Prawne podstawy ochrony zdrowia dzieci

Prawne podstawy ochrony zdrowia dzieci
Mec. Maciej Dercz
Biuro Rzecznika Praw Dziecka
Podstawowe uregulowania wynikające z ustawodawstwa
Prawo do ochrony zdrowia jest jednymi z podstawowych praw człowieka. Prawo to w polskim
systemie prawnym chronione jest przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy,
jak też szereg konwencji i umów międzynarodowych.
Fundamentalne znaczenie w tej mierze, na gruncie prawa polskiego, posiada Konstytucja[1],
która w art. 68 gwarantuje prawo do ochrony zdrowia, w tym równy dostęp do świadczeń
opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, w granicach ustawy. Podkreślenia,
w tym miejscu, wymaga zapis obligujący władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki
zdrowotnej dzieciom.
Prawo do ochrony zdrowia znajduje także szerokie oparcie na gruncie traktatów
międzynarodowych, które w wyniku ratyfikacji stały się źródłem prawa powszechnie
obowiązującego w polskim systemie prawnym.
W tej mierze, w pierwszej kolejności należy wymienić podstawową i najszerszą regulację
traktującą wyłącznie o dzieciach, jaką jest Konwencja o Prawach Dziecka[2] przyjęta przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. Konwencja ta
obliguje do traktowania jako sprawę nadrzędną najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.
W katalogu praw, które dziecko winno mieć zagwarantowane, wymienia się prawo do jak
najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób (art. 24).
Ponadto wymienić można:
- Europejską Kartę Społeczną[3] sporządzoną w Turynie dnia 18 października 1961r., która
stanowi, iż każdy ma prawo do korzystania z wszelkich środków umożliwiających mu
osiągnięcie możliwie najlepszego stanu zdrowia. Karta szczególnej ochronie poddaje prawo
dzieci do ochrony zdrowia (art. 11).
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych[4] otwarty do
podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., który nakazuje stronom podejmowanie
specjalnych kroków w celu zapewnienia ochrony i pomocy wszystkim dzieciom i młodzieży,
uznania prawa każdego do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia
fizycznego i psychicznego.
W powyższym kontekście godzi się także nadmienić, iż 10 maja 2002 r. w Nowym Jorku
polska delegacja na Światowy Szczyt Organizacji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Dzieci
podpisała deklarację, w której nasz kraj zobowiązuje się tworzyć i wdrażać narodową politykę
zdrowotną i programy wspierania zdrowia fizycznego i psychicznego dla młodzieży, a także
zobowiązuje się umacniać systemy zdrowia, edukacji i zabezpieczenia socjalnego w celu
zwiększenia dostępności do świadczeń zdrowotnych, żywienia i opieki w rodzinach,
społecznościach lokalnych, szkołach i podstawowej opiece zdrowotnej.
Zapisy Konstytucji realizują, jak też precyzują, liczne ustawy, wśród których jako
podstawowe wymienić można:
- ustawę o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia[5],
- ustawę o ochronie zdrowia psychicznego[6],
- ustawę o zakładach opieki zdrowotnej[7],
- ustawę o systemie oświaty[8],
- ustawę o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym[9],
- ustawę o chorobach zakaźnych i zakażeniach[10],
- ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii[11],
- ustawę o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów
tytoniowych[12]
- ustawę o Państwowej Inspekcji Sanitarnej[13]
- ustawę o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży[14]
Nie sposób także nie wymienić uregulowań prawnych, dotyczących ochrony zdrowia,
zawartych w przepisach prawa karnego oraz prawa o wykroczeniach. W tej mierze wymienić
należy:
- ustawę Kodeks karny[15] oraz
- ustawę Kodeks wykroczeń[16].
Ustawy te regulują kwestie odpowiedzialności za działania zagrażające lub naruszające
zdrowie człowieka.
W tym kontekście przywołać należy także ustawę z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw
Dziecka[17]. W myśl tej ustawy Rzecznik stoi na straży praw dziecka, a w szczególności
prawa do życia i ochrony zdrowia.
Zagadnienia związane z ochroną zdrowia dzieci regulują ponadto liczne akty wykonawcze do
wymienionych ustaw, wydane w formie rozporządzeń, które normują w sposób szczegółowy
prawa wynikające z zapisów ustawowych. Wymienienie wszystkich tych aktów wykraczałoby
jednak poza ramy niniejszego opracowania.
Godnym przywołania jest także, dotyczący ochrony zdrowia dzieci, szczególny dokument
przyjęty przez Radę Ministrów 3 września 1996 r. powołujący Narodowy Program Zdrowia.
Dokument ten nie jest wprawdzie aktem prawa powszechnie obowiązującego (jest to
dokument rządowy), ale z uwagi na jego rangę może mieć doniosłe znaczenie praktyczne.
Narodowy Program Zdrowia określa bowiem cele i kierunki zdrowotnej polityki publicznej w
Polsce do 2005 r. Za strategiczny cel powołania Narodowego Programu Zdrowia uznano
poprawę zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności.
Szczególnym zagadnieniem, związanym z ochroną zdrowia, jest problematyka praw pacjenta,
a w szczególności dziecka-pacjenta.
Prawa pacjenta są chronione przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy
dotyczące zawodu lekarza[18], zakładów opieki zdrowotnej, ochrony zdrowia psychicznego,
pobierania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów[19], a także Kodeks cywilny[20] i
Kodeks karny.
O prawach pacjenta stanowi też Kodeks Etyki Lekarskiej, zawierający normy wiążące lekarza,
nie będący jednak aktem prawa powszechnie obowiązującego.
Konstytucja zapewnia każdemu człowiekowi ochronę przed eksperymentami medycznymi bez
dobrowolnie wyrażonej zgody (art. 39), nietykalność osobistą i wolność osobistą z
ograniczeniami przewidzianymi przez ustawę (art. 41), ochronę prawną życia prywatnego,
rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo decydowania o swoim życiu osobistym (art.
47), dostęp obywatela do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art.
51). Powyższe ogólne normy Konstytucji traktujące o prawach i wolnościach osobistych w
sposób oczywisty odnoszą się m. in. do osób korzystających z usług medycznych, a więc
pacjentów.
Ustawy natomiast (w szczególności ustawa o zakładach opieki zdrowotnej) określają
(stanowiąc o tym wprost) prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych odpowiadających
wymaganiom wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych możliwości udzielania
odpowiednich świadczeń do korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych
procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń, informacji o swoim stanie
zdrowia, wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub ich odmowy
- po uzyskaniu odpowiedniej informacji, intymności i poszanowania godności w czasie
udzielania świadczeń zdrowotnych, umierania w spokoju i godności. W zakładach opieki
zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych
świadczeń zdrowotnych pacjent ma również prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej
sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie, kontaktu osobistego,
telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz, opieki duszpasterskiej.
Realizacja prawa do ochrony zdrowia
Obserwowana obecnie faktyczna sytuacja w zakresie ochrony zdrowia dzieci wskazuje, iż
normatywne uregulowania gwarantujące dzieciom określone prawa nie zawsze są w praktyce
realizowane w sposób należyty. Często dochodzi także do istotnych naruszeń tychże praw, co
godzi w dobra dziecka. Zbyt często, co należy odnotować z ubolewaniem, przyczyną
nierespektowania, a nawet ewidentnych pogwałceń praw dzieci są niespójne i trudne do
wyegzekwowania przepisy prawa. Dla uwypuklenia problemów, jakie się w tej mierze rysują,
uzasadnionym wydaje się przedstawienie kilku zaledwie sfer w jakich prawa dziecka do
ochrony zdrowia były lub nadal są naruszane.
Do czasu wejścia w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia w szczególnie skomplikowanym położeniu znajdowały się dzieci, które z różnych
względów nie posiadały prawa do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków
publicznych, w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Przeprowadzone analizy
sytuacji jaka panowała w zakresie przestrzegania prawa dziecka do ochrony zdrowia
doprowadziły do jednoznacznych wniosków, iż obowiązujące wówczas uregulowania były
dalece niedoskonałe, co w sposób bezpośredni przekładało się na powstanie stanu
zagrażającego zdrowiu bardzo licznej grupy dzieci.
Wykazano bowiem w sposób nie budzący wątpliwości, iż prawa dzieci wynikające z
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 68 nakłada na władze publiczne obowiązek
zapewnienia obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, równego dostępu do
świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, a dzieciom ponadto
gwarantuje prawo do szczególnej opieki zdrowotnej, były w sposób oczywisty naruszane.
Poprzednio bowiem obowiązująca ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym nie zapewniała wszystkim dzieciom prawa do świadczeń
zdrowotnych mimo, że w świetle założeń tego aktu prawnego, ubezpieczenie zdrowotne
miało mieć charakter powszechny. Powszechność ubezpieczenia zdrowotnego powinna
natomiast stanowić gwarancję, że żadna, nawet najmniejsza, zbiorowość, a w szczególności
najmłodsi, nie zostanie pozbawiona prawa i możliwości korzystania z opieki zdrowotnej.
Tymczasem na gruncie przepisów powołanej ustawy zbiorowością, co do której istniało
rzeczywiste niebezpieczeństwo, iż zostanie pozostawiona poza kręgiem osób objętych
powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym były dzieci osób nie ubezpieczonych, po
ukończeniu 3 miesiąca życia, które nie uzyskały uprawnień z innego tytułu.
Wskazany problem w szczególności odnosił się do dzieci, które nie rozpoczęły realizacji
obowiązku szkolnego[21].
Mając powyższe na uwadze, Rzecznik przedsięwziął kroki mające na celu obligatoryjne
objęcie ubezpieczeniem zdrowotnym, finansowanym ze środków publicznych, dzieci, które
nie są objęte ubezpieczeniem z innego tytułu. Problem ten Rzecznik przedstawił w
wystąpieniach generalnych kierowanych do Prezesa Rady Ministrów, Ministra Zdrowia a
następnie do przewodniczących właściwych w sprawach zdrowia komisji sejmowej i
senackiej.
Działania te doprowadziły do wprowadzenia stosownych zapisów w ustawie z dnia 23
stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, która to
ustawa stwarza możliwości korzystania przez wszystkie dzieci ze świadczeń opieki zdrowotnej
finansowanej ze środków publicznych niezależnie od ich osobistej sytuacji. Podstawę po
temu daje norma wynikająca z art. 197 ust. 2, zgodnie z którą świadczenia zdrowotne
dzieciom do ukończenia 18 roku życia są udzielane bezpłatnie niezależnie od uprawnień z
tytułu ubezpieczenia zdrowotnego. Przez świadczenia zdrowotne, w myśl ustawy, rozumie się
także leki wydawane na zasadach określonych w ustawie.
Odnotować jednak należy, iż jak dotąd nie wskazano jednoznacznej procedury zwracania
świadczeniodawcom kosztów poniesionych na rzecz nieobjętych ubezpieczeniem dzieci.
Minister Zdrowia nie wydał bowiem rozporządzenia, które uregulować ma sposób i tryb
finansowania tych świadczeń zdrowotnych.
Wydaje się także, iż w obecnej sytuacji nie znajduje uzasadnienia wprowadzenie do ustawy o
powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia zapisów (przeniesionych z
ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym) określających rolę ośrodków pomocy
społecznej w zakresie zgłaszania dzieci do ubezpieczenia zdrowotnego. Rozwiązania takie nie
sprawdziły się bowiem w poprzednio obowiązującej ustawie, obecnie zaś w kontekście
wprowadzenia zapisów art. 197 nowej ustawy, unormowanie to jest zbędne i wprowadza
niepotrzebne wątpliwości.
Innym zjawiskiem dowodzącym, iż przyjęte rozwiązania normatywne zawierają niespójności
oraz nie zawierają skutecznych instrumentów pozwalających na ochronę prawa dziecka jest,
powszechne obecnie, zjawisko naruszania praw przebywających w zakładach opieki
zdrowotnej dzieci do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osoby bliskie oraz
do kontaktu z rodziną.
Jak pokazują bowiem przeprowadzone analizy, nagminnie mają miejsce sytuacje, gdy
arbitralną, częstokroć w żaden sposób nieuzasadnioną, decyzją kierownika zakładu opieki
zdrowotnej lub ordynatora oddziału, odmawia się lub ogranicza rodzicom, lub innym
członkom najbliższej rodziny, możliwości przebywania z chorym dzieckiem, pozbawiając go
tym samym prawa do dodatkowej opieki oraz kontaktu z rodziną. Oczywistym staje się więc,
iż naruszane są w ten sposób prawa dziecka zagwarantowane w Konstytucji - przede
wszystkim prawo do szczególnej opieki zdrowotnej, jak też wynikające z Konwencji o
Prawach Dziecka w szczególności z art. 9 ust. 3. Zjawisko to pozostaje także w sprzeczności
z normami wynikającymi z ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, która wyraźnie formułuje
prawo pacjenta do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osoby bliskie oraz
do kontaktu z rodziną.
Przyczyna wskazanego stanu rzeczy w znacznej mierze tkwi w nieskuteczności rozwiązań
zawartych w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej, w zakresie w jakim odnosi się do praw
pacjenta i ich egzekwowania. Brak jest w szczególności skutecznych instrumentów prawnych
chroniących osoby których prawa są naruszane. Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej
przewiduje wprawdzie możliwość dochodzenia odpowiedniego zadośćuczynienia, na drodze
sądowej, w wypadku naruszenia określonych praw pacjenta, jednakże rozwiązanie takie nie
daje możliwości żądania i wyegzekwowania od kierownika zakładu opieki zdrowotnej, praw,
o których mowa w ustawie, w sytuacji gdy jest to niezbędne. Możliwość zaś wystąpienia z
żądaniem zapłaty zadośćuczynienia nie zmieni faktu, iż prawo dziecka zostało pogwałcone.
Niezbędnym staje się przeto wprowadzenie do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej
zapisów wyraźnie obligujących kierowników placówek służby zdrowia do zapewnienia
możliwości pobytu rodzica wraz z chorym dzieckiem, przy jednoczesnym określeniu
warunków i zasad na jakich miałoby się to odbywać. W szczególności zagwarantowane winno
być prawo dziecka i jego karmiącej matki do korzystania z oddzielnej sali. Nade wszystko
jednak muszą być wprowadzenie rozwiązania pozwalające na sprawne egzekwowanie tegoż
prawa.
Równie palącym pozostaje także problem pobierania opłat za pobyt w zakładzie opieki
zdrowotnej bliskiej dziecku osoby, która chce sprawować nad nim opiekę. W obecnej sytuacji
bowiem, najbliżsi chorego dziecka gdy już uzyskają zgodę na przebywanie z nim, zmuszeni
są ponosić różnego typu opłaty (w różnych placówkach w różnej wysokości i za różne
rodzaje usług), co dodatkowo utrudnia, a niekiedy praktycznie pozbawia dziecko możliwości
stałego kontaktu z osobą bliską. Problem ten, co jest szczególnie drastyczne, dotyczy także
matek karmiących.
Problem odpłatności z pobyt w placówkach opieki zdrowotnej przez osoby sprawujące
dodatkową opiekę nad dzieckiem, pomimo jego doniosłości, pozostawał i pozostaje
nierozwiązany na gruncie przepisów o ubezpieczeniu zdrowotnym. Aktualnie bowiem
obowiązująca ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, w
obecnym jej kształcie, nie przewiduje możliwości pokrywania kosztów pobytu w zakładzie
opieki zdrowotnej osoby bliskiej, sprawującej opiekę nad chorym dzieckiem. Koszty te nie
mogą także, z uwagi na zapisy ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, obciążać tegoż
zakładu. Zatem cały ciężar finansowy spoczywa na rodzicach. Zważyć przy tym należy, iż
rodziców często nie stać na pokrywanie znacznych kosztów stałego pobytu przy
hospitalizowanym dziecku. W efekcie zatem dodatkowo cierpią mali pacjenci pozbawieni
możliwości stałego kontaktu z bliskimi.
Fakt pobierania opłat przez część szpitali oraz różnice co do ich wysokości i asortymentu
świadczą o nieodpowiednim skonstruowaniu zapisów ustaw, na podstawie których szpitale
mają prawo do wprowadzania poprzez zapisy swoich wewnętrznych regulaminów dodatkowych obciążeń finansowych osób ubezpieczonych.
Postulować więc należy o dokonanie nowelizacji ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w
Narodowym Funduszu Zdrowia poprzez wprowadzenie zapisów umożliwiających, w
określonych tam przypadkach i zakresie, pokrywanie kosztów pobytu w szpitalu rodzica
(innej bliskiej osoby) przy chorym dziecku, ze środków Funduszu.
Przedstawione problemy były przedmiotem licznych wystąpień Rzecznika Praw Dziecka,
kierowanych do Ministra Zdrowia w których informuje się o istniejącym stanie rzeczy i prosi o
podjęcie niezbędnych działań. Niestety jednak problem ten nadal pozostaje nierozwiązany,
nie podjęto bowiem inicjatyw, o które wnioskowano w wystąpieniach. Powyższe pokazuje
więc iż na szczeblach decyzyjnych nie dostrzega się problemów chorego dziecka.
Niedoceniane są także aspekty korzystnego z punku widzenia procesu terapeutycznego
wpływu przebywania w zakładzie opieki zdrowotnej wraz z dzieckiem osoby mu najbliższej.
Możliwość sprawowania takiej opieki nie tylko przyśpiesza proces leczenia, ale także wpływa
zdecydowanie pozytywnie na jego skutki. Obecność osoby bliskiej przy chorym dziecku, która
może sprawować nad nim opiekę niesie ze sobą także istotne ułatwienia dla personelu
medycznego. Wydaje się, iż w tym przypadku ponownie decydują także pojęte krótkofalowo
aspekty finansowe.
Obecnie szczególnie trudna i niejasna sytuacja występuje w zakresie funkcjonowania
medycyny szkolnej oraz przeprowadzania badań profilaktycznych.
Nie może budzić wątpliwości, że od właściwego funkcjonowania medycyny szkolnej oraz
zakresu prowadzenia i stopnia dostępności do profilaktycznej opieki medycznej prowadzonej
dla najmłodszych w ogromnym stopniu zależy stan zdrowia osób dorosłych, a przez to w
perspektywie czasu całego społeczeństwa. Dlatego też w krajach rozwiniętych przywiązuje
się dużą wagę do zapewnienia dziecku odpowiedniej opieki zdrowotnej w szkołach oraz
powszechnej dostępności do badań profilaktycznych. Rozwój badań profilaktycznych
prowadzonych na rzecz dzieci zalecają również organizacje międzynarodowe afiliowane przy
Organizacji Narodów Zjednoczonych, a zwłaszcza Światowa Organizacja Zdrowia. W tym
kontekście niezrozumiałym jest aktualna sytuacja jaka występuje w tej mierze w Polsce.
