Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS
Transkrypt
Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS
Bezpieczeństwo Europy. Bezpieczeństwo Polski. Tom 1 - red. naukowa Ewa Maj, Kamil Mazurek, Wojciech Sokół, Anna Szwed-Walczak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016 Wprowadzenie Pojęcie „bezpieczeństwo” charakteryzuje się dużą wieloznacznością. W słowniku języka polskiego pojęcie to oznacza stan niezagrożenia, spokoju, pewności. Przedrostek „bez/beze” oznacza brak jakiejś cechy, stan „bez pieczy”, czyli bez ochrony, od łacińskiego sine cura – bez opieki. W języku angielskim pojęcie secure odnosiło się pierwotnie do ludzi i pośrednio wiązało się z państwem, które powinno gwarantować bezpieczeństwo swoim mieszkańcom.1 Bezpieczeństwo może być pojmowane jako stan, proces, zjawisko, sytuacja, problem, potrzeba lub cel w polityce państwa i w szeroko rozumianych stosunkach międzynarodowych.2 Bezpieczeństwo, a szczególnie jego zapewnienie, traktowane w kategoriach wartości egzystencjalnych, od zawsze były ważnymi elementami polityki państwa.3 Dynamika bezpieczeństwa wpływa na poszerzenie jego wymiaru podmiotowego. Zatem podmiotami nie są już tylko państwa, ale również inne podmioty niepaństwowe. Rozszerzeniu ulega również katalog chronionych wartości. Bezpieczeństwo nie jest już szerzej: R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwowego w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989, nr 10, s. 49. 2 Szwajcarski politolog Daniel Frei zaproponował model, który ukazuje istotę bezpieczeństwa, przez analizę obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia. W tym modelu wyróżnił następujące elementy: a) stan braku bezpieczeństwa, charakteryzujący się równoczesnym występowaniem dużych zagrożeń zewnętrznych i świadomością ich występowania, czyli prawidłowym postrzeganiem tego zagrożenia; b) stan obsesji, charakteryzuje się tym, że przy braku rzeczywistych zagrożeń, istnieją one w świadomości; c) stan fałszywego bezpieczeństwa, jest przeciwieństwem poprzedniego, tzn. wiąże się z mispercepcją zagrożeń, brakiem ich uświadomienia; d) stan bezpieczeństwa, zagrożenia są nieznaczne lub ich brak i taka sama jest świadomość tego stanu, D. Frei, Sicherheit Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977, s. 17–21. 3 Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2009, passim. 1 Zob. 10 Wprowadzenie utożsamiane z zawężonym pojmowanym bezpieczeństwem państwowym, zorientowanym tylko na kwestie ochrony granic przed atakiem militarnym, ale zaczyna obejmować coraz więcej zjawisk. Można zatem mówić o wielowymiarowości zjawiska bezpieczeństwa.4 W drugiej dekadzie XXI wieku problem bezpieczeństwa Europy i bezpieczeństwa Polski stał się szczególnie wyrazistym składnikiem działań politycznych, społecznych, ekonomicznych, cywilizacyjno-kulturowych. Wyraźnie uwidocznił się proces zmiany katalogu czynników współpracy i konfliktu w przestrzeni międzynarodowej i krajowej. Począwszy od reperkusji wydarzeń 11 września 2001 roku w Stanach Zjednoczonych Ameryki, przez skutki aktów terroryzmu politycznego dokonanych w Hiszpanii 11 marca 2004 roku, w Wielkiej Brytanii 7 lipca 2005 roku, we Francji 7 stycznia 2015 roku, a także kryzysu krymskiego 2014 roku i konfliktu na terenie Donbasu w 2014 roku, skończywszy na destabilizacji sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie oraz masowym ruchu migracyjnego 2015 roku, uwidoczniły się nowe sposoby myślenia o utrzymaniu dotychczasowego ładu europejskiego. Wzmogło się zainteresowanie zagrożeniami