streszczenie - Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych

Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Środowiskowe Zagrożenia Zdrowia – Oceny i Priorytety
Marek Biesiada
Zakład Oceny Ryzyka Zdrowotnego
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
ul. Kościelna 13, 41-200 Sosnowiec
Głównym punktem ciężkości „Europejskiej Strategii Środowiska i Zdrowia” jest wypracowanie zintegrowanego
sytemu informacji o stanie środowiska, ekosystemów i zdrowia ludzi. W Polsce problematyka ta znajduje
odzwierciedlenie w zapisach polityki zdrowotnej i ekologicznej państwa. Stworzenie skutecznego systemu
przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do
ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i eliminacji negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski
jest celem Programu Wieloletniego „Środowisko i Zdrowie”.
Niewątpliwym priorytetem działań zarówno UE jak i w ramach Programu Wieloletniego jest wypracowanie
koncepcji i wdrożenie zintegrowanego monitoringu środowiska i zdrowia jako podstawy do kształtowania polityki
w zakresie środowiska i zdrowia. Dlatego też w moim wystąpieniu skoncentruję uwagę na podstawowych
narzędziach skutecznej integracji aspektów zdrowotnych w ramach monitoringu zintegrowanego.
Skutki zdrowotne narażenia na szkodliwe czynniki środowiskowe
Skutki zdrowotne wynikające z narażenia na czynniki środowiskowe można scharakteryzować jako choroby lub
zaburzenia stanu zdrowia, które są powodowane lub wywoływane przez zanieczyszczenia środowiska lub gdy
narażenie na szkodliwe czynniki środowiska nasila ich objawy. Bardziej szczegółowe omówienie tej problematyki
zawiera Informator dla administracji rządowej i samorządowej pt. „Środowiskowe zagrożenia zdrowia w Polsce”
wydany w ramach Programu Wieloletniego przez IMPiZŚ.
Ogólne zasady monitoringu
Podstawą działań monitoringowych w zakresie środowiska w Europie są regulacje prawne takie jak np. Dyrektywy
Rady Europy 2001/839/EC, 96/62/EC czy 1999/36/EC. Definiują one zakres monitoringu, w tym np. jakie czynniki
powinny być monitorowane w danym elemencie środowiska, wartości graniczne stężeń i natężeń monitorowanych
czynników wraz z marginesami tolerancji, kryteria lokalizacyjne i liczba punktów pomiarowych w zależności od
rozmiaru narażonej populacji, jakie metody poboru prób, metody analityczne lub metody modelowania powinny
być stosowane, formę raportowania wyników.
W sensie operacyjnym, monitoring polega na stosowaniu standardowych procedur i porównywaniu wyników
z odpowiednimi standardami. Przy czym zakłada się explicite, że wybór monitorowanych czynników jak również
stosowane standardy (np. wartości poziomów dopuszczalnych) zostały przyjęte w taki sposób aby chronić zdrowie
ludzi.
Wielowymiarowość zintegrowanego podejścia do środowiska i zdrowia
Biorąc pod uwagę wewnętrzną złożoność relacji pomiędzy środowiskiem i zdrowiem, podejście zintegrowane
uzyskuje wiele wymiarów:
integracja środowiskowych szlaków narażenia łącznie z redystrybucją, uwolnionych do środowiska
czynników, pomiędzy elementami środowiska (powietrze, woda, gleba, rośliny, zwierzęta);
integracja indywidualnych dróg narażenia – na poziomie indywidualnego osobnika;
właściwa ocena narażenia na poziomie populacji (zróżnicowanie populacji ludzkich pod względem
fizjologicznych czynników narażenia i wrażliwości);
właściwe podejście do łącznego oddziaływania mieszaniny różnych czynników szkodliwych;
integracja poszczególnych etapów procesu w celu otrzymania wiarygodnych, standaryzowanych
i porównywalnych miar skutków zdrowotnych pochodzenia środowiskowego;
prezentacja uzyskanej informacji
w sposób zrozumiały i użyteczny dla procesu decyzyjnego
i informowania opinii publicznej.
Organizatorzy konferencji:
Ministerstwo Środowiska
Instytut Ekologii Terenów
Uprzemysłowionych w Katowicach
Program dofinansowany jest
przez Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej
Program Wieloletni
Środowisko a Zdrowie
Zasady ocen oddziaływania środowiska na zdrowie
Istnieją dwa współzawodniczące trendy w podejściu do opisu skutków zdrowotnych pochodzenia środowiskowego.
