do pobrania - weronika szemińska

Weronika Szemińska
Werbalne języki wiedzy
Wx
JW
Ds
HS
Zwykło się mówić, że historia ludzkości to historia wojen. Ale nie tylko — historia
ludzkości to też historia wielkich odkryć i wynalazków. Wraz z każdym odkryciem
i każdym wynalazkiem pojawiał się ten sam problem: jak opisać Nowe, jak je nazwać,
jak włączyć je do istniejącego systemu konceptualnego oraz do języka? W przypadku
wynalazków i odkryć naukowych problem ten pojawiał się jeszcze na długo przed zakończeniem pracy, a nawet stał u jej początku. Poszukiwanie i tworzenie nowej wiedzy polega bowiem w istocie na wyjściu poza utrwalone przekonania, a nawet na częściowym ich porzuceniu, postawieniu czasami sprzecznych z nimi hipotez. Jak zauważa K. Popper, już sama obserwacja, tak często leżąca u podstaw pracy naukowej, jest
wybiórcza i wymaga jakiegoś obiektu, celu, perspektywy, a zatem i pewnego założenia
[Popper 1981: 73]. To założenie samo w sobie oznacza wykroczenie poza ramy wiedzy
dotychczas zdobytej — wiedzy odzwierciedlonej w jej języku specjalistycznym, pojmowanym jako jej zewnętrzna reprezentacja i nośnik. W pewnym momencie okazuje
się on być niewystarczającym, a nawet może stanowić przeszkodę, gdyż utrwala dotychczasowe przekonania i rozumienie przedmiotu badań; akumulując wiedzę, pozwala na formułowanie tekstów specjalistycznych dotyczących jedynie zbadanego odcinka rzeczywistości. W takiej właśnie chwili — gdy badacz rusza w stronę Nowego,
a istniejące narzędzia konceptualne i lingwistyczne przestają być wystarczające,
konieczne jest stworzenie tak zwanego języka wiedzy, heurystycznego, poszukiwawczego, dynamicznego języka, ściśle dopasowanego do obiektu oraz technologii
badań.
Aby lepiej zrozumieć różnicę między językiem specjalistycznym a językiem
wiedzy, warto przyjrzeć się powstawaniu każdego z nich. Język specjalistyczny uznawany jest za pewien korelat języka ogólnego, względem niego komplementarny,
artykułujący pracę pewnej grupy ludzi i odzwierciedlający ich specjalistyczną wiedzę
[Grucza 2009: 12-14]. Języki specjalistyczne powstają więc na bazie języka ogólnego
wraz z postępem specjalizacji danej grupy ludzi. Język wiedzy natomiast powstaje
na bazie języka mentalnego badacza, w którym tworzy on nowe formuły wiedzy. Język
mentalny może przez długi czas pozostawać w ogóle nieuzewnętrzniony; potrzeba
taka pojawia się wówczas, gdy badacz chce podzielić się swymi odkryciami i spostrzeżeniami ze środowiskiem naukowym, szuka sposobu, by nową wiedzę utrwalić. Może
to osiągnąć za pomocą różnych środków wyrazu: geometrycznych, algebraicznych
lub werbalnych. Jeżeli badacz decyduje się na wykorzystanie głównie środków werbalnych, to przepuszcza on swój język mentalny przez filtr języka ogólnego, nadając
jego wyrazom nowe znaczenia. Opisane powyżej odmienne genezy języka specjalistycznego i (werbalnego) języka wiedzy można odwzorować za pomocą następującego
schematu:
WJW
JS
AJW
GJW
JO
JO
JMB
Ryc. 1: Schemat powstawania języków specjalistycznych i języków wiedzy.
JO — język ogólny, JS — język specjalistyczny, JMB — język mentalny badacza, AJW — algebraiczny język wiedzy,
GJW — geometryczny język wiedzy, WJW — werbalny język wiedzy.
W odróżnieniu od języka specjalistycznego, język wiedzy charakteryzuje się wysokim stopniem indywidualizacji, bowiem każdy naukowiec lub zespół naukowy prowadzący badania i pracujący nad zdobyciem nowej wiedzy tworzy własny język wiedzy.
