Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum Fejfa hungaricum

Ákos Engelmayer
László Ferenc Novák
Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum
Fejfa hungaricum – az emlékezés jelképei
Ákos Engelmayer
László Ferenc Novák
Węgierskie pomniki pamięci – fejfa hungaricum
Fejfa hungaricum – az emlékezés jelképei
2014
Niezwykłym przejawem węgierskiej sztuki ludowej są drewniane nagrobki słupowe – fej fa
(drzewo do głowy). Nawiązują one do prastarej tradycji, ale zaczęły upowszechniać się,
zwłaszcza na terenie Siedmiogrodu, od połowy XVI wieku wraz z szerzeniem się Reformacji.
Stały się charakterystycznym oznakowaniem grobów na cmentarzach protestanckich – po dobnie jak krzyże na katolickich. Układ elementów zdobniczych na słupach był zakodowanym
przekazem pozwalającym odczytać imię, wiek, stan cywilny, a nawet przyczynę śmierci
zmarłego.
Nowego znaczenia nabrały one po I wojnie światowej i traktacie pokojowym w Trianon
w 1920 roku, w wyniku którego Węgry straciły niemal trzy czwarte terytorium. Dla Węgrów,
którzy pozostali poza ojczyzną stały się one znakiem tożsamości narodowej. Idea stawiania
kopijników niemal całkowicie zanikła w czasach komunistycznych, ale odrodziła się spontanicznie w 1989 roku. Obecnie właściwie pełnią one rolę pomników pamięci.
A magyar népművészet egyedülálló jelenségei a fából készült síremlékek, a fejfák. Noha
eredetük ősi hagyományokhoz nyúlik vissza, elterjedni igazán csak a XVI. század derekától
kezdtek, különösen Erdélyben, egyidőben a reformáció terjedésével. A protestáns temetők
jellegzetés síremlékeivé váltak, akárcsak a keresztek a katolikus temetőkben. Az oszlopok
díszítőelemei összetett jelrendszert alkotnak, amelyből ki lehet olvasni az elhunyt nevét, korát,
családi állapotát, sőt, akár halálának okát is.
Új jelentőségre tettek szert a fejfák az I. világháborút, illetve a trianoni békeszerződést
követően, amelynek eredményeképp Magyarország elveszítette a korábbi magyar területek
több mint kétharmadát. A határokon kívül rekedt magyarok számára a fejfák a nemzeti
identitás jelképévé váltak. A fejfaállítás szokása szinte teljesen kiveszett a kommunizmus
idején, azonban 1989-től spontán módon újjászületett, és a fejfák-kopjafák azóta nem is
annyira síremlékként, mint emlékhelyként vagy emlékműként láthatók leggyakrabban.
Marek Zalewski, Engelmayer Ákos,
Keresztes Gáspár, Tischler János
3
4
Engelmayer Ákos
Ákos Engelmayer
Az emlékezés jelképei
Węgierskie pomniki pamięci
– fejfa hungaricum – régen és ma
– fejfa hungaricum – dawniej i dziś
Na węgierskich cmentarzach można tra-
A fejfás magyar temetőkben néhol
fić na stare rzeźbione drewniane nagrobki
még lehet találni olyan régi fejfákat, ame-
słupowe – fejfa (drzewo do głowy). Nawet je-
lyeken nincsen se kereszt, se vezetéknév
śli nie ma na nich imion, nazwisk i dat, po-
vagy évszám, de a fejfa nagysága, alak-
przez ich wielkość i kształt można określić
ja alapján megállapítható, hogy az alatta
czy w grobie spoczywa mężczyzna, kobieta,
nyugvó személy férfiember, asszony vagy
czy dziecko. Można spotkać wzruszające po-
gyerek volt-e. Még ma is rábukkanhatunk
łączone fejfa upamiętniające całą rodzinę.
egy egész családra emlékeztető, megható
fejfa-csoportra.
Dla każdego członka miejscowej wspólnagrob-
A régi temetőkben a fejfák bárkit tájé-
ków słupowych była czytelna, a ich kształt
koztatnak a halott vérségi hovatartozásáról,
oraz motywy zdobnicze mówiły wszystko
neméről, életkoráról, esetleg erőszakos ha-
o zmarłym.
láláról, vagyoni helyzetéről, és utal különös
noty
symbolika
rzeźbionych
Na dawnych cmentarzach (…) każda fej-
foglalkozására, a fejfa állapota pedig megkö-
fa przekazuje informację o pokrewieństwie,
zelítően az elhalálozás évére is. Nem is írtak
płci, wieku, określa rodzaj śmierci, sytuację
a régiek a fejfákra, és pedig nem csak azért
majątkową i zawód zmarłego, a po stanie
(…) mert esetleg nem ismerték az írást, ha-
fejfa można było nawet ustalić datę śmier-
nem elsősorban azért, mert a fejfa nem az
ci. Nasi przodkowie nie stosowali napisów,
idegenek tájékoztatására szolgáló (…) em-
nie dlatego, że byli niepiśmienni, lecz przede
lékoszlop volt, hanem a halott képmása.
Kós Károly
wszystkim dlatego, że fejfa nie miała przekazywać informacji obcym, miała być jedynie
wizerunkiem zmarłego.
A különböző fejfaformák antropoKároly Kós
morf eredetre utalnak. Az ecsedi láp
vidé kein a fejfa részelemeinek neve: láb,
Dzięki przekazom ze wschodnich Wę-
derék, váll, nyak és konty. Désházán (ma
gier wiadomo, że poszczególne elementy
Deja, Románia) a nők fejfája részeinek
słupów nagrobnych stanowiły odwzorowa-
neve: derék, kaláris (gyöngysor) és szem-
nie części ciała: głowy, szyi, tułowia, nogi,
öldök, a férfiakén: derék, tulipán, sisak és
ręki. Natomiast w Désháza (dzisiaj Deja,
gomb. A fejfa felső zárómotívuma – a tuli-
5
Rumunia) o częściach fejfa kobiety mówio-
pán – különböző vidékeken hol férfit, hol
no: talia, korale, brwi, a mężczyzny: pas, tu-
nőt jelképezett. Erdélyben, a Mezőségben,
lipan, szyszak, kula. Symbolika i kolory były
Kalotaszegen a fiatalon elhunytak fejfá-
różne nie tylko w poszczególnych regio-
it kék, vörös vagy zöld színűre festették,
nach, ale i wsiach. Tulipan wieńczący słup
az öregekét feketére, de például a Fekete-
– w jednym miejscu był symbolem mężczy-
Kö rös mentén a fiatalokét kékre, az örege-
zny, a gdzie indziej kobiety. W części Sied-
két sárgára pingálták. Az erőszakos halált
miogrodu (regiony Mezőség, Kalotaszeg)
haltak fejfái vörösek voltak.
słupy nagrobne zmarłych młodo malowano
A fejfák hagyományos díszítőelemei bi-
na niebiesko, czerwono i zielono, starszych
zonyos archaikus, kultikus eredetre utalnak.
tylko na czarno, ale w dolinie rzeki Fekete-
A régi faragott fejfák, sőt még a XIX-XX.
-Körös (dzisiaj Rumunia) fejfa młodych ma-
századiak rozetta motívuma nem más, mint
lowano na niebiesko, a starszych na żółto.
a nap, azaz a gonosz elűzésének szimbólu-
Słupy zamordowanych powszechnie malo-
ma. A növény motívumok nemcsak díszítő-
wano na czerwono.
elemként jelentek meg, hanem az életfát, az
Pewne ornamenty fejfa wskazują na ich
életet jelképezték.
archaiczne pochodzenie. Rozeta – symbol
A magyarlakta vidékeken a fejfa el-
słońca, a także ochrony przed złem wystę-
nevezése változó: főtől való fa, feje felett
puje zarówno na starych jak i na rzeźbio-
való fa, stb. – lengyelül kopijnik. Erdély-
nych w XIX i XX wieku. Motywy roślinne
ben a fejfa mellett megmaradt a kopjafa el-
były nie tylko dekoracją, ale także symbo-
nevezés, ami az elesett vagy elhunyt vitéz
lem drzewa życia – życia.
temetésére utal, amikor is a hős fegyverét,
a kopját a sír mellé tűzték.
Nazwa „drewniane nagrobki słupowe”
– fejfa wywodzi się od połączenia słów gło-
A magyar romantika kezdetétől a kop-
wa i drzewo. W różnych regionach Węgier,
jafa kiszorította a fejfa elnevezést, mivel
w zależności od miejscowej gwary określa-
a kopjafa fokozatosan a nemzeti identitás
no je jako fejfa (drzewo do głowy), fejéhez
jelképévé vált. Napjainkban a kopjafa elve-
való fa (drzewo przy głowie). W Siedmio-
szíti eredeti funkcióját és nemzeti emlékjellé
grodzie (dzisiaj Rumunia) przetrwała na-
alakul. Elmosódik a fejfa vagy kopjafa része-
zwa kopjafa (drzewce kopii – stąd polskie
inek jelképes szerepe, és egyre inkább díszí-
określenie kopijnik) przypominająca zwy-
tőelemként jelennek meg az egyes alkotók
czaj ceremonii pogrzebowej poległego
elképzelése szerint.
rycerza, na którego grobie stawiano jego –
A kopjafa újabb jelentőséget nyert az
kopię. W XIX wieku, w dobie romantyzmu
I. világháború után, amikor a trianoni bé-
6
wspominając rycerski okres historii Wę-
kediktátum következményeként Magyar-
gier, powszechnie wprowadzono tę nazwę,
ország elvesztette területének több mint
gdyż uważano, że kopjafa bardziej wyraża
kétharmad részét. Az elszakított részek ma-
tożsamość narodową niż fejfa. Obecnie sta-
gyarságának a kopjafa a nemzeti identitás-
wiane kopjafa tracą swoją pierwotną funk-
sal lett egyenlő.
cję stając się częściej pomnikami pamięci.