Analiza stanu funkcjonowania medycyny szkolnej oraz realizacji badań profilaktycznych w
naszym kraju prowadzi do wniosku, iż ta bardzo ważna sfera opieki zdrowotnej nie znajduje
właściwego do jej znaczenia uwzględnienia w obecnie obowiązującym systemie prawnym. Z
dostępnych informacji w postaci danych statystycznych i epidemiologicznych zawierających
się w dokumentach przygotowanych przez : Instytut Matki i Dziecka -Zakład Zdrowia
Publicznego i Medycyny Szkolnej, Centrum Zdrowia Dziecka, Krajowego i Wojewódzkich
Konsultantów w dziedzinie pediatrii, Rządową Radę Ludnościową wynika jednoznacznie , że
mimo odmiennego w tym zakresie zdania Ministra Zdrowia, nastąpiło znaczne pogorszenie w
dostępności dzieci do badań profilaktycznych, co bez wątpienia w niedalekiej przyszłości
wywrze negatywne skutki dla naszego państwa i zdrowia jego obywateli. Medycyna szkolna
rozumiana szeroko w zakresie obejmującym całościowo organizację opieki medyczną nad
uczniami, monitorowanie ich sytuacji zdrowotnej, promocję zdrowia i edukację zdrowotną,
wczesne wykrywanie zaburzeń w stanie zdrowia (badania przesiewowe), profilaktykę, pełną
diagnostykę i leczenie wad i chorób z korektywą, rehabilitacją, orzecznictwem, w tym
całkowicie zaniedbanym orzecznictwem w sprawach wychowania fizycznego i sportu - nawet
jako pojęcie, o czym już wspomniano, została usunięta z oficjalnych dokumentów
Ministerstwa Zdrowia, w tym z projektów aktów prawnych tam przygotowywanych oraz z
programu Narodowa Ochrona Zdrowia.
Rzecznik Praw Dziecka kierując się troską o zdrowie dzieci oraz doceniając rolę medycyny
szkolnej a zwłaszcza profilaktyki dla ochrony zdrowia dziecka podjął liczne działania mające
na celu stworzenie odpowiednich instrumentów, jak też rozwiązań systemowych, które
umożliwiłyby reaktywowanie tej jakże ważnej a nie docenianej dziedziny medycyny. W tym
celu dokonano obszernych analiz oraz przeprowadzono konsultacje z przedstawicielami
środowisk medycznych oraz organizacji zajmujących się ochroną zdrowia dzieci. Powyższe
doprowadziły do konkluzji, iż przyczyn obecnego, złego stanu rzeczy jest wiele.
W pierwszej kolejności, po raz kolejny, wskazać należy na brak jednoznacznych i spójnych
uregulowań prawnych. Przede wszystkim do chwili obecnej nie uregulowano zasad
funkcjonowania medycyny szkolnej. Żaden przepis wykonawczy ponadto nie normuje
szczegółowo kwestii badań profilaktycznych dzieci do lat 18. Pozostałe z okresu sprzed
wprowadzenia reformy zdrowia uregulowania prawne zostały częściowo uchylone, a zakres
obowiązywania pozostałej części budzi wątpliwości. Stan taki nastręcza wielu trudności
interpretacyjnych i nie pozwala na przyjęcie jednolitych rozwiązań. Akt normatywny jakim
było rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 24 czerwca 1976 roku w
sprawie powszechnych badań lekarskich dzieci i młodzieży[22] wydany na podstawie od
dawna nieobowiązującej ustawy z dnia 28 października 1948 roku o zakładach społecznej
służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia nie ma aktualnie dostatecznego
umocowania w obowiązującym systemie prawnym a zakres jego stosowania dotyczyć może
tylko tych dzieci, które nabyły w dniu wejścia w życie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej
uprawnienia do nieodpłatnych świadczeń medycznych wynikających z ustawy o zakładach
społecznej służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia.
Jeszcze bardziej złożoną jest kwestia dotycząca rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie zakresu, organizacji oraz form opieki
zdrowotnej nad uczniami[23], wydanego na podstawie art. 92 ust. 2 ustawy z dnia 7
września 1991 r. o systemie oświaty bowiem z dniem 1 stycznia 1999 r. przepis ten został
uchylony przez art. 170 pkt 25 ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu
zdrowotnym w zakresie uregulowanym przez wymienioną ustawę. Obecnie więc po wejściu
w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia jego
obowiązywanie jest wątpliwe.
Rozwiązania dotyczące badań profilaktycznych oraz medycyny szkolnej przewidywała ustawa
o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Zgodnie z zapisem art. 31 b tej ustawy kasy
chorych miały obowiązek realizować uprawnienia ubezpieczonych dzieci do świadczeń na
rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób poprzez
m.in.:
- prowadzenie profilaktyki stomatologicznej u dzieci do lat 18,
- przeprowadzanie badań profilaktycznych u dzieci do lat 18 i kobiet w ciąży,
- wykonywania szczepień ochronnych.
Minister Zdrowia zobowiązany był do określenia, w drodze rozporządzenia, uwzględniając
szczególną rolę profilaktyki, w tym promocji zdrowia, zakresu tych świadczeń zdrowotnych, w
szczególności badań przesiewowych wraz z okresami, w których te badania są
przeprowadzane. Stosowny akt wykonawczy, który unormowałoby przedmiotowe kwestie w
sposób szczegółowy i jednoznaczny nigdy jednak nie został wydany.
Obecnie obowiązująca ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia także przewiduje rozwiązania zbliżone do przewidzianych poprzednio obowiązującą
ustawą, niemniej jednak ich praktyczna realizacja zależy od wydania stosownych aktów
wykonawczych, których jak dotąd nie ma i jak wynika z posiadanych informacji, co prawda
rozpoczęte zostały prace legislacyjne jednak ich zaawansowanie nie jest zbyt duże. Rodzi to
obawy, iż obecny szkodliwy dla dzieci stan rzeczy nadal będzie się utrzymywał.
Kolejną przyczyna złej sytuacji w medycynie szkolnej jest niewątpliwie brak adekwatnych do
potrzeb środków finansowych. Kwoty przeznaczane obecnie na ten cel są; jak wynika z
przeprowadzonych analiz, dalece niewystarczające. Dodatkowym problemem był i jest nadal
brak skutecznych instrumentów prawnych, które pozwoliłyby na egzekwowanie obowiązku
finansowania przez dawniej kasy chorych a obecnie przez Narodowy Fundusz Zdrowia badań
profilaktycznych dzieci w niezbędnym zakresie.
Wreszcie jako na przyczynę obecnej sytuacji wskazać należy brak odpowiednich dokumentów
pozwalających na wprowadzenie w życie powszechnie obowiązującego narodowego
programu badań i świadczeń zdrowotnych z zakresu profilaktyki i medycyny szkolnej, które
stworzyłyby strategię (plan) odpowiednich działań prozdrowotnych na rzecz dzieci oraz
określiłyby metody ich realizacji.
Dlatego też Rzecznik wnioskował o wydzielenie w budżecie państwa w ramach działu
ochrona zdrowia, środków finansowych przeznaczonych na utworzenie i bieżące
finansowanie powszechnie obowiązującego Narodowego Programu Badań Profilaktycznych
Dzieci do lat 18, następnie przygotowanie i wdrożenie Zintegrowanego Systemu Ochrony
Zdrowia Uczniów obejmującego promocję zdrowia, edukację zdrowotną, odżywianie,
profilaktykę zagrożeń i chorób, badania przesiewowe i zapobieganie przemocy oraz
dostosowaną do potrzeb uczniów kompleksową opiekę diagnostyczno-leczniczą i
rehabilitacyjną z korektywą i orzecznictwem dla potrzeb ucznia i szkoły, w tym całkowicie
obecnie zaniedbaną sferę orzekania w sprawie wychowania fizycznego i sportu oraz
Narodowego Programu Zapobiegania Wypadkom i Urazom u Dzieci i Młodzieży z
uwzględnieniem roli wszystkich resortów, instytucji i organizacji.
Na podstawie powyższego można postawić tezę, iż niezbędnym jest stworzenie systemowego
rozwiązania tego problemu społecznego poprzez odnowienie struktur organizacyjnych opieki
nad dziećmi w wieku do 7 lat oraz medycyny szkolnej wraz z dostosowaniem
przygotowanych propozycji organizacyjnych do obecnie obowiązujących przepisów
prawnych. Korzystnym w tej mierze mogłaby okazać się rozwiązanie polegające na
rozszerzeniu działalności istniejących już Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie o
prowadzenie nadzoru merytorycznego nad profilaktyką zdrowotną dzieci do lat 7 i medycyną
szkolną oraz przejęcie przez samorządy gminne i powiatowe środków finansowych
przeznaczonych na badania profilaktyczne a obecnie zarządzanych przez Narodowy Fundusz
Zdrowia. Ze środków tych finansowane być winny działania mające na celu przywrócenie do
szkół lekarzy i pielęgniarek szkolnych.
Ze względu na fakt iż, opieka medyczna nad dziećmi od ukończenia 3 miesięcy do
rozpoczęcia przez nie realizacji obowiązku szkolnego nie jest szczegółowo unormowana w
żadnej ustawie należy poważnie rozważyć potrzebę odrębnego normatywnego ujęcia
ogólnego systemu opieki medycznej nad dziećmi.
Kolejnym, niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem jest odnotowywany w ostatnich latach
wzrost liczby zachorowań na gruźlicę wśród dzieci. Panujące dotychczas przekonanie, że
rozprzestrzenianie się tej choroby zostało zahamowane sprawiło, iż zaprzestano prowadzenia
wnikliwej obserwacji oraz profilaktyki w tym zakresie. Tymczasem aktualnie zapadalność na
tę groźną chorobę w Polsce wykazuje tendencję wzrostową. Zachodzi także obawa, iż
gruźlica pozostawać może nadal chorobą społeczną, a w Polsce występować będzie
niekorzystna sytuacja epidemiologiczna w porównaniu z krajami zachodnioeuropejskimi.
W opinii Rzecznika koniecznym jest wzmożenie wysiłków w celu poprawy systemu zwalczania
gruźlicy i powstrzymania ekspansji choroby. W przeciwnym razie bowiem, w perspektywie
czasu, zjawisko to skutkować może tragicznymi konsekwencjami dla zdrowia dzieci i całego
społeczeństwa.
W odniesieniu do powyższego zauważyć należy coraz częściej pojawiające się sygnały
poddające w wątpliwość skuteczność procedur przewidzianych w zakresie wykrywania
gruźlicy przez ustawę z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach. W tych
okolicznościach bardzo niepokojące są także opinie wskazujące na wadliwe działanie systemu
opieki i monitorowania choroby w szczególności na niepełne rejestrowanie nowych
zachorowań. Wydaje się, iż funkcjonujące dotychczas rozwiązania prawno- organizacyjne
przewidziane przez uchyloną ustawę z dnia 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy,
pozwalały na skuteczniejsze zwalczanie tej choroby. Rozważyć należy zatem, czy
wprowadzenie nowych rozwiązań nie wpływa negatywnie na funkcjonowanie systemu
zwalczania gruźlicy.
Ogromnym zagrożeniem dla zdrowia, jakie pojawiło się w ostatnich latach jest wprowadzenie
fundamentalnych zmian w aktach prawnych normujących zasady odpłatności za pewne
kategorie leków, a w szczególności w rozporządzeniu w sprawie wykazu leków
podstawowych i uzupełniających oraz wysokości odpłatności za leki uzupełniające.
Zaproponowane obecnie rozwiązania finansowo-organizacyjne w sposób szczególnie dotkliwy
mogą odczuć dzieci, których stan zdrowia wymaga ciągłego stosowania leków, które to
dotychczas - przynajmniej w części refundowano ze środków publicznych.
Powyższe zmiany mogą wpłynąć na ograniczenie dostępności do niezbędnych dla zdrowia
dzieci leków, co wydaje się tym bardziej prawdopodobne, zważywszy na okoliczność, iż
zmiany idące w tym kierunku najbardziej uderzą w dzieci pochodzące z rodzin najmniej
zamożnych, których nie będzie stać na zakup i tak już drogich leków. Brak dostępności do
preparatów w szczególności będących podstawą leczenia chorego dziecka, powodować
będzie postęp choroby, a co za tym idzie pogorszenie stanu zdrowia, a często także
nieodwracalne zmiany i nieuchronnie spowoduje konieczność częstszych wizyt lekarskich.
Zatem powinien ponowne być przeanalizowany powyższy problem i w efekcie czego przyjęte
być winny rozwiązania prawne stwarzające szanse na uzyskanie stosownego wsparcia
finansowego państwa w zakresie refundacji kosztów leków i materiałów medycznych dla
dzieci chorych na choroby przewlekłe oraz nieuleczalne, a także z uwzględnieniem sytuacji
dzieci z rodzin ubogich, niepełnych lub objętych patologiami społecznymi.
Problemem szerszej natury, który jest przyczyną wielu trudności i zaniechań jest brak wielu
aktów wykonawczych (rozporządzeń) do ustaw. Jest to problem szczególnie palący,
ponieważ istnienie aktów wykonawczych częstokroć decyduje o możliwości realizacji praw
dzieci wynikających z ustaw. Jednym z praktycznych negatywnych przykładów takiego
działania jest, wcześniej już omawiany, problem badań profilaktycznych i medycyny szkolnej.
Nie jest to jednak niestety przypadek odosobniony, bowiem nie wydano także rozporządzeń
wykonawczych m. in. do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej. Ustawa ta przewiduje w art.
10 ust. 5 delegację ustawową dla Ministra Zdrowia z której między innymi wynika, iż Minister
ten określi, w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady udzielania świadczeń zdrowotnych
przez wolontariuszy. Zatem osoby które gotowe są nieść bezinteresowną pomoc cierpiącym
dzieciom nie mają praktycznej i normatywnej możliwości funkcjonowania w placówkach
opieki zdrowotnej. Sytuacje taką uznać należy za wielce niekorzystną, tak ze wzglądu na
dobro chorego dziecka jak i na funkcjonowanie zakładów opieki zdrowotnej. Obecności osób,
które są w stanie wpływać pozytywnie na stan zdrowotny jak i emocjonalny dziecka ma
ogromne znaczenie w procesie jego leczenia. Dziecko jako pacjent wymaga bowiem
szczególnej troski i wszechstronnej opieki. Niestety placówki służby zdrowia, z wielu
powodów, nie zawsze są w stanie roztoczyć nad chorym dzieckiem opiekę w zakresie, który
byłby dla niego optymalny. Dlatego też wolontariusze, dzięki swej pracy i kwalifikacjom,
mogą stanowić wsparcie dla personelu medycznego w codziennej opiece nad dzieckiem.
Dalsze utrzymywanie się powyższego stanu spowodować może dopuszczenie do sytuacji
niekontrolowanego udzielania świadczeń przez osoby, które nie spełniają kryteriów
zawodowych ani zdrowotnych niezbędnych przy udzielaniu pomocy medycznej dzieciom.
Nie wykonaną pozostaje także delegacja przewidziana w art. 28 ustawy o zakładach opieki
zdrowotnej, zgodnie z którą minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z
Ministrem Sprawiedliwości i ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, winien określić
obowiązki personelu pogotowia ratunkowego w razie uzasadnionego przypuszczenia, że
wypadek pozostaje w bezpośrednim związku z czynem przestępczym, uwzględniając w
szczególności:
- obowiązki dyspozytora biura wezwań,
- obowiązki personelu zespołu wyjazdowego,
- obowiązki pozostałych pracowników pogotowia.
Tymczasem w ostatnich latach coraz częściej publikowane są informacje o aktach przemocy
skierowanych przeciwko dzieciom. Niestety jednak bardzo często czyny przestępcze
wymierzone przeciwko najmłodszym pozostają bezkarne, ponieważ organy kompetentne do
ich ścigania nie są informowane o ich zaistnieniu. Zdarzenia takowe bowiem z wielu
powodów zostają zatajone, w szczególności, gdy ich sprawcą jest osoba z kręgu rodziny
(domowników) dziecka. Często jednak mają miejsce sytuacje, kiedy dziecko, które stało się
ofiarą przemocy, korzysta z pomocy medycznej udzielanej np. przez personel pogotowia
ratunkowego. Dlatego więc niezwykle istotnym jest, aby personel medyczny, który ma do
czynienia z takimi sytuacjami, powiadamiał o ich zaistnieniu właściwe organy. W związku z
czym tak ważnym jest, aby przedmiotowa problematyka została jasno i precyzyjnie
unormowana w akcie wykonawczym.
Wiele problemów związanych z brakiem aktów wykonawczych ustawy z dnia 7 września 1991
r. o systemie oświaty dotyka także dzieci niepełnosprawnych, niezbędnych do realizacji
działań prozdrowotnych na ich rzecz. Wskazać należy w szczególności na delegacje
wynikające z art. 71b ust. 7 oraz art. 71c ust. 2. Zgodnie ze wskazanymi normami w drodze
rozporządzeń określone winny być takie kwestie jak:
1) warunki organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, o których mowa w art.
71b ust. 2a ustawy, z uwzględnieniem w szczególności form współpracy z rodziną dziecka,
2) warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży, o których
mowa w art. 71b ust. 1 ustawy, w tym warunki przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów
oraz ich formy, w przedszkolach i szkołach lub oddziałach specjalnych oraz w ośrodkach, o
których mowa w art. 2 pkt 5, uwzględniając szczególne potrzeby psychofizyczne i edukacyjne
tych dzieci i młodzieży,
3) warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży, o których
mowa w art. 71b ust. 1, w tym warunki przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów oraz
ich formy, w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych oraz przedszkolach i szkołach lub
oddziałach integracyjnych, uwzględniając w szczególności konieczność dostosowania
programów nauczania oraz metod pracy do koncepcji programowej i organizacyjnej
kształcenia w formach integracyjnych, a także zatrudnienie specjalistów dla jej realizacji,
4) sposób i tryb organizowania indywidualnego nauczania, o którym mowa w art. 71c ust.
1a, uwzględniając w szczególności wymiar godzin zajęć edukacyjnych realizowanych
bezpośrednio z uczniem.
Podobnie brak jest aktu wykonawczego do art. 50 ust. 2 ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o
kulturze fizycznej[24] w którym Rada Ministrów określi zakres i zasady sprawowania opieki
medycznej nad osobami uczestniczącymi w zajęciach wychowania fizycznego, sportowych i
rekreacyjnych oraz w imprezach sportowych i rekreacyjnych.
Jest to bardzo groźna sytuacja z uwagi na fakt, iż w ostatnim okresie coraz częściej
pojawiają się informacje o złym stanie zabezpieczenia medycznego imprez sportowych, zajęć
wychowania fizycznego oraz fakultatywnych zajęć sportowych w szkołach.
Przedsięwzięcia sportowe, z uwagi na ich specyfikę, niosą ze sobą ryzyko wystąpienia
czynników powodujących zagrożenie dla zdrowia a nawet życia - czego tragiczne przykłady
miały jak wiemy ostatnio miejsce. Niezbędnym więc jest aby przedsięwzięcia te posiadały
stosowne do potrzeb zabezpieczenie medyczne. Ze szczególną obawą należy zauważyć, iż
problemy te odnoszą się także, a może przede wszystkim, do dzieci, które w tychże
imprezach i zajęciach sportowych uczestniczą.
