jak zapobiec rozwojowi niewydolności serca po zawale?

PRACE POGLĄDOWE
Zdzisława KORNACEWICZ-JACH
Choroba wieńcowa u kobiet – jak zapobiec
rozwojowi niewydolności serca po zawale?
Coronary artery disease in women – how to prevent
heart failure after myocardial infarction?
Klinika Kardiologii, Pomorski Uniwersytet
Medyczny, Szczecin
Kierownik:
Prof. dr hab. n. med. Zdzisława Kornacewicz-Jach
Dodatkowe słowa kluczowe:
choroba wieńcowa serca
kobiety
niewydolność serca
Additional key words:
coronary artery disease
women
heart failure
Adres do korespondencji:
Klinika Kardiologii PUM
Al. Powstańców Wlkp. 72
70-111 Szczecin
Tel.: +48 91 466 13 78
Fax: +48 91 466 13 79
Email: [email protected]
Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 6
Choroby sercowo-naczyniowe
są najczęstszą przyczyną śmierci
kobiet i ich niesprawności. Częstość
występowania chorób sercowo-naczyniowych dramatycznie wzrasta ze
starzeniem się społeczeństwa co
wiąże się również z wydłużeniem
przewidywanego czasu życia kobiet. W
porównaniu z mężczyznami kobiety z
chorobą wieńcową są starsze, częściej
obciążone nadciśnieniem, cukrzycą i
niewydolnością serca. Główne zasady
postępowania diagnostycznego i leczenia są podobne u kobiet i mężczyzn.
Badania kliniczne, które skupiły się na
poszukiwaniu odrębności zależnych
od płci wykazały znaczny postęp w
leczeniu kobiet w chwili dostatecznego
wykorzystania nowych technologii i
standardów terapii. Cały wysiłek powinien być skupiony na właściwej diagnostyce, prewencji i wdrażaniu standardów leczenia choroby wieńcowej aby
zapobiec wzrastającej umieralności
kobiet z powodu niewydolności serca.
Cardiovascular disease has been
the most common cause of death and
disability in women. The prevelence
of cardiovascular diseases in women
increases dramatically with age as
the population ages and women’s life
expectancy inareases. Compared with
men, women with coronary artery diseases are older and more likely to have
hyprtension, diabetes and congestive
heart failure. Principles of diagnostic
and therapeutic management of
women are similar to those in men.
Clinical trials focusing on treatment
alternatives in women have demonstrated improvements in outcomes
with advances in technologies and
contemporary therapies. All efforts
should be focused on the proper
screening, prevention and referral for
treatment of women with coronary
artery disease in order to impact the
increasing mortality from heart failure.
Do podstawowych celów leczenia
niewydolności serca, której przyczyną jest
choroba wieńcowa zarówno u kobiet jak i
mężczyzn należą: prewencja występowania choroby wieńcowej poprzez skuteczne,
oparte na faktach naukowych zwalczanie
czynników ryzyka i efektywne jej rozpoznanie, co jak wiemy nie jest tak oczywiste w
przypadku kobiet.
Bardzo ważnym jest spowolnienie postępu choroby wieńcowej poprzez skuteczne leczenie ostrych zespołów wieńcowych
i wykorzystanie dostępnych metod leczenia
powikłań zawału serca.
Następnym zadaniem jest wydłużenie
życia chorym co można osiągnąć lepiej wykorzystując i skuteczniej wdrażając metody
prewencji wtórnej i rehabilitacji, naturalnie
kontynuując leczenie z wykorzystaniem
obowiązujących standardów, opracowanych
przez naukowe towarzystwa kardiologiczne.
Zmniejszenie częstości hospitalizacji
i poprawa jakości życia chorych to dwa
następne bardzo ważne aspekty w leczeniu
niewydolności serca.
Dane dotyczące epidemiologii występowania niewydolności serca (HF) w zależności od płci są ograniczone. W większości
prac dotyczących tematu HF brakuje danych
rozróżniających płeć.
Niewydolność serca dzieli się na dwa
podstawowe typy: niewydolność serca z
obniżoną frakcją wyrzutową (EF), której
najczęstszą przyczyną jest choroba niedokrwienna serca i niewydolność serca z zachowaną frakcją wyrzutową serca, w której
dominuje dysfunkcja rozkurczowa. O ile HF
z obniżoną frakcją wyrzutową na tle niedokrwiennym występuje w podobnych proporcjach zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn
to postać z zachowaną frakcją wyrzutową
przeważa wśród starszych kobiet. Obniżona
EF o wartości poniżej 40% i jeszcze niżej
jest silnym czynnikiem rokowniczym występowania objawów niewydolności serca oraz
ostrych niepożądanych zdarzeń klinicznych
jak poważne zaburzenia rytmu serca, zawał
serca (często kolejny) oraz zgonu.
U chorych z niewydolnością serca na
tle niedokrwiennym regionalne i uogólnione
zaburzenia kurczliwości mięśnia sercowego
w postaci hipokinezy i akinezy (różnego
stopnia) wynikają z blizn po zawałach serca,
patologicznej przebudowy serca, a również
obecności obszarów ogłuszonego i/lub zamrożonego mięśnia sercowego.
Dane na temat HF w Polsce pochodzą
z rejestru Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego – Heart Failure Pilot Survey
(ESC – HF Pilot), przedstawione w Kardiologii Polskiej w 2013 roku [1,2].
Badanie to było wieloośrodkowym prospektywnym rejestrem przeprowadzonym w
latach 2009-2011 w 136 centrach kardiolo399
gicznych w 12 krajach Europy. Do badania
włączono 6108 chorych, w tym 1159 chorych
z Polski (19% obserwowanej populacji).
Większość polskich pacjentów włączonych do badania miała objawy ostrej
niewydolność serca (73%), podczas gdy
w innych ośrodkach przeważali chorzy z
przewlekłą (ambulatoryjnie prowadzonych)
niewydolnością serca (69%).
Pisząc ten artykuł skłaniam się raczej
dla stwierdzenia, że polska grupa badanych nie była reprezentatywna dla polskiej
populacji chorych z niewydolnością serca.
Większość danych pochodzi z dużych uniwersyteckich ośrodków nastawionych raczej
na doraźne (ostre) interwencje. W Polsce nie
istnieje „dobrze” zorganizowana prewencja
wtórna choroby niedokrwiennej serca i
prawie nie istnieją rozwiązania systemowe
dla leczenia chorych w III/IV klasie niewydolności wg NYHA. Wracając do choroby
wieńcowej jako etiologii HF – w ESC-HF
Pilot w grupie polskiej częściej potwierdzono
koronarograficznie etiologię niedokrwienną
niż w pozostałych ośrodkach europejskich
39 vs. 33 %, częściej wykonywano rewaskularyzację naczyń wieńcowych: 13 vs. 7%,
częściej wszczepiano w czasie pierwszej
hospitalizacji kardiowerter-defibrylator: 7
vs. 4%, chociaż już rzadziej wykorzystywano możliwości resynchronizacji: 4 vs.
7%. Leczenie farmakologiczne w polskich
ośrodkach było porównywalne z innymi
ośrodkami, a nawet wykorzystanie antagonistów aldosteronu było wyższe. W okresie
trzymiesięcznej obserwacji śmiertelność w
polskim rejestrze ESC-HF Pilot study była
podobna do innych krajów Europy (2,5 vs.
3%).
W rozdziale poświęconym niewydolności serca u kobiet w monografii „Choroby
serca u kobiet”, wydanej w 2015 roku
Nessler i wsp. na podstawie rejestru Heart
Failure Pilot Survey (ESC – HF Pilot) i Heart
Failure Long Term Registry, przeanalizowali
wybrane czynniki ryzyka HF w zależności od
płci w grupie polskich uczestników badania.
Kobiety były starsze (średnia wieku
kobiet – 70,8, mężczyzn 63,8), etiologia
niedokrwienna była przyczyną HF u 52,0%
kobiet i 58,9 % mężczyzn i była to różnica
nieznamienna statystycznie. Równie często
wśród obu płci wykonano zabiegi rewaskularyzacji; stan po zabiegach interwencyjnych
na naczyniach wieńcowych; angioplastyka
wieńcowa u 20,7% kobiet i 30,5% mężczyzn
i odpowiednio by-pass wieńcowy u 8,3%
kobiet i 15,5 % mężczyzn (różnice nieznamiennie statystycznie) [3].
Najnowsze, bo z 2014 roku dane epidemiologiczne dotyczące występowania
chorób sercowo-naczyniowych pokazują, że
mimo postępu w prewencji i leczeniu, nadal
są odpowiedzialne za śmierć 4 milionów
Europejczyków, częściej wśród kobiet (51%)
niż mężczyzn (42%). Choroba wieńcowa
jest przyczyną 1,8 miliona zgonów rocznie,
co stanowi 20% wszystkich zgonów w
Europie.
W tabeli I przedstawiono liczebność i
% zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych (ogólnie) i choroby wieńcowej
w Europie wg Cardiovascular disease in
Europe 2014: epidemiologia update [4].
400
Według danych z tego samego źródła
ilość zgonów z powodu zawału serca, w ciągu ostatnich 5 lat zmniejsza się o 3-6% na
rok, dla Polski z 2011 roku wg tego samego
źródła mówią o zmniejszeniu zgonów z powodu świeżego zawału serca o 6,3% średnio
każdego roku w ciągu ostatnich 5-ciu lat.
Pierwszy zawał serca występuje u kobiet
średnio 9 lat później niż u mężczyzn. W
badaniu INTERHEART (case-control study)
przeprowadzonym w 52 krajach włączono
do badania 27 098 osób, w tym 6 787 kobiet
z pierwszym zawałem serca. Średni wiek
kobiet w czasie pierwszego zawału serca
wynosił 65 lat, u mężczyzn odpowiednio 56
lat; (p<0,0001).
Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn 9
modyfikowalnych czynników ryzyka odpowiada za ponad 96% przypadków zawałów
serca [5].
Wśród czynników ryzyka nadciśnienie
tętnicze [2,95 (2,66-3,28) vs. 2,32 (2,162,48)], cukrzyca [4,26 (3,68-4,94) vs. 2,67
(2,43-2,94)], mniejsza aktywność fizyczna
[0,48 (0,41-0,57) vs. 0,77 (0,71-0,83)],
mniejsze umiarkowane spożycie alkoholu
[0,41 (0,34-0,50) vs. 0,88 (0,82-0,94)],
były wyższym predyktorem występowania
zawału serca u kobiet w porównaniu z
mężczyznami. Pozostałe jak; zaburzenia
lipidowe, palenie tytoniu, występowanie
otyłości brzusznej, dieta „miażdżycorodna”
i czynniki psychosocjalne nie wykazały
istotnych różnic zależnych od płci.
Prewencja pierwotna choroby wieńcowej ma zatem duże znaczenie, żeby
zmniejszyć i/bądź opóźnić występowanie
choroby wieńcowej serca i innych chorób
odmiażdżycowych [6].
Trendy dla śmiertelności związanej z
niewydolnością serca w ostatnim 20-leciu w
krajach Europy Zachodniej po skorygowaniu
dla wieku wskazują na wyraźny jej spadek.
Dane z siedmiu krajów (Niemcy, Grecja, Anglia i Walia, Hiszpania, Francja i Szwecja),
wskazują na jej spadek z 54,2 na 100 000
mieszkańców w 1987 do 32,6 w 2008 roku.
Przewiduje się, że zarówno dla mężczyzn
jak i kobiet spadnie w najbliższych latach do
około 30 zgonów na 100 000 mieszkańców.
Większość badaczy zajmujących się tym
zagadnieniem wiąże ten sukces z poprawą
leczenia choroby wieńcowej serca [7-9]
zarówno u kobiet jak i mężczyzn.
Niewątpliwie wraz z wydłużeniem dłu-
gości życia w ogólnej populacji częstość
śmierci spowodowanych niewydolnością
serca zależy od wieku; jeżeli obecnie szacuje się, że średnio 1-2 % populacji krajów
zachodniej Europy choruje na niewydolność
serca to w populacji powyżej 70 lat choruje
już powyżej 10%. Na przestrzeni 20 lat
średni wiek ludzi umierających z powodu
HF zwiększył się z 80,0 w 1987 do 82,7
w 2008 roku. Średni wiek kobiet w chwili
zgonu z powodu HF jest wyższy o 5 lat w
porównaniu z mężczyznami [6-8].
Główne zasady prewencji występowania
choroby wieńcowej jak wcześniej napisano
nie różnicują płci. Siła oddziaływania niektórych z nich wykazuje różnice zależne
od płci co wykazano między innymi w
powszechnie cytowanym badaniu INTERHEART [5]. W tym krótkim podsumowaniu
może dodatkowo warto zwrócić uwagę
na wpływ statusu hormonalnego kobiet
na wiek, w którym znamiennie wzrasta
częstość występowania czynników ryzyka
chorób odmiażdżycowych. Spadek poziomu estrogenów związany z menopauzą
predysponuje do występowania zespołu metabolicznego. Spadek estrogenów sprzyja
otyłości brzusznej (wzrost BMI i wskaźnika
talia-biodra), powoduje spadek cholesterolu - HDL i pogorszenie gospodarki lipidowej
zwłaszcza triglicerydów, predysponuje do
insulinooporności i nadciśnienia tętniczego.
Czynnikiem ryzyka aktualnie często
dyskutowanym jest depresja. W badaniu
INTERHEART [5] wykazano, że depresja
może być odpowiedzialna za około 9%
zawałów i nie wykazano różnic zależnych
od płci. W Polsce jednak częstość występowania depresji jest istotnie wyższa
wśród kobiet. W badaniu EZOP Polska [8]
oceniono rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych
Polaków z odniesieniem do płci i struktury
wieku. Duża depresja z hierarchią ważności
objawów występowała znamiennie częściej
u kobiet – 4,0% niż u mężczyzn – 1,9%
(p<0,01). U kobiet istotnie częściej duża
depresja występowała po 50 roku życia.
Nie stwierdzono takiej zależności wśród
mężczyzn.
Aby móc zapobiec występowaniu zawału serca należy skutecznie rozpoznać
chorobę wieńcową. Powszechnie znane
są trudności diagnostyczne począwszy od
badania podmiotowego do nieinwazyjnych
Tabela I
Zgony z powodu chorób sercowo-naczyniowych (ogólnie) i choroby wieńcowej – dane z 2014 roku wg Eur
Heart J 2014, 35; 2950-2959.
Number and percentage of deaths from cardiovascular diseases in Europe – update for 2014 from Eur Heart 214,
35; 2950-2959.
Choroby
sercowo-naczyniowe (ogólnie)
Choroba wieńcowa serca
Kobiety
wszystkie zgony
2 219 326
51%
903 330
21%
zgony przed 75 rokiem życia
536 712
37%
232683
16%
zgony przed 65 rokiem życia
201 492
27%
77 166
10%
wszystkie zgony
1 862 774
42%
876 017
20%
zgony przed 75 rokiem życia
939 698
36%
473 501
18%
zgony przed 65 rokiem życia
508 132
31%
253 432
16%
Mężczyźni
Z. Kornacewicz-Jach
i inwazyjnych badań diagnostycznych u kobiet. Przykładem mogą być tutaj badania kanadyjskich autorów dotyczące ilości i jakości
określeń jakich używały kobiety z chorobą
wieńcową dla opisu swoich dolegliwości; w
kolejności – skrócenie oddechu, zmęczenie, uczucie ciasnoty w klatce piersiowej,
kołatanie serca, osłabienie, drżenie mięśniowe, zawroty głowy, uczucie pełności w
gardle, napady gorąca, dławienie w gardle,
nadmierne pocenie, pulsowanie w głowie i
karku, drętwienie w klatce piersiowej, dławienie w brzuchu, drętwienie twarzy itd. [9].
Powszechnie znana jest stosunkowo
niewielka wartość klasycznej próby wysiłkowej a dostępność do echokardiograficznej
próby dobutaminowej w dalszym ciągu zbyt
niska. Problem kliniczny stanowią również
tzw. ”czyste naczynia wieńcowe” w koronarografii.
Cytując za [10], „w ostatnich latach
nastąpił olbrzymi postęp w diagnozowaniu,
organizacji leczenia i samej terapii ostrych
zespołów wieńcowych. Rejestry i badania
kliniczne coraz częściej uwzględniają różnicę płci badanych chorych. Nie bez znaczenia jest aktywność sekcji do spraw chorób
układu krążenia u kobiet przy towarzystwach
kardiologicznych w różnych krajach świata.
Sama świadomość naukowców, lekarzy i dużych grup społeczeństwa, że kobiety mogą
chorować inaczej na chorobę niedokrwienną
serca, w tym ostre zespoły wieńcowe, jest
chyba najważniejszym osiągnięciem ostatnich 10 lat w kardiologii prewencyjnej”.
Obowiązujące standardy leczenia
ostrych zespołów wieńcowych OZW nie różnicują płci. W najnowszych wytycznych Grupy Roboczej Europejskiego Towarzystwa
Kardiologicznego do spraw postępowania w
ostrym zawale serca z uniesieniem odcinka
ST jest tylko kilka zdań wyróżniających
płeć; pacjenci obu płci muszą być leczeni
w podobny sposób (klasa I, poziom C),
konieczne jest zachowanie dużej czujności
klinicznej w odniesieniu do możliwości
zawału serca u kobiet, chorych na cukrzycę oraz pacjentów w podeszłym wieku z
nietypowymi objawami (klasa I, poziom B),
konieczne jest zwracanie szczególnej uwagi
na odpowiednie dawkowanie leków przeciwkrzepliwych u osób w podeszłym wieku
i pacjentów z niewydolnością nerek (klasa
I, poziom B) [11].
W standardach postępowania w ostrym
zespole wieńcowym bez przetrwałego
uniesienia odcinka ST podstawowe zalecenie to; mężczyźni i kobiety powinni być
diagnozowani i leczeni w taki sam sposób
(klasa I, poziom B) [12].
We wcześniejszych badaniach klinicznych i rejestrach wykazywano, że płeć
żeńska determinuje zwiększoną ilość powikłań związanych z wykonaniem pierwotnej
angioplastyki w OZW [12,14].
Badania amerykańskie opublikowane w
Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 6
2013 roku w Am J Cardiol. porównują wyniki
pierwotnej PCI w OZW u 2474 kobiet i 4455
mężczyzn. Średni wiek kobiet to 67±13,
odpowiednio 63±12 mężczyzn. Kobiety
były starsze, częściej występowała u nich
cukrzyca, stwierdzano nadciśnienie tętnicze,
niewydolność serca, mniejszy wskaźnik
powierzchni ciała i większy wskaźnik masy
ciała niż u mężczyzn. Po uwzględnieniu
wyżej wymienionych różnic 1-roczna śmiertelność ogólna była wyższa wśród kobiet
– 10,7% vs. 7,5% u mężczyzn (p<0,001)
i niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych 16,4% vs 12,7% (p<0,001).
W obserwacji dłuższej różnice te zanikają.
W 5-letniej obserwacji 1425 kobiet i 4394
mężczyzn, u których wykonano pierwotną
angioplastykę wieńcową, nie wykazano
różnic zależnych od płci w śmiertelności
ogólnej, występowaniu zawału serca i konieczności ponownej rewaskularyzacji w
naczyniu uprzednio poszerzanym.
Pacjenci z zaawansowaną niewydolnością serca niezależnie od płci odnoszą
korzyści z postępu w zakresie stosowania
opartych na dowodach naukowych zalecanych w wytycznych metod leczenia
niewydolności serca. W obserwowanych
grupach pacjentów potwierdza się poprawę
przeżycia i zmniejszenie ryzyka nagłego
zgonu [14-21]. Nie ma zaleceń zależnych od
płci. Na pewno w stosunku do poprzednich
dekad nastąpiło znamienne poszerzenie
wskazań do stosowania antagonistów
aldosteronu, wprowadzenie do leczenia
niewydolności serca iwabradyny, poszerzenie wskazań do terapii resynchronizującej
(CRT) i istotny wzrost stosowania urządzeń
do mechanicznego wspomagania serca,
prawdziwym postępem jest wprowadzenie
procedur przezskórnych na zastawkach
serca, uszkach przedsionków itp.
Podsumowując, badania kliniczne, które
skupiły się na poszukiwaniu odrębności
zależnych od płci wykazały znaczny postęp
w leczeniu kobiet w chwili dostatecznego
wykorzystania nowych technologii i standardów terapii.
Piśmiennictwo:
1. Sosnowska-Pasiarska B, Bartkowiak R, Wożakowska-Kapłon B, Opolski G, Ponikowski P.
et al: Population of Polish patients participating in the
Heart Failure Pilot Survey (ESC-HF Pilot) Kardiol Pol.
2013; 3: 234–240.
2. Maggioni AP, Anker SD, Dahlström U, Filippatos G,
Ponikowski P. et al: Are hospitalized or ambulatory
patients with heart failure treated in accordance
with European Society of Cardiology guidelines?
Evidence from 12, 440 patients of the ESC Heart
Failure Long-Term Registry. Eur J Heart Fail. 2013;
15: 1173-1184.
3. Nessler J, Bury K, Nessler K: Niewydolność serca u
kobiet. [w]: Choroby serca u kobiet. (red.) Zdzisława
Kornacewicz-Jach i Marianna Janion. Kielce, 2015.
4. Nichols M, Townsend N, Scarborough P, Rayner
M: Cardiovascular disease in Europe 2014: epidemiological update. Eur Heart J. 2014; 35, 2950–2959.
5. Anand SS, Islam S, Rosengren A, Franzosi GM,
Steyn K. et al: On behalf of the INTERHEART
investigators risk factors for myocardial infarction in
women and men: insights from the INTERHEART
study. Eur Heart J. 2008; 29, 932–940.
6. Stampfer MJ, Hu FB, Manson JE, Rimm EB, Willett
WC: Primary prevention of coronary heart disease
in women through diet and lifestyle. N Engl J Med.
2000; 343: 16-22.
7. Loh JC, Greaser J, Rourke D, Livingston N,
Harrison TK. et al: Trendy czasowe w terapii i
powikłaniach leczenia pacjentów z zaawansowaną
niewydolnością serca i zmniejszoną frakcją wyrzutową leczonych w latach 1993-2010. Circ Heart Fail.
2013; 6: 411-419.
8. Laribi S, Aouba A, Nikolaon M, Lassus J, Cohen-Solal A. et al: Trends in death attributed to heart
failure over the past two decades in Europe. Eur J
Heart Fail. 2012; 14: 234-239.
9. D’Antono B, Dupuis G, Fortin C, Arsenault A, Burelle D. et al: Angina symptoms in men and women
with stable coronary artery disease and evidence of
exercise-induced myocardial perfusion defects. Am
Heart J. 2006; 151: 813-819.
10. Kornacewicz-Jach Z, Gorący J: Ostre zespoły wieńcowe. [w]: Choroby serca u kobiet. (red.) Zdzisława
Kornacewicz-Jach i Marianna Janion. Kielce, 2015.
11. Steg G, James SK, Atar D, Badan LP, Landguist
KP. et al: Wytyczne ESC dotyczące postępowania
w ostrym zawale serca z przetrwałym uniesieniem
odcinka ST. Kardiol Pol. 2012; 70: S255-S318.
12. Hamm ChW, Bassad JP, Agwall S, Bax J, Boersma
E. et al: Wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia
ostrych zespołów wieńcowych bez przetrwałego
uniesienia odcinka ST. Kardiol Pol. 2011; 69 (Suppl.
V): S203-270.
13. Pendyala LK, Torguson R, Loh J P, Kitabata H, Minha S. et al: Comparison of adverse outcomes after
contemporary percutaneous coronary intervention in
women versus men with acute coronary syndrome.
Am J Cardiol. 2013; 111: 1092-1098.
14. McMurray JV, Andamopulos S, Anker SD, Auricchio A, Böhm M. et al: Wytyczne ESC dotyczące
rozpoznania oraz leczenia ostrej i przewlekłej niewydolności serca na 2012 rok. Kardiol Pol. 2012; 70
(Suppl. II): S101-176.
15. Pitt B, Zannad F, Remme WJ, Cody R, Castaigne
A. et al: Randomized aldactone evaluation study investigators. The effect of spironolactone on morbidity
and mortality in patients with severe heart failure. N
Engel J Med. 1993; 341: 709-717.
16. Hjalmarson A, Goldstein S, Fagerberg B, Wedel
H, Waagstein F. et al: Effects of controlled-release
metoprolol on total mortality, hospitalizations, and
well-being in patients with heart failure: the metoprolol
CR/ XL randomized intervention trial in congestive
heart failure (MERITHF). MERIT-HF Study Group.
JAMA 2000; 283: 1295-1302.
17. Pitt B, Remme W, Zannad F, Neaton J, Martinem
F. et al: Eplerenone post-acute myocardial infarction
heart failure efficacy and survival study investigators.
Eplerenone, a selective aldosterone blocker, in patients with left ventricular dysfunction after myocardial
infarction. N Engl J Med. 2003; 348: 1309-1321.
18. Moss AJ, Hall WJ, Cannom D, Klein H, Brown MW.
et al: MADIT-CRT trial investigators cardiacresynchronization therapy for the prevention of heart-failure
events. N Engl J Med. 2009; 361: 1329-1338.
19. Moss AJ, Zaręba W, Hall WJ, Klein H, Wilber DJ.
et al: Multicenter automatic defibritlator implantation
trial II investigators. Prophylactic implantation of a
defibrillator in patients with myocardial infarction
and reduced ejection fraction. N Eng J Med. 2002;
346: 877-883.
20. McAlister FA, Ezekowitz J, Hooton N, Vandermeer
B, Spooner C. et al: Cardiac resynchronization
therapy for patients with left ventricular systolic
dysfunction: a systematic review. JAMA 2007; 297:
2502-2514.
21. Brignole M, Auricchio A, Baron-Esguivias G, Bordachar P, Boriani G. et al: Wytyczne ESC dotyczące
stymulacji serca i terapii resynchronizującej w 2013
roku. Kardiol Pol. 2013; 71 (Suppl. V): 133-192.
401