Jednocześnie zanika pierwotna symbolika
zdobień, które stają się jedynie motywami
dekoracyjnymi i zależą tylko od inwencji
twórcy.
7
Nowego znaczenia nabrały drewnia-
A kopjafa-állítás gyakorlata teljesen el-
ne nagrobki słupowe – kopjafa po I wojnie
tűnt a kommunista rendszer évtizedei alatt,
światowej i traktacie pokojowym w Tria-
de újjászületett a rendszer bukása után.
non w 1920 roku, w wyniku którego Węgry
A kezdeményező szándék 1989-ben öltött
straciły niemal trzy czwarte terytorium. Dla
testet, amikor exhumálták az 1956-os for-
Węgrów, którzy pozostali poza ojczyzną sta-
radalmat és szabadságharcot követő terror
ły się symbolem tożsamości narodowej.
áldozatait a Rákoskeresztúri köztemető 301-
Idea ich stawiania niemal całkowi-
es parcellájában. Az INCONNU elnevezésű
cie zanikła w czasach rządów komuni-
ellenzéki művészcsoport a kommunista ha-
stycznych. Odrodziła się spontanicznie,
tóságok engedélye nélkül (az első kopjafákat
a impulsem stała się ekshumacja ofiar ter-
elkobozták) 1989-ben 301 névtelen kopjafát
roru, który nastąpił po Rewolucji i Walki
állított a 301-es parcellánál. Névtelent, mint
o Wolność w 1956 roku (ciała straconych
hajdanán, mert nem voltak beazonosítva az
wówczas osób były wrzucone do wspólnej
áldozatok, és nem lehetett tudni felekeze-
mogiły na cmentarzu Rákoskeresztúr w Bu-
ti hovatartozásukat. Magyarok voltak, akik
dapeszcie). W 1989 roku ich szczątki zo-
életüket adták a hazáért. Talán ez okozta,
stały uroczyście pochowane w oddzielnych
hogy szerte Magyarországon – főleg falvak-
grobach, a opozycyjna grupa artystyczna
ban, kistelepüléseken – kopjafákat állítottak
INCONNU dla uczczenia straconych, bez
az 1956-os forradalom emlékére. A kopjafa-
pozwolenia władz, ustawiła 301 bezimien-
állítás soron következő fejezete 2000-ben,
nych kopjafa. Nie znano jeszcze nazwisk
a millenium esztendejében íródott, s azt
i wyznania ekshumowanych ofiar – byli
üzente: magyarok vagyunk.
po prostu Węgrami, którzy oddali życie za
Magyarországon lengyeleknek szentelt
ojczyznę. To wydarzenie sprawiło, że po-
kopjafák is léteznek. Tatabányán az 1848/49-
tem w wielu, zwłaszcza małych miejsco-
es szabadságharc hőseire emlékeztető kop-
wościach stawiano kopjafa, aby upamiętnić
jafa parkban a magyarok kopjafát emeltek
wolnościowy zryw 1956 roku. Kolejną falą
Katyń mártírjainak és a szmolenszki tragé-
ich powstawania były obchody milenijne
diában életét vesztett Lech Kaczyński köz-
Węgier w 2000 roku.
társasági elnök valamint minden áldozat
Na Węgrzech są też kopjafa poświęcone
emlékére. Batyk község önkormányzata
Polakom. W Tatabánya jest park kopijników
kopjafával emlékezett a nyilaskeresztesek ál-
upamiętniający bohaterów Wiosny Lu-
tal 1944 decemberében meggyilkolt lengyel
dów z 1848-1849. W 2010 roku w podobny
menekültekre. A magyarországi lengyelek
sposób uczczono tu także pamięć polskich
közössége kopjafát állított Baló Zoltán ez-
8
9
oficerów zamordowanych w Katyniu oraz
redes sírjára a Farkasréti temetőben. Ő volt
prezydenta Lecha Kaczyńskiego i wszystkie
az, aki 1939 és 1944 között védte, istápol-
ofiary katastrofy smoleńskiej.
ta a Magyarországra menekült lengyel ka-
Władze miejscowości Batyk postawiły
tonákat. Inárcson kopjafa emlékeztet az
obelisk polskim uchodźcom-żołnierzom,
1939-1944-ben ott működött lengyel me-
którzy w grudniu 1944 roku zostali zabici
nekülttáborra. Madarason kopjafa idézi fel
przez węgierskich nazistów – strzałokrzy-
annak a négy lengyel pilótának az emlékét,
żowców. Polonia węgierska na cmentarzu
akiknek angol felségjelű gépét ott lőtte le
Farkasrét w Budapeszcie umieściła kopij-
a német légvédelem.
nik na grobie pułkownika Zoltána Baló, któ-
A kopjafa-állítás eszménye, gyakorla-
ry w czasie wojny opiekował się polskimi
ta eljutott Lengyelországba is. Az 1980-as
uchodźcami wojskowymi.
évek végén Kovács István barátommal ku-
W miejscowości Inárcs kopijnik przy-
tatni kezdtük az 1863/64-es lengyel felkelés
pomina obóz, który funkcjonował tu
magyar vonatkozású emlékeit. Eljutottunk
w latach 1939–1944, a w Madaras polskich
Batorzba, ahol 1863-ban hősi halált halt
lotników zestrzelonych w 1944 roku nad tą
Marcin Borelowski („Lelewel”) és magyar
miejscowością.
törzstisztje, Wallisch József. Ekkor született
10
Idea stawiania kopjafa została zaszcze-
az ötlet, hogy „illegális” kopjafával emlékez-
piona również w Polsce. Pod koniec lat 80.
zünk meg róluk. Hamarosan mindketten
XX wieku z moim przyjacielem Istvánem
a Magyar Köztársaság varsói nagykövetsé-
Kovácsem szukaliśmy w Polsce śladów wę-
gének diplomatái lettünk, s ily módon 1993-
gierskich. Dotarliśmy do Batorza, gdzie
ban már „legálisan” jelölhettük meg katonai
w lesie w 1863 roku zginął Marcin Borelow-
tiszteletadás mellett haláluk helyét és a helyi
ski „Lelewel” i jego szef sztabu, węgierski
temetőben a sírjukat.
major József Wallisch. Wówczas zrodzi-
A következő kopjafa Zwierzyniecben
ła się myśl upamiętnienia tego wydarze-
található Nyáry Eduárd kapitány sírján,
nia. Kiedy obaj zostaliśmy pracownikami
aki 1863-ban, az oroszok elleni csata során
Ambasady Republiki Węgierskiej w War-
vesztette életét Panasówka mellett. Kopjafa
szawie, spełniliśmy nasze postanowienie
áll a hajdani csatatéren is. Szintén kopjafá-
stawiając w 1993 roku kopijnik w miejscu
val emlékeztünk meg a Łużna-Pustki I. vi-
ich śmierci i na pobliskim cmentarzu, gdzie
lágháborús katonai temetőben az 1914/15
zostali pochowani. Kolejne drewniane po-
folyamán elesett magyar honvédekről, akik
mniki pamięci stanęły w Zwierzyńcu na
életüket adták Galícia védelmében.
grobie rotmistrza Eduárda Nyáry’ego, któ-
Tarnów önkormányzata és polgárai úgy
ry zginął pod Panasówką w 1863 roku oraz
döntöttek, hogy követik példánkat. Ebben
w lesie w miejscu bitwy.
a városban született Bem József és itt is te-
11
W ten sam sposób upamiętniliśmy po-
mették el. A tábornok szárnysegédjeként is
ległych w latach 1914-1915 w obronie Ga-
tevékenykedő Petőfi Sándorról elnevezett
licji węgierskich honwedów, którzy zostali
parkban 10 kopjafa emlékeztet a Bem apó
pochowani na cmentarzu wojennym w Łuż-
által vezetett erdélyi hadjárat 10 csatájára.
nie-Pustki.
II. János Pál pápa 1999-ben avatta szentté
Nasze działania podchwyciły władze
boldog Kingát, IV. Béla magyar király lá-
i mieszkańcy Tarnowa ustawiając na skwerze
nyát, az ószandeci (Stary Sącz) klarissza ko-
Sándora Petőfiego 10 kopijników upamięt-
lostor alapítóját.
niających bitwy, które stoczyli Węgrzy pod
Ezen esemény alkalmából Szalai At-
dowództwem generała Józefa Bema podczas
tila, a varsói magyar nagykövetség taná-
kampanii siedmiogrodzkiej. W 1999 roku
csosa kezdeményezésére erdélyi fafaragók
Jan Paweł II podczas VII pielgrzymki do
a kolostor mellett székelykaput állítottak.
Polski kanonizował Węgierkę błogosławio-
A kopjafához hasonlóan a székelykapu is
ną Kingę, założycielkę zakonu sióstr Kla-
hungaricum. Bem tábornok és Petőfi Sán-
rysek w Starym Sączu. Dla uczczenia tego
dor emlékére a sepsiszentgyörgyi Írott Szó
wydarzenia z inicjatywy pracownika Am-
Alapítvány 2001-ben hasonló székelykaput
basady Węgierskiej Attili Szalaiego cieśle
emelt Tarnówban. 2006-ban és 2008-ban
z Siedmiogrodu wybudowali przy klasztorze
Andrzej Szpunar, a helyi Körzeti Múzeum
tak zwaną Bramę Seklerską, która podobnie
helyettes vezetője, illetve a miskolci Balázs
jak kopjafa jest symbolem węgierskości.