Pierwsze podejście wychodzi od skutku zdrowotnego np. określonej choroby (w szerszym rozumieniu od
uwarunkowań zdrowia) i stara się odwikłać spośród wpływu całej gamy różnych innych czynników jaka część
pełnego skutku zdrowotnego może być przypisana czynnikom środowiskowym. Podejście to jest typowe dla badań
epidemiologicznych dostarczających podstawowej wiedzy na temat stanu zdrowia populacji ludzkich oraz miar
związku pomiędzy narażeniem i skutkiem zdrowotnym.
Drugie podejście, motywowane względami praktycznymi, opiera się na rozumowaniu przeciwnym, a mianowicie:
opierając się na wiedzy o istniejących lub przewidywanych źródłach zanieczyszczeń lub szkodliwych czynników
i związanym z tym narażeniu, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych?
Podejście to jest bliższe myśleniu środowiskowemu i rozwinęło się w dziedzinę zwaną Oceną Ryzyka
Zdrowotnego. Istnieje znaczący zasób wiedzy praktycznej związanej ze stosowaniem metodologii ocen ryzyka
zdrowotnego. Procedury ocen ryzyka zdrowotnego opierają się na pewnym ogólnym schemacie, który jest na tyle
elastyczny aby stać się podstawą organizacji i harmonizacji działań w obszarze zdrowia środowiskowego.
Starając się rozszerzyć metodologię na inne czynniki środowiska (np. hałas czy promieniowanie) zaproponowana
została alternatywna metoda oceny ilościowej skutków zdrowotnych pochodzenia środowiskowego. Nosi ona
nazwę Środowiskowego Obciążenia Chorobami. Metoda ta wywodzi się z koncepcji Globalnego Obciążenia
Chorobami opublikowanej w 1996 przez Murray’a i Lopez’a. Studium globalnego obciążenia chorobami stanowi
najbardziej spójny zbiór ocen umieralności i zapadalności pod względem wieku, płci i obszaru geograficznego jaki
został kiedykolwiek wykonany. Wprowadzono tam także zintegrowaną miarę zdrowia populacji wyrażaną
w DALY – jednostkach unifikujących liczbę utraconych lat życia oraz liczbę utraconych lat zdrowego życia. Ocena
globalnego obciążenia chorobami stanowi punkt wyjścia do ocen środowiskowego obciążenia chorobami. Co
więcej dostarcza ona możliwości porównywania strat zdrowotności spowodowanych różnymi czynnikami.
Wnioski
Obecny stan wiedzy i praktyki w zakresie zdrowia środowiskowego pozwala na sformułowanie następujących
konkluzji:
istniejący system monitoringu środowiska, przy zastosowaniu się do dyrektyw Unii Europejskiej
standaryzujących jego zakres i procedury, może być dobrym punktem wyjścia dla ocen skutków
zdrowotnych wynikających ze stanu środowiska;
skutki zdrowotne oddziaływania czynników środowiskowych mogą być oceniane przy zastosowaniu
procedur ocen ryzyka zdrowotnego lub (gdy istnieją wymagane dane) metodologii środowiskowego
obciążenia chorobami;
metodologia ocen ryzyka zdrowotnego może być powiązana z systemem informacji przestrzennej (tzw.
GIS) dla celów prezentacji graficznej przestrzennego rozkładu ryzyka środowiskowego;
okresowe raporty o stanie środowiska mogą i powinny zostać wzbogacane o wnioski dotyczące
środowiskowych skutków zdrowotnych;
metodologię ocen ryzyka zdrowotnego stosować można dla ocen środowiskowych skutków zdrowotnych
w ramach Ocen Oddziaływania na Środowisko.
W dalszej perspektywie pożądane są skoordynowane działania w następujących obszarach:
epidemiologii środowiskowej jako źródła wiarygodnych naukowych danych identyfikujących zagrożenia
środowiskowe oraz dostarczających danych wejściowych koniecznych do stosowania metod ocen ryzyka
oraz środowiskowego obciążenia chorobami;
stworzenia baz danych obciążenia chorobami, stosując jednolite podejście wykorzystujące istniejące dane
statystyczne w zakresie zdrowotności i demografii;
rozwijanie i walidacja zintegrowanego modelowania skutków zdrowotnych pochodzenia środowiskowego;
wspieranie aktywności szkoleniowej w zakresie metodologii ocen ryzyka i ocen środowiskowego
obciążenia chorobami skierowanych nie tylko do profesjonalistów w zakresie zdrowia środowiskowego
i zdrowia publicznego lecz także do zaplecza kadrowego administracji państwowej odpowiedzialnego za
programy monitoringu środowiska i zdrowia oraz do uczestników procesu Ocen Oddziaływania na
Środowisko.
Organizatorzy konferencji:
Ministerstwo Środowiska
Instytut Ekologii Terenów
Uprzemysłowionych w Katowicach
Program dofinansowany jest
przez Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej