a Rákoskeresztúri köztemető 301- Idea ich stawiania niemal całkowi- es parcellájában. Az INCONNU elnevezésű cie zanikła w czasach rządów komuni- ellenzéki művészcsoport a kommunista ha- stycznych. Odrodziła się spontanicznie, tóságok engedélye nélkül (az első kopjafákat a impulsem stała się ekshumacja ofiar ter- elkobozták) 1989-ben 301 névtelen kopjafát roru, który nastąpił po Rewolucji i Walki állított a 301-es parcellánál. Névtelent, mint o Wolność w 1956 roku (ciała straconych hajdanán, mert nem voltak beazonosítva az wówczas osób były wrzucone do wspólnej áldozatok, és nem lehetett tudni felekeze- mogiły na cmentarzu Rákoskeresztúr w Bu- ti hovatartozásukat. Magyarok voltak, akik dapeszcie). W 1989 roku ich szczątki zo- életüket adták a hazáért. Talán ez okozta, stały uroczyście pochowane w oddzielnych hogy szerte Magyarországon – főleg falvak- grobach, a opozycyjna grupa artystyczna ban, kistelepüléseken – kopjafákat állítottak INCONNU dla uczczenia straconych, bez az 1956-os forradalom emlékére. A kopjafa- pozwolenia władz, ustawiła 301 bezimien- állítás soron következő fejezete 2000-ben, nych kopjafa. Nie znano jeszcze nazwisk a millenium esztendejében íródott, s azt i wyznania ekshumowanych ofiar – byli üzente: magyarok vagyunk. po prostu Węgrami, którzy oddali życie za Magyarországon lengyeleknek szentelt ojczyznę. To wydarzenie sprawiło, że po- kopjafák is léteznek. Tatabányán az 1848/49- tem w wielu, zwłaszcza małych miejsco- es szabadságharc hőseire emlékeztető kop- wościach stawiano kopjafa, aby upamiętnić jafa parkban a magyarok kopjafát emeltek wolnościowy zryw 1956 roku. Kolejną falą Katyń mártírjainak és a szmolenszki tragé- ich powstawania były obchody milenijne diában életét vesztett Lech Kaczyński köz- Węgier w 2000 roku. társasági elnök valamint minden áldozat Na Węgrzech są też kopjafa poświęcone emlékére. Batyk község önkormányzata Polakom. W Tatabánya jest park kopijników kopjafával emlékezett a nyilaskeresztesek ál- upamiętniający bohaterów Wiosny Lu- tal 1944 decemberében meggyilkolt lengyel dów z 1848-1849. W 2010 roku w podobny menekültekre. A magyarországi lengyelek sposób uczczono tu także pamięć polskich közössége kopjafát állított Baló Zoltán ez- 8 9 oficerów zamordowanych w Katyniu oraz redes sírjára a Farkasréti temetőben. Ő volt prezydenta Lecha Kaczyńskiego i wszystkie az, aki 1939 és 1944 között védte, istápol- ofiary katastrofy smoleńskiej. ta a Magyarországra menekült lengyel ka- Władze miejscowości Batyk postawiły tonákat. Inárcson kopjafa emlékeztet az obelisk polskim uchodźcom-żołnierzom, 1939-1944-ben ott működött lengyel me- którzy w grudniu 1944 roku zostali zabici nekülttáborra. Madarason kopjafa idézi fel przez węgierskich nazistów – strzałokrzy- annak a négy lengyel pilótának az emlékét, żowców. Polonia węgierska na cmentarzu akiknek angol felségjelű gépét ott lőtte le Farkasrét w Budapeszcie umieściła kopij- a német légvédelem. nik na grobie pułkownika Zoltána Baló, któ- A kopjafa-állítás eszménye, gyakorla- ry w czasie wojny opiekował się polskimi ta eljutott Lengyelországba is. Az 1980-as uchodźcami wojskowymi. évek végén Kovács István barátommal ku- W miejscowości Inárcs kopijnik przy- tatni kezdtük az 1863/64-es lengyel felkelés pomina obóz, który funkcjonował tu magyar vonatkozású emlékeit. Eljutottunk w latach 1939–1944, a w Madaras polskich Batorzba, ahol 1863-ban hősi halált halt lotników zestrzelonych w 1944 roku nad tą Marcin Borelowski („Lelewel”) és magyar miejscowością. törzstisztje, Wallisch József. Ekkor született 10 Idea stawiania kopjafa została zaszcze- az ötlet, hogy „illegális” kopjafával emlékez- piona również w Polsce. Pod koniec lat 80. zünk meg róluk. Hamarosan mindketten XX wieku z moim przyjacielem Istvánem a Magyar Köztársaság varsói nagykövetsé- Kovácsem szukaliśmy w Polsce śladów wę- gének diplomatái lettünk, s ily módon 1993- gierskich. Dotarliśmy do Batorza, gdzie ban már „legálisan” jelölhettük meg katonai w lesie w 1863 roku zginął Marcin Borelow- tiszteletadás mellett haláluk helyét és a helyi ski „Lelewel” i jego szef sztabu, węgierski temetőben a sírjukat. major József Wallisch. Wówczas zrodzi- A következő kopjafa Zwierzyniecben ła się myśl upamiętnienia tego wydarze- található Nyáry Eduárd kapitány sírján, nia. Kiedy obaj zostaliśmy pracownikami aki 1863-ban, az oroszok elleni csata során Ambasady Republiki Węgierskiej w War- vesztette életét Panasówka mellett. Kopjafa szawie, spełniliśmy nasze postanowienie áll a hajdani csatatéren is. Szintén kopjafá- stawiając w 1993 roku kopijnik w miejscu val emlékeztünk meg a Łużna-Pustki I. vi- ich śmierci i na pobliskim cmentarzu, gdzie lágháborús katonai temetőben az 1914/15 zostali pochowani. Kolejne drewniane po- folyamán elesett magyar honvédekről, akik mniki pamięci stanęły w Zwierzyńcu na életüket adták Galícia védelmében. grobie rotmistrza Eduárda Nyáry’ego, któ- Tarnów önkormányzata és polgárai úgy ry zginął pod Panasówką w 1863 roku oraz döntöttek, hogy követik példánkat. Ebben w lesie w miejscu bitwy. a városban született Bem József és itt is te- 11 W ten sam sposób upamiętniliśmy po- mették el. A tábornok szárnysegédjeként is ległych w latach 1914-1915 w obronie Ga- tevékenykedő Petőfi Sándorról elnevezett licji węgierskich honwedów, którzy zostali parkban 10 kopjafa emlékeztet a Bem apó pochowani na cmentarzu wojennym w Łuż- által vezetett erdélyi hadjárat 10 csatájára. nie-Pustki. II. János Pál pápa 1999-ben avatta szentté Nasze działania podchwyciły władze boldog Kingát, IV. Béla magyar király lá- i mieszkańcy Tarnowa ustawiając na skwerze nyát, az ószandeci (Stary Sącz) klarissza ko- Sándora Petőfiego 10 kopijników upamięt- lostor alapítóját. niających bitwy, które stoczyli Węgrzy pod Ezen esemény alkalmából Szalai At- dowództwem generała Józefa Bema podczas tila, a varsói magyar nagykövetség taná- kampanii siedmiogrodzkiej. W 1999 roku csosa kezdeményezésére erdélyi fafaragók Jan Paweł II podczas VII pielgrzymki do a kolostor mellett székelykaput állítottak. Polski kanonizował Węgierkę błogosławio- A kopjafához hasonlóan a székelykapu is ną Kingę, założycielkę zakonu sióstr Kla- hungaricum. Bem tábornok és Petőfi Sán- rysek w Starym Sączu. Dla uczczenia tego dor emlékére a sepsiszentgyörgyi Írott Szó wydarzenia z inicjatywy pracownika Am- Alapítvány 2001-ben hasonló székelykaput basady Węgierskiej Attili Szalaiego cieśle emelt Tarnówban. 