István együttes kezdeményezésére ezen a he-
12
Podobną bramę, dedykowaną Józefo-
lyen két további kopjafát állítottak Forgon
wi Bemowi i Sándorowi Petőfiemu, w 2001
Mihály jogász és genealógus (aki 1914-ben
roku postawiły w Tarnowie węgierska Fun-
halt hősi halált, s Tarnówban temették el)
dacja Írott Szó i miasto z Siedmiogrodu Sep-
valamint Lippóczy Norbert tarnówi magyar
siszentgyörgy (obecnie: Sfântu Gheorghe
borkereskedő és műgyűjtő emlékére, aki ér-
w Rumunii). W 2006 i 2008 roku z inicjatywy
tékes gyűjteményét a helyi múzeumnak és
Andrzeja Szpunara z miejscowego Muzeum
könyvtárnak adományozta. 2001-ben hon-
Okręgowego i Istvána Baláz sa z Miskol ca
fitársaink Jarosławban kopjafát állítottak
przy bramie postawiono dwa kopijniki
Leon Czechowski őrnagy sírjára, aki a ma-
upamiętniające Mihálya Forgona – praw-
gyar szabadságharc idején az Erdélyben har-
nika i heraldyka rodów węgierskich, który
coló Lengyel Légió 2. gyalogos zászlóaljának
umarł w Tarnowie w 1914 roku oraz Nor-
parancsnoka volt.
berta Lippóczyego, winiarza i kolekcjonera,
Kiállításunk már készítése során további
który mieszkał w Tarnowie i przekazał swo-
fejfák-kopjafák állítását ösztönözte. A Kurp
je cenne zbiory miejscowym muzeum i bi-
Kultúra Múzeuma igazgatónőjének, Maria
bliotece. W 2001 roku w Jarosławiu Węgrzy
Samsel asszonynak köszönhetően kopjafát
ufundowali kopjafa majorowi Leonowi Cze-
avatunk Osztrolenka erődjében, amely Bem
chowskiemu, dowódcy piechoty 2 batalionu
József tábornok emlékét idezi fel. A másik
Legionu Polskiego walczącego w Siedmio-
kopjafa Leszek Celej, a Miński Múzeum
grodzie w 1849 roku.
igazgatója kezdeményezésére kerül felállí-
Realizowana obecnie wystawa stała się
inspiracją do postawienia kolejnych kopijników. Dzięki Marii Samsel z Muzeum
Kultury Kurpiowskiej kopjafa stanął w obrębie fortów w Ostrołęce i przywołuje pamięć generała Józefa Bema. Drugi powstał
z inicjatywy Leszka Celeja z Muzeum Ziemi
Mińskiej, a wpisując się w przestrzeń miasta
przypomina jego mieszkańcom o odwiecznej przyjaźń pomiędzy Polską i Węgrami.
tásra Mińsk Mazowiecki városában, a magyar-lengyel barátság tiszteletére.
14
Novák László Ferenc
László Ferenc Novák
Węgierskie pomniki pamięci
Fejfa hungaricum
– fejfa hungaricum
– az emlékezés jelképei
węgierskich
A magyar protestáns temetők jellegze-
cmentarzy protestanckich drewniane na-
tessége a fejfa, amely azonban nem csupán
grobki słupowe – fejfa [drzewo do głowy]
sírjel, hanem egyben a népművészet impo-
to imponujące przykłady sztuki ludowej.
záns megnyilatkozása is. Jóllehet ennek ki-
W źródłach pisanych pierwsze wzmian-
alakulása a reformáció XVI. század közepi
ki o nich zaczęły pojawiać się od połowy
térhódítását követően a XVII. századra te-
XVI wieku i miały związek z szerzeniem się
hető, azonban formakincse olyan archaikus
na terenach węgierskich Reformacji. Zwy-
elemeket őriz, amelyek a magyarság koráb-
czaj stawiania na grobach drewnianych na-
bi, ősi kultúráját idézi fel.
Charakterystyczne
dla
grobków słupowych – fejfa upowszechnił
Magyarországon sírjelölésre vonatko-
się w XVII wieku. O takim sposobie ozna-
zóan Nagykőrösről ismerünk legkorábbi
kowania grobów pochodzą informacje
történeti adatot. A város temettette el az
z zamieszkałego przez społeczność prote-
elhunyt református prédikátort 1638-ban,
stancką Nagykőrös. W 1638 roku pochowa-
s feljegyezték a számadáskönyvben, hogy
ło zmarłego, protestanckiego predykatora,
lécz szöget vettünk, hogy az predikátor te-
a w księdze rachunkowej miasta zapisano:
metésit felróttuk fával. Tehát, a sírhantot,
kupiliśmy sąg desek na pogrzeb predykatora
azaz „temetést” fával rótták fel, borították
i drzewem pokryliśmy jego pogrzeb [mogi-
be. Sajátos módja ez a sírjelölésnek. Finn
łę]. Warto tu dodać, że zwyczaj przykrywa-
rokon népünknél Karéliában hasonló mó-
nia grobu drewnem znany był jeszcze pod
don temetkeztek még a XIX. század végén
koniec XIX wieku w Karelii wśród społecz-
is. Fagerendákkal rótták fel a sírt, s a fej-
ności, podobnie jak Węgrzy, wywodzącej
részhez –a vallási hovatartozásnak megfe-
się z jednego pnia ludów ugrofińskich. Dla-
lelően – sírkeresztet vagy fejfát állítottak
tego też sadzić można, że zwyczaj ten się-
Egyes kutatók véleménye szerint a sírnak
ga prastarych tradycji, związanych jeszcze
fával történő beborítása, vagy esetleg a sír-
z okresem przed rozdzieleniem się plemion
hantra borított csónak megjelenik a fejfa
ugrofińskich i ich wędrówką na północ
formakincsében is, amely a magyarság ősi,
(zasiedlenie wschodnich wybrzeży Morza
ugorkori örökségének tekinthető (a tund-
Bałtyckiego) i południe (zajęcie Kotliny
ra vidéken csónakon szállították a halot-
Karpackiej).
tat sírhelyére, s a sírjára helyezték a vízi
15
Obok przykrywania grobu czółnem lub
járművet). Szatmárcsekén, a csónak alakú
drewnianymi balami, na terenie Węgier wy-
fejfa felállítva ember alakot, földre fektetve
kształcił się zwyczaj ustawiania na grobie
viszont csónakalakot mutat.
przy głowie zmarłego – zgodnie z wyznaniem krzyża lub słupa nagrobnego – fejfa.
A szatmárcsekei – s hozzá hasonló, má-
Na cmentarzu w Szatmárcseke stojące fejfa
sutt is előforduló - fejfa antropomorf forma-
mają formę czółna lub też można doszukać
kinccsel rendelkezik. Ezek az antropomorf
się w nich kształtu sylwetki człowieka.
fejfák tekinthetők a legarchaikusabb sírje-
Nagrobki słupowe z cmentarza w Szat-
leknek. Kifejezetten vagy stilizált formá-
márcseke, jak również podobne antropomor-
ban mutatkozik meg az emberalakúság,
ficzne formy spotykane w innych miejscach
mint emberszobor. Legszebb példányai is-
uważa się za najbardziej archaiczne ozna-
meretesek a Duna-Tisza közén Tószegről,
czenia grobów – sięgające pierwotnej kultu-
Dunapatajról, Kunszentmiklósról, Tassról,
ry Węgrów. Najokazalsze znane są z regionu
Szabadszállásról, s a Körös-Tisza folyó vi-
między rzekami Dunajem i Cisą: z Tószeg,
dékén, Békésről, Hódmezővásárhelyről.
Dunapataj, Kunszentmiklós, Tass, Szabad-
Ehhez a típushoz tartoznak a széles körben
szállás, z okolicy rzek Körös-Tisza, z Békés,
elterjedt gombos fák, gombfák is, szimboli-
Hódmezővásárhely.
zálva az ember fejét és törzsét.
16
Do czasu ogłoszenia przez cesarza Jó-
A. fejfa ténylegesen a XVIII. században
zefa II w 1781 roku edyktu tolerancyjnego,
lassan terjedhetett el. A vallási békétlenség,
tradycja stawiania drewnianych nagrob-
ellenségeskedés akadályozta alkalmazásukat,
ków słupowych ograniczała się w zasadzie
ellentétben a homogén, egységes reformá-
do cmentarzy protestanckich. Edykt gwa-
tus településekkel, mint Nagykőrös. II. József
rantujący protestantom swobodę praktyk
Habsburg uralkodó vallási türelmi rendelete
religijnych sprawił, że zaczęły się one roz-
(Edictum Tolerantiae) 1781-ben lehetővé tet-
powszechniać. Nie oznacza to, że edykt był
te a szabad vallásgyakorlást, a temetők védel-
zawsze respektowany. Dlatego też na przy-
mét, ahol bárki bármiféle sírjelet állíthatott.
kład jeszcze w 1791 roku władze komitatu
A királyi rendelet csak lassan érvényesült.
