„Wiktor Bross chirurg i uczony” (Ryszard Rafał Kacała)

NOWOTWORY Journal of Oncology • 2006 • volume 56
Number 5 • 621–624
Oceny ksià˝ek • Book reviews
„Z Janówki w Êwiat. Wspomnienia 1925-1995”
Mieczys∏aw Chorà˝y
Kraków: Polska Akademia Umiej´tnoÊci i Polskie Towarzystwo Onkologiczne;
2005, stron 548, ISBN serii 83-60183-02-3, tomu 83-60183-03-1
W polskiej literaturze i medycynie stosunkowo cz´sto pojawiajà si´ pami´tniki naszych lekarzy i uczonych, Êwiadczàce o wspó∏wyst´powaniu zami∏owaƒ i talentów literackich i zawodowych. Z Janówki w Êwiat jest wspania∏à
uwerturà, otwierajàcà jako pierwszy tom seri´ „Pami´tniki uczonych Polskiej Akademii Umiej´tnoÊci”. Prof. Mieczys∏aw Chorà˝y ma za sobà studia w Akademii Medycznej w Warszawie, sta˝e naukowe w USA, Anglii i Francji
oraz wieloletnià prac´ w Instytucie Onkologii (Gliwice) od
asystenta do profesora zwyczajnego oraz kierownika Zak∏adu Biologii Nowotworów. Tytu∏ pami´tnika stanowi
pewne odniesienie do wspomnieƒ krakowskiego filologa
prof. Stanis∏awa Pigonia Z Komborni w Êwiat.
Autorem przedmowy jest wybitny polski uczony –
prof. Kornel Gibiƒski. Nast´puje krótkie „S∏owo od autora” i d∏u˝sze „Podzi´kowania” skierowane m.in. do profesorów Kornela Gibiƒskiego, Edwarda Towpika, Mariana
Reinfussa, W∏odzimierza Ostrowskiego i Jana Kulpy. Autor wspomina równie˝ z wdzi´cznoÊcià pomoc w formie
dofinansowania ze strony Ministerstwa Nauki i Informatyzacji oraz firm Pfizer-Polska i Concret, jak równie˝ inne
osoby, które pomog∏y w ostatecznym kszta∏cie edytorskim pami´tnika.
W∏aÊciwa treÊç dzie∏a sk∏ada si´ a˝ z 26 rozdzia∏ów.
Bogactwo i spektrum ich zawartoÊci, ró˝norodnych wàtków i rozmaitego rodzaju bardzo ciekawych informacji
uniemo˝liwiajà szczegó∏owe omówienie pami´tnika. Obejmuje on ponadto nie tylko 70 lat ˝ycia Autora, lecz si´ga
wstecz do jego przodków. Czas pami´tnika znamionowa∏y ró˝norakie, nieraz prze∏omowe zdarzenia i przemiany
w Êwiecie i kraju, jego miastach i wsiach, w szkolnictwie
i samej medycynie. Przysz∏o mi tego samemu doÊwiadczyç, jako rówieÊnikowi Autora.
Pierwsze trzy rozdzia∏y przedstawiajà z ˝ywym sentymentem rodzinnà wieÊ, rodzinny dom i wiejskie dzieciƒstwo. Dalsze dwa dotyczà szkó∏ w Wyczó∏kach i Piszczacu
oraz gimnazjum w Bia∏ej Podlaskiej. Przedziela te rozdzia∏y Êwietny i rzeczowy opis ˝ycia i roli ˝ydowskich
wspó∏obywateli.
Grupa dalszych rozdzia∏ów to wojenne prze˝ycia –
od wybuchu dzia∏aƒ, przez okupacj´, bohaterskà konspiracj´, ró˝ne dramaty i przygody, tragedi´ Warszawskiego
Powstania i obóz wojenny w Niemczech, do wyzwolenia
i odysei powrotu do ojczyzny.
