Materiały źródłowe Centralnego Archiwum Wojskowego dotyczące

Rozalia Markowska
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
DOTYCZĄCE OCHRONY GRANIC PRL W LATACH 1945—1948
Po
wyzwoleniu
ziem
polskich
powstała
konieczność
zapewnienia
bezpieczeństwa i stabilizacji wewnętrznej kraju. Zwłaszcza sprawa zorganizowania
ochrony granic państwa stanowiła palący problem w związku ze szczególnie aktywną
działalnością zbrojnego podziemia na pograniczu oraz nasilającą się przestępczością
graniczną o charakterze zarówno politycznym, jak i gospodarczym.
W pierwszej kolejności postanowiono obsadzić granicę zachodnią. Rozkazem
NDWP nr 00264 z 17 maja 1945 roku powierzono 2 Armii Wojska Polskiego zadanie
obsadzenia wschodniego brzegu Odry i Bystrzycy siłami 5, 7, 8, 10 i 12 DP1.
Zakończenie zadania objęcia granicy zachodniej przewidziano na dzień 10 czerwca
1945 roku. Na podstawie decyzji NDWP o przesunięciu 7, 8 i 10 DP z linii Odry i
Bystrzycy na linię Odry i Nysy Łużyckiej dowództwo 2 AWP rozkazem 018 z 27 maja
1945 roku poleciło podległym sobie dywizjom obsadzenie granicy wzdłuż tych rzek2,
zaś rozkazem NDWP nr 0326 z 10 czerwca 1945 roku zobowiązano dowództwo 2
AWP do zorganizowania w każdej dywizji po jednym przejściowym punkcie
1
H. D o m i n i c z a k, Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945—1948, Warszawa 1971, s. 33; K.
F r on t c z a k, Siły zbrojne Polski Ludowej, Warszawa 1974, s. 232; CAW, III-1-1, k. 167.
2
H. D o m i n i c z a k, op. cit., s. 34; CAW, III-104-2, k. 201.
kontrolnym (PPK), które miały przyjmować Polaków powracających do kraju z
emigracji, robót przymusowych i obozów koncentracyjnych3.
Po obsadzeniu granicy zachodniej przystąpiono do zabezpieczania granicy
południowej. Na podstawie rozkazu NDWP nr 00333 z 10 czerwca 1945 roku
jednostki 1 Korpusu Pancernego objęły straż graniczną na odcinku Prudnik—
Cieszyn4. Wschodni odcinek granicy polsko-czechosłowackiej zamierzono obsadzić
siłami 8 DP. Decyzję tę następnie jednak zmieniono5. Po powrocie do kraju 1 AWP
podległe jej 2, 6, 8, 10 i 13 DP dostały zadanie obsadzenia granicy polskoczechosłowackiej na odcinku od Jeleniej Góry do stacji kolejowej Użok6.
Nieco wcześniej jeszcze przystąpiono do realizowania planu ochrony
wschodniego pogranicza, gdzie trwały uciążliwe walki ze zbrojnym podziemiem
ukraińskim. Rozkazem NDWP nr 0028 z 24 maja 1946 roku wydzielono z 2 AWP 1, 3
i 9 DP, wyznaczając im określone odcinki granicy wschodniej7.
Po rozwiązaniu rozkazem NDWP nr 0208 z 22 sierpnia 1945 roku 1 i 2 AWP
rozpoczął się proces przechodzenia sił zbrojnych na stopę pokojową. Wiązało się to
min. z rozszerzeniem kompetencji dowództw okręgów wojskowych, którym
powierzono również obowiązek ochrony granic8. Spowodowało to pewne zmiany w
dyslokacji niektórych oddziałów, pełniących służbę graniczną.
Ochrona granic przez jednostki liniowe była rozwiązaniem tymczasowym.
Szybko dała się odczuć potrzeba powołania do służby granicznej specjalnie
szkolonych jednostek, które prócz zabezpieczenia granic pod względem militarnym i
politycznym sprostałyby również sprawom sanitarnym i wzrastającemu szybko
przemytowi granicznemu. Rozkazem NDWP nr 0245 z 13 września 1945 roku
powołano do życia Wojska Ochrony Pogranicza9.
*
*
3
H.
H.
5
K.
6
H.
7
H.
8
K.
9
H.