2006-ban és 2008-ban z Siedmiogrodu wybudowali przy klasztorze Andrzej Szpunar, a helyi Körzeti Múzeum tak zwaną Bramę Seklerską, która podobnie helyettes vezetője, illetve a miskolci Balázs jak kopjafa jest symbolem węgierskości. István együttes kezdeményezésére ezen a he- 12 Podobną bramę, dedykowaną Józefo- lyen két további kopjafát állítottak Forgon wi Bemowi i Sándorowi Petőfiemu, w 2001 Mihály jogász és genealógus (aki 1914-ben roku postawiły w Tarnowie węgierska Fun- halt hősi halált, s Tarnówban temették el) dacja Írott Szó i miasto z Siedmiogrodu Sep- valamint Lippóczy Norbert tarnówi magyar siszentgyörgy (obecnie: Sfântu Gheorghe borkereskedő és műgyűjtő emlékére, aki ér- w Rumunii). W 2006 i 2008 roku z inicjatywy tékes gyűjteményét a helyi múzeumnak és Andrzeja Szpunara z miejscowego Muzeum könyvtárnak adományozta. 2001-ben hon- Okręgowego i Istvána Baláz sa z Miskol ca fitársaink Jarosławban kopjafát állítottak przy bramie postawiono dwa kopijniki Leon Czechowski őrnagy sírjára, aki a ma- upamiętniające Mihálya Forgona – praw- gyar szabadságharc idején az Erdélyben har- nika i heraldyka rodów węgierskich, który coló Lengyel Légió 2. gyalogos zászlóaljának umarł w Tarnowie w 1914 roku oraz Nor- parancsnoka volt. berta Lippóczyego, winiarza i kolekcjonera, Kiállításunk már készítése során további który mieszkał w Tarnowie i przekazał swo- fejfák-kopjafák állítását ösztönözte. A Kurp je cenne zbiory miejscowym muzeum i bi- Kultúra Múzeuma igazgatónőjének, Maria bliotece. W 2001 roku w Jarosławiu Węgrzy Samsel asszonynak köszönhetően kopjafát ufundowali kopjafa majorowi Leonowi Cze- avatunk Osztrolenka erődjében, amely Bem chowskiemu, dowódcy piechoty 2 batalionu József tábornok emlékét idezi fel. A másik Legionu Polskiego walczącego w Siedmio- kopjafa Leszek Celej, a Miński Múzeum grodzie w 1849 roku. igazgatója kezdeményezésére kerül felállí- Realizowana obecnie wystawa stała się inspiracją do postawienia kolejnych kopijników. Dzięki Marii Samsel z Muzeum Kultury Kurpiowskiej kopjafa stanął w obrębie fortów w Ostrołęce i przywołuje pamięć generała Józefa Bema. Drugi powstał z inicjatywy Leszka Celeja z Muzeum Ziemi Mińskiej, a wpisując się w przestrzeń miasta przypomina jego mieszkańcom o odwiecznej przyjaźń pomiędzy Polską i Węgrami. tásra Mińsk Mazowiecki városában, a magyar-lengyel barátság tiszteletére. 14 Novák László Ferenc László Ferenc Novák Węgierskie pomniki pamięci Fejfa hungaricum – fejfa hungaricum – az emlékezés jelképei węgierskich A magyar protestáns temetők jellegze- cmentarzy protestanckich drewniane na- tessége a fejfa, amely azonban nem csupán grobki słupowe – fejfa [drzewo do głowy] sírjel, hanem egyben a népművészet impo- to imponujące przykłady sztuki ludowej. záns megnyilatkozása is. Jóllehet ennek ki- W źródłach pisanych pierwsze wzmian- alakulása a reformáció XVI. század közepi ki o nich zaczęły pojawiać się od połowy térhódítását követően a XVII. századra te- XVI wieku i miały związek z szerzeniem się hető, azonban formakincse olyan archaikus na terenach węgierskich Reformacji. Zwy- elemeket őriz, amelyek a magyarság koráb- czaj stawiania na grobach drewnianych na- bi, ősi kultúráját idézi fel. Charakterystyczne dla grobków słupowych – fejfa upowszechnił Magyarországon sírjelölésre vonatko- się w XVII wieku. O takim sposobie ozna- zóan Nagykőrösről ismerünk legkorábbi kowania grobów pochodzą informacje történeti adatot. A város temettette el az z zamieszkałego przez społeczność prote- elhunyt református prédikátort 1638-ban, stancką Nagykőrös. W 1638 roku pochowa- s feljegyezték a számadáskönyvben, hogy ło zmarłego, protestanckiego predykatora, lécz szöget vettünk, hogy az predikátor te- a w księdze rachunkowej miasta zapisano: metésit felróttuk fával. Tehát, a sírhantot, kupiliśmy sąg desek na pogrzeb predykatora azaz „temetést” fával rótták fel, borították i drzewem pokryliśmy jego pogrzeb [mogi- be. Sajátos módja ez a sírjelölésnek. Finn łę]. Warto tu dodać, że zwyczaj przykrywa- rokon népünknél Karéliában hasonló mó- nia grobu drewnem znany był jeszcze pod don temetkeztek még a XIX. század végén koniec XIX wieku w Karelii wśród społecz- is. Fagerendákkal rótták fel a sírt, s a fej- ności, podobnie jak Węgrzy, wywodzącej részhez –a vallási hovatartozásnak megfe- się z jednego pnia ludów ugrofińskich. Dla- lelően – sírkeresztet vagy fejfát állítottak tego też sadzić można, że zwyczaj ten się- Egyes kutatók véleménye szerint a sírnak ga prastarych tradycji, związanych jeszcze fával történő beborítása, vagy esetleg a sír- z okresem przed rozdzieleniem się plemion hantra borított csónak megjelenik a fejfa ugrofińskich i ich wędrówką na północ formakincsében is, amely a magyarság ősi, (zasiedlenie wschodnich wybrzeży Morza ugorkori örökségének tekinthető (a tund- Bałtyckiego) i południe (zajęcie Kotliny ra vidéken csónakon szállították a halot- Karpackiej). tat sírhelyére, s a sírjára helyezték a vízi 15 Obok przykrywania grobu czółnem lub járművet). Szatmárcsekén, a csónak alakú drewnianymi balami, na terenie Węgier wy- fejfa felállítva ember alakot, földre fektetve kształcił się zwyczaj ustawiania na grobie viszont csónakalakot mutat. przy głowie zmarłego – zgodnie z wyznaniem krzyża lub słupa nagrobnego – fejfa. A szatmárcsekei – s hozzá hasonló, má- Na cmentarzu w Szatmárcseke stojące fejfa sutt is előforduló - fejfa antropomorf forma- mają formę czółna lub też można doszukać kinccsel rendelkezik. Ezek az antropomorf się w nich kształtu sylwetki człowieka. fejfák tekinthetők a legarchaikusabb sírje- Nagrobki słupowe z cmentarza w Szat- leknek. Kifejezetten vagy stilizált formá- márcseke, jak również podobne antropomor- ban mutatkozik meg az emberalakúság, ficzne formy spotykane w innych miejscach mint emberszobor. Legszebb példányai is- uważa się za najbardziej archaiczne ozna- meretesek a Duna-Tisza közén Tószegről, czenia grobów – sięgające pierwotnej kultu- Dunapatajról, Kunszentmiklósról, Tassról, ry Węgrów. Najokazalsze znane są z regionu Szabadszállásról, s a Körös-Tisza folyó vi- między rzekami Dunajem i Cisą: z Tószeg, dékén, Békésről, Hódmezővásárhelyről. Dunapataj, Kunszentmiklós, Tass, Szabad- Ehhez a típushoz tartoznak a széles körben szállás, z okolicy rzek Körös-Tisza, z Békés, elterjedt gombos fák, gombfák is, szimboli- Hódmezővásárhely. zálva az ember fejét és törzsét. 