transgranicznymi i ponadsektorowymi. Dynamika przeobrażeń zachodzących na kontynencie skłaniała do redefiniowania bezpieczeństwa oraz ponownego interpretowania warunków gwarantowania mieszkańcom spokoju, ustalania reguł asekuracji interesów instytucji publicznych, określania ryzyka zagrożeń na podłożu demograficznym, ekologicznym, ekonomicznym, energetycznym, ideologicznym, kulturowym, politycznym, religijnym. Zachęcała do uważnego obserwowania oraz diagnozowania okoliczności ochrony biologicznych i duchowych podstaw życia ludzkiego, tworzenia warunków zaspokajania jednostkowych lub grupowych potrzeb oraz realizowania aspiracji egzystencjalnych i mentalnych. Przedkładany Czytelnikom tom Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski stanowi efekt debaty naukowej animowanej w środowisku politologów. W jej trakcie kontynuowane były dążenia do rozwiązania problemu badawczego określonego przez pomysłodawców projektu „Bezpieczeństwo, suwerenność, mocarstwowość Rzeczypospolitej Polskiej”. Wyniki pracy sfinalizowano wydaną w roku 2014 książką Sen o potędze. Bezpieczeństwo, Por: A. Wawrzusiszyn, Bezpieczeństwo. Strategia. System. Teoria i praktyka w zarysie, Warszawa 2015, s. 13–68; P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, passim. 4 Wprowadzenie 11 suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918–1939.5 Tematyka inspirowała kolejne badania naukowe, kładąc podwaliny pod przygotowanie niniejszej publikacji. Przedmiotem opracowania była kwestia różnorodnych sposobów myślenia o bezpieczeństwie politycznym i społecznym oraz ich derywatach, a także o działaniach na rzecz stabilizowania stanów niepokoju. Diagnozowano sytuacje, z którymi związane były zagrożenia utraty życia, zdrowia fizycznego czy psychicznego, dóbr materialnych i duchowych. Za punkt wyjścia do rozważań przyjęto pięć strategicznych celów bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej: a) rozbijanie międzynarodowych siatek przestępczych, b) zwalczanie terroryzmu, walka z radykalizacją postaw i werbowaniem terrorystów, c) podniesienie poziomu ochrony obywateli i przedsiębiorstw w cyberprzestrzeni, d) poprawa bezpieczeństwa przez zarządzanie granicami, e) zwiększenie odporności Europy na kryzysy i katastrofy.6 Zwracano uwagę na wielokierunkowy wymiar różnych form zbliżania państw narodowych w Europie wskutek otwarcia granic, przepływu ludzi, towarów, informacji, mobilizowania opinii publicznej w duchu integracji wokół europejskich wartości. Bezpieczeństwo definiuje się przy użyciu kryteriów podmiotowych, przedmiotowych, przestrzennych, temporalnych.7 Podmiotowość bezpieczeństwa skłania do zwrócenia uwagi na rolę państwa narodowego oraz organizacji ponadpaństwowych, w tym Unii Europejskiej. Ze względu na przedmiot wyróżnia się: bezpieczeństwo ekologiczne, ekonomiczne, ideologiczne, kulturowe, militarne, polityczne, społeczne, a w ich obrębie istnieją podsystemy jak bezpieczeństwo demograficzne, finansowe, klimatyczne, rolne, surowcowe, technologiczne, żywnościowe etc.8 Kryterium regionalne pozwala wyodrębnić bezpieczeństwo lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne, globalne. Kryterium temporalne umożliwia postrzeganie bezpieczeństwa jako stanu oraz bezpieczeństwa jako procesu. W literaturze przedmiotu wyodrębnia się ponadto kryterium trybu zapewnienia spokoju wskutek działań: a) jednostSen o potędze. Bezpieczeństwo, suwerenność, mocarstwowość. Rzeczpospolita Polska 1918–1939, red. E. Maj, J. Gryz, E. Kirwiel, E. Podgajna, Lublin 2014. 