Mając powyższe przykłady na uwadze należy stwierdzić, iż jednym z podstawowych
problemów związanych z realizacją prawa do ochrony zdrowia dzieci jest zbyt często
występujący brak przepisów wykonawczych w ogóle, wydawanie ich z dużym opóźnieniem
lub niedokonywanie nowelizacji przepisów wykonawczych po dokonanej nowelizacji ustaw.
Dodatkowo należy zwrócić uwagę na odnotowywanie coraz częściej przypadków chorób
które dotąd występowały tylko nielicznie lub nie były w ogóle rozpoznawane. Przykładem
tego jest np. retinopatia lub mukowiskidoza. Powoduje to, iż coraz bardziej uwidacznia się
potrzeba wprowadzenia szczególnych bardziej elastycznych rozwiązań organizacyjnych, które
wychodziłyby naprzeciw nowym wyzwaniom w medycynie i opiece nad dziećmi chorymi na
tak specyficzne schorzenia. Jak dotąd rozwiązań takich brakuje.
Podsumowanie i wnioski.
Jak już wspomniano na wstępie, Konstytucja zawiera zapis obligujący władze publiczne do
zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom. Szczególna opieka zdrowotna winna
przejawiać się poprzez wprowadzenie przez władze publiczne szczególnych rozwiązań
prawnych i podejmowanie działań, które zapewnić mają dziecku wyższy poziom opieki
zdrowotnej niż ogółowi populacji oraz uwzględniać szczególne w tej mierze potrzeby dziecka.
Można w tym miejscu postawić pytanie, czy przywołana norma konstytucyjna jest w praktyce
realizowana?
Po analizie obecnej sytuacji w ochronie zdrowia dzieci, stwierdzić można, iż sposób
funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej nad dzieckiem zdaje się być daleki od rozwiązań
wynikających z zapisów Konstytucji.
Działanie tego systemu nie tylko nie zapewnia opieki zdrowotnej nad dzieckiem w stopniu
podstawowym lecz w wielu aspektach nie spełnia także wymagań minimalnych.
Przede wszystkim jak dotąd nie wprowadzono szczególnych systemowych rozwiązań
prawnych, które odpowiadałyby specyficznym potrzebom dzieci związanym z ochroną
zdrowia, czego jak się wydaje należy oczekiwać w związku wyraźnym w tej mierze zapisem
Konstytucji. Opieka zdrowotna nad najmłodszymi, co do zasady, realizowana jest tylko na
podstawie ogólnych przepisów mających zastosowanie do wszystkich osób. Rozwiązanie
takie nie sprzyja a nawet uniemożliwia roztoczenie szczególnej opieki zdrowotnej nad
dzieckiem. Bezwzględnie koniecznym staje się zatem ustawowe unormowanie zagadnień
odnoszących się tylko do dzieci.
Szczególnej regulacji wymaga problematyka zasad funkcjonowania medycyny szkolnej oraz
zasad opieki zdrowotnej nad dzieckiem od 3 miesiąca życia do czasu rozpoczęcia realizacji
obowiązku szkolnego. Obecnie brak takich unormowań jest wyraźnie widoczny.
W ślad za ustawami wprowadzonych winno być szereg rozporządzeń precyzyjnie
normujących kwestie zawarte w ustawach. Braki w tym względzie już obecnie powodują
poważne perturbacje.
Niewypełnianie delegacji ustawowych przez właściwe do tego organy władzy publicznej a
także zaniechanie, w koniecznych zakresie, niezbędnych nowelizacji aktów wykonawczych
prowadzi wielokrotnie do zamiany ustawowych praw dzieci w puste słowa.
Równie palącym pozostaje problem aktów wykonawczych wydanych na podstawie
uchylonych częściowo lub w całości norm ustawowych. Sprawia to, iż w istocie często nie
sposób rozstrzygnąć czy i w jakim zakresie akty takie obowiązują oraz do jakich kategorii
dzieci i co do jakiego zakresu świadczeń mają zastosowanie.
Uznać należy, iż istnienie takiej sytuacji w demokratycznym państwie prawa nie powinno
mieć miejsca.
Ze względu na skalę i realność zagrożeń płynących z utrzymywania dalej obecnego stanu
organizacyjnego ochrony zdrowia dzieci należy podjęć działania mające na celu
przygotowanie szczególnych programów zdrowotnych określających podstawowe kierunki
polityki prozdrowotnej władz państwowych na rzecz dzieci oraz wspierających wszelkie formy
inicjatyw nakierowanych na ochronę zdrowia najmłodszych.
Takich szczególnych programów jak dotąd nie powołano pomimo licznych apeli ze strony
Rzecznika.
W tych okolicznościach stwierdzić należy, iż bez podejmowania działań w sposób
skoordynowany, całościowy, powszechny, systemowy, oparty na rzetelnych ocenach sytuacji,
uwzględnieniu zasadniczej roli rodziny oraz stosownej odpowiedzialności całego
społeczeństwa i państwa nie będzie możliwe zapewnienie dzieciom właściwego poziomu
ochrony zdrowia.
------------------------------------------------------------------------------[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483, z
2001r. Nr 28, poz. 319)
[2] Konwencja o Prawach Dziecka (Dz.U. z 1991r. Nr 120, poz. 526 , DZ. U. z 2000r. Nr 2,
poz. 11)
[3] Europejska Karta Społeczna (Dz. U. z 1999r. Nr 8, poz. 67)
[4] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (Dz.U. z 1977r.
Nr 38, poz.169)
[5] ustawa z dnia 31 stycznia 2003r o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia .(Dz. U. Nr 45, poz. 391) Ustawa ta reguluje materię odnoszącą się do realizacji
prawa do ochrony zdrowia w tym do profilaktycznej opieki zdrowotnej. Osoby ubezpieczone
na zasadach określonych w ustawie, mają zapewnione świadczenia zdrowotne mające na
celu: zachowanie zdrowia oraz zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie
chorób, leczenie, zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie. Ustawa określa
sposoby realizacji prawa do świadczeń na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom
i wczesnego wykrywania chorób, w tym między innymi prawo do badań profilaktycznych,
szczegółowo określa prawo do leczenia szpitalnego, prawo do świadczeń rehabilitacji
leczniczej w celu zapobieżenia niepełnosprawności, jej usunięcia, ograniczenia lub
złagodzenia jej skutków, prawo do bezpłatnych podstawowych świadczeń zdrowotnych
lekarza stomatologa oraz podstawowych materiałów stomatologicznych stosowanych przy
udzielaniu tych świadczeń, a dzieci i młodzież do ukończenia 18 roku życia prawo do
bezpłatnych dodatkowych świadczeń zdrowotnych lekarza stomatologa oraz materiałów
stosowanych przy udzielaniu tych świadczeń, jak też prawo do bezpłatnych leków i
materiałów medycznych. Zaznaczyć także należy, iż na mocy ustawy prawa do świadczeń
zdrowotnych przysługują wszystkim dzieciom niezależnie od tego czy zaliczają się do
kategorii osób ubezpieczonych.
[6] ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz.
535, z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i Nr 113, poz. 731, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 oraz z 1999 r.
Nr 11, poz. 95, z 2000r. Nr 120, poz. 1268). Ustawa zawiera szczególną regulację związaną z
ochroną zdrowia. Ustawa ta przewiduje między innymi działania zapobiegawcze w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego podejmowane wobec dzieci, młodzieży obejmujące w
szczególności stosowanie zasad ochrony zdrowia psychicznego w pracy szkół, placówek
oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych. Szczegółowo normuje także
postępowanie lecznicze oraz rehabilitację,
[7] ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408,
z 1992 r. Nr 63, poz. 315, z 1994 r. Nr 121, poz. 591, z 1995 r. Nr 138, poz. 682, z 1996 r.
Nr 24, poz. 110, z 1997 r. Nr 104, poz. 661, Nr 121, poz. 769 i Nr 158, poz. 1041, z 1998 r.
Nr 106, poz. 668, Nr 117, poz. 756 i Nr 162, poz. 1115, z 1999 r. Nr 28, poz. 255 i 256 i Nr
84, poz. 935, z 2000 r. Nr 3, poz. 28, Nr 12, poz. 136, Nr 43, poz. 489, Nr 84, poz. 948, Nr
114, poz. 1193 i Nr 120, poz. 1268 oraz z 2001 r. Nr 5, poz. 45, Nr 88, poz. 961, Nr 100,
poz. 1083, Nr 111, poz. 1193, Nr 113, poz. 1207, Nr 126, poz. 1382, 1383 i 1384 i Nr 128,
poz. 1407 , z 2002r. Nr 113, poz. 984). Ustawa reguluje między innymi zasady udzielania
świadczeń zdrowotnych i ich rodzaje oraz prawa pacjenta.
[8] ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 i
Nr 106, poz. 496, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i Nr 141, poz. 943, z 1998 r. Nr 117, poz. 759 i
Nr 162, poz. 1126, z 2000 r. Nr 12, poz. 136, Nr 19, poz. 239, Nr 48, poz. 550, Nr 104, poz.
1104, Nr 120, poz. 1268 i Nr 122, poz. 1320, z 2001 r. Nr 111, poz. 1194 i Nr 144, poz. 1615
oraz z 2002 r. Nr 41, poz. 362, Nr 113, poz. 984 i Nr 141, poz. 1185). Zaznaczyć jednakże
należy, iż ustawa ta zawiera jedynie szczątkową regulację w zakresie ochrony zdrowia,
mianowicie w art. 92 przewiduje, iż uczniowie mają prawo do opieki zdrowotnej, a w
szczególności do korzystania z bezpłatnych świadczeń leczniczych i rehabilitacyjnych
publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Zapis ten jednak utracił częściowo moc prawną w
zakresie uregulowanym przez ustawę o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, co w
związku z wejściem w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu
Zdrowia poddaje w wątpliwość jego obowiązywanie.
[9] ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz. U. Nr
23, poz. 150, z 1987 r. Nr 33, poz. 180, z 1989 r. Nr 35, poz. 192, z 1990 r. Nr 34, poz. 198,
z 1998 r. Nr 162, poz. 1116 oraz z 2000r. Nr 120, poz. 1268).
[10] ustawa z dnia 6 września 2001r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126,
poz. 1384)
[11] ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2003r. Nr
24, poz. 198)
[12] ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania
tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55, z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i
Nr 121, poz. 770 oraz z 1999r. Nr 96, poz. 1107 )
[13] ustawa z dnia 14 marca 1985r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 1998 r. Nr
90, poz. 575, Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 756, z 1999 r. Nr 70, poz. 778, z 2000 r. Nr 12,
poz. 136 i Nr 120, poz. 1268, z 2001 r. Nr 11, poz. 84, Nr 29, poz. 320, Nr 42, poz. 473, Nr
63, poz. 634, Nr 125, poz. 1367, Nr 126, poz. 1382 i Nr 128, poz. 1407 i 1408 oraz z 2002 r.
Nr 37, poz. 329 i Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz.1145)
[14] ustawa z dnia 7 stycznia 1993r o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z 1995 r. Nr 66, poz.
334, z 1996 r. Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Nr 157, poz. 1040 , z 1999 r. Nr
5, poz. 32 oraz z 2001r. Nr 154, poz. 1792)
[15] ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 i Nr 128, poz.
840, z 1999 r. Nr 64, poz. 729 i Nr 83, poz. 931 oraz z 2000 r. Nr 48, poz. 548, Nr 93, poz.
1027, Nr 116, poz. 1216 i z 2001r. Nr 98, poz. 1071)
[16] ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114, z 1981 r. Nr
24, poz. 124, z 1982 r. Nr 16, poz. 125, z 1983 r. Nr 6, poz. 35 i Nr 44, poz. 203, z 1984 r.
Nr 54, poz. 275, z 1985 r. Nr 14, poz. 60 i Nr 23, poz. 100, z 1986 r. Nr 39, poz. 193, z 1988
r. Nr 20, poz. 135 i Nr 41, poz. 324, z 1989 r. Nr 34, poz. 180, z 1990 r. Nr 51, poz. 297, Nr
72, poz. 422 i Nr 86, poz. 504, z 1991 r. Nr 75, poz. 332 i Nr 91, poz. 408, z 1992 r. Nr 24,
poz. 101, z 1994 r. Nr 123, poz. 600, z 1995 r. Nr 6, poz. 29, Nr 60, poz. 310 i Nr 95, poz.
475, z 1997 r. Nr 54, poz. 349, Nr 60, poz. 369, Nr 85, poz. 539, Nr 98, poz. 602, Nr 104,
poz. 661, Nr 106, poz. 677, Nr 111, poz. 724, Nr 123, poz. 779, Nr 133, poz. 884 i Nr 141,
poz. 942, z 1998 r. Nr 113, poz. 717, z 1999 r. Nr 83, poz. 931 i Nr 101, poz. 1178, z 2000 r.
Nr 22, poz. 271, Nr 73, poz. 852, Nr 74, poz. 855 i Nr 117, poz. 1228 oraz z 2001 r. Nr 100,
poz. 1081, Nr 106, poz. 1149 i Nr 125, poz. 1371)
[17] ustawa z dnia 6 stycznia 2000 o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U. Nr 6, poz. 69)
[18] ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 204 i
Nr 76, poz. 691)
[19] ustawa z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i
narządów (Dz. U. Nr 138, poz. 682 oraz z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i Nr 104, poz. 661 oraz z
2000r. Nr 120, poz. 1268)
[20] ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z 1971 r. Nr
27, poz. 252, z 1976 r. Nr 19, poz. 122, z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147 i Nr 30,
poz. 210, z 1984 r. Nr 45, poz. 242, z 1985 r. Nr 22, poz. 99, z 1989 r. Nr 3, poz. 11, z 1990
r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321 i Nr 79, poz. 464, z 1991 r. Nr 107, poz. 464 i Nr 115,
poz. 496, z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 85, poz. 388 i Nr 105, poz.
509, z 1995 r. Nr 83, poz. 417, z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646 i Nr 149, poz.
703, z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751 i Nr 157, poz. 1040, z
1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 758, z 1999 r. Nr 52, poz. 532, z 2000 r. Nr 22, poz.
271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983 i Nr 114, poz. 1191, z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr
71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450 i Nr 145, poz. 1638 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984).
[21] Przewidziane w ustawie o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym regulacje, które w
założeniu jak się wydaje miały chronić dzieci przed znalezieniem się w omawianym
położeniu, okazały się dalece nieskuteczne. Procedury tam zawarte miały ograniczony zakres
i były na tyle skomplikowane, iż w praktyce niezwykle trudną a częstokroć niemożliwą była
ich realizacja. Ustawa w art. 8 pkt 11a przewidywała mianowicie, iż obowiązkowi
ubezpieczenia zdrowotnego podlegały dzieci do czasu rozpoczęcia realizacji obowiązku
szkolnego, nie przebywające w placówkach, o których mowa w pkt 11 art. 8, nie podlegające
ubezpieczeniu z innego tytułu, z zastrzeżeniem jednak art. 15 pkt 2a. Zastrzeżenie to
powodowało, iż obowiązek ubezpieczenia powstawał z dniem uznania przez ośrodek pomocy
społecznej konieczności i zasadności objęcia ubezpieczeniem, a wygasał z dniem uznania, że
konieczność i zasadność objęcia takim ubezpieczeniem ustała. W takiej sytuacji objęcie
dziecka ubezpieczeniem zdrowotnym uzależniony był od podjęcia stosownych działań przez
właściwy ośrodek pomocy społecznej. Ponadto przepisy te pozostawiały pełną swobodę i
znaczny zakres uznaniowości w ocenie sytuacji dziecka. Poważne trudności wynikały także z
treści będącego konsekwencją powyższych zapisów art. 16 ust 4a ustawy zgodnie z którym
dzieci, o których mowa w art. 8 pkt 11a, zgłaszał do ubezpieczenia zdrowotnego ośrodek
pomocy społecznej, z własnej inicjatywy, na wniosek opiekuna prawnego lub faktycznego
dziecka lub na wniosek innej osoby. Zatem aby stosowne działania zostały podjęte ośrodek
musiał powziąć wiadomość o takiej potrzebie. Zważyć jednak należy, iż osoby, które mogłyby
wystąpić ze stosownym wnioskiem (w szczególności opiekunowie prawni) częstokroć nie
miały świadomości, że prawo taką możliwość przewidywało albo też ignorowały potrzebę
podjęcia stosownych działań. Natomiast, jak wykazały przeprowadzone analizy, podjecie
działań z własnej inicjatywy przez ośrodek pomocy społecznej z wielu powodów praktycznie
pozostawało tylko i wyłącznie teoretyczną możliwością, ponieważ brak było jasnych procedur
mówiących o sposobie zbierania takich informacji i kryteriów ich oceny. W powyższej sytuacji
dziecko zostawało pozbawione możliwości korzystania ze świadczeń publicznej służby
zdrowia, co w oczywisty sposób skutkowało powstaniem zagrożenia dla jego zdrowia.
Problemy, które się z tym wiązały zwykle ujawniały się dopiero, gdy dziecko trafiało do
placówki służby zdrowia w sytuacji krytycznej i okazywało się, że nie posiada ubezpieczenia
zdrowotnego. Jednocześnie, nie może budzić wątpliwości, iż dzieci, o których mowa, nie
korzystały z wizyt prywatnych, ponieważ wskazana sytuacja w głównej mierze dotyczyła
dzieci pochodzących z najuboższych grup społecznych (zamieszkujących tereny wiejskie,
tereny gdzie występuje wysokie bezrobocie oraz degradacja społeczna), których opiekunów
nie stać było na pokrycie kosztów wizyty w prywatnych gabinetach lekarskich. Z oczywistych
względów istnienie takiej sytuacji nie mogło być dalej tolerowane. Prawo winno bowiem
gwarantować dzieciom łatwy dostęp do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego bez
konieczności podejmowania przez inne osoby lub instytucje dodatkowych działań, a w
szczególności wedle tak niejasnych i nadmiernie rozbudowanych procedur, jakie
obowiązywały na gruncie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym.
[22] Dz. U. Nr 25, poz. 150.
[23] Dz.U. Nr .87, poz. 441, ze zm.
[24] Dz. U. z 2001 r. Nr 81, poz. 889 i Nr 102, poz. 1115 oraz z 2002 r. Nr 4, poz. 31, Nr 25,
poz. 253, Nr 74, poz. 676, Nr 93, poz. 820 i Nr 130, poz. 1112
Edukacja dzieci w zakresie znajomości ich praw
UNICEF
Według badań przeprowadzonych na zlecenie UNICEF w Polsce w 2001 roku, na
reprezentatywnej próbie dzieci i młodzieży, tylko 13% dzieci deklaruje, że posiada dużo
informacji na temat praw dziecka, 52% posiada trochę informacji, a 35% wie bardzo mało
albo nic. Pytane dokładniej, o jakich prawach wiedzą dzieci wymieniały prawo do nauki i
zabawy (71%), poczucia bezpieczeństwa i zdrowia (51%), godności i wolności (49%) oraz o
posiadaniu rodziny i opieki (30%).