4
*
D o m i n i c z a k, op. cit., s. 35; CAW,, III-1-136, k. 206.
D o m i n i c z a k, op. cit., s. 37; CAW, tamże, k. 254.
F r o n t c z a k, op. cit., s. 234.
D o m i n i c z a k, op. cit., s. 38; K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 234.
D o m i n i c z a k, op. cit., s. 37; CAW, III-1-36, k. 179.
F r o n t c z a k, op. cit., s. 235; CAW, III-1-62, k. 377.
D o m i n i c z a k, op. cit., s. 65; K. F r o n t c z a k, op. cit., s. 238.
W znajdujących się w CAW aktach zespołów NDWP, Gabinetu MON,
Oddziału III Sztabu Generalnego, Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego, 1
i 2 AWP, okręgów oraz dywizji i pułków pełniących służbę graniczną zachowały się
materiały dotyczące ochrony granic PRL przez jednostki liniowe, w okresie od
zakończenia wojny do przejęcia odcinków granicznych przez WOP.
Wśród tych dokumentów duży procent dotyczy obsadzania granic: polskoniemieckiej i polsko-czeskiej przez 2 AWP oraz jednostki 5, 6, 7, 8, 10, 11 i 12 DP.
Przeważają zwłaszcza rozkazy NDWP, 2 AWP i poszczególnych dywizji,
wyznaczające
podległym
jednostkom
zadania,
z
dokładnym
określeniem
przydzielonych im odcinków granicznych i opisem systemu zabezpieczenia granicy,
na który składały się: strażnice, wieże obserwacyjne, rowy strzeleckie, zapory na
ważnych przejściach granicznych, środki alarmowe, wystawianie posterunków
granicznych, zorganizowanie służby patrolowej i przejściowych punktów kontrolnych,
w celu niedopuszczenia do nielegalnych przekroczeń granicy przez Niemców na
stronę polską i przez Polaków usiłujących przedostać się Zachód, a także w celu
zwalczania przemytu. Występują tu też rozkazy dotyczące konieczności wzmożenia
czujności na placówkach granicznych i podniesienia dyscypliny w oddziałach10.
Inną grupę dokumentów stanowią meldunki bojowe i operacyjne dywizji i
pułków informujące o zajęciu i obsadzeniu wyznanych im odcinków granicznych, o
zorganizowaniu służby patrolowej i rozlokowaniu pododdziałów11.
W aktach niektórych dywizji zachowały się schematy rozlokowania i obsady
podległych pułków oraz szczegółowe opisy strzeżonych przez nie odcinków
granicznych12.
Również działalność przejściowych punktów kontrolnych znalazła swe
odzwierciedlenie w materiale aktowym. Są to rozkazy, zarządzenia, wytyczne i
instrukcje NDWP, Sztabu Generalnego i 2 AWP dotyczące ich tworzenia i
10
CAW, III-1-1, 29, 36, 399; spis 465/57, t. 241, 249: III-5-4, 56, 167 i 170; spis 4/52, t. 32 i 42; III60-5; III-127-6, 7 i 9; spis 8/52, t. 2871b.
11
CAW, III-5-25, 29, 30, 56, 229 i 230; III-60, 6 i 7; spis 4/52, t. 32 i 84.
12
CAW, III-1-37; III-3-23 i 33; III-4-320; III-5-25; III-60-6; spis 4/52, t. 32 i 83.
działalności w podległych dywizjach oraz meldunki z dywizji o ich zorganizowaniu13.
Punkty te obok udzielania opieki Polakom wracającym z Zachodu do kraju, miały za
zadanie przede wszystkim kontrolowanie ruchu osobowego na ważnych przejściach
granicznych, w celu niedopuszczenia do nielegalnych przekroczeń granicy w obu
kierunkach. O ich działalności oddziały graniczne szeroko informowały okoliczną
ludność, na zorganizowanych w tym celu pogadankach, co znalazło swe odbicie w
meldunkach dekadowych jednostek, w których mieścił się punkt: „Praca z ludnością
cywilną”. Są tam odnotowane przekroczenia granicy zarówno legalne, jak i nielegalne,
problemy dotyczące repatriacji Polaków z Zachodu i działalności punktów zbornych.