16 Do czasu ogłoszenia przez cesarza Jó- A. fejfa ténylegesen a XVIII. században zefa II w 1781 roku edyktu tolerancyjnego, lassan terjedhetett el. A vallási békétlenség, tradycja stawiania drewnianych nagrob- ellenségeskedés akadályozta alkalmazásukat, ków słupowych ograniczała się w zasadzie ellentétben a homogén, egységes reformá- do cmentarzy protestanckich. Edykt gwa- tus településekkel, mint Nagykőrös. II. József rantujący protestantom swobodę praktyk Habsburg uralkodó vallási türelmi rendelete religijnych sprawił, że zaczęły się one roz- (Edictum Tolerantiae) 1781-ben lehetővé tet- powszechniać. Nie oznacza to, że edykt był te a szabad vallásgyakorlást, a temetők védel- zawsze respektowany. Dlatego też na przy- mét, ahol bárki bármiféle sírjelet állíthatott. kład jeszcze w 1791 roku władze komitatu A királyi rendelet csak lassan érvényesült. Pest zobowiązywały stróżów cmentarnych Például Pest vármegye 1788-ban körrendelet- mieszkających na stałe do utrzymania za- ben utasította a községeket a türelmi rendelet równo drzew jak i miejsc spoczynku zgod- betartására. Még 1791-ben is hasonlóképpen nie z nakazem króla (…) Jeśli jednak ktoś kellett intézkednie. A temetőcsőszök köte- wbrew ustaleniom rozporządzenia uszkodzi lességévé tették, hogy szüntelenül ott lakván, żywe drzewo lub drzewo nagrobkowe (…) nie mind a’ fáknak megtartására vigyázni, mind uniknie kary.... a’ sírhellyeknek ki mutatásában fog a’ királyi Źródła pisane z 1661 roku wspominają parantsolat szerént el járni (…) melly szabott o nagrobku słupowym z Kozmatelke [dzisiaj rendelés ellen ha mégis valaki akar az élő, akar Cozmu, Rumunia] postawionym na grobie a’ főtől való fákban (…) kárt tenni, büntetést księcia Siedmiogrodu Ákosa Barcsayego. semmiképpen el nem kerüli. Inne dane pochodzą z 1678 roku z siedmiogrodzkiego Nyárádszentanna [dzisiaj A fejfára utaló legkorábbi adat 1661- Sântana Nirajului, Rumunia], gdzie wspo- ből ismeretes Kozmatelkéről, ahol Barcsay mniano o feje fellet való fa [drzewie nad gło- Ákos erdélyi fejedelem sírjára állítottak fej- wą]. Z XVIII wieku więcej już jest danych fát. Másik korai adat 1678-ban bukkan fel o fejfa. W 1739 roku w Nagykőrös na gro- a székelyföldi Nyárádszentannán, ahol feje bie pewnego sługi postawiono fejéhez valo felett való fa kerül említésre. A XVIII. szá- fát [drzewo u jego głowy]. Zapis z 1755 roku zadban már számos adat ismeretes rávo- wspomina o podobnym nagrobku słupo- natkozóan. Nagykőrösön, egy szolga sírjára wym w Kecskemét, a z 1760 roku, że w Sza- fejéhez való fát állítottak 1739-ben. Kecs- badszállás wyciosano főtől valo fát [drzewo keméten 1755-ben említenek fejéhez valo u głowy]. W Nagykőrös w 1771 roku pocho- fát, Szabadszálláson pedig 1760-ban főtől wano zacnego notariusza miasta Mihálya való fát faragtattak a sírra. Nagykőrösön 17 Cseha na koszt publiczny, a skarbnik miasta a város tekintélyes nótáriusát, Cseh Mihályt wypłacił Györgyowi Kálliemu za wykonanie 1771-ben temették el közköltségen. Kállai trumny i wycięcie epitafium i za malowanie Györgynek Koporsó csinálásért, úgy Epitá- drzewa u jego głowy, Jánosowi Szattmári za fium ’s. mettzésért, és főtől való fájá[na]k’ wyrzeźbienie drzewa u jego głowy, Péterowi festéséért, Szattmári János[na]k’ fötül valo Csontosowi za wykucie żelaza na narożni- fájá[na]k’ kifaragásáért, Csontos Péternek ki zamykające epitafium. Wynika z tego, że Epitáfiumra valo sarok, és závár vasacskák mogiłę nie obłożono drewnem, ale ją ogro- csinálásáért fizetett a város számadóbírája. dzono. Wspomniane żelazo na obramowa- Valóságos – a kriptához hasonló - sírépít- nie pozwala przypuszczać, że był to rodzaj ményt ismerhetünk meg. A sírt bekerítették grobowca, a epitafium zostało wyrzeźbione (a kerítés helyettesítette már a fával törté- przez mistrza stolarskiego. Jego dodatko- nő felrovást), a sarok és závár vas erre en- wym elementem był wyciosany słup főtől ged következtetni, s a létesítmény valóságos való fát [drzewo u głowy], który następnie epitáfium, síremlék volt, amelyet asztalos został pomalowany. mester metszett, vésett rá szöveget. Itt állították fel a főtől való fát, amelyet kifaragtak, Drewniany nagrobek słupowy oraz ta- s le is festettek. blica pamiątkowa z epitafium były ważnymi elementami pochówków i symbolami Tulajdonképpen a síremlék, emlékfa, grobu. W XVII wieku z okazji pogrzebów emléktábla, az epitáfium a temetés és sírjelö- szlachty odbywał się uroczysty ceremoniał lés fontos kelléke volt. A XVII. századi ran- nawiązujący do tradycji rycerskiej z atrybu- gos főúri vitézi pompával történő temetések tami dostojeństwa (złoty herb wyrzeźbio- alkalmával a méltóságjelvények (fából fara- ny z drewna, pozłacany miecz, pozłacane gott aranyos címer, aranyos pallos, aranyos ostrogi, pozłacany szyszak ozdobiony pióra- sarkantyú, aranyos tollas sisak, aranyos zász- mi, pozłacana chorągiew itp.). W kondukcie ló, stb) között a díszesen faragott, az elhunyt wożono też złote drewniane epitafium gło- dicsőségét hirdető aranyos fa Epithaphiumot szące sławę zmarłego, które na koniec po- is vittek a temetési menetben, amelyet a te- grzebu umieszczano na ścianie kościoła. metés végén a sír fölé, a templom falára erősítettek fel. Znany jest fakt, że na skutek konfliktu na tle religijnym w 1741 roku w gminie Az epitáfium tehát fából faragott, desz- Abony w noc Wielkopiątkową katolicy spro- kaféle alkalmatosság volt, amely a köznépi fanowali cmentarz protestancki rozbili i spa- temetőkben sírjelként is megjelent. Isme- lili epitafia. Z zachowanych dokumentów retes, hogy vallási torzsalkodás következ- z 1768 roku z procesu o czary Zsuzsanny tében 1741-ben, Abony mezővárosban 18 Gorzsás wynika, że oskarżona wraz z córką nagypéntek éjszakáján, a római katoliku- przygotowała specyfik, który noszony przez sok rátörtek a reformátusok temetőjére, és osobę mającą zamiar popełnić przestępstwo az Epitháphiumokat elhordták feltüzelték – miał ją ochronić go przed karą, a także jeśli jegyezték fel. Egy boszorkány per kapcsán nawet go złapią, to nie mogą go prawnie po- derült fény arra 1768-ban, hogy Gorzsás ciągnąć do odpowiedzialności. Do jego przy- Zsuzsanna boszorkányosság bűnébe esett gotowania oskarżona wykorzystała części azáltal, hogy különös szert készített, ame- ciała (dłonie i prącie), które odcięła wisiel- lyet ha a rabló, tolvaj vagy másvalaki ha com, a następnie spaliła w ogniu roznieco- magánál hord, akkor elkerülheti büntetést, nym z epitafiów wyniesionych z kościoła. vagy ha meg fogják is Törvényt nem tehet- Nie do końca wiadomo, czy