W artykule 42 Konwencji o Prawach Dziecka Państwa-Strony zobowiązują się do szerzenia
informacji o zasadach i postanowieniach Konwencji i to zarówno wśród dorosłych, jak i
dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki. Obowiązujący w Polsce
system prawny szczegółowo określa prawa dziecka, w tym także prawa dziecka do informacji
i do poznania własnych praw.
Preambuła do ustawy o systemie oświaty zawiera odniesienie do Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz do
Konwencji o Prawach Dziecka. Problematyka praw dziecka powinna, więc być w szkole
realizowana.
Dlaczego więc tak mało dzieci zna swoje prawa?
W większości szkół problematyka praw dziecka włączana jest do programów wychowawczych
czy programów nauczania. Nie istnieje jednak program, czy przedmiot systematycznie i
konsekwentnie poruszający to zagadnienie. Jeżeli temat ten w ogóle jest poruszany, to przy
okazji innych zagadnień i często w ograniczonym zakresie.
Kolejną kwestią jest brak przygotowania nauczycieli do uczenia dzieci o przysługujących im
prawach. Wprawdzie odbywają się sporadyczne warsztaty, czy szkolenia dla wybranych
nauczycieli, czy pedagogów, ale nie obejmują one wszystkich, którzy tą tematyką powinni się
zajmować. W konsekwencji dzieci, które uczyły się o swoich prawach i często potrafią nawet
je wyrecytować nie rozumieją, co się za nimi kryje i jakie w praktyce wynikają z nich
konsekwencje.
Skrajną sytuacją jest nie tylko brak nauczania praw dziecka, ale ich łamanie. Tymczasem
ważne jest stworzenie w szkole atmosfery poszanowania wzajemnych praw, w której dzieci
nie tylko będą uczyły się teorii, ale w praktyce poznawały, na czym polegają przysługujące
im prawa, a z drugiej strony, w jaki sposób należy respektować prawa innych ludzi.
Znajomość prawa dziecka jest pierwszym krokiem do poprawy sytuacji dzieci w Polsce. W
następnej kolejności trzeba również stworzyć mechanizmy, które umożliwią dzieciom
otrzymanie pomocy i wsparcia, kiedy ich prawa są łamane.
Rzecznik Praw Dziecka Konstytucyjne Podstawy Ochrony Praw Dzieci
We współczesnym świecie jednym z najistotniejszych warunków wpływających na
harmonijny rozwój dziecka, jest prawo. Prawo, wtedy jest tworzone dla dobra dziecka kiedy
chroni jego godność i podmiotowość, umożliwiając jednocześnie jego harmonijny rozwój od
momentu jego poczęcia aż do przejścia do pełnoletności.
Czy zatem dziecko w obliczu prawa jest w Polsce przez nie w sposób należyty chronione i czy
obowiązujące prawo zabezpiecza go na każdym etapie jego rozwoju? Moim podstawowym
zadaniem jest poszukiwanie odpowiedzi na tak postawione pytanie i aby temu sprostać
dokonuję stałej analizy obowiązujących i projektowanych przepisów prawnych.
Dokonując analizy podstaw legislacyjnych ochrony praw dziecka w obowiązującym w Polsce
systemie prawnym należy stwierdzić że fundamentalne znaczenie posiada treść postanowień
zawartych w Zasadach ogólnych Konstytucji RP z 1997 r. w których zapisano między innymi:
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i
obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz
publicznych. Warto podkreślić, że nowa konstytucja wprowadziła po raz pierwszy wyraźne
odesłanie do tej podstawowej zasady i wartości systemu prawnego.
Art. 30 Konstytucji przedstawia najszersze ujęcie zasady i jest zarazem nakazem kierowanym
do ustawodawcy. Tym samym żadna stanowiona norma prawna nie może naruszyć
przyrodzonej godności człowieka, będącej wobec nich pierwotną i decydującej o istocie
stanowionych praw.
Dziecko jest człowiekiem, który domaga się zapewnienia mu odpowiednich warunków do
pełni osobowego rozwoju. Konstytucja zawiera katalog podstawowych praw i wolności
obywatelskich, a także przepisy szczególne dotyczące bezpośrednio praw dziecka.
Nie należy zapominać, iż prawa dziecka to prawa człowieka, który jest chroniony od
momentu jego poczęcia. Rzeczypospolita Polska ma obowiązek chronić macierzyństwo i
rodzicielstwo, zgodnie z zapisem konstytucyjnym.
Z przepisu art. 68 konstytucji, wynika bezpośrednio zasada, iż każdy ma prawo do ochrony
zdrowia. Władze publiczne zostały zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki
zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym. Ustawodawca nie bez powodu podkreślił
szczególność opieki zdrowotnej nad dzieckiem. Można przyjąć, iż konstytucyjne obowiązki w
tej dziedzinie państwo ma wykonywać nie tylko poprzez zagwarantowanie bezpłatnych
świadczeń zdrowotnych, ale również poprzez tworzenie i wspieranie instrumentów prawnych
dających podstawę do zachowania jak najlepszego zdrowia dziecka i zagwarantowania im
godnego życia w rodzinie i społeczeństwie.
Tak jak to już wyżej wspomniałem, ochrona rodzicielstwa i rodziny jest zasadą konstytucyjną
i to o wysokiej randze. Art. 18 Konstytucji stanowi "Małżeństwo jako związek kobiety i
mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajduje się pod ochroną i opieką
Rzeczypospolitej Polskiej". Rozwinięcie tej zasady znajdziemy w innym zapisie konstytucji,
(art. 72 ust 2) gdzie podkreślone zostało pierwszeństwo pieczy rodzicielskiej nad innymi
postaciami pieczy nad dzieckiem. To rodzina jest naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka i
powinna ona być w sposób szczególny chroniona. Rodzina jest miejscem kształtowania
najważniejszych cech osobowości dziecka. W momencie, gdy dziecko zostaje pozbawione
naturalnej opieki rodziców obowiązkiem państwa jest roztoczenie opieki nad takim dzieckiem
i okazanie mu należytej pomocy.
Z zasady tej wynika kolejne prawo. Prawo do godziwych warunków socjalnych. Rodziny
znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne,
mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych (art. 71).
Przede wszystkim państwo wspiera własne siły rodziców dla uzyskania godziwego poziomu
życia, jednakże nie może wyręczać rodziny ze sprawowania jej funkcji. W naszej konstytucji
przyjęta jest zasada pomocniczości państwa,
z której wynika, iż polityka gospodarcza kraju powinna sprzyjać uzyskiwaniu dochodów z
pracy dla utrzymania rodziny i uzupełniać świadczeniami pomocy społecznej te spośród nich,
których dochód nie pozwala na zapewnienie godziwego poziomu życia. Konstytucja roztacza
ponadto ochronę nad matkami przed i po urodzeniu dziecka. Ochrona ta wynika z
naturalnych potrzeb kobiety i jej dziecka.
Sformułowanie w art. 70 ust 1 i 2 Konstytucji RP określa prawo do nauki, które pociąga za
sobą obowiązek szkolny. Trudną do przecenienia i podważenia jest rola edukacji w życiu
dziecka. Określony w Konstytucji obowiązek nauki do lat 18 może być realizowany przez
dowolną formę kształcenia, tj. zarówno poprzez naukę w szkole ponadpodstawowej, czy też
przyuczanie do zawodu, kursy. Zasada konstytucyjna stanowi, iż nauka w szkołach
publicznych jest bezpłatna. Ustawa zasadnicza reguluje też kwestię pracy dzieci. Zgodnie z
zapisem art. 65 ust 3 Konstytucji w Polsce jest zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16.
Wobec narastających przejawów przemocy i okrucieństwa otaczających dziecko, jakże ważny
jest zapis konstytucyjny nakładający na władze publiczne obowiązek ochrony dziecka przed
tego rodzaju zjawiskami. W art. 72 ust 1 czytamy "Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę
praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed
przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją".
Zapisy Konstytucji określają również procedurę realizacji tych praw dziecka. Mianowicie w
toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko
są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Zapis ten
sprawia, iż głos i zdanie dziecka powinno być ważne dla organów władzy publicznej. W ten
sposób dziecko z biernego podmiotu swoich własnych praw staje się aktywnym członkiem
życia społecznego.
Wymienione przeze mnie przepisy konstytucji są podstawą dla aktów prawnych szczegółowo
normujących prawa dzieci-obywateli w różnych dziedzinach stawodawstwa.
Każde z przytoczonych powyżej praw znajduje swoje szczegółowe rozwinięcie i dokładne
dookreślenie w ustawodawstwie polskim. Nie sposób tu wymienić wszystkich ustaw i
rozporządzeń, najbardziej charakterystyczne zostały przeze mnie szczegółowo wymienione:
-w złożonym w sejmie w 2002r. sprawozdaniu z mojej działalności za 2001r.
-w przygotowanym sprawozdaniu z działalności RPD za 2002r. (składanym sejmowi w
czerwcu br.)
Możliwość stosowania Konstytucji wprost oraz znajdujące się w niej wezwanie do wszystkich,
którzy prawo uchwalają lub je stosują, by czynili to z poszanowaniem godności dziecka, daje
nie tylko mnie ale także wszystkim obywatelom, prawo domagania się od wszelkich organów
władzy publicznej, aby wykonywały swoje obowiązki rzetelnie, przestrzegając omawianej tu
zasady.
Ustanawiane w Polsce przez kompetentne do tego organy, akty prawne winny w sposób
pełny i kompleksowy realizować prawa dziecka określone w Konstytucji i w ratyfikowanych
przez Polskę umowach międzynarodowych. Z formalnego punktu widzenia można stwierdzić,
że w zasadzie obowiązujący w Polsce system prawa w sposób należyty chroni dzieci i tym
samym wypełnia normy zawarte w Konstytucji, jednakże nie zawsze udaje się w pełni
zrealizować w praktyce zasadę tworzenia prawa tylko dla dobra dziecka. Nadal zdarzają się
przypadki gdy prawo nie dostrzega potrzeb dziecka i nie zauważa jego obiektywnego
interesu.
Przypadki działań ze szkodą dla dzieci dotyczą zarówno uchwalania przepisów nie
uwzględniających obiektywnie rozumianego interesu dzieci ale także odnoszą się do kwestii
braku aktywności w uchwalaniu oczekiwanych nowych unormowań mających polepszyć
warunki rozwoju społecznego i zdrowotnego młodego pokolenia.
Niestety bardzo częstą praktyką jest niewydawanie przez organy rządowe przepisów
wykonawczych - co czyni wielokrotnie zapisane ustawowo dla dzieci prawa pustymi słowami.
Swoją szczegółową ocenę przestrzegania praw dziecka przedstawiłem w informacji o mojej
działalności za rok 2001 oraz za rok 2002.
Należy także podkreślić że wyrazem nadania prawom dziecka wysokiej rangi w Konstytucji
RP jest w szczególności powołanie w niej instytucji Rzecznika Praw Dziecka.
Urząd Rzecznika Praw Dziecka ustanowiono ustawą z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku
Praw Dziecka dla stania na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o
Prawach Dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i
obowiązków rodziców. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka wraz z przysługującymi mu
kompetencjami w sposób istotny wzbogaca istniejące już instrumentarium ochrony praw
dziecka.
Wartym szczególnego zaakcentowania jest fakt, że przy wykonywaniu swoich uprawnień
mam ustawowy obowiązek kierowania się:
- dobrem dziecka (wszystkie działania podejmowane są w jak najlepiej pojętym interesie
dziecka),
- zasadą równości (troska o ochronę praw każdego dziecka)
- poszanowaniem praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców, którzy stanowią naturalne
środowisko rozwoju dziecka.
Rzecznik Praw Dziecka działa na rzecz ochrony wszystkich obowiązujących w Polskim
systemie praw dziecka (ze szczególnym uwzględnieniem praw dzieci niepełnosprawnych),
jednak ustawa wskazuje w sposób szczególny:
prawo do życia i ochrony zdrowia,
prawo do wychowania w rodzinie,
prawo do godziwych warunków socjalnych,
prawo do nauki.
Zgodnie z ustawą wszystkie podejmowane przez Rzecznika działania mają na celu
zapewnienie dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju i powinny być prowadzone z
poszanowaniem jego godności i podmiotowości. Aby zapewnić dziecku takie możliwości,
należy je chronić przed wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku, a także
przed demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami niewłaściwego traktowania.
Uprawnienia jakimi dysponuje Rzecznik są analogiczne do tych, którymi dysponują inni
rzecznicy praw dziecka w Europie.
Uprawnienia, które można zaliczyć do kategorii kontrolnych (art. 10 ust. 1 pkt 1), pozwalają
zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i
udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów. Rzecznik Praw
Dziecka nie może zastąpić organów i instytucji, którym ustawodawca powierza różnego typu
zadania z dziedziny pomocy rodzinie i dziecku. Z tego też powodu art. 10 ust. 1 pkt. 2
ustawy określa, iż Rzecznik może zwrócić się do właściwych organów, w tym do Rzecznika
Praw Obywatelskich, o podjęcie działań na rzecz dziecka należących do ich kompetencji.
Punkt 2 tego artykułu stanowi zaś, że Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje sprawy
skierowane przez Rzecznika Praw Dziecka.
Ustawa przyznaje Rzecznikowi (art. 11 ust. 1) kompetencję przedstawiania właściwym
organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków zmierzających do
skutecznej ochrony praw i dobra dziecka oraz usprawnienia trybu załatwiania spraw w tym
zakresie. Może on również (art. 11 ust. 2) występować do właściwych organów z wnioskami
o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych.
Powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka w Polsce stanowiło wypełnienie woli
ustawodawcy konstytucyjnego, ale przede wszystkim spowodowało powstanie niezależnej
instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym,
interwencyjnym i inicjującym, podejmującej i wspierającej wysiłki zmierzające do
maksymalnej ochrony praw dziecka. Mimo, że w wielu sytuacjach RPD jest stanowczy i
zdecydowany, nie przeciwstawia jednak rodziców dzieciom ani dzieci rodzicom a w swoich
działaniach kieruje się przede wszystkim przyjaźnią i życzliwością.
Rzecznik - Prawo dzieci do godziwych warunkow socjalnych
Prawo dziecka do godziwych warunków socjalnych ma szczególny charakter. Mimo, że
wszystkie dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy, Konwencja wyróżnia dodatkowo
te, które żyją w trudnych warunkach . Warunki te to permanentna sytuacja odbiegająca w
znaczny sposób od przeciętnych warunków życia dzieci w danym państwie. Obowiązkiem
każdego państwa jest podejmowanie działań na rzecz tych dzieci. Działania pomocy socjalnej
podejmowane na rzecz dzieci stanowią istotny element sprawozdań składanych przez każdy
kraj, zgodnie z wymogami art. 44 Konwencji, do Komitetu Praw Dziecka Organizacji Narodów
Zjednoczonych .
Konwencja określa nie tylko prawa dziecka, prawa i obowiązki rodziców, ale także zadania i
obowiązki państwa wobec dzieci w sferze pomocy dziecku i rodzinie, edukacji, opieki
zdrowotnej, prawa do uczestnictwa i ochrony, jak również w sferze socjalnej. Stosowne
dyrektywy odnoszące się do prawa dziecka do odpowiedniego poziomu życia zawarte są w
kilku przepisach Konwencji, m.in. w art.6 ust 2 oraz art. 26 ust. 1 i 2. Najpełniej prawa
socjalne dziecka ujmuje art. 27 Konwencji:
Artykuł 27
1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego
rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu.
2. Rodzice (rodzic) lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną
odpowiedzialność za zabezpieczenie, w ramach swych możliwości, także finansowych,
warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka.
3. Państwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swoich środków,
będą podejmowały właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób
odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz będą udzielały, w razie potrzeby,
pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie żywności,
odzieży i mieszkań.
4. Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia łożenia na utrzymanie
dziecka ze strony rodziców lub innych osób ponoszących odpowiedzialność finansową za
dziecko, zarówno na terenie Państwa-Strony, jak i za granicą. W szczególnych wypadkach,
gdy osoba ponosząca odpowiedzialność finansową za dziecko mieszka w innym państwie niż
dziecko, Państwa-Strony będą dążyły do przystąpienia do umów międzynarodowych lub do
zawarcia takich umów, jak również do zawierania stosownych porozumień.
Konwencja, wyznaczając pewien standard uniwersalny, wskazała na najważniejsze standardy
normatywne odnoszące się do prawa dziecka do godziwych warunków socjalnych:
To państwo ma obowiązek uznania prawa każdego dziecka do poziomu życia
odpowiadającego jego rozwojowi psychofizycznemu i społecznemu, w tym do zapewnienia w
możliwie maksymalnym zakresie warunków życia i rozwoju dziecka.
Na rodzicach, osobach bezpośrednio odpowiadających za dziecko, spoczywa obowiązek
zapewnienia dziecku odpowiednich warunków życia, stosownie do ich możliwości.
Państwo powinno wspierać rodziców w działaniach na rzecz właściwego zabezpieczenia
potrzeb socjalnych dzieci, jak też powinno kreować politykę społeczną i rodzinną sprzyjającą
zapewnieniu, w możliwie maksymalnym zakresie, warunków życia i rozwoju dziecka.
Mówiąc o standardach polityki społecznej sprzyjających rozwojowi fizycznemu, psychicznemu
i społecznemu dziecka, należy zwrócić uwagę na zobowiązania państwa do ochrony życia
rodzinnego w ekonomicznym, prawnym i społecznym wymiarze, m.in. poprzez: system
zasiłków rodzinnych, wsparcie dla młodych małżeństw, rodzin wielodzietnych, samotnie
wychowujących dzieci i inne. Na status socjalny rodziny, wyznaczający odpowiedni poziom
życia dziecka, wpływ mają także: prawo do takiego wynagrodzenia, które zapewni
pracującym i ich rodzinom przyzwoity poziom życia, ochrona macierzyństwa, świadczenia
alimentacyjne .
Przepisy Konstytucji RP, szczególnie art. 71, nakładają na państwo obowiązek udzielania
szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej, zwłaszcza
rodzinom wielodzietnym i niepełnym . Zasada pomocniczości państwa i innych instytucji
publicznych względem rodziny oznacza, że państwo wspiera wysiłki rodziny, a nie wyręcza jej
w staraniach o zapewnienie godziwego poziomu życia. Oznacza to, że państwo w swej
polityce społeczno-gospodarczej powinno dążyć do zapewnienia obywatelom dochodów z
pracy wystarczających na utrzymanie rodziny oraz uzupełniać świadczeniami społecznymi
dochody tych, którzy własnymi dochodami nie mogą zapewnić godziwego poziomu życia
niesamodzielnym członkom rodziny .
Prawa socjalne określone w Konstytucji RP są wskazaniami ogólnymi, jako cele działalności
państwa. Pełne rozwinięcie i szczegółowe określenie znajdują one w zapisach ustawowych.
Prawa te nie rodzą wprost, po stronie obywateli, określonych roszczeń wobec państwa, ale
stanowią nałożenie na państwo obowiązku podjęcia wszelkich działań na rzecz realizacji tych
praw. Chodzi o działania prawne, polityczne, gospodarcze, ekonomiczne, kulturalne i inne.