Warto zwrócić uwagę na meldunki dywizji i podległych jednostek, dotyczące
ruchu granicznego. Są w nich doniesienia o liczbie osób i ilości sprzętu
przepuszczanego przez granice, statystyki uchwyconego „przemytu” według odcinków
obstawionych przez poszczególne jednostki oraz informacje o przyjęciu Polaków
wracających z Zachodu do kraju14.
Kolejną grupę materiałów stanowią meldunki z okręgów: krakowskiego i
śląskiego o niepokojach i incydentach na pograniczu polsko-czeskim (zwłaszcza na
Spiszu i Orawie) oraz koncentracji wojsk czeskich i wzmożonej gotowości polskich
oddziałów na wypadek przekroczenia przez nie granicy. W omawianych aktach
znajdują się też informacje o wypadkach przekroczeń granicy PRL przez małe
oddziały wojsk czeskich oraz zalecenia dotyczące postępowania w stosunku do
garnizonów czeskich15.
Z zagadnieniem ochrony granic wiąże się również sprawa zwalczania
oddziałów podziemia ukraińskiego i polskiego, które w trakcie potyczek przekraczały
granicę PRL. Materiały dotyczące tej problematyki znajdują się w aktach dowództw
okręgów krakowskiego i śląskiego oraz jednostek pełniących służbę graniczną16.
Ostatnia grupa akt wytworzona przez wspomniane jednostki liniowe związana
jest z przekazywaniem odcinków granicznych Wojskom Ochrony Pogranicza. Są to
13
CAW, III-1-36; III-2-200; III-4-320; III-5-170, 171 i 173; III-60-5, 6, 7, 9, 57; III-127-7; spis
465/57, t. 241, 256.
14
CAW, III-5-5, 6, 25, 173 i 230; III-60-5 i 9; III-127-9.
15
CAW, III-127-7; spis 465/57, t. 249 i 252; spis 38/52, t. 1904; spis 8/52, t. 2856.
16
CAW, spis 465/67, t. 1, 102, 141, 169, 170, 249 i 252; spis 38/52, t. 1910; spis 21/52, t. 2308 i
2310.
rozkazy o formowaniu się oddziałów WOP oraz meldunki zdawczo-odbiorcze
zawierające szczegółowe opisy odcinków granicy, strażnic, sieci drożnej i punktów
kontrolnych17.
Akta
wytworzone
przez
jednostki
Wojsk
Ochrony
Pogranicza
są
przechowywane w Archiwum WOP w Kętrzynie. Centralne Archiwum Wojskowe
posiada przeważnie dokumenty powielane, które nadesłano do wiadomości różnych
instytucji wojskowych.
Z materiałów oryginalnych o trwałej wartości historycznej jest tylko kilka
poszytów rozkazów dziennych (i wyciągów z nich), kilku komend i odcinków WOP z
lat 1945—194618.
Z dokumentacji powielanej znajdującej się w zespołach akt: Gabinetu Ministra
Obrony Narodowej, Oddziału III Sztabu Generalnego, II Wiceministerstwa, GZPW,
okręgów (zwłaszcza krakowskiego i śląskiego) są następujące materiały wytworzone
przez WOP: biuletyny sprawozdawcze (miesięczne), meldunki sytuacyjne dzienne i
okresowe, meldunki kontrwywiadowcze Departamentu WOP (dwutygodniowe),
miesięczne
sprawozdania
przemytnicze,
meldunki
polityczno-wychowawcze
i
sprawozdania miesięczne WOP.
Najobszerniej reprezentowaną grupę stanowią biuletyny sprawozdawcze
Departamentu WOP, nadsyłane do Gabinetu Ministra ON, Oddziału III Sztabu
Generalnego, GZPW i II Wiceministerstwa za okres od 25 września 1945 roku do 30
listopada 1948 roku19. Na treść poszczególnych biuletynów składają się następujące
informacje, podane według granic (zachodniej, południowej, wschodniej i morskiej)
albo według okręgów: opis sytuacji politycznej i gospodarczej w pasie granicznym;
walka z oddziałami zbrojnego podziemia i bandami rabunkowymi; zwalczanie
nielegalnych przekroczeń granicy z podaniem ich statystyki; zwalczanie przemytu;
zwalczanie
wyszkolenia;
bandytyzmu;
spotkania
zmiany
graniczne;
dyslokacji;
incydenty
stan
moralny
graniczne;
jednostek;
stan
stan
wyżywienia,
umundurowania i zakwaterowania jednostek WOP; zestawienia operacyjno-służbowe
17
CAW, III-1-299; III-75-23 i 24; III-90-8; III-126-6; III-127-6; spis 4/52, t. 32.