terminem nek rája. A vádolt asszony leányával egy epitafium określano słup nagrobny, czy też tavaszi hajnalon kiment a karcagi négyes był to inny rodzaj nagrobka. Nazwa epi- akasztófához, s az azon lógó Nagy György tafium nie przetrwała ani w Cegléd, ani keze szár csontyát, szemerem testét késsel le- w Karcag, ale w obu miejscowościach oraz vágta, s még más csontokat is összeszedett. w Abony ciosano grube słupy drewniane Mindezeket a temetőből hozatott egy darabb gombosfák [kuliste drzewa], a w Karcag sta- Épithaphium deszkából rakott tűzzel égette wiano na grobach fejfa i imponujących roz- porrá. Cegléden 1828-ban emlékeztető, fejé- miarów pniaki. Jednak pamięć epitafium, hez való fáról történik említés. choć rzadko, pozostała. W wiosce Ordas Az epitáfium sírjel névként nem maradt [komitat Bács-Kiskun, środkowe Węgry] fenn sem Abonyban, Cegléden, sem Karca- nawet w XX wieku fejfa nazywano epitafium. gon. Abonyban. Abonyban, Cegléden vas- Określenia drewnianych nagrobków słupo- tag faoszlop gombosfákat faragtak, Karcagon wych ustawianych na grobach főtől való fa, pedig impozáns méretű, tönkös fejfákat ál- fejéhez való fa, fejehez való fa [drzewo przy lítottak a sírra. Az epitáfium emléke azon- głowie, drzewo od głowy, drzewo do głowy] ban fennmaradt kivételszerűen. Ordason – różniły się w zależności od gwary – po- (Bács-Kiskun megye) még a XX. században wszechne były wśród ludności węgierskiej is epitafának nevezték a fejfát. w Basenie Karpat w XIX i XX wieku. Termin gombosfa [kuliste drzewo] można trak- A főtől valófa, fütül való fa, „fejéhez tować jako figurę stylistyczną. Inny znany való fa” sírjel név széles körben ismeretes przykład pochodzi z Nagykőrös. W XVIII a Kárpát-medence magyarsága körében wieku znane były, jak podane wyżej, okre- a XIX-XX. században is (pl. Erdélyben Ka- ślenia na słupowe nagrobki, a na początku lotaszegen) A gombosfa terminológia stí- 19 XIX wieku używano już tylko gombosfa. lusfejlődés eredményének is tekinthető. Najwcześniej termin ten pojawił się w 1839 Erre ugyancsak Nagykőrösről említhetünk roku w zestawieniu kosztów pogrzebu An- példát. A XVIII. században fejéhez való fa, drása Erdei’ego: 5 forintów za wyrób trumny főtől való fa megnevezés ismeretes, a XIX. i drzewo kuliste oraz w VIII Rozporządze- század elején viszont már a gombosfa ter- niu Gimnazjum Reformackiego z 1846 roku minológia volt használatos. Legkorábban na cmentarzu (…) zabrania się uczniom: 1839-ben bukkan fel Erdei András teme- (…) uszkodzenia gombosfa lub nagrobków tési költségei között koporsó és gombosfa kamiennych. Wielki poeta węgierski János tsinálás címén tüntettek fel 5 forintot. A re- Arany, który w 1851 roku został nauczy- formátus gimnázium 1846. évi VIII. törvé- cielem w szkole reformackiej w Nagykőrös, nye is kitér a fejfákra: a’ temetőben (.../ a’ napisał wiersz o miejscowym cmentarzu, gombosfáknak., sírköveknek megsértése (…) a inspiracją stały się nie tylko „rosłe” drze- tiltatik a diákság számára. wa, ale i ciosany z tych drzew fej-oszlop [słup A magyar nemzet halhatatlan költő- u głowy] jako symbol antropomorficzny. je, Arany János 1851-ben került Nagykő- Być może wyglądał on tak jak ten na pocho- rösre tanítani a református gimnáziumba. dzącej z XIX wieku rycinie przedstawiającej A város nem ihlette meg a költőt, azon- panoramę miasta Kecs kemét z widocznymi ban, hogy verset írt a temetőjéről, nem na pierwszym planie drewnianymi nagrob- csak a szépen nőtt délczeg fák, hanem az kami słupowymi. abból faragot fej-oszlop ragadta meg kép- W węgierskich gwarach znane są róż- zetét, amely valóságosan is antropomorf ne określenia fejfa [drzewo do głowy]. szimbólumként, gombosfaként létezett Na przykład w Szilágyság, Kalotaszeg Nagykőrösön. főtől, ütül való fa [drzewo przy głowie], A legkorábbi fejfaábrázolás a XIX. szá- w Tiszántúl fejfa, w Duna-Tisza gombosfa zad közepéről ismeretes. Kecskemét látképe [drzewo kuliste], na Székelyföld gombfa, észak-dél irányban mutatja a várost (a mai w Őrség sögfa. W XIX wieku w okresie ro- vasút felől). Előtérben látszik a metszeten mantyzmu powstała nazwa kopiafa [drzew- a temető, ahol gombosfák állnak a sírokon. ce kopii], która nie występowała w tradycji A magyar népnyelvhasználatban a fej- ludowej. Dla romantyków nawiązywała fa sírjel különböző megnevezése ismere- ona i odwoływała do szczególnie bliskiej tes (pl. a Szilágyságban, Kalotaszegen főtől, im średniowiecznej tradycji rycerskiej. Od fütül való fa, a Tiszántúlon fejfa, fejefa, tego czasu nazwa kopiafa przyjęło się jako a Duna-Tisza közén gombosfa, Kalotasze- ogólne określenie dla drewnianych nagrob- gen, Székelyföldön gombfa, az Őrségben ków słupowych. sögfa), azonban a kopjafa népnyelvi termi- W Kalotaszeg [dzisiaj Rumunia] wy- nológia nem található meg. jątkowo występują elementy zoomorficzne Kalotaszegen egyedülálló a zoomorfia. w nagrobkach słupowych – kopiafa. Motyw Ősi nomád, tatár hagyományokra emlékez- głowy konia w ich górnych częściach przy- tet a fejfák felső részének lófej (csikófej) mo- pomina stare, nomadzkie, stepowe tradycje. tívum formakincse. Rozkwit bogatego zdobienia drewnianych A fejfák díszítésének virágkora a XIX. nagrobków słupowych przypada na ostatnie század utolsó harmada. A Székelyföl- trzydziestolecie XIX wieku. Na Székelyföld dön (Háromszék) jelentek meg a gazdag [Kraina Seklerów, Rumunia] pojawiły się motívumkincsű gombfák, Kalotaszegen słupy z ogromnym bogactwem motywów, a hímesen faragott népművészeti remekek, w Kalotaszeg [region w Rumuni] zachwyca a csillagos-tornyos gombfák. A Duna-Tisza ludowa snycerka z warstwowym gwiaździ- közén érdekes módon az evangélikus szlo- stym zakończeniem. Ciekawe jest, że w re- vákok lakta falvakban (Alberti, Irsa, Péteri, jonie między Dunajem a Cisą w wioskach Pilis, Dunaegyháza) is faragtak díszes fejfá- protestanckich (Alberti, Irsa, Péteri, Pilis, kat (cifrafejfa), amelyek gomb, kalap, csil- Dunaegyháza) rzeźbiono ozdobne słupy lag, tulipán, virágtartó díszítő motívumai nagrobne – kopiafa, które dzięki motywom a fejfát életfává varázsolják. A nemzeti romantika szemlélete te- kół, gwiazd, tulipanów stawały się symbo- remtette meg a kopjafa terminológiát. lem drzewa życia. 