W sytuacji braku zabezpieczenia społecznego rodziny wynikającego z gospodarczych i
społecznych uwarunkowań, takich jak: przemiany strukturalne na terenach
postpegeerowskich, w regionach dotkniętych strukturalnym bezrobociem, niezaradność
życiowa rodziców, nieprzewidziane wydarzenia losowe, największą cenę płacą dzieci. Dzieci
nie powinny ponosić skutków sytuacji przez siebie niezawinionych. Dzieci nie mają na nie
wpływu, są bezbronne i bezradne, dlatego też wymagają szczególnej troski i ochrony.
Uwzględniają to dyrektywy wynikające z Konwencji oraz takich aktów prawa
międzynarodowego jak np. Europejska Karta Socjalna z 1961 r., Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. oraz dyrektywy Międzynarodowej
Organizacji Pracy. Wszystkie te dokumenty zalecają ochronę poziomu życia rodzin
wychowujących dzieci.
Do prorodzinnego kierunku polityki społeczno-gospodarczej zobowiązuje także Konstytucja
RP. W wymiarze polityki społecznej państwa powinno to znaleźć odzwierciedlenie w
prorodzinnym charakterze takich świadczeń jak: zasiłek rodzinny, zasiłek porodowy,
opiekuńczy, wychowawczy, zasiłek pielęgnacyjny na dziecko niepełnosprawne, zasiłek
macierzyński, długość urlopu macierzyńskiego i wychowawczego.
Zdaję sobie sprawę ze ścisłego powiązania polityki społecznej z polityką gospodarczą. W
ostatnich dwóch latach poziom i zakres wyżej wymienionych świadczeń oraz innych zasiłków
społecznych w związku z trudną sytuacją budżetową państwa uległ zmniejszeniu i
ograniczeniu.
W ramach realizacji swoich zadań w zakresie działań na rzecz ochrony praw dziecka, w tym
prawa do godziwych warunków socjalnych, odbyłem wiele wizyt na wszystkich poziomach
administracji samorządowej. W ramach wizytacji spotkałem się z przedstawicielami: władz
samorządowych wszystkich szczebli, powiatowych centrów pomocy rodzinie, sądów, policji,
szerokiego spektrum instytucji i organizacji pracujących na rzecz dziecka i rodziny. Tematyka
spotkań dotyczyła m.in. działań samorządów, instytucji publicznych i organizacji
pozarządowych na rzecz zmniejszenia obszarów ubóstwa, patologii, bezrobocia, niskiego
poziomu aspiracji i wykształcenia młodzieży, diagnozy problemów, skali potrzeb i stopnia ich
zaspokojenia. Interesowały mnie lokalne pomysły i programy pomocy dziecku i rodzinie,
miałem okazję zapoznać się z dokumentacją dotyczącą regionalnych i powiatowych strategii
rozwiązywania problemów społecznych.
Z wizyt tych oraz analizy korespondencji napływającej do Biura Rzecznika Praw Dziecka, a
także analizy szeregu dostępnych opracowań i danych statystycznych wyłania się bardzo
złożony obraz sytuacji społecznej dziecka i rodziny. Wiele samorządów prowadzi aktywną
politykę społeczną ukierunkowaną na wielozakresową pomoc dziecku i rodzinie. Działania te
wyrażają się w opracowanych i realizowanych lokalnych strategiach i programach
skierowanych do osób tego najbardziej potrzebujących, jak np.: programy aktywizacji osób
wykluczonych, bezrobotnych, programy profilaktyki i wsparcia dzieci i młodzieży zagrożonych
uzależnieniami oraz niedostosowaniem społecznym, programy aktywizacji i wyrównywania
szans osób niepełnosprawnych, programy pomocy dla samotnych matek, przeciwdziałania
przemocy, programy wsparcia socjalnego, budowa i wdrażanie prorodzinnego systemu opieki
i szereg innych inicjatyw. Znajduje to wyraz w powołaniu i działalności takich instytucji jak:
powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki interwencji kryzysowej, hostele dla matek z
dziećmi, świetlice terapeutyczne, ogniska wychowawcze, rodzinne pogotowia opiekuńcze. To
także system stypendialny dla uczniów, dofinansowanie posiłków w szkołach, organizacja
wypoczynku wakacyjnego oraz zajęcia sportowe dla dzieci. System pomocy dziecku i rodzinie
oparty jest często o lokalne pomysły, z wykorzystaniem potencjału placówek i instytucji już
istniejących, z szeroką współpracą z organizacjami pozarządowymi.
Znaczna część samorządów ogranicza jednak swoją rolę świadczenia pomocy i usług
społecznych do ściśle określonych ustawą i przepisami wykonawczymi przypadków np.:
prowadzenia i utrzymania już istniejących placówek i form pomocy, do wypłaty świadczeń
społecznych. Stąd brak na ich terenie wielu potrzebnych form pomocy. Często istnieje duża
obawa i niechęć do powierzania zadań i nawiązywania współpracy z organizacjami
pozarządowymi - mając niewielkie środki finansowe powołuje się placówki samorządowe
zamiast powierzać zadania już istniejącym, dobrze działającym placówkom niepublicznym.
Działalność tych samorządów ogranicza się do modelu administratora podległych placówek i
zadań indywidualnych (rodziny zastępcze, pomoc osobom niepełnosprawnym)
zaangażowanego w realizację świadczeń pomocy społecznej. Rezygnują one z roli kreatora
lokalnej polityki społecznej ukierunkowanej na wspieranie wszystkich rodzin, koncentrując się
na udzielaniu pomocy rodzinom dysfunkcyjnym.
Jest wiele przyczyn takiego stanu rzeczy. Samorządy, jako główną przyczynę podają brak
wystarczających i gwarantowanych środków finansowych. Rzeczywiście, przekazanie
powiatom zadań dotyczących oświaty, służby zdrowia, pomocy społecznej, opieki nad
dzieckiem, pomocy niepełnosprawnym, pomocy rodzinom dysfunkcyjnym, tj. w dziedzinach
od lat nierozwiązanych i narastających problemów społecznych, wymaga bardzo dużych
nakładów finansowych przekraczających możliwości powiatu. Zdaniem przedstawicieli
samorządów opracowanie i realizację aktywnych programów pomocy dziecku i rodzinie
utrudnia im także niedostateczna ilość, bądź brak profesjonalnie przygotowanej kadry
fachowców (np. do terapii rodzin).
Zadania samorządów wymagają wsparcia i pomocy merytorycznej administracji rządowej wojewodów oraz samorządu wojewódzkiego - marszałków. Wykonywanie przez wojewodę
nadzoru merytorycznego nad polityką społeczną, oświatą, opieką i wychowaniem oraz
ochroną zdrowia jest postrzegane przez część samorządów jako niewystarczające, z
ograniczeniem się do „fazy wstępnego rozeznania problemów". Nadzór ten sprowadza się
głównie do dystrybucji środków finansowych, kontroli ich wydatkowania oraz przestrzegania
przepisów prawa.
Ważną rolę w realizacji zadań samorządowych pełnią urzędy marszałkowskie, których
zadaniem jest bilansowanie potrzeb w zakresie pomocy społecznej we współpracy z
jednostkami samorządu terytorialnego, inspirowanie i wdrażanie programów pomocy,
kształcenie i wspieranie lokalnych służb pomocy, koordynacja i prowadzenie działań na rzecz
wyrównywania poziomu życia mieszkańców województwa. Także one nie wypełniają swej roli
w sposób satysfakcjonujący samorządy.
Blisko trzyletni okres wprowadzania w życie zmian strukturalnych i ustrojowych,
kształtowania relacji pomiędzy administracją rządową a jednostkami samorządu
terytorialnego wszystkich szczebli pozwala na uogólniony wniosek, że zmiany te przebiegają
w zbyt wolnym tempie, brak jest w relacjach wzajemnych określonych jednoznacznie
procedur i zasad współpracy, brak jest stałych zasad finansowania zadań na szczeblu
samorządowym.
Realizacja prawa dziecka do godziwych warunków socjalnych to z jednej strony akcje i
programy celowe, powszechnie znane: dożywiania uczniów w szkołach, wyprawki szkolne dla
pierwszoklasistów, systemy stypendialne dla najzdolniejszych, dla młodzieży ze środowiska
wiejskiego podejmującej kształcenie na poziomie ponadgimnazjalnym realizowane z
inicjatywy administracji rządowej we współpracy z samorządami. Pomoc dziecku i rodzinie to
także działania i akcje: Caritasu, Polskiej Akcji Humanitarnej, Wielkiej Orkiestry Świątecznej
Pomocy, Fundacji „Porozumienie Bez Barier", Agencji Rolnej Własności Skarbu Państwa,
Towarzystwa „Nasz Dom" oraz szeregu innych ogólnopolskich i lokalnych organizacji
skierowane do osób najsłabszych, bezbronnych, najbardziej potrzebujących. To działania
wynikające z imperatywu woli i serca wielu ofiarnych i wspaniałych ludzi.
Z drugiej zaś strony, nie należy zapominać o skali potrzeb społecznych, o sygnałach
docierających prawie codziennie do Biura Rzecznika Praw Dziecka oraz do nas wszystkich z
przekazów medialnych, dotyczących należnych a niezaspokojonych potrzeb dzieci.
Do zagrożeń dotykających dzieci i ograniczających ich prawo do pełni rozwoju
psychofizycznego i społecznego należy zaliczyć, m.in.:
Bariery edukacyjne: Na terenach o dużej skali negatywnych zjawisk społecznych, dotkniętych
strukturalnym bezrobociem, z dużą ilością terenów postpegeerowskich, z dużym odsetkiem
środowisk o niskich aspiracjach życiowych uwarunkowanych niskim statusem ekonomicznym,
dotkniętych patologią z negatywnym wzorcem życia powielanym często w przekazach
międzypokoleniowych największą cenę płaci młodzież. Jest to często powodem migracji
wykształconej młodzieży, która nie widzi dla siebie szans rozwoju w środowisku lokalnym.
Chwilowo jest to zjawisko „pozytywne" zmniejszające skalę bezrobocia - docelowo, w
dłuższej perspektywie ogranicza to możliwości rozwoju regionalnego. Brak pozytywnych
wzorców życia powoduje wzrost zjawisk patologicznych. Degradacja społeczna i ekonomiczna
niektórych środowisk jest główną barierą edukacyjną. Ubóstwo i bezrobocie wielu rodzin
ogranicza szanse edukacyjne młodzieży.
Bariery zdrowotne: Największym zagrożeniem w dziedzinie zdrowia jest znaczne
zmniejszenie powszechnych badań profilaktyczno-bilansowych małych dzieci oraz badań
profilaktycznych u dzieci i młodzieży szkolnej (od kilku do ok.20%). Zmiany strukturalne i
kompetencyjne w reformowanej służbie zdrowia, w tym likwidacja funkcji lekarza szkolnego
znacznie ograniczyły dostępność służby zdrowia dla dzieci i młodzieży. Dotyka to w
pierwszeństwie dzieci żyjących w środowiskach defaworyzowanych.
Bariery w opiece nad dzieckiem: Realizacja korzystnych przepisów dotyczących
przekształcania istniejących form opieki instytucjonalnej, budowy systemu opartego o
rodzinne formy opieki przebiega zbyt wolno. Pomimo rozwoju rodzinnych form opieki:
rodziny zastępcze, rodzinne pogotowia nie zmniejsza się ilość dzieci umieszczanych w
placówkach opiekuńczych, zbyt mało jest przykładów skutecznej pracy na rzecz powrotu
dzieci do rodzin naturalnych. Znacznie obniżył się też poziom zabezpieczenia budżetowego
zadań opiekuńczych. Obrazu tego nie zmienią pojedyncze przykłady samorządów, które z
sukcesem realizują prawa dzieci do wychowania w rodzinie i rozwijają system opieki oparty o
prymat form prorodzinnych.
Zagwarantowanie godziwych warunków socjalnych dzieciom jest szczególnie ważne w
sytuacjach niemożliwości zaspokojenia odpowiednich warunków życia i rozwoju dziecka przez
rodziców. Przepisy art. 70-72 Konstytucji RP oraz przepisy ustawy o systemie oświaty oraz
ustawy o systemie pomocy społecznej dotyczące pomocy dzieciom nakładają na właściwe
organy władzy publicznej obowiązek niesienia pomocy potrzebującym jej dzieciom i
młodzieży. Obowiązek ten wiąże się z prawem dziecka do otrzymania pomocy oraz
zagwarantowania należnych dziecku świadczeń.
Jestem przekonany, że szczególna troska o interesy dzieci, w tym zabezpieczenie prawa do
godziwych warunków socjalnych wymaga nowych rozwiązań systemowych dostosowanych
do gwarancji konstytucyjnych i przepisów ustawowych. Rozwiązania te powinny uwzględnić,
że:
Ubóstwo dotykające dzieci i młodzież w środowisku rodzinnym nie może być barierą
ograniczającą ich dostęp do ochrony zdrowia, edukacji, prawa do pomocy;
System pomocy powinien być powszechny, tzn. każde dziecko, które tego wymaga powinno
otrzymać pomoc materialną gwarantującą mu rozwój i edukację na miarę jego możliwości;
System pomocy nie powinien zwalniać rodziców z odpowiedzialności za dzieci, lecz wspierać
ich w dokładaniu wszelkich starań na rzecz wychowana i edukacji dzieci;
W myśl zasady pomocniczości system pomocy materialnej gwarantowanej przez państwo
powinien wspierać zadania samorządów lokalnych.
Z uwagi na skalę potrzeb w zakresie pomocy materialnej dla dzieci, szczególnie na terenach
wiejskich, w środowiskach strukturalnego bezrobocia i enklawach biedy, nie czekając na
nowe rozwiązania, należy podejmować wszelkie możliwe działania na rzecz zwiększenia form
pomocy w ramach dotychczas istniejących przepisów i uruchomionych programów pomocy.
Wyrażam nadzieję, że pierwsze kompleksowe badania dotyczące zjawiska biedy wśród dzieci
przeprowadzone przez łódzki ośrodek socjologii pod kierunkiem prof. Wielisławy WarzywodyKruszyńskiej, badania prof. Krystyny Marzec-Holka z Akademii Bydgoskiej będą dla
wszystkich inspiracją dla praktycznego działania i przeciwstawienia się zjawisku biedy. Liczę
także na ciekawą prezentację doświadczeń praktycznych tych, którzy wiedzą i mają pomysły
jak przeciwdziałać ubóstwu wśród dzieci. Niech konferencja „Prawo dziecka do godziwych
warunków socjalnych" będzie inspiracją dla nas wszystkich do działania na rzecz dzieci.
„Dajmy szansę biednym dzieciom, aby nie stały się biednymi dorosłymi"
Prawo dziecka do wychowania w rodzinie
Prof.dr hab. Tadeusz Smyczyński
Instytut Nauk Prawnych PAN
Centrum Prawa Rodzinnego i Praw Dziecka w Poznaniu
I. Więź dziecka z rodziną a zwłaszcza z rodzicami jest naturalnym zjawiskiem tak oczywistym,
że formułowanie prawa dziecka do rodziny wydawałoby się zbędne. Dlatego ustawy
dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi kwestię tę pomijają, albo regulują tylko
incydentalnie. W rodzinie dobrze funkcjonującej, tzn. w harmonijnych relacjach samych
rodziców oraz między nimi a dzieckiem nikt nie interesuje się kodeksem, czy inną ustawą, a
trudności pokonuje się dobrą wolą, miłością do dziecka i dążeniem do osiągnięcia jego dobra.
Prawo jest potrzebne, gdy zabraknie tych motywów postępowania po stronie dorosłych, a z
taką sytuacją spotykamy się coraz częściej. Główną jej przyczyną jest dezintegracja
społeczna wskutek rozbicia rodziny. Normy prawa międzynarodowego głoszą przecież, że
rodzina jest fundamentalną komórką społeczną, można nawet powiedzieć, że społeczeństwo
(państwo) jest sumą rodzin. Oznacza to, że od silnych więzi rodzinnych zależy pomyślność
całej społeczności. Rodzinę osłabia jednak promowany indywidualizm, dążenie do osiągania
własnych celów nawet kosztem słabszych członków rodziny, tj.dzieci. Małżonkowie nie dążą
na ogół do pojednania ze względu na dzieci, co więcej, nie ma nawet dobrej woli, aby
próbować pokonać trudności wspólnego życia. Zawarcie małżeństwa i rodzinę traktuje się
często jak przejażdżkę wynajętym samochodem, który można odstawić, gdy przestanie
sprawiać przyjemność. Przeżywamy teraz czas indywidualizmu i hedonizmu, przy czym jest to
zjawisko w dużej mierze objektywne, a w epoce globalizmu trudno mu przeciwdziałać.
W sytuacji wzrostu liczby rozwodów, coraz częstszych związków nieformalnych, z których
rodzą się dzieci, a losu dziecka po rozpadzie konkubinatu nikt nie kontroluje, pojawia się
potrzeba ochrony więzi dziecka z rodzicami, a także z innymi krewnymi zwłaszcza z
dziadkami. Potrzebę tę zwiększa jeszcze łatwość zmiany miejsca zamieszkania,
przemieszczanie się do innych państw i zakładanie w nich nowej rodziny. Brak kontaktów
dziecka z jednym z rodziców mimo więzi uczuciowej, utrudnianie przez jednego z rodziców
podtrzymywania więzi z drugim rodzicem uświadamia nam dopiero, jak doniosłe dla dziecka
jest jego prawo do rodziny, do styczności z rodzicami. To uprawnienie wyraźnie wynika z
Konwencji o prawach dziecka i należy je realizować na róznych płaszczyznach i w sytuacji,
gdy jest ono zagrożone.
Przestrzeganie praw dziecka, stabilizacja stosunków w rodzinie należą do zagadnień
związanych z respektowaniem praw człowieka, z obyczajowością, tradycją, kulturą, religią
itd. Wejście Polski do Unii Europejskiej nie ma wpływu na szczegółowe rozwiązania prawne
w tym zakresie, natomiast należą one do pola zainteresowania Rady Europy. W jej
działalności legislacyjnej powstają konwencje, a więc normy prawa międzynarodowego
wiążące państwa, które je ratyfikowały, ale też słabszej mocy akty prawne, tj. rekomendacje,
rezolucje. Wyznaczają one standardy prawne, które jednak określają minimum wspólnych
wyobrażeń o współczesnych stosunkach rodzinnych, równouprawnieniu kobiety i mężczyzny,
autonomii rodziny, prawach jednostki, zwłaszcza słabszej strony itd.
Refleksje na temat prawa dziecka do wychowywania się w rodzinie można odnieść i
zweryfikować jego respektowanie na kilku płaszczyznach.
1. W razie trudności w należytym wypełnianiu przez rodzinę funkcji względem dziecka,
pomoc należy najpierw kierować do rodziny. Umieszczanie dziecka poza jego rodziną
naturalną powinno być środkiem ostaecznym, gdy rodzice zagrażają dziecku. Reforma
systemu pomocy rodzinie w Polsce zdaje się ten postulat realizować.
Orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wyraziło podobne stanowisko (sprawa
Olsson c/a Szwecja (1988), sprawa Johanson c/a Norwegia (1996).
2. Rozwiązanie małżeństwa jest definitywną likwidacją rodziny nie tylko jako faktycznej
wspólnoty, ale jako prawnej więzi. Dziecko jednak nie odgrywa w tym procesie prawie
żadnej roli. Rozwód powoduje bowiem nowy układ stosunków między rodzicami a dzieckiem,
natomiast dziecko jest najczęściej przedmiotem przesuwanym między rodzicami.
Przypomnijmy jednak, że w Rekomendacji Rady Europy z 1984 r. akcentuje się potrzebę
informowania rodzica, z którym dziecko nie przebywa, o decyzjach dotyczących wychowania
dziecka.
Prawo rozwodowe nie zawiera wyraźnej dyrektywy wysłuchania dziecka co do jego więzi z
każdym z rodziców, a przecież sąd ma orzec o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej
przez ojca i przez matkę, orzeka o powierzeniu bieżącej pieczy jednemu z nich i tym samym
ogranicza praktyczną styczność z dzieckiem drugiego rodzica. Dziecka jednak nikt nie pyta o
jego preferencje w tej kwestii. Po rozwodzie prawo dziecka do wychowywania przez obojga
rodziców jest najczęściej naruszane przez utrudnianie kontaktów drugiego rodzica z
dzieckiem, a sprawcą tego naruszenia jest najczęściej matka. Należyte wykonywanie
orzeczenia sądowego w tym zakresie wymaga wprowadzenia sankcji na rodzica, który go nie
respektuje. Powierzenie bezpośredniej pieczy jednemu rodzicowi nie oznacza przecież, że
drugi rodzic nie może domagać się zmiany tego orzeczenia, jeżeli zmieniły się okoliczności
(art.106 k.r.o.). Praktyka w tej dziedzinie w USA pokazuje, że zdecydowana postawa sądu
lub innej kompetentnej władzy jest skuteczna.
3. Wspomniane wyżej zagadnienie dotyczy wykonywania władzy rodzicielskiej i ingerencji
sądu w razie zagrożenia dobra dziecka. Tu pojawia się zagadnienie miejsca i roli dziecka w
postępowaniu sądowym w tej sprawie. Dominuje stanowisko, że dziecko nie jest
uczestnikiem postępowania sądowego, jednak treść art.573 k.p.c. wskazuje na inne
rozwiązanie. Skoro dziecko mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych może
podejmować czynności w postępowaniu dotyczącym jego osoby, trudno wykazać, że nie jest
ono uczestnikiem postępowania. W każdym razie sytuacja dziecka w postępowaniu sądowym
jest niejasna. Nie może być jednak wątpliwości, że sąd przed podjęciem decyzji powinien
poznać opinię dziecka.
4. Pojawił się projekt Europejskiej konwencji w sprawie kontaktów z dziećmi. Tematyka
wskazuje na bliski związek z zapewnieniem dziecku jego prawa do rodziny. Projekt ten ma
dwa odniesienia praktyczne. Pierwszy dotyczy zasięgu pojęcia kontaktów dziecka, tj. nie tylko
z rodzicami, ale co wyraźnie podkreślono z innymi osobami mającymi więź rodzinną z
dzieckiem. Chodzi więc o ochronę uczuć dziecka względem np. dziadków, rodzeństwa i
innych krewnych lub innych osób, z którymi dziecko łączą faktyczne więzi uczuciowe. W
związku z tym pojawia się potrzeba zmian legislacyjnych w kodeksie rodzinnym, który
właściwie wyraża tylko prawo rodziców do styczności z dzieckiem, a pomija prawo dziecka w
tym względzie. (art.113). Informuję jednak, że stosowne prace projektowe toczą się w
Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego (Zespół prawa rodzinnego). Opracowano już kilka
wersji projektowanych nowych przepisów przewidujących szczegółowe unormowanie pojęcia
kontaktów z dzieckiem, wyeksponowania uprawnienia samego dziecka i jego sprzeciwu w
tym względzie. Rozszerzenie tego uprawnienia na inne osoby poza rodzicami leży w interesie
dziecka, które rodzice często zaniedbują, albo traktują jak kartę przetargową w swoim
konflikcie. Dotychczas w precedensowym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał prawo dziadków
do osobistych kontaktów z dzieckiem, mimo oporu jednego z rodziców, jeżeli służą one
dobru dziecka. Nadszedł czas, aby tej idei nadać normatywną postać.
Drugi walor projektu konwencji dotyczy kontaktów transgranicznych i zapobieżeniu
wykorzystania kontaktu z dzieckiem przez jednego z rodziców dla destabilizacji sytuacji
dziecka ustalonej przez sąd.
5. Prawo dziecka do rodziny oznacza uprawnienie do styczności z matką i z ojcem,
niezależnie od tego, czy są małżonkami, czy dziecko jest pozamałżeńskie. Nie mam jednak
wątpliwości, że dziecko należy chronić przed umieszczeniem go w środowisku pary
jednopłciowej. Przede wszystkim związek taki nie tworzy rodziny, lecz jest jakąś formą życia
ludzi, z których pożycia fizycznego nigdy nie może narodzić się dziecko. Nie trzeba ponadto
mieć jakijkolwiek specjalistycznej wiedzy, aby twierdzić, że dziecko potrzebuje dla
prawidłowego, zrównoważonego rozwoju swojej osobowości wzorca męskiego i kobiecego.
Dlatego też ustawodawca preferuje adopcję przez małżonków, a nie przez osobę samotną.
Przyzwolenie w majestacie prawa w wielu państwach europejskich na adopcję przez
homoseksualistów (lesbijki) jest skandalem i rażącym pogwałceniem praw dziecka (art.3
Konwencji o prawach dziecka), a zwłaszcza prawa do wychowania w rodzinie. Przypomnę
tylko, że wspomniany przepis nakazuje we wszelkich działaniach uwzględnienie najlepszego
zabezpieczenia interesu dziecka. Okazuje się, że uleganie egoistycznym żądaniom i interesom
środowisk gejowskich jest dla niektórych parlamentów ważniejsze niż dobro dziecka. Jak na
to reagują organizacje strzegące wykonania praw dziecka,a w tym Komitet Praw Dziecka w
Genewie?
6. Natomiast korzystne dla dziecka rozwiązania co do znalezienia rodziny adopcyjnej
zapewnia kodeks rodzinny i opiekuńczy ( k.r.o.) oraz ratyfikowana przez Polskę konwencja
haska o przysposobieniu międzynarodowym. Realizuje się prawo dziecka do znalezienia na
trwałe środowiska rodzinnego w kraju lub za granicą i zapewnia kontrolę państwa
pochodzenia dziecka i państwa przyjmującego nad przebiegiem postępowania adopcyjnego i
losu dziecka po adopcji. Rzeczywiste efekty zależą od rzetelnego wykonania tych przepisów
przez odpowiedzialnych za to działaczy, funkcjonariuszy. Kodeks rodzinny przewidując różne
rodzaje adopcji, z różnym nasileniem i zakresem więzi rodzinnej pozwala uwzględnić różne
potrzeby dziecka do wychowania w rodzinie adopcyjnej.
7. Prawo dziecka do wychowania w rodzinie jest respektowane również przez wspieranie
rodziny w utrzymaniu dziecka. Temu celowi służą różnego rodzaju zasiłki dla matki w
związku z jej funkcją rodzicielską i macierzyńską, dla ojca lub matki w związku z ciężarem
utrzymania dziecka itd. Istotną rolę spełniał do niedawna fundusz alimentacyjny, który
jednak zlikwidowano i od 1 maja br. wprowadzono ustawę o świadczeniach rodzinnych, w
tym świadczenie z tytułu samotnego wychowywania dziecka. Przede wszystkim trzeba
podkreślić, że tzw. samotne wychowanie dziecka jest zupełnie innym zjawiskiem, niż zaliczka
na poczet brakujących alimentów wskutek bezskutecznej egzekucji. Samotność rodzica
dziecka nie ma często związku z obowiązkiem alimentacyjnym drugiego z rodziców, bo
ojcostwa w ogóle nie ustalono, a poza tym samotne wychowanie dziecka jest niekiedy
sposobem życia niektórych kobiet, a więc z wyboru, a nie sytuacją narzuconą. Ponadto,
samotne wychowanie dziecka jest często pozorne i nie sprawdzane przez organ udzielający
pomocy. Fundusz alimentacyjny opierał się na modelu zaliczek alimentacyjnych, jaki pojawił
się w wielu państwach europejskich, najwcześniej w skandynawskich. Na tym modelu oparto
się też w Rekomendacji R (82) 2 Komitetu Ministrów Rady Europy. Przywrócenie działania
funduszu alimentacyjnego wymagałoby jednak pewnych zmian co do sposobu poszukiwania
zwrotu świadczeń od nieściągalnego dłużnika oraz nakazu poszukiwania alimentów od
wszystkich członków rodziny zobowiązanych według kodeksu rodzinnego do alimentów ( inni
krewni, ojczym, macocha).
******
Jak już wcześniej wspomniałem, zagadnienie praw dziecka, jego miejsce w rodzinie nie ma
raczej związku z przynależnością do Unii Europejskiej. Nie można jednak lekceważyć
zagrożenia dla życia rodzinnego, jakie mogą pojawić się w przyszłości, gdy nasili się jeszcze
proces osłabiania więzi rodzinnej, destabilizacji małżeństwa, jako fundamentu założenia
rodziny, gdy zmaleje opór przeciwko żądaniom homoseksualistów całkowitego zrównania ich
pożycia z pożyciem mężczyzny i kobiety, z funkcją ojca i matki w rodzinie wychowującej
dziecko. Nie można wykluczyć nacisków jednych państw na inne państwa, aby zastosowały
ten rzekomy standard postępowania. Dlatego i troska o przyszły traktat konstytucyjny Unii
Europejskiej nie jest bez znaczenia dla zachowania suwerenności w tych doniosłych
sprawach ochrony dziecka, małżeństwa i rodziny.
Prawa dziecka po przystąpieniu do Unii Europejskiej - 16 czerwca 2004
r., Warszawa
W dniu 16 czerwca 2004 r. w Warszawie Rzecznik Praw Dziecka zorganizował ogólnopolską
konferencję pt. Prawa dziecka po przystapieniu do Unii Europejskiej". Konferencja była
odpowiedzią na ogromne zainteresowanie młodzieży szkolnej. Wspólnie z wybitnymi
naukowcami i młodzieżą Rzecznik chciał znaleźć odpowiedź na pytanie, czy przystąpienie
Polski do Unii Europejskiej zmieni standardy ochrony praw dziecka w naszym kraju.
Konferencja skierowana była głównie do młodzieży szkół podstawowych i gimnazjów
zainteresowanych problematyką integracji europejskiej.
Zagadnienia omawiane podczas konferencji:
1. Wystąpienie o charakterze ogólnym poprzedzające wystąpienia tematyczne:
- status praw człowieka oraz praw dziecka w porządku prawnym Unii Europejskiej - przegląd
norm prawa pierwotnego, ogólnych zasad prawa chronionych przez Trybunał Sprawiedliwości
oraz norm prawa wtórnego;
- stosunek prawa europejskiego do międzynarodowych instrumentów ochrony praw dziecka konwencje ONZ, Rady Europy, Międzynarodowej Organizacji Pracy;
- znaczenie regulacji prawnych Unii Europejskiej dla polskiego porządku prawnego po akcesji
- miejsce prawa europejskiego w systemie źródeł prawa RP.
2. Część szczegółowa - sześć wystąpień tematycznych ukazujących praktyczny wymiar
regulacji europejskich w zakresie ochrony praw określonych w ustawie o Rzeczniku Praw
Dziecka oraz ich wpływ na sytuację dzieci w Polsce:
- prawo do życia i ochrony zdrowia
- prawo do wychowania w rodzinie
- prawo do godziwych warunków socjalnych
- prawo do nauki
- ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem
oraz innym złym traktowaniem
- prawa dzieci niepełnosprawnych
Do udziału w Konferencji Rzecznik Praw Dziecka zaprosił 85 Szkolnych Klubów Europejskich z
całej Polski. W przerwach dzieci i młodzież przedstawiały dorobek swoich klubów w formie
prezentacji multimedialnych. Podczas prezentacji dzieci wymieniały się doświadczeniami
związanymi z działalnościa w SKE oraz miały możliwość dyskusji z wybitnymi naukowcami prelegantami i innymi gośćmi Konferencji.
Materiały wypracowane podczas konferencji oraz słownik terminologii europejskiej, w
szczególności terminologii prawno-instytucjonalnej, zostaną zebrane i wydane w formie
publikacji pokonferencyjnej.
Szczegółowy program Konferencji:
- Wystąpienie inauguracyjne Rzecznika Praw Dziecka Pawła Jarosa pt. "Ochrona prawna
dziecka po przystąpieniu do UE"
- Wystąpienie ogólne. Prof. dr hab. Cezary Mik: "Prawa dzieci w Unii Europejskiej" (aspekty
prawno-traktatowe)
Prezentacje multimedialne Szkolnych Klubów Europejskich
- Dr Wioletta Korporowicz: "Prawo dziecka do życia i ochrony zdrowia" (skrót wystąpienia)
- Prof. dr hab. Tadeusz Smyczyński: "Prawo dziecka do wychowania w rodzinie"
- Prof. dr hab. Józefina Hrynkiewicz: "Prawo dziecka do godziwych warunków socjalnych"
Prezentacje multimedialne Szkolnych Klubów Europejskich - cd.
- Prof. dr hab. Stanisław Leszek Stadniczeńko: "Ochrona dziecka przed przemocą,
okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem"
- Dr Sławomir Futyma: "Prawo dziecka do nauki" (skrót wystąpienia)
- Dr Małgorzata Szeroczyńska: "Prawa dzieci niepełnosprawnych"
- Podsumowanie konferencji: "Perspektywy rozwoju ochrony praw dziecka w Unii
Europejskiej oraz rola Polski w tym procesie"
Ochrona praw dziecka po przystąpieniu do UE
Wystąpienie inauguracyjne Rzecznika Praw Dziecka na konferencji "Prawa dziecka po
przystąpieniu do Unii Europejskiej"
"Ochrona praw dziecka po przystąpieniu do UE"
Droga Młodzieży, Szanowni Państwo,
Przystąpienie do Unii Europejskiej stwarza ogromne szanse dla młodego pokolenia w wielu
dziedzinach życia. Jego efekty z pewnością najszybciej ujawnią się w sferze edukacji,
swobody przemieszczania osób oraz wykorzystania światowych zdobyczy naukowych,
technicznych, kulturalnych i gospodarczych. Musimy mieć świadomość, że to epokowe
wydarzenie otwiera przed młodym pokoleniem Polaków niespotykane w historii naszego
kraju możliwości rozwoju, i to od nas - dorosłych będzie zależało tworzenie optymalnych
warunków, by możliwości te jak najlepiej wykorzystać. Dzisiejsza konferencja jest pierwszą
próbą kompleksowej oceny wpływu integracji z Unią Europejską na status praw dziecka w
Polsce oraz wskazania, w jakich obszarach praw dziecka oddziaływanie standardów unijnych
jest lub będzie najsilniejsze.
Zasada, iż każde dziecko ma prawo do szacunku dla swojej indywidualności, troskliwej opieki
i poważnego traktowania jako odrębna, pełnoprawna osoba, posiada powszechny charakter i
nie jest kwestionowana przez większość państw świata. Polska jest jednym z tych krajów,
który znalazł się w awangardzie walki o pełne uznanie praw dziecka i uczynienie ich
obowiązującym standardem prawa międzynarodowego. Po zakończeniu II wojny światowej
Polak, Ludwik Rajchman zaproponował utworzenie organizacji działającej na rzecz dobra
dzieci całego świata. W ten sposób powstał UNICEF - Fundusz Narodów Zjednoczonych na
Rzecz Dzieci.
W 1978 r., z polskiej inicjatywy, Komisja Praw Człowieka ONZ rozpoczęła prace nad
projektem Konwencji o Prawach Dziecka. Zanim ją uchwalono, dzieci nie były chronione w
sensie prawnym, a dorośli traktowali je jako "byty niepełnosprawne", na zasadzie - "dzieci
jeszcze nie mogą", "jeszcze nie rozumieją", "nie wiedzą", "jeszcze nie są". Po długich
dyskusjach, w dniu 20 listopada 1989 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
przyjęło Konwencję o Prawach Dziecka. Dziś jest to najważniejszy dokument chroniący
prawa dziecka. Określa się go jako światową konstytucję praw dzieci. Dzięki nimu dziecko
zaczęto traktować jako osobę, która ma swoje prawa oraz uznano, że należy je pytać o
zdanie w sprawach, które go dotyczą.
Najważniejsze założenia Konwencji Praw Dziecka to:
ˇ traktowanie dzieci jako odrębnych jednostek, które wymagają szczególnej opieki ze
względu na swą niedojrzałość,
ˇ szacunek dla indywidualności dziecka,
ˇ uznanie, że rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka,
ˇ przekonanie, że państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Postanowienia Konwencji odnoszą się do dziecka zarówno przed, jak i po urodzeniu.
Szczególne prawa przyznane zostały dzieciom niepełnosprawnym oraz pozbawionym
rodziców. Konwencja podkreśla prawa wszelkich mniejszości narodowych oraz grup
etnicznych do zachowania własnej kultury, religii i języka. Państwa, które przyjęły
Konwencję, a należą do tej grupy wszystkie kraje Unii Europejskiej, muszą realizować
zawarte w niej postanowienia. Komitet Narodów Zjednoczonych ds. Praw Dziecka - ciało
złożone z osiemnastu przedstawicieli różnych krajów świata, kontroluje, czy państwasygnatariusze wywiązują się dobrze z obowiązków wynikających z Konwencji. Komitet
analizuje sprawozdania przekazywane przez poszczególne rządy i formułuje pod ich adresem
konkretne zalecenia.
W Polsce, jak i w wielu innych państwach poszerzonej Unii Europejskiej (Belgia, Hiszpania,
Francja, Szwecja, Austria, Dania, Walia, Irlandia Północna, Litwa, Norwegia, Luksemburg,
Islandia) działają rzecznicy praw dziecka. Dbają oni o przestrzeganie praw najmłodszych
obywateli. Dzieci mogą zwracać się do nich, jeżeli ich prawa są łamane. Z chwilą
przystąpienia do Unii Europejskiej przyjęliśmy szereg nowych przepisów dotyczących ochrony
praw dziecka. Pamiętać jednak należy, że te, które obowiązywały przed akcesją, stały na
wysokim poziomie. Chodzi tu zarówno o ratyfikowane akty prawa międzynarodowego, jak
również o ustawodawstwo krajowe.
Unia Europejska nie posiada w chwili obecnej tak dobrze rozwiniętego systemu ochrony praw
dziecka, jak ONZ czy Rada Europy, a więc organizacje, do których od dawna należy Polska.
Szereg dokumentów prawnych, które przyjęto w Unii jest ściśle związanych z realizacją
szczegółowych celów tej struktury koncentrujących się głównie na integracji gospodarczej.
