Wprowadzenie - Studia KPZK

Rozdział VI
MODEL ROZWOJU REGIONU
Wszystko należy upraszczać jak tylko można, ale nie bardziej
Albert Einstein
Wprowadzenie
Teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego ściśle związane są z praktyką gospodarczą i realiami gospodarczymi, w których żyli ich twórcy. Tworzone były na
podstawie obserwacji rzeczywistości i wyciąganych na tej podstawie wniosków
o mechanizmach rozwoju i przebiegu procesów gospodarczych. Zatem poszczególne
teorie i koncepcje zmieniają się wraz z postępem cywilizacyjnym i zmianami uwarunkowań gospodarowania. Zarówno praktyka gospodarcza, jak i teorie i koncepcje
rozwoju ulegają ewolucji. Wobec tego trudno wskazać na jeden uniwersalny model
rozwoju regionu, który w sposób nieomylny i ponadczasowy ilustruje mechanizm
i determinanty rozwoju regionalnego. Jest to jednak przesłanka, która upoważnia do
prób tworzenia coraz to nowych koncepcji rozwoju.
W rozdziale przedstawiono własną koncepcję modelu rozwoju regionu, opracowaną na podstawie dotychczasowego dorobku nauki w zakresie teorii rozwoju regionalnego oraz na bazie analizy empirycznej, dotyczącej przebiegu procesów rozwoju
regionalnego, jego mechanizmów i uwarunkowań. Wnioski i rekomendacje zawarte
w rozdziale są pewną syntezą dokonanych w poprzednich rozdziałach analiz teoretycznych i badań empirycznych.
1. Model rozwoju regionu w ujęciu schematycznym
W zaproponowanym modelu rozwoju regionu, za podstawowe założenie przyjmuje się, że w procesie stymulowania rozwoju społeczno-gospodarczego najważniejszy jest człowiek (ryc. 9). Jak wspominano już wcześniej, człowiek jest zarówno
twórcą, inicjatorem rozwoju, jak i odbiorcą jego efektów. Od jego decyzji, zachowania i działań zależy to, w jakim tempie i w jakim kierunku postępować będzie rozwój
229
Studia 151 - Kudełko 1.indd 229
2013-10-10 08:37:33
Ryc. 9. Model rozwoju regionu
Źródło: Opracowanie własne.
społeczno-gospodarczy. Wpływ na nie mają różnorodne czynniki. Należą do nich
indywidualne cechy osobowości, motywacje, zdolności, wiedza, umiejętności.
Człowiek funkcjonuje i gospodaruje w konkretnych warunkach i ma do dyspozycji różne zasoby, czyli tzw. elementy wejściowe w modelu, które w efekcie jego
działań ulegają modyfikacji. Na zasoby endogeniczne regionu składają się bogactwa
naturalne, zasoby kapitałowe, infrastrukturalne, funkcjonujące w regionie przedsiębiorstwa i instytucje, a także zasoby wiedzy i technologii. Możliwości oddziaływania
na rozwój regionu determinowane są także przez uwarunkowania zewnętrzne, tj. koniunkturę gospodarczą w kraju i na rynku globalnym, ukształtowane stosunki społeczno-gospodarcze z podmiotami zewnętrznymi, a także napływ kapitału do regionu w postaci inwestycji i środków pomocowych. Od działalności człowieka zależy,
w jaki sposób istniejące elementy wejściowe zostaną wykorzystane i zmodyfikowane
na potrzeby rozwoju. Chodzi o stymulowanie i rozwijanie elementów pozytywnie
oddziałujących na rozwój i jednoczesne eliminowanie barier hamujących go.
Sukces gospodarczy uzależniony jest od indywidualnych działań gospodarstw
domowych i przedsiębiorstw, a także podejmowanych w ramach różnego rodzaju
wspólnych przedsięwzięć. Człowiek bowiem funkcjonuje w różnych formalnych i nieformalnych instytucjach, poczynając od rodziny, przez grupy społeczne, aż po instytucje sformalizowane. To także od ludzi i ich wzajemnych interakcji zależą podejmowa-
230
Studia 151 - Kudełko 1.indd 230
2013-10-10 08:37:51
ne kierunki polityki. Polityka ta realizowana jest na różnych szczeblach, tj. lokalnym
i regionalnym, krajowym, jak również międzynarodowym i globalnym. Realizowana
polityka ma zasadnicze znacznie dla stymulowania procesów rozwoju regionalnego,
ponieważ przejawia się w świadomym i celowym oddziaływaniu na rzecz zwiększania ilości i poprawy jakości dostępnych zasobów oraz dostosowania do warunków zewnętrznych. Dla procesów rozwoju duże znaczenie mają wzajemne interakcje pomiędzy poszczególnymi osobami. Mogą one przybierać formę współpracy, ale także mogą
je cechować konflikty, powodowane sprzecznymi interesami poszczególnych podmiotów, wobec czego skutki dla rozwoju regionu nie zawsze są najkorzystniejsze z punktu
widzenia interesów ogółu.
