konsultant krajowy w dziedzinie pielęgniarstwa

KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
KKPE-33/110/2010
Katowice, dnia 1.03.2010 r.
Pani
Beata Cholewka
Dyrektor
Departamentu Pielęgniarek
i PołoŜnych
Ministerstwo Zdrowia
W odpowiedzi na pismo sygn.MZ-PP-073-4702-8/DZ/10 w sprawie problemu podjęcia
działań zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom ochrony zdrowia w związku ze stanowiskiem
XV Zjazdu delegatów Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego i Dyrektywą 2000/54/WE
Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 18 września 2000r., w załączeniu
przedstawiam swoje stanowisko- popierające starania Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego w
tej sprawie.
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
1. Współczesna
medycyna,
diagnostyka
i
terapia
charakteryzują
się
powszechnym
wykorzystywaniem metod inwazyjnych, co wiąŜe się z koniecznością stosowania ostrych
przedmiotów, narzędzi medycznych przez pracowników sektora ochrony zdrowia. Dane
Parlamentu Europejskiego mówią o milionie zakłuć ostrymi narzędziami, a naraŜenie
zawodowe dotyczy 20 róŜnych patogenów. Ryzyko zawodowe pracowników ochrony
zdrowia wzrasta takŜe z powodu większego rozpowszechnienia zakaŜeń w populacji
pacjentów w stosunku do populacji ogólnej, tj. dwukrotnie większe dla HBV, ponad 3krotnie dla HCV i aŜ 6-krotnie dla wirusa HIV.
Wg WHO 40% zakaŜeń HBV i HCV oraz 2,5% zakaŜeń HIV wśród pracowników
ochrony zdrowia jest wynikiem naraŜenia zawodowego.
Na podstawie informacji Instytutu Medycyny Pracy częstość występowania chorób
zawodowych wśród pracowników słuŜby zdrowia w Polsce w roku 2007 wyniosła
50,4/100000, sytuując ten sektor na czwartym miejscu. W 2006 roku rozpoznano w Polsce
w sumie 3129 chorób zawodowych, w tym choroby zakaźne lub pasoŜytnicze albo ich
następstwa stanowiły 19,3%. Lata 2003-2005 przyniosły wzrost rozpoznawanych chorób
zawodowych. W 2003 roku rozpoznano 550 chorób zakaźnych i pasoŜytniczych, w 2004 –
541, a juŜ w 2005 roku rozpoznano ich 615, w roku 2006 – 603. W przypadku wirusowego
zapalenia wątroby o etiologii zawodowej w latach 2003-2005 liczba rozpoznawanych
przypadków wykazywała tendencję spadkową, by w roku 2006 wrócić z powrotem do dość
wysokiego poziomu. WZW typu C występuje ponad 2 razy częściej niŜ WZW typu B.
Obecnie wirusowe zapalenie wątroby jest drugą po boreliozie najczęściej rozpoznawaną
chorobą zakaźną o etiologii zawodowej. Wirusowe zapalenie wątroby jako choroba
zawodowa występuje najczęściej u pracowników zatrudnionych w ochronie zdrowia i opiece
społecznej. Grupą zawodową, u której notuje się najwięcej przypadków zakaŜeń HBV i
HCV o etiologii zawodowej są pielęgniarki, zwłaszcza poniŜej 40 roku Ŝycia. Dane IMP
podkreślają, Ŝe orzecznictwo dotyczące chorób zawodowych pod postacią wirusowych
zapaleń wątroby jest często utrudnione. Brak jest wykonywania badań serologicznych
w kierunku HCV i HBV przed podjęciem pracy (np. w ramach badań wstępnych) wyklucza
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
moŜliwość stwierdzenia, Ŝe zakaŜenie pracownika HBV lub HCV nastąpiło wcześniej,
a takŜe opóźnia rozpoznanie i podjęcie ewentualnego leczenia.
W ocenie częstości występowania zakłuć stosuje się róŜne wskaźniki, które uwzględniają
liczbę stosowanego sprzętu, obłoŜenie łóŜek szpitalnych lub czas pracy. Jednym z częściej
stosowanych wskaźników jest liczba zakłuć na 100 łóŜek w ciągu roku.