Rozdzia∏ „B´d´ lekarzem” maluje zniszczenia Warszawy i Janówki, studia medyczne, wspomnienia profesorów i kolegów, pierwsze zadania lekarskie i... zainteresowania Autorem ze strony SB. Nast´pny rozdzia∏ przedstawia wcielenie do wojska, os∏awione szkolenie w ¸odzi,
a po jego zakoƒczeniu „skierowanie” do Gliwic. Tam Autor znalaz∏ zatrudnienie w Instytucie Onkologii. Opisuje
dawny i nowy budynek, swych prze∏o˝onych i kolegów
oraz pierwsze prace badawcze w Zak∏adzie Biopatologii
Raka.
Dalsze dwa rozdzia∏y sà poÊwi´cone dwucz´Êciowemu (przedzielonemu chorobà i powrotem do kraju) pobytowi naukowemu w USA, g∏ównie w s∏ynnych placówkach McArdle Memoria∏ Laboratory for Cancer Research w Madison i Sloan-Kettering Institute w Nowym
Jorku. Rozdzia∏y te opisujà wielostronnie kraj i przyrod´,
ludzi i kultur´, sztuk´ i muzea, a tak˝e ˝ycie naukowe –
uczelnie, instytuty i studentów oraz w∏asne badania.
„W Instytucie” – Autor ju˝ jako kierownik Zak∏adu Biologii Nowotworów przedstawia ówczesne problemy kadrowe, badawcze, wyposa˝eniowe, wspó∏pracy zagranicznej
oraz atmosfer´ politycznà tych lat i Êrodowiska. O licznych
622
kontaktach i wymianie naukowej z ró˝nymi krajami donosi rozdzia∏ „W Gliwicach i w Êwiecie”. TreÊç rozdzia∏u
„W Kraju Rad” dotyczy g∏ównie pobytu w Uzbekistanie
i Kijowie. Natomiast „Codzienne ˝ycie” to obraz pracy
w Instytucie, dojazdów, wspó∏pracy z krajowymi i zagranicznymi akademiami i towarzystwami oraz kontaktów
z Janówkà. Skomplikowane losy inwestycji sà tematem
„Budujemy Instytut”, który to rozdzia∏ ukazuje spory o jego miejsce na mapie naukowej Polski, znaczne b∏´dy projektowania i realizacji. „Rodzinne wyprawy” opiewajà
wreszcie mo˝liwe wyjazdy rodzinne do krajów zachodnioeuropejskich. Przedostatni rozdzia∏ „Czas prze∏omu”
przypomina walk´ „SolidarnoÊci” z partià, stan wojenny,
emigracj´ politycznà, skutki Czarnobyla, sytuacj´ polskiej
gospodarki. Ostatni rozdzia∏ „Âwiat ludzi, Êwiat przyjació∏” przywo∏uje wyjazdy i kontakty zagraniczne, naukowe
i przejÊcie na emerytur´ w 70 roku ˝ycia. Na koƒcu znajdujemy wyznania wdzi´cznoÊci dla bliskich, przyjació∏
i innych osób, kszta∏tujàcych charakter, zainteresowania,
dzia∏alnoÊç i osiàgni´cia Autora.
Pami´tnik jest napisany pi´knà polszczyznà w jasnym i przyst´pnym stylu. Imponuje Êwietna pami´ç Autora ogólnej sytuacji, jak i wielu, wielu zdarzeƒ, z bogatymi,
frapujàcymi nieraz, szczegó∏ami odnoszàcymi si´ do faktów, osób i atmosfery. WartoÊç dzie∏a jako pami´tnika –
dokumentu z okresu blisko stu ostatnich lat zwi´kszajà
jeszcze bardzo liczne reprodukcje zdj´ç. Nale˝y jednak
˝a∏owaç, ˝e w ksià˝ce znalaz∏o si´ niewiele przyk∏adów
malarskiego talentu i reprodukcji dzie∏ Autora. Zamieszczone reprodukcje ukazujà mo˝liwoÊci zastosowania przezeƒ akwareli, oleju, pasteli. Jeden obraz zdobi tytu∏owà
stron´ ok∏adki. Na jej ostatniej stronie widnieje podobizna
Autora i jego biogram. Wielobarwna, twarda, lakierowana ok∏adka, Êwietny papier, czytelna i zró˝nicowania
czcionka, budzà uznanie dla redakcji i wydawców dzie∏a.