Jest to zgodne z jednym z założeń metody transcendentalnej Kanta, który uważał,
że każda wiedza odzwierciedla kategorialne struktury ludzkiego umysłu [Encyclopaedia Britannica 1998: 655]. Inną istotną cechą języka wiedzy będzie jego znaczna dynamika, ponieważ jest on na bieżąco dopasowywany do rozwijającej się teorii i musi
wraz z postępem badań przekraczać kolejne progi poziomów wiedzy, tak pod względem merytorycznym (alfabet konceptów, powiązania miedzy konceptami w ramach
składni logicznej), jak i formalnym.
Jak zostało wspomniane powyżej, języki wiedzy można podzielić ze względu
na stosowane w nich środki wyrazu. Możemy zatem wyróżnić języki werbalne, języki
algebraiczne oraz języki geometryzowane. Ponadto istnieje wiele form pośrednich;
języki takie można zbiorczo określić mianem symbiotycznych. To, jaki typ języka wiedzy będzie najbardziej adekwatny w pracy naukowej, zależy od rodzaju wiedzy oraz
od poziomu, na którym trwa praca. W procesie opracowywania nowej teorii naukowej
można wyróżnić następujące poziomy wiedzy: 1/ empiryczno-taksonomiczny, 2/ teoretyczno-konstrukcyjny oraz 3/ heurystyczno-prognostyczny. Na poziomie pierwszym
mamy do czynienia z ukierunkowaną obserwacją przedmiotu badań. Wyniki obserwacji są następnie poddawane porządkowaniu taksonomicznemu, gdzie odrzuca się
też wyniki nieistotne. Poziom teoretyczno-konstrukcyjny obejmuje budowanie sieci
konceptualnej z wyodrębnionych i uporządkowanych konceptów oraz oznaczanie relacji między nimi, a następnie formułowanie nowych teorii naukowych. Na poziomie
heurystyczno-prognostycznym teorie poddawane są weryfikacji w szerszym kontekście wiedzy specjalistycznej, zaś potwierdzone teorie są następnie wykorzystywane
do derywowania nowych rodzajów wiedzy.
Każdy poziom wiedzy wymaga dostosowania języka, przy czym z zasady każdemu
z opisanych wyżej trzech poziomów wiedzy odpowiada jeden z trzech rodzajów języków wiedzy. Poniższa grafika prezentuje relację między rodzajami języków wiedzy
a poziomami wiedzy.
języki
werbalne
języki
geometryzowane
języki
algebraiczne
poziom empirycznotaksonomiczny
poziom teoretycznokonstrukcyjny
poziom heurystyczno-prognostyczny









Ryc. 2: Relacja rodzajów języków wiedzy i poziomów wiedzy.
Jak zostało zaznaczone na powyższym rysunku, werbalne języki wiedzy najlepiej
pracują na poziomie pierwszym: empiryczno-taksonomicznym. Język werbalny jest
bowiem językiem podstawowym, do którego istnieje bezpośredni dostęp; jest to język,
który obsługuje wszystkie rodzaje wiedzy. Dzięki niemu człowiek jest w stanie opisać
przedmioty swojej obserwacji, ich cechy i relacje między nimi, które to czynności leżą
u podstaw pracy naukowej. Ponadto język werbalny pozwala na tworzenie metafor
naukowych, które mają szczególne znaczenie w dwóch rodzajach sytuacji. Po pierwsze, pozwalają na językowe utrwalenie konceptu lub teorii w fazie ich powstawania,
dla wyrażenia których brakuje jeszcze odpowiednich terminów. Po drugie, metafora
naukowa spełnia funkcję heurystyczną, to znaczy pozwala wykroczyć poza ramy
utrwalonej i potwierdzonej wiedzy i uchwycić coś, co wymaga jeszcze zbadania
i opracowania, a co pojmowane jest zaledwie intuicyjnie.