Odnoszą się one do pojedynczych, specjalistycznych zagadnień i nie tworzą całościowego
systemu ochrony praw dziecka. Większość z nich ma charakter deklaracji, rezolucji czy
rekomendacji, a więc nie są one dokumentami prawnie wiążącymi, lecz zachęcają państwa
do określonych działań. Część z nich ma jednak charakter wiążący - są to rozporządzenia,
dyrektywy, decyzje. Państwa członkowskie muszą stosować się do ich postanowień.
W większości tekstów wspólnotowych aktów prawnych odnoszących się do praw dzieci
zawarte zostało odwołanie do konkretnych artykułów Konwencji o Prawach Dziecka, co
wskazuje, iż jest ona traktowana jako akt prawny o charakterze podstawowym wśród
dokumentów chroniących prawa dzieci. Wagę Konwencji uznał także Europejski Trybunał
Sprawiedliwości, który stwierdził, że powinna ona stanowić podstawę aksjologiczną dla
wszelkich działań organów Unii oraz państw członkowskich. Zatem Unia i jej członkowie
powinni prowadzić taką politykę, która nie będzie sprzeczna ze zobowiązaniami wynikającymi
z ratyfikacji Konwencji.
Obecnie Unia Europejska nie posiada własnego dokumentu, który określałby w sposób
jednolity i kompleksowy prawa człowieka. Status tych praw, w tym także praw dziecka, z
pewnością zmieni się po przyjęciu Konstytucji Unii Europejskiej, która - poza przepisami
chroniącymi prawa wszystkich ludzi - będzie zawierać normy odnoszące się wprost do
ochrony szczególnych praw dziecka. Przepisy dotyczące dzieci to kilka ważnych artykułów
tzw. Karty Praw Podstawowych, która w całości zostanie włączona do tekstu Konstytucji.
Jeżeli prawa zawarte w Konstytucji zostaną złamane, będzie można ich dochodzić przed
Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości lub zgłaszać skargi do Rzecznika Praw
Obywatelskich Unii Europejskiej albo do Parlamentu Europejskiego. Są to organy
gwarantujące przestrzeganie praw człowieka w Unii. Można do nich występować, kiedy
instytucje Unii lub państwa członkowskie łamią te prawa.
Z pewnością wejście Polski do Unii Europejskiej pozwoli dzieciom na korzystanie z nowych
możliwości w takich obszarach, jak: edukacja (chociażby prostszy dostęp do szkół, uczelni w
innych państwach europejskich); ochrona zdrowia (ułatwiony dostęp do ośrodków i klinik
zdrowia w państwach UE); turystyka (swobodne przemieszczanie się i podróżowanie).
Wzmocniona zostanie także ochrona praw dzieci niepełnosprawnych, które powinny być
otoczone szczególną troską i opieką. W chwili obecnej w Polsce niejednokrotnie występują
problemy z zabezpieczeniem materialnym należnych tym dzieciom świadczeń tj. opieki
rehabilitacyjnej, skutecznego dostępu do nauki i oświaty, przygotowania zawodowego oraz
zapewnienia im możliwości rekreacyjnych. Wejście Polski do UE, a zarazem dostęp do
funduszy pomocowych otwiera możliwość skorzystania z dodatkowych środków finansowych
na rehabilitację dzieci niepełnosprawnych, skomplikowane i drogie leczenie (w tym zabiegi
operacyjne) oraz likwidowanie barier architektonicznych. Powinno to wpłynąć na wyższy
stopień zintegrowania dzieci niepełnosprawnych ze społeczeństwem oraz ich osobisty rozwój,
w tym rozwój kulturalny i duchowy.
Podsumowując, prawa dziecka w Polsce są kompleksowo chronione przez prawo, w tym
przez przyjęte dokumenty międzynarodowe. Przystąpienie do Unii Europejskiej nie wpłynie
zatem na zmianę tego, co już zostało w naszym prawie zagwarantowane np. powszechna i
obowiązkowa edukacja, powszechny dostęp dzieci do opieki zdrowotnej. Może natomiast
spowodować wzmocnienie i poszerzenie zakresu ochrony wielu istotnych praw dziecka.
Należy jednocześnie pamiętać, że w pewnych dziedzinach, jak na przykład funkcjonowanie
Rzecznika Praw Dziecka to Polska może stanowić wzór dla wielu państw Unii, które takiej
instytucji jeszcze nie posiadają. Władze tych państw, przygotowując się do utworzenia
własnych, niezależnych instytucji chroniących prawa dzieci, zwracają się często do polskiego
Rzecznika z prośbą o przedstawienie modelu funkcjonowania tego urzędu oraz podzielenie
się doświadczeniami wynikającymi z kilkuletniej działalności. Problemy, z jakimi zmaga się
Polska, jeżeli chodzi o realizację praw i potrzeb dziecka, wiążą się głównie z praktyką zabezpieczeniem materialnym i świadomością istnienia tych praw, ich znaczenia oraz
konieczności kierowania się nimi przez instytucje i zwykłych ludzi w codziennym działaniu.
Stąd ważna rola edukacji dotyczącej praw dziecka, czego wyrazem jest dzisiejsza
konferencja. Mam nadzieję, że pomoże ona w większym stopniu zrozumieć zmiany, które
zachodzą pod wpływem postępującej integracji europejskiej, a dzieciom i młodzieży pozwoli
jeszcze lepiej poznać przysługujące im prawa. Tego życzę wszystkim uczestnikom dzisiejszej
konferencji.
Przekształcanie placówek w prorodzinne formy opieki nad dzieckiem
(uwagi i wnioski Biura Rzecznika Praw Dziecka do dotychczasowych działań samorządów)
Przekształcanie istniejących form opieki instytucjonalnej, rozwój rodzinnych form opieki z
jednoczesną pracą na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej to zadania powiatów powiatowych centrów pomocy rodzinie. Samorządy podejmują działania na rzecz
ograniczenia wielkości placówek i rozwoju rodzinnych form opieki mając świadomość
określonych standardów opieki nad dzieckiem - do roku 2006 wszystkie placówki opiekuńcze
powinny liczyć do 30 wychowanków.
Decyzje o przekształcaniu systemu opieki na danym terenie wiążą się z koniecznością
ograniczania wielkości placówek, często ich likwidacji lub wygaszania działalności z
równoczesnym rozwojem rodzinnych form opieki: rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka,
małe placówki z grupami dla usamodzielnianych wychowanków itp. Są to niekiedy decyzje
trudne naruszające stan istniejący i interesy grup pracowniczych, których dotyczą.
Bardzo ważne jest by działania reorganizujące system opieki podejmowane były z
uwzględnieniem stanu prawnego, interesów dzieci i zabezpieczenia interesów pracowniczych.
Rzecznik Praw Dziecka z uwagą śledzi decyzje powiatów, które jako pierwsze podjęły się
tego trudnego zadania. Sukces lub porażka "pionierów" przekształceń może mieć wpływ na
tempo i zakres zmian.
Poniższe wystąpienie oparte jest o wnioski Zespołu Badań i Analiz Biura Rzecznika praw
Dziecka. Mamy nadzieję, że analiza procedur podejmowanych przy przekształceniach,
badanie przyczyn protestów dzieci i młodzieży oraz pracowników placówek, analiza
wypowiedzi zwolenników i przeciwników zmian pomoże samorządom powiatowym oraz
nadzorowi wojewódzkiemu w podejmowaniu kolejnych decyzji służących realizacji prawa
dziecka do wychowania w rodzinie i rozwijania systemu opieki opartego o prymat rodzinnych
form opieki zastępczej. .
Rzecznik Praw Dziecka popiera działania w celu przekształcenia istniejących form opieki
instytucjonalnej na rzecz stworzenia systemu opartego o rodzinne formy opieki i pracę na
rzecz powrotu dzieci do rodzin naturalnych.
Działanie to służy dobru dziecka i jest wywiązaniem się władz samorządowych z obowiązku
podjęcia realizacji prawa dzieci do wychowania w rodzinie i rozwijania systemu opieki
opartego o prymat form rodzinnych.
Jednocześnie Rzecznik Praw Dziecka przestrzega konstytucyjnej zasady pomocniczości nie
wypowiadając się wprost o możliwych rozwiązaniach problemu (Konflikt we Wrocławiu, w
sprawie likwidacji domu dziecka, znajdował się na takim etapie, że jego rozstrzygnięcie leżało
w gestii i kompetencjach samorządu - RPD, poza zbadaniem, czy nie doszło w wyniku
konfliktu do naruszenia praw dziecka, nie widział potrzeby bezpośredniej ingerencji.).
Powinności placówki oraz powiatowego centrum pomocy rodzinie w świetle
standardów prawa i zasad dotyczących praw dziecka.
Zgodnie z zasadą kierowania się w planowanych działaniach dobrem dziecka zarówno na
kadrze pedagogicznej placówki, jak i na pracownikach opieki społecznej spoczywa obowiązek
podjęcia wszelkich działań na rzecz przygotowania dzieci do oczekującej ich zmiany,
uwzględnienia woli i opinii wychowanków, podjęcia ostatecznych decyzji, z jak najlepszym
zabezpieczeniem interesów dziecka. (Właściwe zabezpieczenie interesów dziecka to nie
forma oddziaływań fakultatywnych, to zawodowy i prawny obowiązek osób
i instytucji działających na rzecz dziecka.)
Przy doborze właściwego typu placówki i formy opieki należy kierować się zasadnością
umieszczenia dziecka w danej formie opieki (Pod pojęciem zasadności należy uznać
uwzględnienie orzeczenia, opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, zaświadczenia o
stanie zdrowia, wywiadu środowiskowego, diagnozy sytuacji dziecka, opinię i wniosek
placówki, opiekuna prawnego, dotychczasowe doświadczenia życiowe i wolę
zainteresowanego).
Poszanowanie dobra i praw dziecka, w tym prawa do wysłuchania go w toku podejmowania
decyzji, które go dotyczą (art. 12 KoPD, par. 11 i 35 rozporządzenia MPiPS
w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych).Powyższa zasada powinna dotyczyć
akceptacji przez dzieci zmiany placówki i zmiany formy opieki np. z DDz na RDDz.
Prymat rodzinnych form opieki - to zobowiązanie placówki i PCPR-u do działań na rzecz
powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinnej formie opieki lub w adopcji
(par. 39 rozporządzenia).
Aktywność na rzecz usamodzielniania wychowanka - jako długotrwały proces wychowawczy
na rzecz nabywania przez wychowanka umiejętności samodzielnego życia. Proces ten
powinien kończyć się opracowanym planem z określonymi zobowiązaniami stron, terminami
realizacji (par.: 6, 35 i 36 rozporządzenia).
Do szczegółowych obowiązków kadry pedagogicznej placówki w świetle w/w
rozporządzenia oraz rozporządzenia MPiPS w sprawie udzielania pomocy na kontynuowanie
nauki, usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem osobom opuszczającym rodziny
zastępcze, niektóre typy placówek opiekuńczo-wychowawczych i domów pomocy społecznej,
zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich oraz specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze
należy:



Przygotowanie dzieci, w miarę możliwości, do samodzielnego życia.
Posiadanie diagnozy stanu psychofizycznego i sytuacji życiowej dziecka, ustalenie
wskazań do opieki.
Prowadzenie dokumentacji dziecka w postaci: indywidualnego planu pracy
z dzieckiem, karty pobytu dziecka, planu usamodzielnienia (Procesem
wychowawczym dziecka kieruje wychowawca - jest on odpowiedzialny za planowanie
i realizację powyższych zadań. Zadania te wychowawca realizuje w uzgodnieniu
z wychowankiem, w porozumieniu z psychologiem, pedagogiem, pracownikiem
socjalnym, na podstawie: informacji o dziecku z dokumentów, analizy zmian
psychofizycznych zachodzących u wychowanka w procesie rozwoju, oceny efektów
współpracy z rodziną i innych istotnych informacji. Proces wychowawczy zakłada
modyfikację w/w dokumentów w miarę zmieniającej się sytuacji dziecka.).

Powołanie zespołu do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka. Zespół ten po
przeanalizowaniu sytuacji rodzinnej i psychospołecznej dziecka wnioskuje do
powiatowego centrum pomocy rodzinie o zasadności dalszego pobytu dziecka
w placówce bądź też o zmianie placówki lub formy opieki.
Do działań Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie na rzecz dzieci, w świetle w/w
przepisów, należy






Dobór typu placówki, właściwej formy opieki,
Przeniesienie dziecka do innej placówki ( analogicznie do innej formy opieki) - na
wniosek wychowawcy lub dyrektora, po zasięgnięciu opinii Zespołu ds. okresowej
oceny oraz po zasięgnięciu opinii dziecka. (Przeniesienie dziecka umieszczonego w
placówce na mocy orzeczenia sądowego do innej formy opieki wymaga zgody
właściwego sądu.),
Wskazanie pracownika socjalnego do utrzymywania stałego kontaktu z placówką
(pracownik ten może uczestniczyć w posiedzeniach Zespołu ds. okresowej oceny
zasadności pobytu dziecka),
Wyznaczenie opiekuna usamodzielnienia.
Opracowanie i realizacja planu usamodzielnienia z określeniem form przysługującej
pomocy finansowej, rzeczowej i mieszkaniowej, określeniem harmonogramu i
terminów realizacji. (Plan ten powinien powstawać w ścisłej współpracy z
wychowawcą odpowiedzialnym za wychowanka i z aktywnym udziałem wychowanka przy braku współpracy ze strony wychowanka powinien być on informowany o
podejmowanych działaniach w sposób udokumentowany.),
Wsparcie i pomoc następcza dla usamodzielnionego wychowanka, z określeniem
osoby za to odpowiedzialnej.
Analiza dokumentacji i działań podjętych w sprawie likwidacji Domu Dziecka we Wrocławiu
wskazywała na konsekwentne i zaplanowane działania władz Miasta Wrocławia
przekształcania istniejących form opieki instytucjonalnej nad dziećmi poprzez stworzenia
systemu opartego o rodzinne formy opieki i pracę na rzecz powrotu dzieci do rodzin
naturalnych.
Wnioski :



Służby nadzoru pedagogicznego Wojewody powinny nadzorować realizację programy
likwidacji placówek oraz działania na rzecz przygotowania dzieci do zmian w ramach
sprawowania nadzoru pedagogicznego oraz odpowiedzialności za przestrzeganie praw
dziecka - likwidacja placówki powinna być poprzedzona działaniami kadry na rzecz
przygotowania wychowanków do zmian.
Wskazany przez PCPR pracownik socjalny powinien aktywnie włączyć się w pracę
zespołów ds. okresowej oceny sytuacji dziecka - daje to możliwość, wspólnie z kadrą
pedagogiczną, podejmowania właściwych działań na rzecz przygotowania dzieci i
młodzieży do decyzji o zmianie placówki lub formy opieki.
W decyzjach Zespołu powinna być uwzględniona sytuacja rodzinna, stan zdrowia
wychowanków, ich dotychczasowe doświadczenia z wychowania w placówkach i
rodzinach zastępczych oraz powinna być zasięgnięta opinia dzieci w sposób nie
budzący wątpliwości (Jest to ważne szczególnie u tych wychowanków, którzy mają za
sobą "złe doświadczenia" z nieudanych pobytów w rodzinach zastępczych.).




W przypadku form rodzinnych - rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka - zgoda
wychowanka powyżej 13 roku życia powinna być decydująca. Przy braku akceptacji
dla tej formy opieki powinno się zaproponować opiekę instytucjonalną w innym domu
dziecka.
Przed wyrażeniem zgody na rodzinną formę opieki niezbędny powinien być kontakt
wychowanka z rodziną prowadzącą RDDz w celu umożliwienia wzajemnego poznania
się i wzajemnej akceptacji
Przy zmianie typu placówki z socjalizacyjnej na rodzinną wniosek placówki, po jego
akceptacji przez PCPR, powinien być przedłożony właściwemu sądowi.
Indywidualne plany usamodzielnień powinny zawierać formy i zakres udzielanej
pomocy, warunki i zobowiązania obu stron, terminy realizacji oraz powinny być
podpisane przez wychowanka i opiekuna usamodzielnienia.
Wnioski ogólne:



W obecnych przepisach brak jest określenia terminów podejmowania wielu istotnych
działań na rzecz dobra dziecka. W tym przypadku nie ma określonej cezury podjęcia
niezbędnych działań zarówno przez kadrę pedagogiczną placówki, jak i przez organ
prowadzący. Placówka opiekuńcza likwidowana jest tak, jak każda samorządowa
jednostka budżetowa - poinformowanie dziecka o decyzji i proponowanej nowej
formie opieki nawet w "ostatniej chwili" nie narusza litery prawa.
Brak określenia procedur wygaszania placówki, z jednoczesnym określeniem
harmonogramu działań na rzecz przygotowania wychowanków do podjęcia właściwej
decyzji uwzględniającej ich zdanie.
Pośród potencjalnych i rzeczywistych osób i instytucji deklarujących chęć
niesienia pomocy dzieciom należy wykluczyć tych, którzy problematykę
dziecka i jego praw widzą w wymiarze walki i sensacji, a jedynym ich
pomysłem na rozwiązanie problemów jest nagłośnienie sprawy w mediach
i chęć wypromowania siebie.
Konwencja o Prawach Dziecka
Konwencja o Prawach Dziecka
zmiany: 1999-09-02; Dz.U.2000.2.11
KONWENCJA
O PRAWACH DZIECKA
przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
dnia 20 listopada 1989 r.
W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej
PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
podaje do powszechnej wiadomości:
W dniu 20 listopada 1989 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych Konwencja o prawach dziecka w następującym brzmieniu:
Przekład
KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
PREAMBUŁA
Państwa-Strony niniejszej konwencji,
uważając, że zgodnie z zasadami zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych uznanie
wrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej
jest podstawą wolności, sprawiedliwości oraz pokoju na świecie,
mając na uwadze, że ludy Narodów Zjednoczonych potwierdziły w Karcie swą wiarę w
podstawowe prawa człowieka oraz w godność i wartość jednostki ludzkiej i postanowiły
sprzyjać postępowi społecznemu oraz osiąganiu lepszego poziomu życia w warunkach
większej wolności,
uznając, że Narody Zjednoczone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w
Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka zgodziły się i proklamowały, iż każdy człowiek
uprawniony jest do korzystania z zawartych w nich praw i wolności, bez względu na
jakiekolwiek różnice wynikające z przynależności rasowej, koloru skóry, płci, języka, religii,
poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu
majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych,
przypominając, że w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narody Zjednoczone
proklamowały, iż dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy,
wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne
środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być
otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje
obowiązki w społeczeństwie,
uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno
wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia,
uważając, że dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako
indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie
Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności,
równości i solidarności,
mając na uwadze, że potrzeba otoczenia dziecka szczególną troską została wyrażona w
Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka z 1924 r. oraz Deklaracji Praw Dziecka przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne 20 listopada 1959 r. i uznanej w Ogólnej Deklaracji Praw Człowieka, w
Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (w szczególności w artykułach
23 i 24), w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (w
szczególności w artykule 10), jak również w statutach i stosownych dokumentach
wyspecjalizowanych agencji i międzynarodowych organizacji zajmujących się zapewnieniem
dobrobytu dzieciom,
mając na uwadze, że - jak wskazano w Deklaracji Praw Dziecka - „dziecko, z uwagi na swoją
niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej
ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu",
przypominając postanowienia Deklaracji Zasad Społecznych i Prawnych odnoszących się do
ochrony i dobra dziecka ze szczególnym odniesieniem do umieszczania w rodzinie zastępczej
oraz adopcji w wymiarze krajowym i międzynarodowym, podstawowe minimum zasad
Narodów Zjednoczonych odnośnie do wymierzania sprawiedliwości wobec nieletnich („Zasady
Pekińskie" ) oraz Deklarację o ochronie kobiet i dzieci w sytuacjach nadzwyczajnych i w
czasie konfliktów zbrojnych,
uznając, że we wszystkich krajach świata są dzieci żyjące w wyjątkowo trudnych warunkach i
że wymagają one szczególnej troski,
biorąc w należyty sposób pod uwagę znaczenie tradycji i wartości kulturowych każdego
narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka,
uznając wagę międzynarodowej współpracy dla poprawy warunków życia dzieci w każdym
kraju, szczególnie w krajach rozwijających się,
uzgodniły, co następuje:
CZĘŚĆ I
Art. 1.