Przyjmując jako punkt odniesienia dane z amerykańskiego badania EPINET z 1999 roku
w postaci 30 zakłuć na 100 łóŜek szpitalnych moŜna przyjąć, Ŝe w Polsce w samych tylko
szpitalach dochodzi do około 37000 zakłuć rocznie!
Szacuje się, Ŝe 40-75% ekspozycji nie jest zgłaszana. Za przyczynę braku zgłaszania
przypadków zakłuć uwaŜa się: 1) Nieodpowiednią ocenę pacjenta jako źródła
ryzyka.
2) Samozadowolenie i akceptację, gdzie zakłucie traktowane jest jako nieodłączna część
posługiwania się ostrymi przedmiotami, co skutkuje tolerowaniem złych praktyk i nie
zgłaszaniem naraŜenia. 3) Obawę o pozytywny wynik badania krwi, co mogłoby wpłynąć
niekorzystnie na karierę zawodową. 4) Poczucie braku wpływu na wynik i przekonanie, Ŝe
zgłoszenie jest daremne. 4) Brak wiedzy o procesie raportowania. 5) Obawa przed reakcją
pracodawcy. 6) Brak czasu.
2.
Wniosek dotyczący dyrektywy Rady Europy w sprawie wykonania umowy ramowej
dotyczącej zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami w sektorze szpitali i opieki
zdrowotnej zawartej między HOSPEEM a EPSU z 27 października miałam moŜliwość
skonsultowania dla ministerstwa zdrowia, zwracając uwagę na brak zapisu o zapewnieniu
bezpłatnych immunoglobulin
po naraŜeniu na zakaŜenie wywołane wirusem zapalenia
wątroby typu B.
3.
Od początku 2008 r. trwały w parlamencie unii europejskiej prace, podczas których
europejscy partnerzy społeczni organizowali seminaria techniczne z udziałem naukowców,
pracowników sektora opieki zdrowotnej oraz pracodawców (profesorów, chirurgów, lekarzy
i pielęgniarek) celem analizy przypadków i statystyk dotyczących zakłuć. Seminaria
umoŜliwiły wymianę dobrych praktyk i danych dotyczących zranień w sektorze opieki
zdrowotnej. Omawiano róŜne rodzaje naraŜenia na ryzyko zakaŜeń oraz związane z nimi
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
zakaŜenia zawodowe. Dokonano równieŜ przeglądu wszystkich przyczyn zranień i
powszechności występowania kaŜdej z nich. Konsultacje i seminaria potwierdziły, Ŝe
zakresem zagroŜeń zawodowych, którym trzeba stawić czoła w sektorze szpitali, naleŜy
objąć wszystkie rodzaje zranień ostrymi narzędziami, w tym zranienia igłą.
W 2008 roku Komisja zapoczątkowała badanie (opublikowane dnia 29 maja 2009 r.)
dotyczące reprezentatywnego statusu partnerów społecznych UE w sektorze szpitali.
W opracowaniu z badania stwierdzono, Ŝe „większość pracowników sektora pracuje
w szpitalach publicznych”. Organizacje HOSPEEM i EPSU reprezentują obie sfery sektora
szpitali i opieki zdrowotnej:publiczne i prywatne.
4.
W krajach Unii Europejskiej kwestie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym
z ekspozycją na czynniki biologiczne reguluje dyrektywa 2000/54 wydana na podstawie
ramowej dyrektywy w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa
pracowników w miejscu pracy. W szczególności artykuł 6 dyrektywy 89/31/EEC określa
ogólne zasady zapobiegania tj. „zapobieganie zagroŜeniom”, „zwalczanie źródeł zagroŜeń”
oraz „zastąpienie działań niebezpiecznych operacjami, które nie są niebezpieczne lub teŜ są
mniej niebezpieczne”.
Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 września 2000 r.
w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z naraŜeniem na działanie
czynników biologicznych w miejscu pracy (siódma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu
art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) zawiera przepisy mające na celu zapobieganie
takiemu ryzyku oraz ustanawia szczegółowe wymagania minimalne w tej dziedzinie.