Z drugiej strony werbalne języki wiedzy posiadają wyraźne ograniczenia. Zgodnie
z hipotezą Sapira-Whorfa język w pewnym stopniu determinuje myślenie człowieka,
wprowadza je na tory utrwalonego systemu konceptualnego, a tym samym ogranicza
możliwość wydostania się poza jego granice, utrudniając tym samym poszukiwanie
(i nazywanie) nowych rozwiązań. Automatyczne podążanie za utrwalonymi asocjacjami może powodować, że naukowiec pomija powiązania mniej oczywiste z językowego punktu widzenia, niepotwierdzone, a relewantne w danym przypadku. Wreszcie
językowi werbalnemu należy zarzucić niedostatek precyzji, umowność, tendencję
do nadmiernej metaforyzacji opisu badanej rzeczywistości, nieostrość granic. Wszystkie te cechy na pewnym etapie nie sprzyjają formułowaniu teorii naukowych. Nawiązując do opisanych powyżej poziomów wiedzy, można by powiedzieć, że produktywność języka werbalnego przestaje być optymalna przy przejściu z poziomu taksonomicznego na poziom asocjacyjno-funkcjonalny, właśnie z tego powodu, że język zaczyna przeszkadzać w próbach przecierania nowych ścieżek myślowych i poszukiwania nowych asocjacji, nowych rozwiązań. W tym momencie najczęściej pojawia się
potrzeba kodyfikacji: uściślenia terminologii oraz zwiększenia stopnia formalizacji
języka do poziomu adekwatnego do poziomu danej wiedzy oraz jej rodzaju.
Podstawową metodą formalizowania werbalnego języka wiedzy jest kodyfikacja
terminologiczna. Kodyfikacja terminologiczna polega na budowaniu serii terminologicznych, to jest zbiorów konwencjonalnych znaków językowych o identycznej strukturze morfologicznej [Lukszyn 2005: 97]. Za serię terminologiczną w języku lingwistyki uznaje się wyrażenia „morfem”, „leksem”, „fonem”, „semantem”, z których
każde składa się z dwóch terminoelementów: określającego właściwość jednostki oraz
przyrostka -em, wskazującego na klasę jednostek. Najbardziej nośna, podstawowa
w ramach danego leksykonu seria terminologiczna określana jest mianem klucza
terminologicznego [Lukszyn -- Zmarzer 2006: 58]. Klucz terminologiczny nie jest
jedynie zwykłym modelem derywacyjnym, ale o wiele bardziej wskazówką odnośnie
stylu zawodowego, stanowi on bowiem podstawę spójnego podzbioru jednostek terminologicznych o wspólnym komponencie znaczeniowym [Lukszyn -- Zmarzer 2006:
107].
Stopień terminologicznego skodyfikowania języka można potraktować jako kryterium typologiczne werbalnych języków wiedzy. Do języków najsilniej skodyfikowanych należy język chemii. Można w nim wyróżnić choćby wyraźne klucze terminologiczne służące formowaniu nazw związków chemicznych. Za przykład mogą posłużyć
alkany, których nazwy składają się z przedrostka — lokantu podstawnika, rdzenia
określającego ilość atomów węgla w łańcuchu głównym oraz przyrostka właściwego
dla danego szeregu homologicznego — w tym wypadku -an. I tak typowe nazwy alkanów to pentan, heksan, heptan, oktan, nonan, dekan. Analogicznie powstają nazwy
alkenów i alkinów, różniące się od nazw alkanów przyrostkami. Podobnie silnie skodyfikowanym językiem jest język farmaceutyki, obejmujący chemię leków i ich systematykę. Do języków o niewielkim stopniu formalizacji należy na przykład język filozofii, gdzie trudno o serie terminologiczne. Pomiędzy tymi dwoma biegunami znajduje
się rzecz jasna cały przekrój języków o mniejszym lub większym, średnim stopniu
formalizacji, to znaczy takich, w których występuje kilka serii terminologicznych.
Do grupy tej należy też lingwistyka, przy czym w dziedzinie tej można zaobserwować
ilość serii terminologicznych
tendencję do pogłębiania kodyfikacji. Relację między ilością serii terminologicznych
a stopniem formalizacji języka obrazuje poniższy wykres.
6
4
2
niski
średni
wysoki
stopień skodyfikowania terminologicznego
Ryc. 3: Zależność między ilością serii terminologicznych w języku a stopniem jego skodyfikowania.