Pami´tnik ukazuje meandry losów Autora, od wsi
Janówka, a wiodàcych go wbrew wielu przeciwieƒstwom
na szczyty krajowej, a nawet Êwiatowej nauki i praktyki onkologicznej. Linia jego ˝ycia wznosi∏a si´ mimo licznych
trudnoÊci i przeszkód, jak ∏àczenie szko∏y z pracà na roli,
pobyty na stancjach, tajne nauczanie, interwencje SB
i partii oraz niedostatki materialne. Warto tu podkreÊliç
równie˝ silne wi´zy rodzinne, jak równie˝ rozwijajàcy si´
od dzieciƒstwa patriotyzm Autora, wyra˝ony szczególnie
w czasach wojny i okupacji dzia∏alnoÊcià w AK, a w Powstaniu Warszawskim wieloma Êmia∏ymi akcjami bojowymi i odniesionymi ranami, pobytem w obozie wojennym, po wojnie zaÊ – udzia∏em w rodzàcej si´ „SolidarnoÊci”, wreszcie przez d∏ugie lata znaczàcymi dzia∏aniami
na rzecz wsi przy wspó∏pracy z wybitnymi przedstawicielami naszego ruchu ludowego.
Pami´tnik nale˝y poleciç szerokiemu gronu czytelników, jak i historykom ró˝nych dziedzin. Wszystkim zainteresowanym ostatnim stuleciem – losami nauki, medycyny (szczególnie onkologii), szkolnictwa, jak równie˝ cennymi informacjami o przed- i powojennej polityce,
o wojnie i okupacji, a tak˝e z socjologii, etnologii i ekologii.
Prof. dr hab. med. Henryk Gaertner
Kraków
623
„Wiktor Bross chirurg i uczony”
Ryszard Rafa∏ Kaca∏a
Wroc∏aw: Cornetis 2006, stron 216
ISBN 83-919540-6-4
Szybki bieg ˝ycia i post´p wiedzy, przynoszàce coraz to nowe sukcesy i nowych pionierów nauki, stopniowo zacierajà pami´ç o wczorajszych osiàgni´ciach i ich autorach.
Dotyczy to równie˝ medycyny.
Do koryfeuszy nie tylko polskiej, lecz równie˝ Êwiatowej chirurgii klinicznej nale˝y Wiktor Bross. Dlatego z nale˝nym uznaniem nale˝y przyjàç wydanie monografii, której autorem jest dr Ryszard Rafa∏ Kaca∏a, w oparciu o jego rozpraw´ doktorskà z roku 2000. O ile dotychczasowe
publikacje o Wiktorze Brossie obejmowa∏y wybrane tematy czy okresy jego dzia∏alnoÊci, o tyle doktorat, a tym bardziej obecna monografia dr. Kaca∏y, stanowià pierwsze
pe∏ne opracowanie postaci i dzia∏alnoÊci profesora Brossa. Promocja ksià˝ki odby∏a si´ na III Kongresie Polskiego Towarzystwa Kardiotorakochirurgów we Wroc∏awiu.