Pest zobowiązywały stróżów cmentarnych
Például Pest vármegye 1788-ban körrendelet-
mieszkających na stałe do utrzymania za-
ben utasította a községeket a türelmi rendelet
równo drzew jak i miejsc spoczynku zgod-
betartására. Még 1791-ben is hasonlóképpen
nie z nakazem króla (…) Jeśli jednak ktoś
kellett intézkednie. A temetőcsőszök köte-
wbrew ustaleniom rozporządzenia uszkodzi
lességévé tették, hogy szüntelenül ott lakván,
żywe drzewo lub drzewo nagrobkowe (…) nie
mind a’ fáknak megtartására vigyázni, mind
uniknie kary....
a’ sírhellyeknek ki mutatásában fog a’ királyi
Źródła pisane z 1661 roku wspominają
parantsolat szerént el járni (…) melly szabott
o nagrobku słupowym z Kozmatelke [dzisiaj
rendelés ellen ha mégis valaki akar az élő, akar
Cozmu, Rumunia] postawionym na grobie
a’ főtől való fákban (…) kárt tenni, büntetést
księcia Siedmiogrodu Ákosa Barcsayego.
semmiképpen el nem kerüli.
Inne dane pochodzą z 1678 roku z siedmiogrodzkiego Nyárádszentanna [dzisiaj
A fejfára utaló legkorábbi adat 1661-
Sântana Nirajului, Rumunia], gdzie wspo-
ből ismeretes Kozmatelkéről, ahol Barcsay
mniano o feje fellet való fa [drzewie nad gło-
Ákos erdélyi fejedelem sírjára állítottak fej-
wą]. Z XVIII wieku więcej już jest danych
fát. Másik korai adat 1678-ban bukkan fel
o fejfa. W 1739 roku w Nagykőrös na gro-
a székelyföldi Nyárádszentannán, ahol feje
bie pewnego sługi postawiono fejéhez valo
felett való fa kerül említésre. A XVIII. szá-
fát [drzewo u jego głowy]. Zapis z 1755 roku
zadban már számos adat ismeretes rávo-
wspomina o podobnym nagrobku słupo-
natkozóan. Nagykőrösön, egy szolga sírjára
wym w Kecskemét, a z 1760 roku, że w Sza-
fejéhez való fát állítottak 1739-ben. Kecs-
badszállás wyciosano főtől valo fát [drzewo
keméten 1755-ben említenek fejéhez valo
u głowy]. W Nagykőrös w 1771 roku pocho-
fát, Szabadszálláson pedig 1760-ban főtől
wano zacnego notariusza miasta Mihálya
való fát faragtattak a sírra. Nagykőrösön
17
Cseha na koszt publiczny, a skarbnik miasta
a város tekintélyes nótáriusát, Cseh Mihályt
wypłacił Györgyowi Kálliemu za wykonanie
1771-ben temették el közköltségen. Kállai
trumny i wycięcie epitafium i za malowanie
Györgynek Koporsó csinálásért, úgy Epitá-
drzewa u jego głowy, Jánosowi Szattmári za
fium ’s. mettzésért, és főtől való fájá[na]k’
wyrzeźbienie drzewa u jego głowy, Péterowi
festéséért, Szattmári János[na]k’ fötül valo
Csontosowi za wykucie żelaza na narożni-
fájá[na]k’ kifaragásáért, Csontos Péternek
ki zamykające epitafium. Wynika z tego, że
Epitáfiumra valo sarok, és závár vasacskák
mogiłę nie obłożono drewnem, ale ją ogro-
csinálásáért fizetett a város számadóbírája.
dzono. Wspomniane żelazo na obramowa-
Valóságos – a kriptához hasonló - sírépít-
nie pozwala przypuszczać, że był to rodzaj
ményt ismerhetünk meg. A sírt bekerítették
grobowca, a epitafium zostało wyrzeźbione
(a kerítés helyettesítette már a fával törté-
przez mistrza stolarskiego. Jego dodatko-
nő felrovást), a sarok és závár vas erre en-
wym elementem był wyciosany słup főtől
ged következtetni, s a létesítmény valóságos
való fát [drzewo u głowy], który następnie
epitáfium, síremlék volt, amelyet asztalos
został pomalowany.
mester metszett, vésett rá szöveget. Itt állították fel a főtől való fát, amelyet kifaragtak,
Drewniany nagrobek słupowy oraz ta-
s le is festettek.
blica pamiątkowa z epitafium były ważnymi elementami pochówków i symbolami
Tulajdonképpen a síremlék, emlékfa,
grobu. W XVII wieku z okazji pogrzebów
emléktábla, az epitáfium a temetés és sírjelö-
szlachty odbywał się uroczysty ceremoniał
lés fontos kelléke volt. A XVII. századi ran-
nawiązujący do tradycji rycerskiej z atrybu-
gos főúri vitézi pompával történő temetések
tami dostojeństwa (złoty herb wyrzeźbio-
alkalmával a méltóságjelvények (fából fara-
ny z drewna, pozłacany miecz, pozłacane
gott aranyos címer, aranyos pallos, aranyos
ostrogi, pozłacany szyszak ozdobiony pióra-
sarkantyú, aranyos tollas sisak, aranyos zász-
mi, pozłacana chorągiew itp.). W kondukcie
ló, stb) között a díszesen faragott, az elhunyt
wożono też złote drewniane epitafium gło-
dicsőségét hirdető aranyos fa Epithaphiumot
szące sławę zmarłego, które na koniec po-
is vittek a temetési menetben, amelyet a te-
grzebu umieszczano na ścianie kościoła.
metés végén a sír fölé, a templom falára erősítettek fel.
Znany jest fakt, że na skutek konfliktu na tle religijnym w 1741 roku w gminie
Az epitáfium tehát fából faragott, desz-
Abony w noc Wielkopiątkową katolicy spro-
kaféle alkalmatosság volt, amely a köznépi
fanowali cmentarz protestancki rozbili i spa-
temetőkben sírjelként is megjelent. Isme-
lili epitafia. Z zachowanych dokumentów
retes, hogy vallási torzsalkodás következ-
z 1768 roku z procesu o czary Zsuzsanny
tében 1741-ben, Abony mezővárosban
18
Gorzsás wynika, że oskarżona wraz z córką
nagypéntek éjszakáján, a római katoliku-
przygotowała specyfik, który noszony przez
sok rátörtek a reformátusok temetőjére, és
osobę mającą zamiar popełnić przestępstwo
az Epitháphiumokat elhordták feltüzelték –
miał ją ochronić go przed karą, a także jeśli
jegyezték fel. Egy boszorkány per kapcsán
nawet go złapią, to nie mogą go prawnie po-
derült fény arra 1768-ban, hogy Gorzsás
ciągnąć do odpowiedzialności. Do jego przy-
Zsuzsanna boszorkányosság bűnébe esett
gotowania oskarżona wykorzystała części
azáltal, hogy különös szert készített, ame-
ciała (dłonie i prącie), które odcięła wisiel-
lyet ha a rabló, tolvaj vagy másvalaki ha
com, a następnie spaliła w ogniu roznieco-
magánál hord, akkor elkerülheti büntetést,
nym z epitafiów wyniesionych z kościoła.
vagy ha meg fogják is Törvényt nem tehet-
Nie do końca wiadomo, czy terminem
nek rája. A vádolt asszony leányával egy
epitafium określano słup nagrobny, czy też
tavaszi hajnalon kiment a karcagi négyes
był to inny rodzaj nagrobka. Nazwa epi-
akasztófához, s az azon lógó Nagy György
tafium nie przetrwała ani w Cegléd, ani
keze szár csontyát, szemerem testét késsel le-
w Karcag, ale w obu miejscowościach oraz
vágta, s még más csontokat is összeszedett.
w Abony ciosano grube słupy drewniane
Mindezeket a temetőből hozatott egy darabb
gombosfák [kuliste drzewa], a w Karcag sta-
Épithaphium deszkából rakott tűzzel égette
wiano na grobach fejfa i imponujących roz-
porrá. Cegléden 1828-ban emlékeztető, fejé-
miarów pniaki. Jednak pamięć epitafium,
hez való fáról történik említés.
choć rzadko, pozostała. W wiosce Ordas
Az epitáfium sírjel névként nem maradt
[komitat Bács-Kiskun, środkowe Węgry]
fenn sem Abonyban, Cegléden, sem Karca-
nawet w XX wieku fejfa nazywano epitafium.
gon. Abonyban. Abonyban, Cegléden vas-
Określenia drewnianych nagrobków słupo-
tag faoszlop gombosfákat faragtak, Karcagon
wych ustawianych na grobach főtől való fa,
pedig impozáns méretű, tönkös fejfákat ál-
fejéhez való fa, fejehez való fa [drzewo przy
lítottak a sírra. Az epitáfium emléke azon-
głowie, drzewo od głowy, drzewo do głowy]
ban fennmaradt kivételszerűen. Ordason
– różniły się w zależności od gwary – po-
(Bács-Kiskun megye) még a XX. században
wszechne były wśród ludności węgierskiej
is epitafának nevezték a fejfát.
w Basenie Karpat w XIX i XX wieku. Termin gombosfa [kuliste drzewo] można trak-
A főtől valófa, fütül való fa, „fejéhez
tować jako figurę stylistyczną. Inny znany
való fa” sírjel név széles körben ismeretes
przykład pochodzi z Nagykőrös. W XVIII
a Kárpát-medence magyarsága körében
wieku znane były, jak podane wyżej, okre-
a XIX-XX. században is (pl. Erdélyben Ka-
ślenia na słupowe nagrobki, a na początku
lotaszegen) A gombosfa terminológia stí-
19
XIX wieku używano już tylko gombosfa.
lusfejlődés eredményének is tekinthető.