22 Przy okazji tych rozważań warto zwró- A középkori vitézi temetkezési ceremónia cić uwagę, że średniowiecznym rycerskim nélkülözhetetlen kelléke volt a kopja fegy- uroczystościom pogrzebowym zawsze to- ver. Nem tekinthető etnikai specifikum- warzyszyła broń – kopia. Nie występowała nak, tehát jellegzetes magyar szokásnak. ona jedynie na Węgrzech, ale była atrybu- Megtalálható más harcos népek szokás- tem etosu i tradycji rycerskiej także w in- kultúrájában is. Erre vonatkozóan korai nych krajach i to nie tylko chrześcijańskich. adatot a XVI. század végéről ismerünk. Przykładem może być przekaz z XVI wieku Georgius Dousa a Németalföldről indult Georgius Dousa, który wyruszył z Nider- útnak Krakkón keresztül Konstantiná- landów przez Kraków do Konstantynopo- polyba, s útjáról naplót vezetett. Leírásá- la. W czasie podróży prowadził dziennik ban szól arról, hogy a Balkánra érkezve, i opisał jak dotarł na Bałkany. Z miejsco- egy Tzurullo helységből Babába, innen az wości Tzurullo poszli do Baby, przekroczyli Euro folyón átkelve Happsalába jutottak, rzekę Euro, dotarli do Happsaly, a po pięciu majd ötödnapra Adrianopolisba, amelyet dniach do Adrianopola, które Turcy nazy- a törökök Edirnének neveznek. A város wają Edirne. Przed miastem był cmentarz, előtt helyezkedett el a temető, ahol lát- gdzie na grobach były wbite lance i kopie ták, hogy a sírhantokba lándzsák, kopják (hastae lignae). Od miejscowych dowie- (hastae lignae) voltak szúrva. Az ottani- dzieli się, że w ten sposób upamiętniają aktól kérdezősködve megtudták, így állí- żołnierzy poległych w walce. tanak emléket a harcokban elesett, vitéz katonáknak. W średniowieczu na Węgrzech pogrzeby rycerzy odbywały się z ceremoniałem A középkori Magyarországon is a ran- wojskowym co doskonale ilustruje fragment gos, vitézlő emberek temetése harci pom- napisanej przez nieznanego poetę w 1561 pával, ceremóniával történt. Egy ismeretlen roku Pieśni o rycerzach z Gyuli: költő Szépének a gyulai vitézekről című versében így ír 1561-ben: Madziarskich witeziów, ich martwe ciała, Po madziarsku zbożnie pogrzebani byli, Magyar vitézeknek ő holt testeket, Kopie zaś u głów ich zakopali byli. Magyar módon szépen temették vala Kopiákat fejekhez ásták vala. Mnogie głowy Turków, które ścieli byli, Na pasie sromotnie zatknęli byli, Sok török főt, kiket elvittek vala, Wtenczas tak witezie czynili byli Az karókat vélek megrakták vala, Akkor az vitézek így jártak vala. (tłum. Jerzy Snopek) 23 Z cytatu wynika, że pogrzeb z kopiami, Tehát a kopjás temetkezés már ma- jako zwyczaj węgierski był już znany w XVI gyar szokásként ismeretes a XVI. század- wieku. Kopia oznaczała męstwo spoczy- ban. A kopja fegyver hirdette a sírhantban wającego w grobie. Była symbolem jego nyugvó vitézségét. A kopjafegyver, vitézi dzielności rycerskiej i występowała czasa- szimbólum síremléken is előfordul. Bátho- mi na kamiennych nagrobkach. Przykła- ry Andrást a Pozsony melletti Mária-völgy dem może być wyrzeźbiony w 1568 roku (Marienthal, Marianka) altemplomában te- nagrobek Andrása Báthorego znajdujący mették el, s az 1568-ban készült sírkövére się w krypcie kościoła w Mária-völgy [dzi- zászlós kopját is faragtak a páncélba öltözött siaj Marianka, Słowacja]. Przedstawia on vitéz alakjával együtt. A XVII. századból számos leírása ma- postać rycerza w zbroi trzymającego kopię radt fenn a vitézi temetési pompának. z chorągwią. Z XVII wieku pochodzą liczne opisy ce- A vitézi temetési pompa, felvonulás szá- remoniału pogrzebów rycerskich. W wielu mos archaikus elemet őrzött meg. Az egyik z nich zachowały się elementy archaiczne, a díszesen és az egyszerű fekete posztóban, jak na przykład udział koni udekorowanych bársonyban, tafotában felöltöztettek lovak lub przykrytych czarnym suknem, aksami- szerepe a temetkezés során. Az ősi szokás tem, taftą. Według prastarych zwyczajów szerint a magyarok ilyen alkalomkor fel- Węgrzy składali w ofierze konia, który ra- áldozták a lovat, s a harcossal közös sírba zem z wojownikiem był chowany w wspól- helyezték (ezt igazolja a honfoglaló magyar- nej mogile (potwierdzają to znaleziska na ság lovas temetkezése). László Gyula tudós cmentarzyskach). Według węgierskiego ar- régész megállapítása szerint ez az ősi ha- cheologa Gyuli László, ta prastara tradycja gyomány tovább élt a keresztény temetési przetrwała również w chrześcijańskich ce- ceremóniában is, azzal a különbséggel, hogy remoniach pogrzebowych, z taką różnicą, már nem áldozták fel a lovakat, hanem az że koń nie był zabijany tylko ofiarowano go egyháznak ajándékozták. A temetési me- kościołowi. W kondukcie niesiono ozdob- netben díszes, aranyos zászlókat és egysze- ne chorągwie ze złoceniami, ale również rű, fekete tafota zászlót is vittek. Ez utóbbit czarne z tafty. Drzewce chorągwi łamano beletörték a sírba, míg az aranyos zászlót, i wrzucano je do grobu, a chorągiew złoco- címert, epitáfiumot a templomfalára erősí- ną, herb i epitafium umieszczano na ścia- tették fel. Az elhunyt közönséges kardja is nie kościoła. Broń rycerza również łamano, a sírba került kettétörve. Az ősi hagyomány niszcząc w ten sposób ich dotychczasowy szerint mindezt azért cselekedték, hogy az żywot i składano do grobu, gdyż według elhunytnak szolgálatára legyenek a harci 24 prastarej tradycji przedmioty te miały słu- eszközei a túlvilágon is. A főrangú, vitézi żyć zmarłemu na tamtym świecie. renden lévő személyek temetési pompájá- W ceremonii pogrzebowej wybitnych ban fontos szerepet játszott a kopja fegyver. osób stanu rycerskiego, których chowano Mivel a temetés rendszerint templomban w kryptach lub pod posadzą kościoła nie történt, nem adódott lehetőség arra, hogy było możliwości postawienia kopii na gro- a sírköbe állítsák a fegyvert. Mint említet- bie, dlatego też na kamiennych nagrobkach tük, ez a zászlós kopja megjelent a síkövön pojawiała się wyrzeźbiona kopia z chorą- faragványként. A kopjákat nem törték a sír- gwią. W tym wypadku kopii, tak jak mie- ba sem, miként a zászlót és kardot, hanem cza i chorągwi, nie łamano i nie składano jelképesen a feketekopjás sereg fegyverét do grobu. a templom falán törte össze, ügyelve arra, hogy a sírba töréssel egyszerre történjen, Opisy ceremonii pogrzebowych z XVII wieku najczęściej były mintha valóságosan is a sírba lett volna tör- dokumentowa- ve a kopja. ne w księgach parafialnych kościołów katolickich, ale według relacji żyjącego na A XVII. századi temetési ceremónia fel- przełomie XVII i XVIII wieku Pétera Apo- jegyzések többnyire római katolikus szer- ra pogrzeby dostojników protestanckich tartást dokumentálnak. Apor Péter leírása w Székelyföld odbywały się podobnie. szerint a protestáns vallású rangos emberek W 1736 roku tak