Produktem działań człowieka, podejmowanych zarówno przez indywidualne
podmioty sektora prywatnego, jak i przez podmioty publiczne, w ramach prowadzonej przez nie polityki, są efekty przemian społeczno-gospodarczych. Znajdują one odzwierciedlenie w zmodyfikowanej, w stosunku do stanu początkowego, sytuacji społeczno-gospodarczej regionu. Zmiany mogą przejawiać się w powstawaniu nowych lub
restrukturyzacji dotychczas funkcjonujących przedsiębiorstw, zmienionej strukturze
gospodarki, innym zagospodarowaniem przestrzeni. Składają się na nią także wypracowane stosunki gospodarcze z otoczeniem zewnętrznym. To, w jaki sposób i w jakim
zakresie elementy wejściowe zostają zmieniane, determinuje postęp w zakresie rozwoju
społeczno-gospodarczego regionu. Należy przy tym zaznaczyć, że zachodzące w tym
procesie zmiany nie zawsze prowadzą do rozwoju, rozumianego jako osiągnięcie lepszej
jakościowo struktury gospodarki. Może się zdarzyć, że w efekcie różnorodnych ludzkich poczynań region dozna stagnacji lub pogorszenia sytuacji społeczno-gospodarczej.
Osiągnięty poziom rozwoju społeczno-gospodarczego również wpływa zwrotnie na człowieka, ponieważ określa jego warunki życia. Wyższy poziom rozwoju
regionu korzystnie wpływa na poziom dochodów jego mieszkańców, poprawiając ich
warunki bytowe. Wpływ ten przybiera także bardziej pośrednie formy podnoszące
jakość życia, tj. lepsze zagospodarowanie środowiska, lepszą infrastrukturę, wyższy
poziom świadczonych usług społecznych.
Trzeba także nadmienić, że nie można w pełni przewidzieć i zaplanować zmian
doprowadzających do osiągnięcia wyższego poziomu rozwoju regionu. Wpływ na
proces rozwoju mają pewne czynniki losowe, które mogą zakłócać przebieg procesu
rozwoju regionalnego. Pod tym pojęciem mieszczą się mogące się pojawić czynniki
i uwarunkowania, które nie są możliwe do wcześniejszego przewidzenia, albo też są
przewidywalne, ale nie jest możliwe przeciwdziałanie im lub ich uniknięcie. Do nieprzewidywalnych czynników losowych zaliczają się wszelkie zjawiska przyrodnicze,
klęski żywiołowe, anomalie pogodowe itp. Czynnikami losowymi z punktu widzenia regionów mogą być także zmiany koniunktury światowej czy też zmiany podejmowane w ustaleniach politycznych na szczeblu międzynarodowym. Jako czynniki losowe można traktować także każde nieracjonalne zachowanie poszczególnych
podmiotów gospodarujących i gospodarstw domowych, które w rozumieniu nauki
231
Studia 151 - Kudełko 1.indd 231
2013-10-10 08:37:51
ekonomii oznacza takie, które nie zmierza do osiągnięcia, jak największych zysków
lub użyteczności, a więc jest nieprzewidywalne. Może ono być wynikiem braku informacji i wiedzy o najkorzystniejszym w danym momencie zachowaniu, co w konsekwencji prowadzi do błędnych decyzji, nie sprzyjających rozwojowi społeczno-gospodarczemu. Nieracjonalne zachowanie może też wynikać z czysto ludzkich cech,
jakimi są przedkładanie indywidualnych interesów nad dobro całej społeczności czy
też nieumiejętność dalekowzrocznego myślenia strategicznego. Jest to szczególnie
niekorzystne, jeśli dotyczy prowadzonej na różnych szczeblach polityki. Przyczyną
błędów w realizowanej polityce może być brak wiedzy i kompetencji decydentów,
uwikłanie w różnie układy polityczne i koalicyjne, uleganie wpływom innych, a także osobiste dyspozycje, na które składają się uczucia, emocje i własne interesy.