Najwcześniej termin ten pojawił się w 1839
Erre ugyancsak Nagykőrösről említhetünk
roku w zestawieniu kosztów pogrzebu An-
példát. A XVIII. században fejéhez való fa,
drása Erdei’ego: 5 forintów za wyrób trumny
főtől való fa megnevezés ismeretes, a XIX.
i drzewo kuliste oraz w VIII Rozporządze-
század elején viszont már a gombosfa ter-
niu Gimnazjum Reformackiego z 1846 roku
minológia volt használatos. Legkorábban
na cmentarzu (…) zabrania się uczniom:
1839-ben bukkan fel Erdei András teme-
(…) uszkodzenia gombosfa lub nagrobków
tési költségei között koporsó és gombosfa
kamiennych. Wielki poeta węgierski János
tsinálás címén tüntettek fel 5 forintot. A re-
Arany, który w 1851 roku został nauczy-
formátus gimnázium 1846. évi VIII. törvé-
cielem w szkole reformackiej w Nagykőrös,
nye is kitér a fejfákra: a’ temetőben (.../ a’
napisał wiersz o miejscowym cmentarzu,
gombosfáknak., sírköveknek megsértése (…)
a inspiracją stały się nie tylko „rosłe” drze-
tiltatik a diákság számára.
wa, ale i ciosany z tych drzew fej-oszlop [słup
A magyar nemzet halhatatlan költő-
u głowy] jako symbol antropomorficzny.
je, Arany János 1851-ben került Nagykő-
Być może wyglądał on tak jak ten na pocho-
rösre tanítani a református gimnáziumba.
dzącej z XIX wieku rycinie przedstawiającej
A város nem ihlette meg a költőt, azon-
panoramę miasta Kecs kemét z widocznymi
ban, hogy verset írt a temetőjéről, nem
na pierwszym planie drewnianymi nagrob-
csak a szépen nőtt délczeg fák, hanem az
kami słupowymi.
abból faragot fej-oszlop ragadta meg kép-
W węgierskich gwarach znane są róż-
zetét, amely valóságosan is antropomorf
ne określenia fejfa [drzewo do głowy].
szimbólumként, gombosfaként létezett
Na przykład w Szilágyság, Kalotaszeg
Nagykőrösön.
főtől, ütül való fa [drzewo przy głowie],
A legkorábbi fejfaábrázolás a XIX. szá-
w Tiszántúl fejfa, w Duna-Tisza gombosfa
zad közepéről ismeretes. Kecskemét látképe
[drzewo kuliste], na Székelyföld gombfa,
észak-dél irányban mutatja a várost (a mai
w Őrség sögfa. W XIX wieku w okresie ro-
vasút felől). Előtérben látszik a metszeten
mantyzmu powstała nazwa kopiafa [drzew-
a temető, ahol gombosfák állnak a sírokon.
ce kopii], która nie występowała w tradycji
A magyar népnyelvhasználatban a fej-
ludowej. Dla romantyków nawiązywała
fa sírjel különböző megnevezése ismere-
ona i odwoływała do szczególnie bliskiej
tes (pl. a Szilágyságban, Kalotaszegen főtől,
im średniowiecznej tradycji rycerskiej. Od
fütül való fa, a Tiszántúlon fejfa, fejefa,
tego czasu nazwa kopiafa przyjęło się jako
a Duna-Tisza közén gombosfa, Kalotasze-
ogólne określenie dla drewnianych nagrob-
gen, Székelyföldön gombfa, az Őrségben
ków słupowych.
sögfa), azonban a kopjafa népnyelvi termi-
W Kalotaszeg [dzisiaj Rumunia] wy-
nológia nem található meg.
jątkowo występują elementy zoomorficzne
Kalotaszegen egyedülálló a zoomorfia.
w nagrobkach słupowych – kopiafa. Motyw
Ősi nomád, tatár hagyományokra emlékez-
głowy konia w ich górnych częściach przy-
tet a fejfák felső részének lófej (csikófej) mo-
pomina stare, nomadzkie, stepowe tradycje.
tívum formakincse.
Rozkwit bogatego zdobienia drewnianych
A fejfák díszítésének virágkora a XIX.
nagrobków słupowych przypada na ostatnie
század utolsó harmada. A Székelyföl-
trzydziestolecie XIX wieku. Na Székelyföld
dön (Háromszék) jelentek meg a gazdag
[Kraina Seklerów, Rumunia] pojawiły się
motívumkincsű gombfák, Kalotaszegen
słupy z ogromnym bogactwem motywów,
a hímesen faragott népművészeti remekek,
w Kalotaszeg [region w Rumuni] zachwyca
a csillagos-tornyos gombfák. A Duna-Tisza
ludowa snycerka z warstwowym gwiaździ-
közén érdekes módon az evangélikus szlo-
stym zakończeniem. Ciekawe jest, że w re-
vákok lakta falvakban (Alberti, Irsa, Péteri,
jonie między Dunajem a Cisą w wioskach
Pilis, Dunaegyháza) is faragtak díszes fejfá-
protestanckich (Alberti, Irsa, Péteri, Pilis,
kat (cifrafejfa), amelyek gomb, kalap, csil-
Dunaegyháza) rzeźbiono ozdobne słupy
lag, tulipán, virágtartó díszítő motívumai
nagrobne – kopiafa, które dzięki motywom
a fejfát életfává varázsolják.
A nemzeti romantika szemlélete te-
kół, gwiazd, tulipanów stawały się symbo-
remtette meg a kopjafa terminológiát.
lem drzewa życia.
22
Przy okazji tych rozważań warto zwró-
A középkori vitézi temetkezési ceremónia
cić uwagę, że średniowiecznym rycerskim
nélkülözhetetlen kelléke volt a kopja fegy-
uroczystościom pogrzebowym zawsze to-
ver. Nem tekinthető etnikai specifikum-
warzyszyła broń – kopia. Nie występowała
nak, tehát jellegzetes magyar szokásnak.
ona jedynie na Węgrzech, ale była atrybu-
Megtalálható más harcos népek szokás-
tem etosu i tradycji rycerskiej także w in-
kultúrájában is. Erre vonatkozóan korai
nych krajach i to nie tylko chrześcijańskich.
adatot a XVI. század végéről ismerünk.
Przykładem może być przekaz z XVI wieku
Georgius Dousa a Németalföldről indult
Georgius Dousa, który wyruszył z Nider-
útnak Krakkón keresztül Konstantiná-
landów przez Kraków do Konstantynopo-
polyba, s útjáról naplót vezetett. Leírásá-
la. W czasie podróży prowadził dziennik
ban szól arról, hogy a Balkánra érkezve,
i opisał jak dotarł na Bałkany. Z miejsco-
egy Tzurullo helységből Babába, innen az
wości Tzurullo poszli do Baby, przekroczyli
Euro folyón átkelve Happsalába jutottak,
rzekę Euro, dotarli do Happsaly, a po pięciu
majd ötödnapra Adrianopolisba, amelyet
dniach do Adrianopola, które Turcy nazy-
a törökök Edirnének neveznek. A város
wają Edirne. Przed miastem był cmentarz,
előtt helyezkedett el a temető, ahol lát-
gdzie na grobach były wbite lance i kopie
ták, hogy a sírhantokba lándzsák, kopják
(hastae lignae). Od miejscowych dowie-
(hastae lignae) voltak szúrva. Az ottani-
dzieli się, że w ten sposób upamiętniają
aktól kérdezősködve megtudták, így állí-
żołnierzy poległych w walce.
tanak emléket a harcokban elesett, vitéz
katonáknak.
W średniowieczu na Węgrzech pogrzeby rycerzy odbywały się z ceremoniałem
A középkori Magyarországon is a ran-
wojskowym co doskonale ilustruje fragment
gos, vitézlő emberek temetése harci pom-
napisanej przez nieznanego poetę w 1561
pával, ceremóniával történt. Egy ismeretlen
roku Pieśni o rycerzach z Gyuli:
költő Szépének a gyulai vitézekről című versében így ír 1561-ben:
Madziarskich witeziów, ich martwe ciała,
Po madziarsku zbożnie pogrzebani byli,
Magyar vitézeknek ő holt testeket,
Kopie zaś u głów ich zakopali byli.
Magyar módon szépen temették vala
Kopiákat fejekhez ásták vala.
Mnogie głowy Turków, które ścieli byli,
Na pasie sromotnie zatknęli byli,
Sok török főt, kiket elvittek vala,
Wtenczas tak witezie czynili byli
Az karókat vélek megrakták vala,
Akkor az vitézek így jártak vala.
(tłum. Jerzy Snopek)
23
Z cytatu wynika, że pogrzeb z kopiami,
Tehát a kopjás temetkezés már ma-
jako zwyczaj węgierski był już znany w XVI
gyar szokásként ismeretes a XVI. század-
wieku. Kopia oznaczała męstwo spoczy-
ban. A kopja fegyver hirdette a sírhantban
wającego w grobie. Była symbolem jego
nyugvó vitézségét. A kopjafegyver, vitézi
dzielności rycerskiej i występowała czasa-
szimbólum síremléken is előfordul. Bátho-
mi na kamiennych nagrobkach. Przykła-
ry Andrást a Pozsony melletti Mária-völgy
dem może być wyrzeźbiony w 1568 roku
(Marienthal, Marianka) altemplomában te-
nagrobek Andrása Báthorego znajdujący
mették el, s az 1568-ban készült sírkövére
się w krypcie kościoła w Mária-völgy [dzi-
zászlós kopját is faragtak a páncélba öltözött
siaj Marianka, Słowacja]. Przedstawia on
vitéz alakjával együtt.
A XVII. századból számos leírása ma-
postać rycerza w zbroi trzymającego kopię
radt fenn a vitézi temetési pompának.
z chorągwią.
Z XVII wieku pochodzą liczne opisy ce-
A vitézi temetési pompa, felvonulás szá-
remoniału pogrzebów rycerskich. W wielu
mos archaikus elemet őrzött meg. Az egyik
z nich zachowały się elementy archaiczne,
a díszesen és az egyszerű fekete posztóban,
jak na przykład udział koni udekorowanych
bársonyban, tafotában felöltöztettek lovak
lub przykrytych czarnym suknem, aksami-
szerepe a temetkezés során. Az ősi szokás
tem, taftą. Według prastarych zwyczajów
szerint a magyarok ilyen alkalomkor fel-
Węgrzy składali w ofierze konia, który ra-
áldozták a lovat, s a harcossal közös sírba
zem z wojownikiem był chowany w wspól-
helyezték (ezt igazolja a honfoglaló magyar-
nej mogile (potwierdzają to znaleziska na
ság lovas temetkezése). László Gyula tudós
cmentarzyskach). Według węgierskiego ar-
régész megállapítása szerint ez az ősi ha-
cheologa Gyuli László, ta prastara tradycja
gyomány tovább élt a keresztény temetési
przetrwała również w chrześcijańskich ce-
ceremóniában is, azzal a különbséggel, hogy
remoniach pogrzebowych, z taką różnicą,
már nem áldozták fel a lovakat, hanem az
że koń nie był zabijany tylko ofiarowano go
egyháznak ajándékozták. A temetési me-
kościołowi. W kondukcie niesiono ozdob-
netben díszes, aranyos zászlókat és egysze-
ne chorągwie ze złoceniami, ale również
rű, fekete tafota zászlót is vittek. Ez utóbbit
czarne z tafty. Drzewce chorągwi łamano
beletörték a sírba, míg az aranyos zászlót,
i wrzucano je do grobu, a chorągiew złoco-
címert, epitáfiumot a templomfalára erősí-
ną, herb i epitafium umieszczano na ścia-
tették fel. Az elhunyt közönséges kardja is
nie kościoła. Broń rycerza również łamano,
a sírba került kettétörve. Az ősi hagyomány
niszcząc w ten sposób ich dotychczasowy
szerint mindezt azért cselekedték, hogy az
żywot i składano do grobu, gdyż według
elhunytnak szolgálatára legyenek a harci
24
prastarej tradycji przedmioty te miały słu-
eszközei a túlvilágon is. A főrangú, vitézi
żyć zmarłemu na tamtym świecie.
renden lévő személyek temetési pompájá-
W ceremonii pogrzebowej wybitnych
ban fontos szerepet játszott a kopja fegyver.
osób stanu rycerskiego, których chowano
Mivel a temetés rendszerint templomban
w kryptach lub pod posadzą kościoła nie
történt, nem adódott lehetőség arra, hogy
było możliwości postawienia kopii na gro-
a sírköbe állítsák a fegyvert. Mint említet-
bie, dlatego też na kamiennych nagrobkach
tük, ez a zászlós kopja megjelent a síkövön
pojawiała się wyrzeźbiona kopia z chorą-
faragványként. A kopjákat nem törték a sír-
gwią. W tym wypadku kopii, tak jak mie-
ba sem, miként a zászlót és kardot, hanem
cza i chorągwi, nie łamano i nie składano
jelképesen a feketekopjás sereg fegyverét
do grobu.
a templom falán törte össze, ügyelve arra,
hogy a sírba töréssel egyszerre történjen,
Opisy ceremonii pogrzebowych z XVII
wieku
najczęściej
były
mintha valóságosan is a sírba lett volna tör-
dokumentowa-
ve a kopja.
ne w księgach parafialnych kościołów katolickich, ale według relacji żyjącego na
A XVII. századi temetési ceremónia fel-
przełomie XVII i XVIII wieku Pétera Apo-
jegyzések többnyire római katolikus szer-
ra pogrzeby dostojników protestanckich
tartást dokumentálnak. Apor Péter leírása
w Székelyföld odbywały się podobnie.
szerint a protestáns vallású rangos emberek
W 1736 roku tak został opisany tradycyjny,
temetése is hasonlóan történt Székelyföl-
uroczysty, siedmiogrodzki pogrzeb rycerski:
dön. A régi erdélyi rangos, vitézi temetésről
Za klarnecistami i trębaczami jecha-
írja 1736-ban: Az töröksíposok és trombitá-
ły karety panów, za nimi gmin, za gminem
sok után mentenek az urak hintai, az után
dwóch mężczyzn prowadziło konie w ozdob-
ment az község, az község után vezette két-
nej uprzęży, po nich karety z lamentującymi
két ember a czifrán felöltöztetett paripákot,
mężczyznami, dwóch z nich jechało na ko-
az után mentenek a férfikeservesek hintai,
niach przed ciałem zmarłego, jeden z nich
a férfikeservesek mentenek lóháton az test
w złotej zbroi, na rumaku w bogatej uprzęży,
elött (…) két pánczélba öltözött; az kinél az
trzymał złotą chorągiew, drugi z czarną cho-
aranyas zászló volt, és aranyas fegyverben
rągwią na koniu przykrytym giezłem. Pieszy
volt maga is, az ment szerszámos czifra pa-
w czerni niósł srebrny herb. Za ciałem jecha-
ripán; az kinél az fekete zászló volt, az ment
ły w karetach płaczki, za nimi reszta kobiet
a bakacsinba öltözött lón. Az ezüst címert fe-
(…), na końcu, jeśli ich miał, synowie i bliscy
ketében az fejinél gyalog vitték. A test után
krewniacy, nieśli trumnę z ciałem - inni też
mentenek az keservesasszonyok hintai, azok
pomagali – aż do grobu. Po złożeniu trum-
után az asszonyi község (…) mikor az egész
25
ny, od tych w zbrojach, zabrano czarną cho-
vége vólt, ha fiai vóltak és a közelébb való
rągiew i miecz, niszczono je i wrzucano do
atyafiai fogták az koporsót, mások is segél-
grobu, srebrny herb mocowano na wewnętrz-
tettek, és azok vitték az testet az sírig; mikor
nej ścianie kościoła, tam też umieszczano zło-
osztán az sírba bétették, az pánczélban lévő-
tą chorągiew z rękojeścią. Jak był katolikiem
től elvették az fekete zászlót és kardot, azokat
(…), nie było żadnej oracji, jeśli był innego
esszerontották, és az sírban az koporsó mellé
wyznania, to była oracja po węgiersku.
bévetették, az ezüst címert az templom bel-
Dziewiętnastowieczny znawca i propa-
ső oldalára felszegezték, úgy hasonlóképpen
gator kultury Siedmiogrodu Balázs Orbán,
az aranyas zászlót az templomban nyelinél
pisał, że widział w zamieszkałej przez spo-
fogva felfüggesztették; az ott lobogott. (…) Ha
łeczność rzymsko-katolicką miejscowości
katolika volt, semmi oratio nem volt, az más
Atyha [dzisiaj Atia, Rumunia] pogrzeby Se-
valláson lévőknél volt magyar oratio.
klerów z ceremoniałem rycerskim. Podczas
Székelyföld tudós ismertetője, Orbán
nich ktoś bliski lub najzacniejszy człowiek
Balázs a XIX. század közepén még látta,
ze wsi wsiadał na konia przykrytego bia-
hogy a sóvidéki, római katolikus Atyhán vi-
łym płótnem i pędził z rozwianymi włosami
tézi ceremóniával temetkeztek a székelyek.
trzymając kopię grobową ostrzem do dołu.
A közeli rokonok, vagy a falu tekintélyesebb
W czasie pogrzebu strzelano do zasypanego
emberei közül valaki a bakacsinnal beleta-
grobu, a kopię z chorągwią umieszczano na
kart ló hátára ült kibontott üstökkel lovagolt
mogile. Pamięć o rycerskich pogrzebach żyła
a koporsó előtt, kezében lefordítva tartva
jeszcze w Atyha pod koniec XX wieku.
a sírkopját. Temetéskor a sírba lőttek, majd
Nawet gdy minęły czasy rycerstwa
a felhantolás után a zászlóskopját a sírhant-
w XIX wieku, nie tylko w Siedmiogrodzie,
ba szúrták. Ennek a vitézi temetésnek em-
ale i w innych częściach Węgier chorągwie
léke még a XX. század végén is felfedezhető
odgrywały ważną rolę. Znamy wzmian-
volt Atyhán (Erdély, Székelyföld).
kę z roku 1844 o ewangelickim cmentarzu
A zászlók még fontos szerepet töltöt-
w Nagysimonyi (komitat Vas, zachodnie
tek be a temetkezés során a vitézi élet leha-
Węgry), na którym na grobach stawiano
nyatlása után is a XIX. században, nem csak
szlachcicom drewniane krzyże, a obok słup
Erdélyben, de Magyarország más vidékein
przypominający kopję z chorągwią, będą-
is. A Vas megyei Nagysimonyi temetőjéről
cy wyraźnym nawiązaniem do pierwowzo-
1844-ben történik említés. Az evangélikus
ru z tradycyjnego pogrzebu rycerskiego.