został opisany tradycyjny, temetése is hasonlóan történt Székelyföl- uroczysty, siedmiogrodzki pogrzeb rycerski: dön. A régi erdélyi rangos, vitézi temetésről Za klarnecistami i trębaczami jecha- írja 1736-ban: Az töröksíposok és trombitá- ły karety panów, za nimi gmin, za gminem sok után mentenek az urak hintai, az után dwóch mężczyzn prowadziło konie w ozdob- ment az község, az község után vezette két- nej uprzęży, po nich karety z lamentującymi két ember a czifrán felöltöztetett paripákot, mężczyznami, dwóch z nich jechało na ko- az után mentenek a férfikeservesek hintai, niach przed ciałem zmarłego, jeden z nich a férfikeservesek mentenek lóháton az test w złotej zbroi, na rumaku w bogatej uprzęży, elött (…) két pánczélba öltözött; az kinél az trzymał złotą chorągiew, drugi z czarną cho- aranyas zászló volt, és aranyas fegyverben rągwią na koniu przykrytym giezłem. Pieszy volt maga is, az ment szerszámos czifra pa- w czerni niósł srebrny herb. Za ciałem jecha- ripán; az kinél az fekete zászló volt, az ment ły w karetach płaczki, za nimi reszta kobiet a bakacsinba öltözött lón. Az ezüst címert fe- (…), na końcu, jeśli ich miał, synowie i bliscy ketében az fejinél gyalog vitték. A test után krewniacy, nieśli trumnę z ciałem - inni też mentenek az keservesasszonyok hintai, azok pomagali – aż do grobu. Po złożeniu trum- után az asszonyi község (…) mikor az egész 25 ny, od tych w zbrojach, zabrano czarną cho- vége vólt, ha fiai vóltak és a közelébb való rągiew i miecz, niszczono je i wrzucano do atyafiai fogták az koporsót, mások is segél- grobu, srebrny herb mocowano na wewnętrz- tettek, és azok vitték az testet az sírig; mikor nej ścianie kościoła, tam też umieszczano zło- osztán az sírba bétették, az pánczélban lévő- tą chorągiew z rękojeścią. Jak był katolikiem től elvették az fekete zászlót és kardot, azokat (…), nie było żadnej oracji, jeśli był innego esszerontották, és az sírban az koporsó mellé wyznania, to była oracja po węgiersku. bévetették, az ezüst címert az templom bel- Dziewiętnastowieczny znawca i propa- ső oldalára felszegezték, úgy hasonlóképpen gator kultury Siedmiogrodu Balázs Orbán, az aranyas zászlót az templomban nyelinél pisał, że widział w zamieszkałej przez spo- fogva felfüggesztették; az ott lobogott. (…) Ha łeczność rzymsko-katolicką miejscowości katolika volt, semmi oratio nem volt, az más Atyha [dzisiaj Atia, Rumunia] pogrzeby Se- valláson lévőknél volt magyar oratio. klerów z ceremoniałem rycerskim. Podczas Székelyföld tudós ismertetője, Orbán nich ktoś bliski lub najzacniejszy człowiek Balázs a XIX. század közepén még látta, ze wsi wsiadał na konia przykrytego bia- hogy a sóvidéki, római katolikus Atyhán vi- łym płótnem i pędził z rozwianymi włosami tézi ceremóniával temetkeztek a székelyek. trzymając kopię grobową ostrzem do dołu. A közeli rokonok, vagy a falu tekintélyesebb W czasie pogrzebu strzelano do zasypanego emberei közül valaki a bakacsinnal beleta- grobu, a kopię z chorągwią umieszczano na kart ló hátára ült kibontott üstökkel lovagolt mogile. Pamięć o rycerskich pogrzebach żyła a koporsó előtt, kezében lefordítva tartva jeszcze w Atyha pod koniec XX wieku. a sírkopját. Temetéskor a sírba lőttek, majd Nawet gdy minęły czasy rycerstwa a felhantolás után a zászlóskopját a sírhant- w XIX wieku, nie tylko w Siedmiogrodzie, ba szúrták. Ennek a vitézi temetésnek em- ale i w innych częściach Węgier chorągwie léke még a XX. század végén is felfedezhető odgrywały ważną rolę. Znamy wzmian- volt Atyhán (Erdély, Székelyföld). kę z roku 1844 o ewangelickim cmentarzu A zászlók még fontos szerepet töltöt- w Nagysimonyi (komitat Vas, zachodnie tek be a temetkezés során a vitézi élet leha- Węgry), na którym na grobach stawiano nyatlása után is a XIX. században, nem csak szlachcicom drewniane krzyże, a obok słup Erdélyben, de Magyarország más vidékein przypominający kopję z chorągwią, będą- is. A Vas megyei Nagysimonyi temetőjéről cy wyraźnym nawiązaniem do pierwowzo- 1844-ben történik említés. Az evangélikus ru z tradycyjnego pogrzebu rycerskiego. vallású Nagysimonyiban nem fejfát, hanem Rycerskie zwyczaje pogrzebowe daleko od fakeresztet állítottak az elhunytnak, s a ne- Siedmiogrodu jednoznacznie pokazują, że meseknek, vitézlő renden lévőknek kijáró 26 drewniane krzyże, słupy nagrobne – fej fa, vitézi temetési ceremónia fontos kellékét, czy też kopie z chorągwią istniały obok a rúddá egyszerűsödött zászlóskopját a sír- siebie, przy czym kopia określała rangę hantba állították. rycerza, ale nie była samodzielnym sym- Az Erdélytől, közelebbről a Székely- bolem grobu. Według źródeł z 1678 roku földtől távoli helység vitézi temetési szoká- z Ny árádszentanna obok fejéhez válofa sa egyértelművé teszi azt, hogy a fakereszt [drzewo do głowy] przy grobie wbita była vagy fejfa sírjel és a kopja vagy zászlós kopja również również kopia z chorągwią. Podob- fegyver együtt létezett, s a kopja a vitézi ran- nie było w Sóvidék. got fejezte ki, de nem volt önálló sírjel. Az Wybitny węgierski etnograf Károly Vi ski említett, 1678-ból ismert nyárádszentannai badając fejfa z Siklód zauważył, że pomimo adat szerint a fejéhez valófa mellett kopja is upływu kilkuset lat i zaniku ceremoniału po- a sírhantra került. Ennek bizonysága szerint grzebów rycerskich, dawne jego elementy is, szükséges hangsúlyozni, hogy a kopja przetrwały w postaci drewnianych nagrob- nem primér sírjel, s így kopjafáról, mint sa- ków słupowych nawiązujących do kopii ozna- játos fejfa sírjelről nem is beszélhetünk. Ezt czających grób. Wspomniany wyżej Balázs a megállapítást sóvidéki példa is megerősí- Orbán w 1868 roku opisując cmentarz w Fel- ti. Viski Károly néprajztudós Siklód fejfái sőtófalva zauważył: W Sófalva każda rodzina kapcsán állapítja meg, hogy azok valójában ma na cmentarzu swoje miejsce pochówku, a kopja fegyver tartói. A vitézi temetkezé- na postawienie fejfa, zdobionego, dekorowa- si szokás elmúltával a XIX. században már nego rzeźbionymi tulipanami, umieszczano je a kopja tartója sajátos sírjelölő funkciót vett głównie na grobach mężczyzn, ale tylko wol- fel, méreteiben, díszítettségében fejfa, gomb- 27 nych Seklerów (dla chłopów pańszczyźnianych fa alakult ki belőle. A zászlós kopja emlé- było to zabronione) stawiano tam też kopię ke megőrződött azáltal, hogy - csökevényes i chorągiew. Zwyczaj ten, z małymi zmiana- formában ugyan -, de a fejfa csúcsába illeszt- mi, istnieje w Sóvidék, a także w okolicy Nyikó, ve megmaradt. Orbán Balázs írja 1868-ban Gagyvize (…), jest to pozostałość po dawnych Felsősófalva temetőjéről: Sófalván csak nem rycerskich, wolnych i walecznych czasach, minden családnak külön temetkező helye kiedy każdy seklerski szlachcic był rycerzem, van, a fejfák czifrán tulipánosan vannak ki- zbrojnym obrońcą ojczyzny. metszve, főként a férfiak sírján lévő, s ezekbe, Małą chorągiew na szczycie słupa na- de csak a szabad székelyeknél (mert jobbágy- grobnego – fejfa jako relikt tamtych czasów nak azt tenni nem volt szabad) egy zászlós można nawet teraz znaleźć w Korond [dzi- kopjanyél helyezve. Oly szokás ez, mely ki- siaj Corund, Rumunia]. sebb-nagyobb módosítással meg van nem- 28 Niezwykle ciekawe jest trwanie pew- csak a Sóvidéken (Erdély), hanem a Nyikó, nych tradycji. Przykładem może być Siklód Gagyvize mellyékén is (…) Régi daliás idők gdzie, chociaż tradycyjne słupy drewnia- maradványai, lovagias emléke azon harczias ne zastąpiły kamienne nagrobki, to jeszcze és szabad korszaknak, midőn minden szé- w końcu XX wieku zmarłych z bogatych kely nemes és lovag, midőn minden székely rodzin nadal chowano w ich ogrodach, po- fegyverhordozó honvéd volt”. A díszesen fa- mimo że grzebanie zmarłych na ich własnej ragott fejfa csúcsába illesztett kis zászló – ziemi przestało istnieć, a pogrzeby zostały mint zászlóskopja csökevénye - napjainkban przeniesione na wspólne cmentarze usytu- is megtalálható Korondon. Siklódon a XX. owane poza wioskami. század végén már nem volt fejfa. E helység- Ciekawe, że trumna na cmentarz była ben is a tágas házas portán, a szilváskertben niesiona na trzech drągach, które po po- temetkeztek a családok. Még találhatók ott grzebie wbijano przy głowie i dwa przy no- sírkövek, de fejfa nem. Megszűnt a ház tel- gach mogiły. Po pewnym czasie drągi były kén történő temetés, s a falu fölött kialakí- wymieniane na nagrobki. Przykład z Siklód tott közös temetőben temetik a halottakat. pozwala przypuszczać, że drągi, na których A koporsót három rúdon viszik a falu feletti niesiono trumnę, mogły odgrywać funk- temetőbe, s temetés után a koporsóvivő ru- cję fejfa [drzewa u głowy] i lábfa [drzewa dak közül egyet a fejhez, kettőt pedig a láb- u nogi]. Z czasem zmieniły one funkcję hoz szúrják a sírhantba. Idővel a sírkővel i przekształciły się w bogato zdobione słupy cserélik fel a fejhez állított rudat. nagrobne – fejfa i lábfa o imponujących roz- A siklódi példa arra is enged következ- miarach (np. w Tiszakürt, Tiszaug, Tisza- tetni, hogy a koporsóvivő rudak valóságos derzs w komitacie Jász-Nagykun-Szolnok, sírjelölő funkciót tölthettek be fejfaként Środkowe Węgry). és lábfaként, a fejfakultúra kialakulásában Zwyczaj rycerskiego pogrzebu nie znik- jelentős szerepet játszhattak. Az egyszerű nął całkowicie. Przetrwał w ceremoniach koporsóvivő rudak idők folyamán funk- pogrzebowych dzieci i młodzieży, zarów- ciómódosuláson mentek keresztül, dísze- no u katolików jak i protestantów na tere- sen faragott fejfákká, és impozáns méretű nie dawnych Górnych Węgrzech [dzisiaj lábfákká alakultak át (pl. Tiszakürt, Tisza- Słowacja]. Na przykład w Nagykapos [dzi- ug, Tiszaderzs - Jász-Nagykun-Szolnok siaj Velké Kapušany] na początku XX wie- megye). ku na pogrzebie trumienkę z ciałem dziecka A vitézi temetkezési szokás nem múlt niosła matka chrzestna, a matka szła obok. el nyomtalanul. A kisgyermekek, fiatalok Przed nimi szli dwaj chłopcy w czarnych temetkezési ceremóniájában tovább élt, 29 odświętnych ubraniach, w butach z cho- mind a római katolikusok, mind a protes- lewami, którzy nieśli drewnianą szabelkę tánsok körében Felső-Magyarországon. Az z nasadzoną na nią cytryną udekorowa- Ung vármegyei Nagykapuson például a XX. ną wstążkami. W czasie pogrzebu szabelkę század elején kisgyermek temetésekor a kis wrzucano na trumnę. Drewniana szabelka koporsóba zárt testet a keresztanya vitte symbolizuje miecz, zatknięta na nią cytry- a kezében, mellette ment az édesanya. Előt- na – buzdygan, natomiast kolorowe wstążki tük haladt fekete ünneplőben öltözve két – chorągiew. Są to rekwizyty, które odpo- csizmás legényke, kezükben fakardot tartva, wiadają średniowiecznym symbolom zbroj- amelynek hegyébe citromot szúrtak, s abba nych, a ich wrzucanie do grobu rycerski pedig színes szalagokat tűztek. Temetéskor ceremoniał pogrzebowy. a fakardot a sírba vetették, a koporsó mel- Innym przykładem może być cere- lé. A fakard a pallos, a kard hegyébe szúrt moniał pogrzebowy związany ze śmiercią citrom a buzogány, a citromba tűzött színes panien lub kawalerów na wydaniu. Cho- szalagok a díszes zászlók a középkori harci wani oni byli niezwykle uroczyście, a tak szimbólumoknak felelnek meg, és sírba ve- zwane „weselisko zmarłych” miało wiele tésük a régi vitézi temetkezési ceremónia elementów średniowiecznego pogrzebu ry- emlékét idézik fel. cerskiego. W regionie Kalotaszeg zmarłą Az eladósorban lévő leányt, s nőtlen le- dziewczynę ubierano w strój panny młodej, gényt díszes pompával temették, valóságosan a zmarłego młodzieńca w strój pana młode- is megtartva a „halott lakodalmát”, ugyanak- go. Towarzyszący konduktowi młodzi ludzie kor a vitézi temetési ceremónia egyes elemeit byli ubrani odświętnie jak druhny i druż- is megőrizve. Kalotaszegen a leányt menyas�- bowie. Szli po obu stronach trumny i nie- szonynak, a legényt vőlegénynek öltöztették, śli chorągwie z kolorowych chust. Młodzież s ünneplőbe öltözött fiatalok – mint nyoszo- na pogrzeb przygotowywała „trzy gałęzie” lyólányok és legények – színes kendőkkel (na ogół jesionowe) ozdobione wiankami feldíszített lobogókat vittek a temetési menet- z kwiatów. Niesiono je z przodu konduktu ben, a koporsó két oldala mellett. A temetésre i z chustami mocowano na szczycie bogato a fiatalok három ágat készítettek rendszerint zdobionej fejfa, tak jak kiedyś kopię z chorą- kőrisfából, amelyet virágfüzérrel díszítettek gwią. Podobny ceremoniał znamy z Sztána fel. A temetési menet élén vitték, s a dísze- [dzisiaj Stana, Rumunia]. sen faragott fejfa csúcsába állították, akárcsak régen a zászlós kopját A színes kendők is Podsumowując, należy podkreślić, że zászlóként kerülhettek a fejfa csúcsára, mint drewniane nagrobki słupowe – fejfa są cha- ismeretes a kalotaszegi Sztánán. 