W tym miejscu należy podkreślić, że stopień skodyfikowania terminologicznego
werbalnego języka wiedzy sam w sobie nie decyduje o wartości języka czy też jego
przydatności i adekwatności. Każda dziedzina wiedzy, w zależności od jej konkretnych
cech oraz poziomu, na jakim jest uprawiana, wymaga własnego, ściśle dostosowanego
do potrzeb badawczych języka wiedzy. Jak zostało powiedziane powyżej, od pewnego
poziomu bardzo często niezbędna jest formalizacja, a nawet zmiana środków wyrazu
z werbalnych na geometryczne lub algebraiczne. Ale jak zauważył J. Piaget, istnieje
wiele różnych logik i sposobów kodyfikacji, spośród których żaden nie jest narzędziem dość mocnym, by stanowić podstawę całości ludzkiej wiedzy. Jednocześnie zaś
wszystkie logiki nie stanowią razem całości dość koherentnej, aby móc spełnić
tę funkcję wspólnie. A zatem formalizacja logiczna nie jest wystarczająca jako fundament i język wiedzy [Piaget 1981: 42]. Może się zdarzyć jest, że typowa, sformalizowana terminologia w ogóle nie będzie w pewnym języku wiedzy konieczna, a nawet
potrzebna, i że w jego uściślaniu ważniejszą rolę odegrają metafory naukowe czy
wprowadzanie neologizmów i neosemantyzmów1. Zmiana stopnia terminologizacji
i formalizacji werbalnego języka wiedzy zmienia jego istotę. Postępująca kodyfikacja
niejako usztywnia język wiedzy i przesuwa go w stronę języka specjalistycznego. Język
o takiej charakterystyce szczególnie dobrze może spełniać funkcję edukacyjną. Natomiast język elastyczny, o niskim stopniu skodyfikowania, gdzie główny środek wyrazu
por. I. Drabik „Rola nowej semantyki w metafrastycznej typologii języków ludzkich”, w M. Kornacka
(red.), 7–22.
1
stanowi nowa semantyka, lepiej spełnia funkcję odkrywczą, heurystyczną, ponieważ
umożliwia formułowanie nowych hipotez, nieograniczonych sztywnymi ramami terminologicznymi.
Języki wiedzy to wciąż temat nowy i mało zbadany. Duże trudności może sprawiać praktyczne wskazanie granic między konkretnym językiem wiedzy a językiem
specjalistycznym, zaś nieuzewnętrzniony język mentalny, z którego język wiedzy powstaje, wciąż nie jest dostępny badaniom. Dalszą przeszkodą są opisane wcześniej
daleko posunięte indywidualizacja oraz dynamika języków wiedzy, co przekłada się na
ich pewną nieuchwytność. Jednakże z całą pewnością stanowią one przedmiot wart
dalszej pracy naukowej, albowiem to one właśnie reprezentują ludzką wiedzę w fazie
jej powstawania, krzepnięcia i weryfikacji.
wyrazy kluczowe: wiedza specjalistyczna, poziomy wiedzy, kodyfikacja terminologiczna, nowa semantyka, język specjalistyczny
Bibliografia:
Encyclopaedia Britannica
1998 „Philosophies of the Branches of Knowledge”, 652–732.
Grucza, Franciszek
2008 „Języki specjalistyczne — indykatory i/lub determinanty rozwoju cywilizacyjnego”, w: Jerzy Lukszyn (red.), 5–23.
Kornacka, Małgorzata (red.)
2010 Metafrastyczna typologia języków. (Języki Specjalistyczne 10.) Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych.
Lukszyn, Jerzy
2005 „Seria terminologiczna”, w: Jerzy Lukszyn (red.), 97.
Lukszyn, Jerzy (red.)
2005 Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej. Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych.
2008 Podstawy technolingwistyki I. Warszawa: Wydawnictwo EuroEdukacja.
Lukszyn, Jerzy -- Wanda Zmarzer
2006 Teoretyczne podstawy terminologii. (2 wydanie.) Warszawa: Katedra
Języków Specjalistycznych.
Piaget, Jean
1981
„Genetic Epistemology and Science”, w: Ryan D. Tweney -- Michael E.
Doherty -- Clifford R. Mynatt (red.), 38–44.
Popper, Karl
1981
„The Myth of Inductive Hypothesis Generation”, w: Ryan D. Tweney -Michael E. Doherty -- Clifford R. Mynatt (red.), 72–76.
Tweney, Ryan D. -- Michael E. Doherty -- Clifford R. Mynatt (red.)
1981
On Scientific Thinking. New York: Columbia University Press.