2. Rozwój regionu w wymiarze czasu i przestrzeni
Proces rozwoju społeczno-gospodarczego odbywa się w dwóch wymiarach:
w czasie i w przestrzeni. Czas jest istotnym wymiarem dokonujących się przemian
społeczno-gospodarczych, ponieważ, jak wskazywano wcześniej, rozwój jest procesem długiego trwania. Z punktu widzenia regionów Polski Wschodniej, dążąc do
podniesienia ich poziomu rozwoju należy uwzględnić specyficzne możliwości i ograniczenia, które są odmienne w różnych okresach. Specyfika danych okresów historycznych z właściwymi im wydarzeniami, stanem wiedzy, technologii, właściwościami stosunków międzynarodowych i stosunków politycznych w sposób oczywisty
warunkuje poziom rozwoju i możliwości jego stymulowania.
Z pojęciem czasu wiąże się długotrwałość procesu rozwoju, co oznacza, że jego
efekty nie są natychmiastowe, ale długoterminowe, a na ustalony w danym momencie
poziom rozwoju składają się skumulowane efekty działań dokonywanych w przeszłości.
Jednak historyczne zaszłości nie determinują nieodwracalnie procesów rozwoju. Wobec zastanych niekorzystnych opóźnień w rozwoju, będących wynikiem
skumulowanych procesów, można i należy starać się oddziaływać pod kątem zdynamizowania rozwoju i zmiany jego kierunku. Rzeczywistość gospodarcza dostarcza
wiele pozytywnych przykładów krajów, w których udało się zdynamizować rozwój
przez zastosowanie odpowiednio dobranych instrumentów oddziaływania.
Ogólniej rzecz traktując, historia dostarcza wielu dowodów na cykliczność procesów rozwoju, który z natury nie przebiega równomiernie, w sposób liniowy. Cykliczność rozwoju przejawia się w naprzemiennym występowaniu okresów lepszej i gorszej
koniunktury, zarówno w krótkich, jak i bardzo długich cyklach. Spowodowana jest
często czynnikami obiektywnymi, niezależnymi od działań własnych poszczególnych
jednostek terytorialnych, np. sytuacją międzynarodową, pogorszeniem koniunktury
światowej, zmianą światowych cen czynników produkcji. Często też powodem są korzystne lub nietrafione i szkodliwe decyzje ze strony podejmowanej polityki rozwoju.
232
Studia 151 - Kudełko 1.indd 232
2013-10-10 08:37:51
W kontekście regionów Polski Wschodniej, zaszłości historyczne w dużym
stopniu zdeterminowały ich obecny poziom rozwoju. Jednak zmiany, choć trudne do
przeprowadzenia i wymagające czasu, są możliwe. Inaczej polityka ukierunkowania na zmniejszanie dystansu regionów Polski Wschodniej do jednostek będących na
wyższym poziomie rozwoju byłaby bezcelowa.
Drugim istotnym wymiarem, w którym odbywają się procesy rozwoju jest
przestrzeń społeczno-gospodarcza. Takie rozumienie przestrzeni obejmuje warunki
związane z elementami geograficzno-krajobrazowymi, położeniem geopolitycznym,
a także uwarunkowaniami społecznymi i gospodarczymi ugruntowanymi w danym
miejscu w przestrzeni. Przy programowaniu polityki należy mieć na względzie różnorodność przestrzenną i specyfikę poszczególnych jednostek terytorialnych. Każda działalność odbywa się w jakimś konkretnym miejscu. Zarówno działalność gospodarcza przedsiębiorstw, decyzje osób fizycznych, jak i świadomie podejmowane
czynności, wynikające z podejmowanej przez władze polityki, trafiają na specyficzny
grunt, którego cechy określają czynniki geograficzne, społeczne, gospodarcze i kulturowe, specyficzne dla danego miejsca. Z tego też względu takie same instrumenty oddziaływania podejmowane w różnych miejscach w przestrzeni skutkują różnymi efektami. Poszczególne regiony są predestynowane do pełnienia odmiennych
funkcji. Powinny rozwijać się na podstawie swoich zasobów endogenicznych, często
unikatowych, a zarazem niedostępnych dla innych. Różnorodność przestrzenną powinno traktować się jako atut, a nie jako barierę rozwoju. Cel rozwoju jest wspólny dla wszystkich regionów. Jest nim tworzenie coraz lepszych warunków życia dla
zamieszkującej je ludności. Natomiast drogi prowadzące do zwiększania dobrobytu mogą być odmienne. Dlatego też teoretyczny model rozwoju regionu, w każdym
poszczególnym przypadku musi być dostosowany do specyficznych czynników endogenicznych i uwarunkowań zewnętrznych, właściwych dla konkretnej jednostki
przestrzennej. Celem polityki rozwoju regionalnego nie jest dążenie do unifikacji
i identyczności struktur regionalnych, a powstawanie i utrwalanie się różnic struktur
gospodarczych poszczególnych regionów jest rzeczą jak najbardziej naturalną, i powinno zostać zaakceptowane jako zjawisko obiektywne. Nie oznacza to jednak zgody
na marginalizację niektórych, słabiej rozwiniętych obszarów. Jak najbardziej słuszne
i pożądane są działania skierowane do słabiej rozwiniętych regionów, ukierunkowane na zdynamizowanie ich rozwoju, ale adekwatnie do ich możliwości. W różnym
czasie i w różnych miejscach w przestrzeni, waga i siła oddziaływania poszczególnych czynników rozwoju będzie odmienna.