vallású Nagysimonyiban nem fejfát, hanem
Rycerskie zwyczaje pogrzebowe daleko od
fakeresztet állítottak az elhunytnak, s a ne-
Siedmiogrodu jednoznacznie pokazują, że
meseknek, vitézlő renden lévőknek kijáró
26
drewniane krzyże, słupy nagrobne – fej fa,
vitézi temetési ceremónia fontos kellékét,
czy też kopie z chorągwią istniały obok
a rúddá egyszerűsödött zászlóskopját a sír-
siebie, przy czym kopia określała rangę
hantba állították.
rycerza, ale nie była samodzielnym sym-
Az Erdélytől, közelebbről a Székely-
bolem grobu. Według źródeł z 1678 roku
földtől távoli helység vitézi temetési szoká-
z Ny árádszentanna obok fejéhez válofa
sa egyértelművé teszi azt, hogy a fakereszt
[drzewo do głowy] przy grobie wbita była
vagy fejfa sírjel és a kopja vagy zászlós kopja
również również kopia z chorągwią. Podob-
fegyver együtt létezett, s a kopja a vitézi ran-
nie było w Sóvidék.
got fejezte ki, de nem volt önálló sírjel. Az
Wybitny węgierski etnograf Károly Vi ski
említett, 1678-ból ismert nyárádszentannai
badając fejfa z Siklód zauważył, że pomimo
adat szerint a fejéhez valófa mellett kopja is
upływu kilkuset lat i zaniku ceremoniału po-
a sírhantra került. Ennek bizonysága szerint
grzebów rycerskich, dawne jego elementy
is, szükséges hangsúlyozni, hogy a kopja
przetrwały w postaci drewnianych nagrob-
nem primér sírjel, s így kopjafáról, mint sa-
ków słupowych nawiązujących do kopii ozna-
játos fejfa sírjelről nem is beszélhetünk. Ezt
czających grób. Wspomniany wyżej Balázs
a megállapítást sóvidéki példa is megerősí-
Orbán w 1868 roku opisując cmentarz w Fel-
ti. Viski Károly néprajztudós Siklód fejfái
sőtófalva zauważył: W Sófalva każda rodzina
kapcsán állapítja meg, hogy azok valójában
ma na cmentarzu swoje miejsce pochówku,
a kopja fegyver tartói. A vitézi temetkezé-
na postawienie fejfa, zdobionego, dekorowa-
si szokás elmúltával a XIX. században már
nego rzeźbionymi tulipanami, umieszczano je
a kopja tartója sajátos sírjelölő funkciót vett
głównie na grobach mężczyzn, ale tylko wol-
fel, méreteiben, díszítettségében fejfa, gomb-
27
nych Seklerów (dla chłopów pańszczyźnianych
fa alakult ki belőle. A zászlós kopja emlé-
było to zabronione) stawiano tam też kopię
ke megőrződött azáltal, hogy - csökevényes
i chorągiew. Zwyczaj ten, z małymi zmiana-
formában ugyan -, de a fejfa csúcsába illeszt-
mi, istnieje w Sóvidék, a także w okolicy Nyikó,
ve megmaradt. Orbán Balázs írja 1868-ban
Gagyvize (…), jest to pozostałość po dawnych
Felsősófalva temetőjéről: Sófalván csak nem
rycerskich, wolnych i walecznych czasach,
minden családnak külön temetkező helye
kiedy każdy seklerski szlachcic był rycerzem,
van, a fejfák czifrán tulipánosan vannak ki-
zbrojnym obrońcą ojczyzny.
metszve, főként a férfiak sírján lévő, s ezekbe,
Małą chorągiew na szczycie słupa na-
de csak a szabad székelyeknél (mert jobbágy-
grobnego – fejfa jako relikt tamtych czasów
nak azt tenni nem volt szabad) egy zászlós
można nawet teraz znaleźć w Korond [dzi-
kopjanyél helyezve. Oly szokás ez, mely ki-
siaj Corund, Rumunia].
sebb-nagyobb módosítással meg van nem-
28
Niezwykle ciekawe jest trwanie pew-
csak a Sóvidéken (Erdély), hanem a Nyikó,
nych tradycji. Przykładem może być Siklód
Gagyvize mellyékén is (…) Régi daliás idők
gdzie, chociaż tradycyjne słupy drewnia-
maradványai, lovagias emléke azon harczias
ne zastąpiły kamienne nagrobki, to jeszcze
és szabad korszaknak, midőn minden szé-
w końcu XX wieku zmarłych z bogatych
kely nemes és lovag, midőn minden székely
rodzin nadal chowano w ich ogrodach, po-
fegyverhordozó honvéd volt”. A díszesen fa-
mimo że grzebanie zmarłych na ich własnej
ragott fejfa csúcsába illesztett kis zászló –
ziemi przestało istnieć, a pogrzeby zostały
mint zászlóskopja csökevénye - napjainkban
przeniesione na wspólne cmentarze usytu-
is megtalálható Korondon. Siklódon a XX.
owane poza wioskami.
század végén már nem volt fejfa. E helység-
Ciekawe, że trumna na cmentarz była
ben is a tágas házas portán, a szilváskertben
niesiona na trzech drągach, które po po-
temetkeztek a családok. Még találhatók ott
grzebie wbijano przy głowie i dwa przy no-
sírkövek, de fejfa nem. Megszűnt a ház tel-
gach mogiły. Po pewnym czasie drągi były
kén történő temetés, s a falu fölött kialakí-
wymieniane na nagrobki. Przykład z Siklód
tott közös temetőben temetik a halottakat.
pozwala przypuszczać, że drągi, na których
A koporsót három rúdon viszik a falu feletti
niesiono trumnę, mogły odgrywać funk-
temetőbe, s temetés után a koporsóvivő ru-
cję fejfa [drzewa u głowy] i lábfa [drzewa
dak közül egyet a fejhez, kettőt pedig a láb-
u nogi]. Z czasem zmieniły one funkcję
hoz szúrják a sírhantba. Idővel a sírkővel
i przekształciły się w bogato zdobione słupy
cserélik fel a fejhez állított rudat.
nagrobne – fejfa i lábfa o imponujących roz-
A siklódi példa arra is enged következ-
miarach (np. w Tiszakürt, Tiszaug, Tisza-
tetni, hogy a koporsóvivő rudak valóságos
derzs w komitacie Jász-Nagykun-Szolnok,
sírjelölő funkciót tölthettek be fejfaként
Środkowe Węgry).
és lábfaként, a fejfakultúra kialakulásában
Zwyczaj rycerskiego pogrzebu nie znik-
jelentős szerepet játszhattak. Az egyszerű
nął całkowicie. Przetrwał w ceremoniach
koporsóvivő rudak idők folyamán funk-
pogrzebowych dzieci i młodzieży, zarów-
ciómódosuláson mentek keresztül, dísze-
no u katolików jak i protestantów na tere-
sen faragott fejfákká, és impozáns méretű
nie dawnych Górnych Węgrzech [dzisiaj
lábfákká alakultak át (pl. Tiszakürt, Tisza-
Słowacja]. Na przykład w Nagykapos [dzi-
ug, Tiszaderzs - Jász-Nagykun-Szolnok
siaj Velké Kapušany] na początku XX wie-
megye).
ku na pogrzebie trumienkę z ciałem dziecka
A vitézi temetkezési szokás nem múlt
niosła matka chrzestna, a matka szła obok.
el nyomtalanul. A kisgyermekek, fiatalok
Przed nimi szli dwaj chłopcy w czarnych
temetkezési ceremóniájában tovább élt,
29
odświętnych ubraniach, w butach z cho-
mind a római katolikusok, mind a protes-
lewami, którzy nieśli drewnianą szabelkę
tánsok körében Felső-Magyarországon. Az
z nasadzoną na nią cytryną udekorowa-
Ung vármegyei Nagykapuson például a XX.
ną wstążkami. W czasie pogrzebu szabelkę
század elején kisgyermek temetésekor a kis
wrzucano na trumnę. Drewniana szabelka
koporsóba zárt testet a keresztanya vitte
symbolizuje miecz, zatknięta na nią cytry-
a kezében, mellette ment az édesanya. Előt-
na – buzdygan, natomiast kolorowe wstążki
tük haladt fekete ünneplőben öltözve két
– chorągiew. Są to rekwizyty, które odpo-
csizmás legényke, kezükben fakardot tartva,
wiadają średniowiecznym symbolom zbroj-
amelynek hegyébe citromot szúrtak, s abba
nych, a ich wrzucanie do grobu rycerski
pedig színes szalagokat tűztek. Temetéskor
ceremoniał pogrzebowy.
a fakardot a sírba vetették, a koporsó mel-
Innym przykładem może być cere-
lé. A fakard a pallos, a kard hegyébe szúrt
moniał pogrzebowy związany ze śmiercią
citrom a buzogány, a citromba tűzött színes
panien lub kawalerów na wydaniu. Cho-
szalagok a díszes zászlók a középkori harci
wani oni byli niezwykle uroczyście, a tak
szimbólumoknak felelnek meg, és sírba ve-
zwane „weselisko zmarłych” miało wiele
tésük a régi vitézi temetkezési ceremónia
elementów średniowiecznego pogrzebu ry-
emlékét idézik fel.