6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady. Strategia bezpieczeństwa wewnętrznego UE w działaniu: pięć kroków w kierunku bezpieczniejszej Europy, 22 listopada 2010 r., [w:] Strategie i programy bezpieczeństwa. Wybór dokumentów, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2012, s. 168–184. 7 Zob. szerzej: J. Gołębiewski, Anatomia bezpieczeństwa, Warszawa 2015, s. 49–88. 8 Bezpieczeństwo państwa, red. K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2009, s. 95–230. 5 12 Wprowadzenie kowych konkretnego państwa; b) bilateralnych; c) blokowych – sojuszniczych; d) kooperacyjnych; e) zbiorowych. Swoistym résumé definicji bezpieczeństwa w naukach społecznych może być stwierdzenie, że pod jego pojęciem ujmuje się ogół działań prawnych, strukturalnych, militarnych, edukacyjno-wychowawczych, realizowanych przez podmioty państwowe i ponadpaństwowe celem zabezpieczenia bytu jednostki ludzkiej we wszystkich wymiarach jej istnienia. Bezpieczeństwo jest identyfikowane z pokojem, a więc przestrzenią i czasem bez wojny oraz bez zagrożenia militaryzmem, a jednocześnie z poczuciem odpowiedzialności za stan stosunków między państwami i narodami.9 Wspomniana literatura dostarcza wielu nowych ujęć problemu, a jej rozległość tematyczna i tempo ukazywania się na rynku księgarskim potwierdzają atrakcyjność tematyki w Polsce. Można nawet zauważyć pewną reprezentatywność publikacyjną niemal wszystkich ośrodków naukowych, w których badacze przygotowują podręczniki, leksykony, monografie syntetyzujące wiedzę o bezpieczeństwie oraz opracowania zbiorowe zawierające analizy wybranych kwestii bezpieczeństwa.10 Tytuł książki pozwolił na zestawienie zagadnień bezpieczeństwa w wymiarze kontynentu oraz państwa. Umożliwił przyjrzenie się zjawiskom politycznym i społecznym na płaszczyźnie współdziałania czy rywalizowania w Europie i w Polsce. Tradycyjnie pojmowane bezpieczeństwo, utrwalone doświadczeniem historycznym, było identyfikowane z państwem, granicami państwowymi, instytucjami publicznymi, obywatelami i ich dobrem, a kanon definicyjny zjawiska już dawno sformułowano. W sposób naturalT. Łoś-Nowak, Problem odpowiedzialności w stosunkach międzynarodowych: teoretyczne i praktyczne dylematy polityki międzynarodowej, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Polska – Europa – Świat, red. J. Zając, A. Włodkowska-Bagan, M. Kaczmarski, Warszawa 2015, s. 169–184. 10 Przykładowo: Bezpieczeństwo, policja, kryminalistyka. W poszukiwaniu wiedzy przydatnej w praktyce, red. J. Czapska, A. Okrasa, Kraków 2015; J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Warszawa 2015; W. Lis, Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Lublin 2015; A. Misiuk, Historia bezpieczeństwa wewnętrznego Polski. Zarys dziejów instytucji i służb w latach 1764–1990, Warszawa 2015; Polskie służby specjalne. Słownik, red. K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2011; R. Pieja, Przewodnik po cywilnych służbach specjalnych od UB do ABW, Mikołów 2011; S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Rzeszów 2012; Z. Ścibiorek i in., Bezpieczeństwo wewnętrzne. Podręcznik akademicki, Toruń 2015; Współczesne wymiary polskiej polityki bezpieczeństwa, red. M. Górka, Warszawa 2015; Bezpieczeństwo w teorii i badaniach naukowych, red. B. Wiśniewski, Szczytno 2011; Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, red. M. Marszałek, G. Sobolewski, T. Konopka, A. Cyran, Kielce 2012. 