Jego przewodniczàcy, prof. Wojciech Kustrzycki, wspomina w s∏owie wst´pnym o niektórych analogiach z ˝ycia
Jana Mikulicza-Radeckiego i Brossa, którzy prze˝yli apogeum swej dzia∏alnoÊci w∏aÊnie w tej samej wroc∏awskiej
klinice chirurgicznej. Przedmow´ napisa∏ promotor rozprawy doktorskiej, profesor chirurgii Bogdan ¸azarkiewicz, uczeƒ i wieloletni wspó∏pracownik Brossa, kreÊlàcy
wspomnienia o jego sylwetce jako cz∏owieku, patriocie
i chirurgu. Dr Kaca∏a w swym wprowadzeniu przedstawia êród∏a swych informacji: rodzinne (wdowa, bratanek,
synowa, wnuczka i... gosposia), uczniowie i starsi chirurdzy, archiwa rodzinne, uniwersyteckie (lwowskie i wroc∏awskie), Polskiej Akademii Nauk, r´kopisy, maszynopisy, korespondencja, pami´tnik Brossa ze stypendium Fundacji Rockefellera, ˝yciorysy i ankiety personalne, opinie,
dokumenty i fotografie. Ta kwerenda pozwoli∏a na omówienie dotàd pomini´tych zdarzeƒ, na poprawienie lub
uporzàdkowanie innych danych (np. o wyjazdach naukowych Brossa).
Monografia liczy jedenaÊcie rozdzia∏ów. Pierwszy
opisuje m∏odzieƒcze lata i dom rodzinny Brossa za lata
1903-1924. Drugi przypomina stan polskiej chirurgii klinicznej na poczàtku XX wieku. W trzecim rozdziale
o okresie lwowskim znajdujà si´ informacje o studiach
lekarskich, o okresie pracy Brossa w Poznaniu i Katowicach, a nast´pnie o pracy we Lwowie pod kierunkiem
prof. Tadeusza Ostrowskiego, dalej o wyjazdach zagranicznych, poczàtkach torakochirurgii i naukowej dzia∏alnoÊci Brossa. Czwarty rozdzia∏ traktuje o losach Brossa
w czasie drugiej wojny Êwiatowej i jego pobytach we Lwowie, Strzelbowie, ponownie we Lwowie, a pod koniec
wojny – w Iwoniczu i Rzeszowie. Piàty rozdzia∏ jest poÊwi´cony powojennemu rozwojowi chirurgii klinicznej
w uczelniach Polski. Okres powojenny (rozdzia∏ szósty)
obejmuje dzia∏alnoÊç Brossa poczàtkowo w Katowicach
i Istebnej, a nast´pnie ju˝ we w∏asnej klinice we Wroc∏awiu. Autor szczegó∏owo przedstawia wielki pionierski
wk∏ad naukowy i zawodowy w rozwój torakochirurgii,
kardiochirurgii i transplantologii, dopisujàc jego podsumowanie. Okres ten to szczyt dzia∏alnoÊci Brossa. Lata
1973-1994 opisane w rozdziale siódmym, to czas pracy, ju˝
nie na operacyjnej sali, lecz na niwie naukowej. Bross
wspó∏pracowa∏ z placówkami z Wroc∏awia (Akademia
Medyczna), Katowic, Istebnej, Siemianowic Âlàskich, Polskiej Akademii Nauk i Wroc∏awskiego Towarzystwa Naukowego. Bierze te˝ udzia∏ w wyjazdach, krajowych i zagranicznych zjazdach i konferencjach, utrzymuje kontakty z licznymi wybitnymi wspó∏pracownikami. Krótki
rozdzia∏ ósmy to zestawienie najwa˝niejszych cz∏onkostw
polskich (9 – w tym 6 honorowych) i mi´dzynarodowych
towarzystw naukowych (10 – w dwu cz∏onkostwo honorowe), a dziewiàty wymienia 26 odznaczeƒ krajowych, 3 zagraniczne i 10 nagród uczelnianych i paƒstwowych. Przedostatni, dziesiàty rozdzia∏ podsumowuje dorobek naukowy (343 publikacji, nie liczàc – 187 sprawozdaƒ), który
ukaza∏ si´ w 30 polskich i 32 zagranicznych pismach –
236 po polsku, po 68 w j´zykach angielskim i niemieckim. Autor wymienia wspó∏autorów, liczby i tematyk´ publikacji w ró˝nych okresach dzia∏alnoÊci Brossa. Ostatni,
jedenasty rozdzia∏ to bibliografia publikacji i sprawozdaƒ
Brossa z ich charakterystykà, w poszczególnych etapach
i latach pracy. Indeks wspó∏autorów zajmuje siedem stron.
WÊród êróde∏ sà wymienione r´kopisy i maszynopisy z archiwum domowego, dokumenty, dyplomy i korespondencja, wycinki z akt osobowych, dokumenty o zatrudnieniu
624
poza uczelnià, inne (listy, sprawozdania dla Polskiej Akademii Nauk i korespondencja), êród∏a drukowane oraz
prace, wyk∏ady, przemówienia pozostajàce w maszynopisie.
Materia∏ ilustracyjny jest bogaty (blisko 60 reprodukcji), pochodzi g∏ównie z domowego archiwum Brossa,
a przedstawia w znacznej wi´kszoÊci jego samego i osoby
z jego otoczenia. Reprodukcje sà czarno-bia∏e poza pi´cioma wielobarwnymi. Na pierwszej stronie ok∏adki widniejà cztery zdj´cia Brossa z ró˝nych okresów ˝ycia. Twarda, kilkubarwna ok∏adka jest bardzo estetyczna, podobnie
jak dobry papier, w∏aÊciwa dyspozycja treÊci i zró˝nicowanie czcionki, dobrze Êwiadczy o wroc∏awskim wydawcy
Cornetis.
Autor s∏usznie omawia jako trzy wiodàce kierunki
dzia∏alnoÊci Brossa torakochirurgi´, kardiochirurgi´
i transplantologi´, nie zaliczajàc do nich onkologii.
A przecie˝ wÊród licznych publikacji (1930-1991) i sprawozdaƒ (1935-1978), znaczna ich cz´Êç, zw∏aszcza publikacji, dotyczy nowotworów. W tych pracach sà cz´sto przedstawiane wyniki w∏asnych operacji, cytostatycznego leczenia i epidemiologicznych badaƒ. Pierwsza na ten temat
publikacja ukaza∏a si´ jeszcze w 1933 roku i dotyczy∏a raka krtani. Publikacje (i sprawozdania) odnosi∏y si´ do raka krtani, raka p∏uc, bardzo cz´sto guzów, nowotworów
i chorób Êródpiersia, raka wpustu i ˝o∏àdka, jelita grubego i odbytnicy (zbiór a˝ 180 przypadków!), raka nerki
dzieci, guzów chromoch∏onnych, oraz leczonej cytostatykami przewlek∏ej szpikowicy; pojedyncze opisy dotyczà
nerwow∏ókniaka serca, synovioma malignum, patologicznych z∏amaƒ, cyst, ropni, gruêlicy i bàblowca p∏uc.
Monografi´ mo˝na by∏o zaopatrzyç w koƒcowy spis
rycin (z podpisami) i indeks nazwisk (z ewentualnym zró˝nicowaniem czcionkà wspó∏autorów Brossa). PoÊpiech
druku (promocja na kongresie) t∏umaczy g∏ównie literowe
przeoczenia korekty.
Monografia dr. Kaca∏y zas∏uguje na wysokà ocen´
merytorycznà i edytorskà za warsztat naukowy, dog∏´bnà
kwerend´ wielu êróde∏ i Êwietne przedstawienie postaci
i osiàgni´ç Wiktora Brossa i wspó∏pracowników na tle losów polskiej medycyny i spo∏eczeƒstwa. Z dzie∏em winni
si´ zapoznaç lekarze, szczególnie chirurdzy kliniczni (ogólni, torako- i kardiochirurdzy, transplantolodzy, onkolodzy)
oraz historycy medycyny, zw∏aszcza chirurgii i jej podspecjalnoÊci, historycy powojennego wy˝szego szkolnictwa
medycznego i towarzystw lekarskich.
Prof. dr hab. med. Henryk Gaertner
Kraków