CAW, spis 35/53, t. 3129, 3134, 3135, 3139, 3141, 3142; spis 4/54, t 6398.
19
CAW, spis 319/55, t. 1 i 4; spis 465/57, t. 1, 8, 169, 170, 185, 186, 248 i 249; spis 524/59, t. 138 i
139; spis 8/52, t. 2887.
18
(statystyki nielegalnych przekroczeń granicy, przemytu, walk z podziemiem i
bandami, incydentów granicznych itp.); praca punktów kontrolnych.
Kolejna grupa materiałów to meldunki sytuacyjne (dzienne i okresowe)
Departamentu WOP składane do Gabinetu MON, III Wiceministerstwa, Oddziału III
Sztabu Generalnego oraz okręgów wojskowych w okresie od 27 grudnia 1945 roku do
30 grudnia 1948 roku20. W meldunkach tych, według poszczególnych odcinków
granicy, podane są następujące informacje: sytuacja ogólna na pograniczu i działania
WOP; przebieg operacyjno-służbowej działalności WOP; zatrzymania przestępców
granicznych; charakterystyka wypadków zatrzymań; praca granicznych punktów
kontrolnych; wypadki nadzwyczajne; stan łączności. W punkcie drugim zawarte są
wykazy statystyczne ujawnionych, nielegalnych przekroczeń granicy, incydentów
granicznych, aktów szpiegostwa, dywersji i terroru według granic i ich odcinków.
Również do punktu piątego załączono wykazy statystyczne przepuszczeń z Polski i do
Polski, liczby ludzi i transportów (charakterystyka przewozów).
Następnym rodzajem dokumentów są sprawozdania kontrwywiadowcze
przesyłane do Wydziału I Departamentu WOP oraz Oddziału III Sztabu
Generalnego21. Omawiają one (według województw i powiatów) działalność
oddziałów podziemia i band przemytniczych oraz osób podejrzanych o wrogość
wobec państwa.
Wymienić należy również meldunki z pracy polityczno-wychowawczej
prowadzonej w jednostkach WOP, przesyłane do okręgów oraz GZPW22.
Ostatnią, nieliczną grupę akt stanowią różne sprawozdania Departamentu, a
potem Głównego Inspektoratu WOP23 przesyłane do Gabinetu MON, Oddziału III
Sztabu Generalnego oraz okręgów o stanie ochrony granic PRL w okresie od marca
1946 roku do grudnia 1948 roku24, a ponadto sprawozdania przemytnicze z
dokładnymi statystykami zatrzymanego przemytu na granicach Polski i materiały
20
CAW, spis 465/57, t. 5, 28, 29, 30, 40, 54, 248, 249, 250 i 321.
CAW, spis 465/57, t. 170, 250, 253, 283, 292.
22
CAW, spis 8/52, t. 512; spis 38/53, t. 109; spis 524/59, t. 517 i 519.
23
Departament WOP został utworzony 27.09.1945 r. W marcu 1948 r. przemianowano go na Główny
Inspektorat WOP.
24
CAW, spis 28/53, t. 598, 1908—1910, 1969—1972.
21
kontrwywiadowcze z terenu 30-kilometrowego pasa pogranicznego, informujące o
działalności oddziałów podziemia, osób podejrzanych i akcjach band rabunkowych25.
Poza tym z działalnością WOP związane są akty normatywne władz
nadrzędnych oraz różne typy korespondencji; materiały te występują w wielu
zespołach26.
Przechowywane w CAW archiwalia dotyczące ochrony granic PRL w latach
1945—1948 są dość interesujące, choć stosunkowo nieliczne i rozproszone po różnych
zespołach, a często nie uwzględnione nawet w tytulaturze poszytów z powodu małej
procentowo zawartości w poszczególnych teczkach akt. Z tego też względu
przedstawiona informacja może ułatwić historykom dotarcie do nich.
25
26
CAW, spis 465/57, t. 169, 282, 283, 285 i 292.
CAW, III-1-62 i 299; spis 8/52, t. 2886 i 2901; spis 465/57, t. 25, 158, 250, 292, 293, 298 i 877.