9 Wprowadzenie 13 ny ujmowana była kwestia zainteresowania czynnikiem ludzkim, bo – jak stwierdził Cyceron – Omnibus bonis expedit salvam esse rem publicam („Dla wszystkich prawych obywateli korzystne jest bezpieczeństwo państwa”). Zauważono trwałość zjawiska identyfikacji procedury zapewnienia spokoju ludzi z bezpieczeństwem państwa, w którym żyją. Konstatowano istnienie ścisłej więzi między gwarancją pewności bytu organizmu politycznego i ochroną interesów ludności, a dokładniej prawych obywateli wykonujących obowiązki względem państwa. Przywołana w sentencji Cycerona res publica i jej dobro skłaniają do skupienia zainteresowań badawczych na wnętrzu państwa i warunkach stabilizowania jego ustroju prawno-politycznego, gospodarczego, społecznego. Przypominają o potrzebie budowy zaufania do państwa, integrowania społeczeństwa, stabilizowania spraw społecznych i ekonomicznych. Zachęcają do rozważań o prawomocności państwa, ponieważ „legitymacja systemu politycznego jest istotnym elementem integracji i tym samym bezpieczeństwa państwa”.11 Pobudzają refleksję na temat państwa narodowego i jego funkcjonowania w procesach globalizacji, ale także na temat prób denacjonalizacji państwa. Umożliwiają zwrócenie uwagi badawczej na pozapaństwowe struktury zabezpieczenia ludzi w warunkach istnienia zagrożeń przekraczających granice państwa. Ponadpaństwowy charakter ma troska o pokój światowy, rozbrojenie, ekologię, zwalczanie chorób zakaźnych, zwalczanie przestępczości zorganizowanej. Zgodnie z dychotomicznym tytułem książki wyodrębnione zostały w niej dwie zasadnicze części: Bezpieczeństwo: Europa – Polska oraz Bezpieczeństwo: Polska – Europa. Przedstawiono w nich kwestię gwarantowania spokoju na kontynencie oraz jej polskie odzwierciedlenie. Wspomniane części poprzedzają rozważania pod wspólnym tytułem Bezpieczeństwo: przedmiot badań naukowych. Zawierają odniesienia do poszukiwań tożsamości bezpieczeństwa jako dyscypliny naukowej, formowania teorii, określania metodologii, ustalania technik badawczych. Zaprezentowane podejścia badawcze są zgodne z kierunkiem eksploracji zagadnienia i pojawieniem się planów publikowania serii wydawniczej Securitas et Societas, co potwierdza trafność i aktualność autorskich przemyśleń na temat paradygmatów nauk o bezpieczeństwie.12 Sokół, Legitymizacja systemu politycznego w Drugiej Rzeczypospolitej jako element bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, [w:] Sen o potędze…, s. 37. 12 J. Ziarko, Wieloparadygmatyczność nauk o bezpieczeństwie w kontekście wybranych założeń teorii społecznych, [w:] Tożsamość nauk o bezpieczeństwie, red. S. Sulowski, Toruń 2015, s. 149–174. 11 W. 14 Wprowadzenie Teksty zamieszczone w pierwszym tomie Bezpieczeństwo Europy – bezpieczeństwo Polski zostały uporządkowane w trzech działach: Bezpieczeństwo jako przedmiot badań naukowych, Bezpieczeństwo: Europa – Polska, Bezpieczeństwo: Polska – Europa. W pierwszej części zawarto teksty dotyczące rozważań teoretycznych nad bezpieczeństwem jako dyscypliną naukową, przedmiotem badań akademickich, a także jego dwóch wymiarów: zarówno państwa, jak obywateli oraz w ujęciach: jednostkowym i grupowym. Pierwsza część opracowania składa się z ośmiu tekstów autorstwa: Andrzeja Jakubowskiego, Aldony Juszczyk, Bartosza Kozińskiego, Czesława Maja, Kamila Mazurka, Marcina Mazurka, Jana Ryszarda Sielezina, Andrzeja Żebrowskiego. Autorzy rozważali zagadnienie z perspektywy jednostki, obywatela państwa, ale także organizacji międzynarodowej, co zobowiązywało do interdyscyplinarnej oceny bezpieczeństwa i wykorzystania metodologii wielu dyscyplin naukowych. Wskazano także na czynniki powodujące destrukcję systemu bezpieczeństwa, nowe zagrożenia, wynikające m.in. z gwałtownego