30 31 rakterystycznym dla Węgier oznaczeniem Összegzésül hangsúlyoznunk szükséges, grobu, znanym pod kilkoma nazwami. Na- hogy a magyarság jellegzetes sírjele a fejfa tomiast kopia, jako ważny atrybut średnio- hungarikum, amelynek különböző népnyel- wiecznej ceremonii rycerskiego pogrzebu, vi terminológiái ismeretesek. Ezek között na cmentarzach pełniła rolę drugorzęd- azonban ’kopjafa’, mint sírjel terminoló- ną. Kopia z chorągwią wbitą w grób gło- gia nem található meg. A régi harci eszköz, siła chwałę pochowanego rycerza, a słup a kopja fegyver a középkori vitézi temetési nagrobny – fejfa, gombfa stawiany był jako ceremónia fontos része volt, amely azonban epitafium. Elementy te stały się znakiem másodlagos sírjelölő funkcióval is rendelke- grobowym nie tylko rycerzy, ale także ludzi zett. A sírhantba szúrt zászlós kopja a sírban stanu niższego. nyugvó harci dicsőségét hirdette, a sírra ál- Obecnie drewniane nagrobki słupowe lított fejfa, gombfa mint epitáfium, síremlék jako wytwory sztuki ludowej pełnią rolę po- nem csak a vitézi renden lévőknek, hanem mników pamięci. Wykorzystując dawne ele- a köznépnek is sírjele volt. menty zdobnicze (gwiazda, tulipan, koło) A kopjafa, valóságosan emlékfa. A népi z tradycyjnych kopiafa stworzono nowe, iparművészet remekének tekinthető. A fej fa które upamiętniają wydarzenia historyczne ornamentikáját – np. miejsce bitwy w Mohácsu w 1526 roku, a díszítőelemeket (csillag, tulipán, gomb) powstanie 1848-49, miejsce pamięci po- készülnek a változatosan faragott kopjafák, wstania 1956 roku. Wyrażają również toż- amely nemzeti szimbólumként őrzik egyes samość narodową na terenach utraconych történelmi eseményeket (pl. az 1526-os csa- przez Węgry po I wojnie światowej i trakta- tahely Mohácson, az 1848/49-es szabadság- cie w Trianon w 1920 roku. harc, 1956-os forradalom és szabadságharc átörökítve, felhasználva emlékhelyei), a nemzeti önazonosságot fejezik ki az 1920-ben elcsatolt országrészeken, de sírjelként megjelennek olyan helyeken (pl. a római katolikus temetők), ahol korábban nem is létezhettek. Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum patronat honorowy Jego Ekscelencja dr Iván Gyurcsík Ambasador Węgier w Polsce 33 wystawa przygotowana przez / a kiállítást készítette: Węgierski Instytut Kultury w Warszawie / Magyar Kulturális Intézet, Varsó Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce / Kurp Kultúra Múzeuma, Ostrołęka Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim / Miński Múzeum, Mińsk Mazowiecki Muzeum Mazowieckie w Płocku / Mazóviai Múzeum, Płock Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie / Állami Néprajzi Múzeum, Varsó Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu / A Radomi Falu Múzeuma, Radom współpraca / együttműködő partnerek: Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera w Supraślu / Artur Grottger Képzőművészeti Középiskola, Supraśl Muzeum Zamojskie w Zamościu / Zamość-i Múzem, Zamość Muzeum Okręgowe w Tarnowie / Körzeti Múzeum, Tarnów Muzeum w Jarosławiu / Jarosławi Múzeum, Jarosław patronat honorowy / az esemény védnökei: Jego Ekscelencja / Őexcellenciája dr. Gyurcsík Iván Ambasador Węgier w Polsce / Magyarország lengyelországi nagykövete koncepcja i scenariusz / ötlet és forgatókönyv Marek Zalewski, Engelmayer Ákos, Keresztes Gáspár, Tischler János teksty na planszach / a kiállítás szövegei Engelmayer Ákos, Novák László Ferenc oraz Zofia Bieńkowska, Keresztes Gáspár, Jerzy Kuśnierz, Andrzej Szpunar, Marek Zalewski oprawa plastyczna / kivitelezés Magdalena Gałat, Zbigniew Wasiluk, Marek Zalewski zdjęcia / fényképek Olasz Ferenc, Novák Ferenc László oraz Bożena Bogdańska-Szadai, siostra Michaela Wasylciów, Henryk Góreck, Andrzej Szpunar, Mirosław Tetrycz Bardzo dziękujemy Wojciechowi Sokólskiemu – dyrektorowi Liceum Plastycznego w Supraślu, Bogdanowi Kolendo – nadleśniczemu Nadleśnictwa Supraśl oraz Jerzemu Olizarowiczowi – prezesowi Tartak Supraśl Sp. z o.o. za otwartość i pomoc dla naszego projektu, a artyście plastykowi Zbigniewowi Wasilukowi i jego uczniom: Natalii Banasiuk, Marcie Popławskiej, Natalii Kuleszy, Andrei Serafin, Weronice Stalbowskiej i Kacprowi Kunickiemu za wykonanie kopijników. Hálás köszönetet mondunk Wojciech Sokólski úrnak, a supraśli Képzőművészeti Középiskola igazgatójának, Bogdan Kolendo úrnak a Supraśli Erdészet főerdészének valamint Jerzy Olizarowicz úrnak, a Tartak Supraśl Kft. elnökének a kezdeményezés megvalósításában nyújtott szíves segítségükért, továbbá Zbigniew Wasiluk képzőművésznek és tanítványainak, Natalia Banasiuknak, Marta Popławskának, Natalia Kuleszának, Andrea Serafinnak, Weronika Stalbowskának és Kacper Kunickinek a fejfák elkészítéséért. Nadleśnictwo Supraśl Bardzo dziękujemy sponsorom za obdarowanie „polskimi smakami” węgierskich gości – uczestników obchodów Dnia Przyjaźni Polsko – Węgierskiej w 2014 roku Köszönetet mondunk támogatóinknak, amiért lehetővé tették magyar vendégeink számára, hogy lengyel ízekkel gazdagodjanak a Magyar-Lengyel Barátság Napja 2014. évi ünnepe alkalmából Sponsorzy publikacja wydana przez / a kiadványt megjelentette Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce / Kurp Kultúra Múzeuma, Ostrołęka Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim / Miński Múzeum, Mińsk Mazowiecki Muzeum Mazowieckie w Płocku / Mazóviai Múzeum, Płock Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie / Állami Néprajzi Múzeum, Varsó Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu / A Radomi Falu Múzeuma, Radom koncepcja całości i redakcja / koncepció, szerkesztés Marek Zalewski, Engelmayer Ákos, Keresztes Gáspár, Tischler János projekt graficzny i skład komputerowy / grafikai terv, tördelés Magdalena Gałat tłumaczenia / fordítás Engelmayer Ákos, Krystyna Golińska-Engelmayer, Keresztes Gáspár Copyright by ISBN 978-83-937286-0-2 Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce ISBN 978-83-89034-98-4 Muzeum Mazowieckie w Płocku ISBN 978-83-933399-9-0 Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim ISBN 978-83-88654-473 Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie ISBN 978-83-61322-05-4 Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu druk ISBN 978-83-937286-0-2 Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce ISBN 978-83-89034-98-4 Muzeum Mazowieckie w Płocku ISBN 978-83-933399-9-0 Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim ISBN 978-83-88654-473 Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie ISBN 978-83-61322-05-4 Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu Dziękujemy za pomoc w wydanie foldera / A katalógus kiadásában köszönet illeti