cerskiego. W regionie Kalotaszeg zmarłą
Az eladósorban lévő leányt, s nőtlen le-
dziewczynę ubierano w strój panny młodej,
gényt díszes pompával temették, valóságosan
a zmarłego młodzieńca w strój pana młode-
is megtartva a „halott lakodalmát”, ugyanak-
go. Towarzyszący konduktowi młodzi ludzie
kor a vitézi temetési ceremónia egyes elemeit
byli ubrani odświętnie jak druhny i druż-
is megőrizve. Kalotaszegen a leányt menyas�-
bowie. Szli po obu stronach trumny i nie-
szonynak, a legényt vőlegénynek öltöztették,
śli chorągwie z kolorowych chust. Młodzież
s ünneplőbe öltözött fiatalok – mint nyoszo-
na pogrzeb przygotowywała „trzy gałęzie”
lyólányok és legények – színes kendőkkel
(na ogół jesionowe) ozdobione wiankami
feldíszített lobogókat vittek a temetési menet-
z kwiatów. Niesiono je z przodu konduktu
ben, a koporsó két oldala mellett. A temetésre
i z chustami mocowano na szczycie bogato
a fiatalok három ágat készítettek rendszerint
zdobionej fejfa, tak jak kiedyś kopię z chorą-
kőrisfából, amelyet virágfüzérrel díszítettek
gwią. Podobny ceremoniał znamy z Sztána
fel. A temetési menet élén vitték, s a dísze-
[dzisiaj Stana, Rumunia].
sen faragott fejfa csúcsába állították, akárcsak régen a zászlós kopját A színes kendők is
Podsumowując, należy podkreślić, że
zászlóként kerülhettek a fejfa csúcsára, mint
drewniane nagrobki słupowe – fejfa są cha-
ismeretes a kalotaszegi Sztánán.
30
31
rakterystycznym dla Węgier oznaczeniem
Összegzésül hangsúlyoznunk szükséges,
grobu, znanym pod kilkoma nazwami. Na-
hogy a magyarság jellegzetes sírjele a fejfa
tomiast kopia, jako ważny atrybut średnio-
hungarikum, amelynek különböző népnyel-
wiecznej ceremonii rycerskiego pogrzebu,
vi terminológiái ismeretesek. Ezek között
na cmentarzach pełniła rolę drugorzęd-
azonban ’kopjafa’, mint sírjel terminoló-
ną. Kopia z chorągwią wbitą w grób gło-
gia nem található meg. A régi harci eszköz,
siła chwałę pochowanego rycerza, a słup
a kopja fegyver a középkori vitézi temetési
nagrobny – fejfa, gombfa stawiany był jako
ceremónia fontos része volt, amely azonban
epitafium. Elementy te stały się znakiem
másodlagos sírjelölő funkcióval is rendelke-
grobowym nie tylko rycerzy, ale także ludzi
zett. A sírhantba szúrt zászlós kopja a sírban
stanu niższego.
nyugvó harci dicsőségét hirdette, a sírra ál-
Obecnie drewniane nagrobki słupowe
lított fejfa, gombfa mint epitáfium, síremlék
jako wytwory sztuki ludowej pełnią rolę po-
nem csak a vitézi renden lévőknek, hanem
mników pamięci. Wykorzystując dawne ele-
a köznépnek is sírjele volt.
menty zdobnicze (gwiazda, tulipan, koło)
A kopjafa, valóságosan emlékfa. A népi
z tradycyjnych kopiafa stworzono nowe,
iparművészet remekének tekinthető. A fej fa
które upamiętniają wydarzenia historyczne
ornamentikáját
– np. miejsce bitwy w Mohácsu w 1526 roku,
a díszítőelemeket (csillag, tulipán, gomb)
powstanie 1848-49, miejsce pamięci po-
készülnek a változatosan faragott kopjafák,
wstania 1956 roku. Wyrażają również toż-
amely nemzeti szimbólumként őrzik egyes
samość narodową na terenach utraconych
történelmi eseményeket (pl. az 1526-os csa-
przez Węgry po I wojnie światowej i trakta-
tahely Mohácson, az 1848/49-es szabadság-
cie w Trianon w 1920 roku.
harc, 1956-os forradalom és szabadságharc
átörökítve,
felhasználva
emlékhelyei), a nemzeti önazonosságot fejezik ki az 1920-ben elcsatolt országrészeken,
de sírjelként megjelennek olyan helyeken
(pl. a római katolikus temetők), ahol korábban nem is létezhettek.
Węgierskie
pomniki pamięci
– fejfa hungaricum
patronat honorowy
Jego Ekscelencja
dr Iván Gyurcsík
Ambasador Węgier w Polsce
33
wystawa przygotowana przez / a kiállítást készítette:
Węgierski Instytut Kultury w Warszawie / Magyar Kulturális Intézet, Varsó
Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce / Kurp Kultúra Múzeuma, Ostrołęka
Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim / Miński Múzeum, Mińsk Mazowiecki
Muzeum Mazowieckie w Płocku / Mazóviai Múzeum, Płock
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie / Állami Néprajzi Múzeum, Varsó
Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu / A Radomi Falu Múzeuma, Radom
współpraca / együttműködő partnerek:
Liceum Plastyczne im. Artura Grottgera w Supraślu / Artur Grottger Képzőművészeti Középiskola, Supraśl
Muzeum Zamojskie w Zamościu / Zamość-i Múzem, Zamość
Muzeum Okręgowe w Tarnowie / Körzeti Múzeum, Tarnów
Muzeum w Jarosławiu / Jarosławi Múzeum, Jarosław
patronat honorowy / az esemény védnökei:
Jego Ekscelencja / Őexcellenciája
dr. Gyurcsík Iván
Ambasador Węgier w Polsce / Magyarország lengyelországi nagykövete
koncepcja i scenariusz / ötlet és forgatókönyv
Marek Zalewski, Engelmayer Ákos, Keresztes Gáspár, Tischler János
teksty na planszach / a kiállítás szövegei
Engelmayer Ákos, Novák László Ferenc
oraz
Zofia Bieńkowska, Keresztes Gáspár, Jerzy Kuśnierz, Andrzej Szpunar, Marek Zalewski
oprawa plastyczna / kivitelezés
Magdalena Gałat, Zbigniew Wasiluk, Marek Zalewski
zdjęcia / fényképek
Olasz Ferenc, Novák Ferenc László
oraz
Bożena Bogdańska-Szadai, siostra Michaela Wasylciów,
Henryk Góreck, Andrzej Szpunar, Mirosław Tetrycz
Bardzo dziękujemy Wojciechowi Sokólskiemu – dyrektorowi Liceum Plastycznego w Supraślu, Bogdanowi Kolendo – nadleśniczemu Nadleśnictwa Supraśl oraz Jerzemu Olizarowiczowi – prezesowi Tartak Supraśl Sp. z o.o.
za otwartość i pomoc dla naszego projektu, a artyście plastykowi Zbigniewowi Wasilukowi i jego uczniom:
Natalii Banasiuk, Marcie Popławskiej, Natalii Kuleszy, Andrei Serafin, Weronice Stalbowskiej
i Kacprowi Kunickiemu za wykonanie kopijników.
Hálás köszönetet mondunk Wojciech Sokólski úrnak, a supraśli Képzőművészeti Középiskola igazgatójának,
Bogdan Kolendo úrnak a Supraśli Erdészet főerdészének valamint Jerzy Olizarowicz úrnak, a Tartak Supraśl Kft.
elnökének a kezdeményezés megvalósításában nyújtott szíves segítségükért, továbbá Zbigniew Wasiluk
képzőművésznek és tanítványainak, Natalia Banasiuknak, Marta Popławskának, Natalia Kuleszának,
Andrea Serafinnak, Weronika Stalbowskának és Kacper Kunickinek a fejfák elkészítéséért.
Nadleśnictwo Supraśl
Bardzo dziękujemy sponsorom za obdarowanie „polskimi smakami” węgierskich gości
– uczestników obchodów Dnia Przyjaźni Polsko – Węgierskiej w 2014 roku
Köszönetet mondunk támogatóinknak, amiért lehetővé tették magyar vendégeink számára,
hogy lengyel ízekkel gazdagodjanak a Magyar-Lengyel Barátság Napja 2014. évi ünnepe alkalmából
Sponsorzy
publikacja wydana przez / a kiadványt megjelentette
Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce / Kurp Kultúra Múzeuma, Ostrołęka
Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim / Miński Múzeum, Mińsk Mazowiecki
Muzeum Mazowieckie w Płocku / Mazóviai Múzeum, Płock
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie / Állami Néprajzi Múzeum, Varsó
Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu / A Radomi Falu Múzeuma, Radom
koncepcja całości i redakcja / koncepció, szerkesztés
Marek Zalewski, Engelmayer Ákos, Keresztes Gáspár, Tischler János
projekt graficzny i skład komputerowy / grafikai terv, tördelés
Magdalena Gałat
tłumaczenia / fordítás
Engelmayer Ákos, Krystyna Golińska-Engelmayer, Keresztes Gáspár
Copyright by
ISBN 978-83-937286-0-2
Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
ISBN 978-83-89034-98-4
Muzeum Mazowieckie w Płocku
ISBN 978-83-933399-9-0
Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim
ISBN 978-83-88654-473
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
ISBN 978-83-61322-05-4
Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu
druk
ISBN 978-83-937286-0-2
Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
ISBN 978-83-89034-98-4
Muzeum Mazowieckie w Płocku
ISBN 978-83-933399-9-0
Muzeum Ziemi Mińskiej w Mińsku Mazowieckim
ISBN 978-83-88654-473
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
ISBN 978-83-61322-05-4
Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu
Dziękujemy za pomoc w wydanie foldera / A katalógus kiadásában köszönet illeti