postępu technologicznego i rozwoju cywilizacyjnego, zjawisko insecurity w polityce, ale także wyzwania stawiane przez współczesność przed państwami i organizacjami międzynarodowymi. Sprawy związane z bezpieczeństwem Polski w środowisku międzynarodowym zostały odzwierciedlone w drugim dziale publikacji, złożonym z tekstów: Olgi Dąbskiej, Mateusza Fiszera, Łukasza Jędrzejskiego, Alexandry Victorii Martines, Kamila Sasala, Adriana Szumowskiego, Liliany Węgrzyn-Odzioby, Magdaleny Włodarczyk, Arkadiusza Woźniaka. Autorzy rozpatrywali kwestię bezpieczeństwa w przestrzeni międzynarodowej, zwracając uwagę na pozycję państw w politycznym układzie sił, strategie bezpieczeństwa konkretnych podmiotów prawa międzynarodowego, a także rolę instytucji w zapewnieniu bezpieczeństwa w Europie. Za istotne uznano wyzwania w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa światowego. Zainteresowanie badaczy budził stan bezpieczeństwa Polski oraz jej możliwości w budowie ładu światowego, pozyskiwania sojuszników, a także dostosowania narodowej strategii bezpieczeństwa do rozwiązań proponowanych przez inne państwa. Rozważano również kwestie dotyczące możliwości zastosowania instrumentów bezpieczeństwa zarówno w zakresie zdolności wojskowych, jak i w wymiarze społecznym. Teksty w trzeciej części książki zostały podzielone według kryterium zawartości na dwie grupy: a) strategie, instytucje, obronność oraz b) myśl polityczną. W pierwszej grupie Diana Bednarz, Henryk Binkowski, Waldemar Paruch, Wojciech Sokół, Tomasz Szafraniec uwagę poświęcili polskiej polityce bezpieczeństwa, skupiając się na analizie narodowych strategii. Badacze Wprowadzenie 15 ukazali ewolucję prawa oraz instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo Polski. O bezpieczeństwie w myśli politycznej pisali: Małgorzata Dajnowicz, Aneta Dawidowicz, Magdalena Kuranc-Szymczak, Ewa Maj, Grzegorz Niećko, Ewelina Podgajna, Marcin Wichmanowski, Witold Wojdyło, Alicja Wójcik. Autorzy podjęli problematykę w odniesieniu do historii. Wskazano na bezpieczeństwo w programach partii politycznych, i w koncepcjach ich ideologów. Zwrócono uwagę na bezpieczeństwo w politykach szczegółowych: gospodarczej, społecznej, wewnętrznej, zagranicznej, a także w sferze duchowej. W opracowaniu zachowano indywidualny charakter tekstów autorskich. Redaktorzy nie zdecydowali się na ujednolicenie siatki pojęciowej, szczególnie w zakresie zapisów: „Rzeczpospolita Polska”, „III Rzeczpospolita”, „RP”, „III RP” lub „II Rzeczpospolita”, „II RP”, „Druga Rzeczpospolita”. Zindywidualizowane zapisy odzwierciedlały decyzje autorskie mające uzasadnienie w poszczególnych tekstach. Ponadto nie ingerowano w zapis nazw organizacji międzynarodowych, Autorzy według uznania stosowali nazewnictwo polskie bądź angielskie. Identyczny zamysł towarzyszył redaktorom tomu rezygnującym z prób ujednolicenia siatki pojęciowej z zakresu bezpieczeństwa. Zgodnie z wolą Autorów poszczególnych artykułów i szkiców pozostawiono terminologię zapisaną w oryginale lub spolszczoną. Natomiast unifikacji podlegał aparat naukowy w postaci przypisów i wykazu źródeł i opracowań, który został umieszczony na końcu każdego tekstu. Książka jest skierowana do Czytelników, których interesuje współczesne życie polityczne Europy i Polski z uwzględnieniem problemu bezpieczeństwa w różnych jego wymiarach. Można oczekiwać, że szczególne zainteresowanie tematem wykażą studenci kierunków uniwersyteckich, głównie bezpieczeństwa, a także europeistyki, historii, politologii, stosunków międzynarodowych. Redaktorzy tomu