Zgodnie z powyższymi założeniami, nie ma jednej drogi rozwoju, adekwatnej
i właściwej dla wszystkich regionów. Regiony słabiej rozwinięte nie muszą i nawet
nie powinny powielać dosłownie tych samych rozwiązań, które wcześniej stosowane
były przez inne kraje i regiony, będące obecnie na wyższym poziomie rozwoju. Odtworzenie tych samych schematów przemian byłoby po pierwsze niemożliwe, a po
drugie bezcelowe, ponieważ poszczególne etapy strategii naśladownictwa byłyby
233
Studia 151 - Kudełko 1.indd 233
2013-10-10 08:37:51
realizowane w odmiennych warunkach i w innym czasie, niż to miało miejsce w regionach służących jako wzór.
Bezpośrednie transponowanie doświadczeń jednostek lepiej rozwiniętych może
nie przynieść wystarczających rezultatów, ponieważ te same inicjatywy rozwojowe
w odrębnych warunkach nie skutkują tymi samymi rezultatami [Klamut 2008, s. 61].
Regiony słabo rozwinięte muszą wypracować własne rozwiązania, które w danym czasie i przy danych warunkach są adekwatne i efektywne.
Nie znaczy to, żeby całkowicie odcinać się od doświadczeń innych krajów. Ślepe
naśladownictwo należy odróżnić od czerpania doświadczeń z praktyki innych krajów.
Dobre praktyki są godne naśladowania. Uczyć można się także na cudzych błędach. Jest
to znacznie mniej kosztowne niż popełnianie własnych i ponoszenie ich konsekwencji.
Zamiast bezkrytycznego przenoszenia tych samych instrumentów, powinno
dążyć się do przenoszenia najlepszych praktyk [Boschma 2004].
W modelu rozwoju regionu można wskazać zarówno pewne uniwersalne, jak
i specyficzne czynniki. Uniwersalne są adekwatne do wszystkich jednostek terytorialnych i wiążą się z wymogami sprostania współczesnym wyzwaniom globalnej
gospodarki. Specyficzne natomiast, właściwe są dla konkretnych regionów i związane są z wykorzystaniem specyficznych dla nich warunków, wynikających z endogenicznych możliwości i egzogenicznych uwarunkowań.
W świetle powyższych przesłanek, dla regionów Polski Wschodniej należy zaproponować ich własną, indywidualną ścieżkę rozwoju, dostosowaną do ich specyfiki, wynikającej z:
– ich położenia w przestrzeni europejskiej i światowej;
– zaszłości historycznych, mających wpływ na obecny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego;
– specyfiki i niepowtarzalności regionów Polski Wschodniej, którą kształtują warunki geopolityczne, przyrodnicze, poziom rozwoju i struktura gospodarki, potencjał endogeniczny oraz środowisko społeczne (na które składa się mentalność
ludności, tradycje, kultura, religia, normy i stosunki międzyludzkie oraz sposoby
i kanały komunikacji);
– współczesnych uwarunkowań globalnych, europejskich i krajowych.
Zaproponowany model rozwoju regionu opracowany został głównie z myślą
o regionach Polski Wschodniej. Jednak, ponieważ wszelkie próby ujęć modelowych
z natury rzeczy muszą zachować pewien stopień ogólności, model ten, w swoim ogólnym zarysie, jest także adekwatny dla innych jednostek terytorialnych. Modyfikacja
teoretycznego modelu na potrzeby Polski Wschodniej oznacza zatem przede wszystkim zidentyfikowanie najważniejszych dla nich kierunków działań na podstawie zasobów potencjału endogenicznego, pewnych uniwersalnych czynników, które wyznaczane są przez wymogi współczesnej gospodarki oraz uwarunkowań zewnętrznych.
W tym duchu opracowany został kolejny rozdział pracy, w którym zaproponowano główne kierunki przyszłego rozwoju regionów Polski Wschodniej.
234
Studia 151 - Kudełko 1.indd 234
2013-10-10 08:37:51