Ustanawia ona obowiązki pracodawców w obszarze zapobiegania ryzyku. W szczególności
ustanawia obowiązek, w przypadku kaŜdej czynności mogącej stwarzać ryzyko wystąpienia
naraŜenia na działanie czynników biologicznych, ustalenia rodzaju, stopnia oraz czasu
trwania naraŜenia pracowników w celu umoŜliwienia oceny stopnia wszelkiego zagroŜenia
dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników oraz ustanowienia środków, które naleŜy
podjąć.
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
5.
Implementacją zapisów Dyrektywy 2000/54/WE do prawa krajowego jest rozporządzenie
Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w
środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo naraŜonych na te
czynniki. Rozporządzenie weszło w Ŝycie w maju 2005 roku. Polski ustawodawca odstąpił
od umieszczania w rozporządzeniu regulacji prawnych z zakresu ochrony pracy,
zamieszczonych w innych aktach takich jak badania profilaktyczne, szczepienia osób
naraŜonych, szkolenia, ogólne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy. Zapisy ww.
rozporządzenia Ŝądają od pracodawcy zapewnienia wszelkich środków zapewniających
ochronę przed zakaŜeniem czynnikami biologicznymi. W mojej ocenie przytoczony
powyŜej zapis jest zbyt ogólny, niekonkretny, nieszczegółowy -stwarza moŜliwość dowolnej
interpretacji przez pracodawcę, dając moŜliwość nie dbającym o przepisy pracodawcom
tłumaczenie, Ŝe zastosował wszystkie środki jakie był w stanie wprowadzić.
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
WNIOSKI:
1. Konieczne jest utworzenie krajowych rejestrów ekspozycji zawodowych personelu. Obecnie
największymi danymi dysponują Narodowy System Nadzorowania Pracowników Ochrony
Zdrowia NaSH (National Surveillance Healthcare) stworzony przy Centrum Zapobiegania i
Zwalczania Chorób (CDC) oraz Międzynarodowy Ośrodek Bezpieczeństwa Pracowników
Ochrony Zdrowia (IHCWSC) przy Uniwersytecie Virginia system EPINet (Exposure Prevention
Information Network).
W Polsce nie ma przepisu prawnego, który zobowiązywałby zakłady opieki zdrowotnej do
zgłaszania ekspozycji zawodowych, a co za tym idzie nie ma centralnego systemu rejestracji
zakłuć. UniemoŜliwia to analizę i porównywanie krajowych danych epidemiologicznych,
pomimo tego, iŜ zakłucia są zjawiskiem codziennym pracowników słuŜby zdrowia. Problem
wydaje się w Polsce nadal niedoceniany.
Wśród przyczyn nie zgłaszania przypadków zakłuć wymienia się: 1) Niewłaściwą ocenę źródła
ryzyka. 2) Zakłucie traktowane jest jako nieodłączna część posługiwania się ostrymi
przedmiotami, co skutkuje tolerowaniem złych praktyk i nie zgłaszaniem naraŜenia. 3) Obawę o
pozytywny wynik badania krwi, co mogłoby wpłynąć niekorzystnie na karierę zawodową. 4)
Poczucie braku wpływu na wynik i przekonanie, Ŝe zgłoszenie jest daremne. 4) Brak wiedzy o
procesie raportowania. 5) Obawa przed reakcją pracodawcy. 6) Brak czasu.
2. Strategia zapobiegania zakłuciom w polskich zakładach opieki zdrowotnej powinna polegać na
wdroŜeniu intensywnych programów szkoleń personelu, propagowaniu zakazu powtórnego
zakładania nasadek na igły oraz stosowaniu odpowiednich, profesjonalnych pojemników na ostre
przedmioty oraz innych zalecanych środków ostroŜności, upowszechnieniu wiedzy o
zagroŜeniach i moŜliwościach ich zapobiegania wśród pracowników i kadry zarządzającej
zakładami opieki zdrowotnej.
3. Zmiana strategii edukacyjnych, tak aby nie skupiały się wyłącznie na stosowaniu środków
ochrony osobistych. Badania w tym obszarze pokazują potrzebę działań wielokierunkowych.
Które efektywniej przyczyniają się do istotnego ograniczenia liczby zakłuć i transmisji zakaŜeń.
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
4. Najskuteczniejszym sposobem w opinii pielęgniarek epidemiologicznych jest stosowanie tzw.
bezpiecznych wzgl. bezpieczniejszych konstrukcji. W konstrukcjach tych po uŜyciu igła staje się
tępa, chowa się do wnętrza strzykawki lub zostaje okryta specjalną osłoną. Sprzęt pasywny po
wykorzystaniu staje się automatycznie bezpieczny bez konieczności jakiegokolwiek działania ze
strony osoby uŜywającej. Stosowanie bezpieczniejszego sprzętu moŜe zmniejszyć częstość
zakłuć od 50 do 88%.
5. Problem ten ujęto w załączniku I do dyrektywy Rady 93/42/EWG z dnia 14 czerwca 1993r.
dotyczącej wyrobów medycznych przewidziano, iŜ „wyrób oraz procesy jego produkcji muszą
być projektowane tak, aby eliminować lub najbardziej ograniczyć zagroŜenie infekcji pacjenta,
uŜytkownika i osób trzecich. Konstrukcja musi być łatwa w obsłudze i, w miarę potrzeby,
minimalizować skaŜenie wyrobu przez pacjenta i odwrotnie podczas uŜywania.” (pkt 8.1). KaŜdy
wyrób wprowadzany do obrotu musi nosić oznakowanie CE, potwierdzające jego zgodność z
zasadniczymi wymaganiami tej dyrektywy.
6. Przedsięwzięcia administracyjne to prowadzenie odpowiedniej polityki nastawionej na redukcję
naraŜenia pracowników na niebezpieczeństwo, opracowany plan kontroli Administracja powinna
ukazywać zaangaŜowanie w poprawę bezpieczeństwa pracowników przez zapewnienie
odpowiednich środków finansowych, zatrudnienie na poziomie eliminującym nadmierne
obciąŜenie pracowników, delegowanie do komitetu zapobiegania zakłuciom osoby ze ścisłego
zarządu zakładu.
Konieczne jest stworzenie sytemu wiarygodnego raportowania zakłuć na poziomie instytucji
opieki zdrowotnej oraz na poziomie kraju. Analiza danych epidemiologicznych, poznanie
mechanizmów prowadzących do występowania zagroŜeń, stopnia świadomości zagroŜenia i
powszechnych zachowań wśród pracowników oraz poziomu zaopatrzenia w bezpieczny sprzęt
pozwoliłoby na określenie stopnia ochrony pracowników. Na poziomie zakładu leczniczego
powinien istnieć plan kontroli zagroŜeń obejmujący wprowadzenie do praktyki tam gdzie
konieczne jest wsparcie tych działań poprzez odpowiednie rozwiązania legislacyjne. W wyniku
realizacji polsko-niemieckiej umowy bliźniaczej w ramach projektu Phare „WdroŜenie prawa
pracy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy włączając kwestie czynników biologicznych”
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
oraz zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników
biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo
naraŜonych na te czynniki w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi powstał w 2005 r. Krajowy
Punkt Informacyjny ds. Czynników Biologicznych (KPI) oraz Krajowy Rejestr Czynników
Biologicznych w Miejscu Pracy. Do podstawowych zadań KPI naleŜy prowadzenie działalności:
konsultacyjnej pomocnej w ocenie ekspozycji i szacowaniu ryzyka dla zdrowia wynikającego z
naraŜenia na czynniki biologiczne w miejscu pracy, planowaniu i realizacji działań
profilaktycznych w związku z tymi zagroŜeniami i w prawidłowym rejestrowaniu przez
pracodawców wiarygodnych informacji o czynnikach biologicznych edukacyjnej w celu
upowszechnienia wiedzy o naraŜeniu na czynniki biologiczne w miejscu pracy, o ryzyku
związanym z ekspozycją na te czynniki, potencjalnych skutkach zdrowotnych naraŜenia oraz
skutecznych sposobach profilaktyki.
Działalność Krajowego Punktu Informacyjnego stanowić ma merytoryczne wsparcie dla
inspekcji nadzorujących warunki pracy, słuŜby medycyny pracy sprawującej profilaktyczną
opiekę nad pracującymi oraz dla pracodawców w rozwiązywaniu problemów związanych z
zawodową ekspozycją na czynniki biologiczne.
Zadania Rejestru Czynników Biologicznych obejmują: prowadzenie bazy danych o zawodowym
naraŜeniu na czynniki biologiczne w przedsiębiorstwach stosujących czynniki biologiczne w
celach naukowo-badawczych lub przemysłowych na terenie kraju na podstawie informacji
przekazywanych przez pracodawców do WSSE, aktualizację informacji o uŜyciu czynników
biologicznych w przedsiębiorstwach, przygotowanie i edycję raportów dla Głównego Inspektora
Sanitarnego dotyczących naraŜenia na czynniki biologiczne w środowisku pracy.
7. W ramach Europejski Fundusz Społeczny-Kapitał Ludzki funkcjonuje Kompleksowy Program
Zdrowotny pod nazwą „Program profilaktyczny w zakresie zapobiegania najczęstszym chorobom
zakaźnym pochodzenia zawodowego”. Głównymi celami projektu są:
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
− zwiększenie świadomości personelu medycznego na temat zagroŜeń związanych z pracą
w
naraŜeniu
na
materiał
zakaźny
i
wypracowanie
odpowiednich
zachowań
prozdrowotnych w miejscu pracy,
− wczesna identyfikacja zakaŜenia i stworzenie moŜliwości odpowiednio wczesnego
wdroŜenia leczenia,
− zwiększenie wiedzy personelu medycznego na temat postępowania w przypadku
przypadkowej ekspozycji na materiał zakaźny,
− opracowanie i dystrybucja odpowiednich materiałów edukacyjnych; rozwój informacji
multimedialnej (utworzenie stron internetowych),
− podniesienie kwalifikacji lekarzy słuŜb medycyny pracy, specjalistów chorób zakaźnych
oraz pracowników Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych w zakresie diagnozowania,
rozpoznawania i orzekania o chorobach zawodowych z grupy chorób zakaźnych.
Prace badawcze polegać będą m.in. na:
− analizie zakresu wiedzy i świadomości personelu medycznego na temat zagroŜeń
związanych z ekspozycją na patogenny przenoszone drogą krwiopochodną a takŜe analiza
stanu wiedzy na temat postępowania w przypadku ekspozycji na materiał krwiopochodny
poprzez przeprowadzenie badania ankietowego,
− przeprowadzeniu badania ankietowego, oceniającego potrzeby i oczekiwania personelu
medycznego odnośnie szkolenia i sposobów ukierunkowanych na zmniejszenie ryzyka
ekspozycji,
− określeniu miana serologicznego HBV i HCV u losowo wybranych pracowników słuŜby
zdrowia w celu wczesnej identyfikacji zakaŜenia i szybkiego podjęcia leczenia
(identyfikacja problemu Ŝeby sprawdzić jak często występuje WZW C (badanie poziomu
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl
KONSULTANT KRAJOWY
W DZIEDZINIE PIELĘGNIARSTWA EPIDEMIOLOGICZNEGO
anty-HCV) i jaka jest odporność poszczepienna na WZW B (badanie poziomu
przeciwciał anty-HBs) – jeśli brak – moŜna zaproponować dodatkowe działania).
Działaniami prewencyjnymi powinni zostać objęci przede wszystkim pracownicy świadczący
usługi medyczne, podczas których moŜe dojść do przypadkowej ekspozycji na patogeny
przenoszone drogą krwiopochodną (pielęgniarki, lekarze i inni).
DYREKTYWA RADY
Bruksela, dnia 26.10.2009 wniosek w sprawie wykonania umowy
ramowej dotyczącej zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami w sektorze szpitali i opieki
zdrowotnej zawartej między HOSPEEM a EPSU zawiera 11 klauzul Umowa ramowa zawarta
między HOSPEEM a EPSU dotycząca zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami w sektorze
szpitali i opieki zdrowotnej.
Przytoczone dane i odniesienia wskazują na potrzebę podjęcia działań podnoszących znajomość
zagroŜeń zdrowotnych wynikających z naraŜeń zawodowych oraz kształtowanie odpowiednich
zachowań.
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. A. Mielęckiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
40-027 Katowice, ul. Francuska 20-24, tel. 032 25-91-586, fax. 032 255-40-52,
e-mail: [email protected], http://www.pspe.pl