W rozumieniu niniejszej konwencji „dziecko" oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej
osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej
pełnoletność.
Art. 2.
1. Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa
zawarte w niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji,
niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu
majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakiegokolwiek innego tego
dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawnego.
2. Państwa-Strony będą podejmowały właściwe kroki dla zapewnienia ochrony dziecka przed
wszelkimi formami dyskryminacji lub karania ze względu na status prawny, działalność,
wyrażane poglądy lub przekonania religijne rodziców dziecka, opiekunów prawnych lub
członków rodziny.
Art. 3.
1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub
prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze,
sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.
2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w
jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców,
opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą
podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.
3. Państwa-Strony czuwają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za
opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne
władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących
właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru.
Art. 4.
Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania ustawodawczo-administracyjne oraz
inne dla realizacji praw uznanych w niniejszej konwencji. Odnośnie do praw ekonomicznych,
socjalnych oraz kulturalnych Państwa-Strony będą podejmowały takie działania przy
maksymalnym wykorzystaniu środków będących w ich dyspozycji oraz - gdy okaże się to
konieczne - w ramach współpracy międzynarodowej.
Art. 5.
Państwa - Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców lub, w
odpowiednich przypadkach, członków dalszej rodziny lub środowiska, zgodnie z miejscowymi
obyczajami, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie odpowiedzialnych za dziecko, do
zapewnienia mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości
ukierunkowania go i udzielenia mu rad przy korzystaniu przez nie z praw przyznanych mu w
niniejszej konwencji.
Art. 6.
1. Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia.
2. Państwa-Strony zapewnią, w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju
dziecka.
Art. 7.
1. Niezwłocznie po urodzeniu dziecka zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od
momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa
oraz, jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką.
2. Państwa-Strony zapewnią, aby te prawa stały się zgodne z ich prawem wewnętrznym oraz
z ich międzynarodowymi zobowiązaniami w tej dziedzinie, w szczególności w przypadkach,
gdyby brak tych uregulowań spowodował, iż dziecko zostałoby bezpaństwowcem.
Art. 8.
1. Państwa-Strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do
zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych,
zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji.
2. W przypadku gdy dziecko zostało bezprawnie pozbawione części lub wszystkich
elementów swojej tożsamości, Państwa-Strony okażą właściwą pomoc i ochronę w celu jak
najszybszego przywrócenia jego tożsamości.
Art. 9.
1. Państwa-Strony zapewnią, aby dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew
ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi
sądowemu, zdecydują zgodnie z obowiązującym prawem oraz stosowanym postępowaniem,
że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka
decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony
rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję odnośnie do
miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka.
2. W każdym postępowaniu podejmowanym stosownie do ustępu 1 niniejszego artykułu
należy umożliwić wszystkim zainteresowanym stronom uczestnictwo w tym postępowaniu
oraz wyrażenie przez nie swoich opinii.
3. Państwa-Strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga
rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z
obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym
interesem dziecka.
4. W przypadku gdy tego rodzaju separacja jest wynikiem działania podjętego przez
Państwo-Stronę, takiego jak zatrzymanie, uwięzienie, wygnanie, deportacja lub śmierć (w
tym śmierć spowodowana jakąkolwiek przyczyną podczas zatrzymania przez państwo)
jednego lub obojga rodziców dziecka lub dziecka, państwo zapewni, na żądanie, rodzicom
dziecka, dziecku lub - jeżeli będzie to właściwe - innemu członkowi rodziny podanie istotnych
informacji dotyczących miejsca pobytu nieobecnego(ych) członka(ów) rodziny, jeśli treść tej
informacji nie przyniesie szkody dobru dziecka. Ponadto Państwa-Strony zapewnią, aby
wniesienie takiej prośby samo przez się nie pociągało żadnych ujemnych następstw dla
osoby (osób), której(ych) dotyczy.
Art. 10.
1. Zgodnie z wynikającymi z postanowienia artykułu 9 ustęp 1 obowiązkiem Państw-Stron
wnioski składane przez dziecko lub przez jego rodziców odnośnie do wjazdu lub opuszczenia
Państwa-Strony w celu łączenia rodziny będą rozpatrywane przez Państwa-Strony w sposób
przychylny, humanitarny i w szybkim trybie. Państwa-Strony ponadto zapewnią, aby złożenie
takiego wniosku nie pociągało za sobą ujemnych skutków dla wnioskodawców oraz członków
ich rodzin.
2. Dziecko, którego rodzice przebywają w różnych państwach, będzie miało prawo do
utrzymywania regularnych, z wyjątkiem okoliczności nadzwyczajnych, osobistych stosunków i
bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców. W tym celu oraz zgodnie z obowiązkiem
Państw-Stron wynikającym z postanowienia artykułu 9 ustęp 2 Państwa-Strony będą
respektowały prawo dziecka oraz jego rodziców do opuszczenia każdego kraju, w tym
własnego, oraz powrotu do ich własnego kraju. Prawo do opuszczenia dowolnego kraju
będzie podlegać tylko takim ograniczeniom, które są określone przez prawo i które są
niezbędne dla ochrony bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, zdrowia i
moralności społecznej lub praw i swobód innych osób, zgodnych z pozostałymi prawami
uznanymi w niniejszej konwencji.
Art. 11.
1. Państwa-Strony będą podejmowały kroki dla zwalczania nielegalnego transferu dzieci oraz
ich nielegalnego wywozu za granicę.
2. W tym celu Państwa-Strony będą popierały zawieranie odpowiednich umów dwustronnych
lub wielostronnych albo przystępowania do istniejących już umów.
Art. 12.
1. Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych
poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach
dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości
dziecka.
2. W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się
w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio
lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami
proceduralnymi prawa wewnętrznego.
Art. 13.
1. Dziecko będzie miało prawo do swobodnej wypowiedzi; prawo to ma zawierać swobodę
poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei wszelkiego rodzaju, bez
względu na granice, w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w formie artystycznej
lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka.
2. Wykonywanie tego prawa może podlegać pewnym ograniczeniom, lecz tylko takim, które
są przewidziane przez prawo i które są konieczne:
a) dla poszanowania praw lub reputacji innych osób albo
b) do ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego, bądź zdrowia albo
moralności społecznej.
Art. 14.
1. Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania.
2. Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców lub, w odpowiednich
przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego
prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka.
3. Swoboda wyrażania wyznawanej religii lub przekonań może podlegać tylko takim
ograniczeniom, które są przewidziane prawem i są konieczne do ochrony bezpieczeństwa
narodowego i porządku publicznego, zdrowia lub moralności społecznej bądź podstawowych
praw i wolności innych osób.
Art. 15.
1. Państwa-Strony uznają prawa dziecka do swobodnego zrzeszania się oraz wolności
pokojowych zgromadzeń.
2. Na wykonywanie tych praw nie mogą być nakładane jakiekolwiek ograniczenia, z
wyjątkiem tych, które są zgodne z prawem i które są konieczne w społeczeństwie
demokratycznym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa narodowego, porządku
publicznego, ochrony zdrowia bądź moralności społecznej lub ochrony praw i wolności innych
osób.
Art. 16.
1. Żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego
życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję ani bezprawnym
zamachom na jego honor i reputację.
2. Dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko tego rodzaju ingerencji lub zamachom.
Art. 17.
Państwa-Strony uznają ważną rolę spełnianą przez środki masowego przekazu i zapewnią,
aby dziecko miało dostęp do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł
krajowych i międzynarodowych, szczególnie do tych, które mają na uwadze jego dobro w
wymiarze społecznym, duchowym i moralnym oraz jego zdrowie fizyczne i psychiczne. W tym
celu Państwa-Strony będą:
a) zachęcały środki masowego przekazu do rozpowszechniania informacji i materiałów,
korzystnych dla dziecka w wymiarze społecznym oraz kulturalnym, zgodnie z duchem
artykułu 29;
b) zachęcały do rozwoju współpracy międzynarodowej w dziedzinie wytwarzania, wymiany
oraz rozpowszechniania tego rodzaju informacji i materiałów, pochodzących z różnorodnych
kulturowych źródeł krajowych oraz międzynarodowych;
c) zachęcały do wydawania i rozpowszechniania książek dla dzieci;
d) zachęcały środki masowego przekazu, aby w szczególny sposób uwzględniały potrzeby
językowe dzieci należących do mniejszości narodowych lub do rdzennej społeczności;
e) zachęcały do rozwijania odpowiednich kierunków działalności dla ochrony dzieci przed
informacjami i materiałami szkodliwymi z punktu widzenia ich dobra, mając na względzie
postanowienia artykułów 13 i 18.
Art. 18.
1. Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego uznania zasady, że oboje
rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w
określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za
wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być
przedmiotem ich największej troski.
2. W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji PaństwaStrony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w
wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowywaniem dzieci oraz zapewnią
rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi.
3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia dzieciom
pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji i zakładów w zakresie opieki
nad dziećmi, do których są one uprawnione.
Art. 19.
1. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej,
administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi
formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego
traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, dzieci pozostających
pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę
nad dzieckiem.
2. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne
przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz
osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również innych form działań prewencyjnych
dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania
wymienionych wyżej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to
właściwe - ingerencję sądu.
Art. 20.
1. Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze
względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do
specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa.
2. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę
zastępczą.
3. Tego rodzaju opieka może obejmować, między innymi, umieszczenie w rodzinie
zastępczej, Kafala w prawie islamskim, adopcję lub - gdy jest to niezbędne - umieszczenie w
odpowiedniej instytucji powołanej do opieki nad dziećmi. Przy wyborze odpowiednich
rozwiązań należy w sposób właściwy uwzględniać wskazania w zachowaniu ciągłości w
wychowaniu dziecka oraz jego tożsamości etnicznej, religijnej, kulturowej i językowej.
Art. 21.
Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka
było celem najwyższym, i będą:
a) czuwać, aby adopcja dziecka odbywała się tylko z upoważnienia kompetentnych władz,
które będą decydować - zgodnie z obowiązującym prawem i postępowaniem oraz na
podstawie wszelkich stosownych i wiarygodnych informacji - o tym, że adopcja jest
dopuszczalna ze względu na sytuację dziecka w odniesieniu do rodziców, krewnych i
opiekunów prawnych, oraz - w przypadku gdy jest to wymagane - aby osoby zainteresowane
świadomie wyraziły zgodę na adopcję po przeprowadzeniu z nimi niezbędnych konsultacji;
b) traktować adopcję związaną z przeniesieniem dziecka do innego kraju jako zastępczy
środek opieki nad dzieckiem, jeżeli nie może być ono umieszczone w rodzinie zastępczej lub
adopcyjnej albo nie można mu zapewnić w żaden inny odpowiedni sposób opieki w kraju
jego pochodzenia;
c) dbać o to, aby dziecko adoptowane do innego kraju miało zabezpieczenie gwarancyjne i
poziom życia odpowiednie do tych, które byłyby zapewnione w przypadku adopcji krajowej;
d) podejmować wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia, aby w przypadku adopcji do innego
kraju osoby w niej zaangażowane nie uzyskały z tego powodu niestosownych korzyści
finansowych;
c) sprzyjać osiąganiu celów niniejszego artykułu, tam gdzie jest to stosowne, przez
zawieranie dwustronnych lub wielostronnych porozumień lub umów, a także dążyć w ich
ramach do zapewnienia, aby umieszczenie dziecka w innym kraju odbywało się za
pośrednictwem kompetentnych władz lub organów.
Art. 22.
1. Państwa-Strony podejmą właściwe kroki dla zapewnienia, aby dziecko, które ubiega się o
status uchodźcy bądź jest uważane za uchodźcę w świetle odpowiednich przepisów prawa
międzynarodowego lub wewnętrznego stosowanego postępowania, w przypadku gdy
występuje samo lub towarzyszą mu rodzice bądź inna osoba, otrzymało odpowiednią
ochronę i pomoc humanitarną przy korzystaniu z odpowiednich praw zawartych w niniejszej
konwencji lub innych międzynarodowych aktach dotyczących praw człowieka oraz innych
dokumentach w sprawach humanitarnych, których wspomniane Państwa są Stronami.
2. W tym celu Państwa-Strony zapewnią, w stopniu, jaki uznają za właściwy, współdziałanie
w wysiłkach podejmowanych przez Narody Zjednoczone i inne kompetentne organizacje
międzynarodowe oraz pozarządowe, współpracujące z Narodami Zjednoczonymi, dla
udzielenia ochrony i pomocy takiemu dziecku oraz odnalezienia jego rodziców lub innych
członków rodziny dziecka uchodźcy w celu uzyskania informacji niezbędnych do ponownego
połączenia go z rodziną. W przypadkach gdy nie można odnaleźć rodziców ani innych
członków rodziny, dziecko zostanie otoczone taką samą opieką, jak dziecko pozbawione stale
bądź czasowo swojego otoczenia rodzinnego z jakichkolwiek przyczyn, zgodnie z
postanowieniami niniejszej konwencji.
Art. 23.
1. Państwa-Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno
mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność,
umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka
w życiu społeczeństwa.
2. Państwa-Strony uznają prawo dziecka niepełnosprawnego do szczególnej troski i będą
sprzyjały oraz zapewniały, stosownie do dostępnych środków, rozszerzanie pomocy
udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi.
Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i będzie stosowna do warunków dziecka
oraz sytuacji rodziców lub innych osób, które się nim opiekują.
3. Uznając szczególne potrzeby dziecka niepełnosprawnego, pomoc, o której mowa w
ustępie 2 niniejszego artykułu, będzie udzielana bezpłatnie tam, gdzie jest to możliwe, z
uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się
dzieckiem, i ma zapewnić, aby niepełnosprawne dziecko posiadało skuteczny dostęp do
oświaty, nauki, opieki zdrowotnej, opieki rehabilitacyjnej, przygotowania zawodowego oraz
możliwości rekreacyjnych, realizowany w sposób prowadzący do osiągnięcia przez dziecko
jak najwyższego stopnia zintegrowania ze społeczeństwem oraz osobistego rozwoju, w tym
jego rozwoju kulturalnego i duchowego.
4. Państwa-Strony będą sprzyjać, w duchu współpracy międzynarodowej, wymianie
odpowiednich informacji w zakresie profilaktyki zdrowotnej oraz leczenia medycznego,
psychologicznego i funkcjonalnego dzieci niepełnosprawnych, w tym rozpowszechnianiu i
umożliwianiu dostępu do informacji dotyczących metod rehabilitacji oraz kształcenia i
przygotowania zawodowego, w celu umożliwienia Państwom-Stronom poprawy ich
możliwości i kwalifikacji oraz w celu wzbogacenia ich doświadczeń w tych dziedzinach. W
związku z tym potrzeby krajów rozwijających się będą uwzględniane w sposób szczególny.
Art. 24.
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w
zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do
zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki
zdrowotnej.
2. Państwa-Strony będą dążyły do pełnej realizacji tego prawa, a w szczególności podejmą
niezbędne kroki w celu:
a) zmniejszenia śmiertelności wśród noworodków i dzieci;
b) zapewnienia udzielania koniecznej pomocy oraz opieki zdrowotnej wszystkim dzieciom, ze
szczególnym uwzględnieniem rozwoju podstawowej opieki zdrowotnej;
c) zwalczania chorób i niedożywienia, w tym - w ramach podstawowej opieki zdrowotnej przez wykorzystanie między innymi łatwo dostępnych technik oraz przez dostarczanie
odpowiednich pożywnych produktów żywnościowych i wody pitnej, z uwzględnieniem
niebezpieczeństwa oraz ryzyka zanieczyszczenia środowiska naturalnego;
d) zapewnienia matkom właściwej opieki zdrowotnej w okresie przed i po urodzeniu dziecka;
e) zapewnienia, aby wszystkie grupy społeczne, w szczególności rodzice oraz dzieci, były
informowane i posiadały dostęp do oświaty oraz otrzymywały wsparcie w korzystaniu z
podstawowej wiedzy w zakresie zdrowia dziecka i karmienia, korzyści z karmienia piersią,
higieny i warunków zdrowotnych otoczenia, a także zapobiegania wypadkom;
f) rozwoju profilaktycznej opieki zdrowotnej, poradnictwa dla rodziców oraz wychowania i
usług w zakresie planowania rodziny.
3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe i skuteczne kroki na rzecz zniesienia
tradycyjnych praktyk przynoszących szkodę zdrowiu dziecka.
4. Państwa-Strony zobowiązują się działać na rzecz sprzyjania i zachęcania do rozwoju
współpracy międzynarodowej w celu stopniowego osiągania pełnej realizacji praw uznanych
w niniejszym artykule. W związku z tym szczególna uwaga będzie zwrócona na potrzeby
krajów rozwijających się.
Art. 25.
Państwa-Strony uznają prawo dziecka, umieszczonego przez kompetentne władze w
zakładzie w celach opieki, ochrony bądź leczenia w zakresie zdrowia fizycznego lub
psychicznego, do okresowego przeglądu leczenia dziecka i wszelkich innych okoliczności
odnoszących się do jego umieszczenia w zakładzie.
Art. 26.
1. Państwa-Strony będą uznawać prawo każdego dziecka do korzystania z systemu
zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń socjalnych, oraz będą podejmowały
niezbędne kroki dla osiągnięcia pełnej realizacji tego prawa zgodnie z ich prawem
wewnętrznym.
2. Tam gdzie jest to możliwe, powyższe świadczenia powinny być zabezpieczone z
uwzględnieniem zasobów i warunków życia dziecka oraz osób odpowiedzialnych za jego
utrzymanie, jak również wszelkich innych okoliczności, odnoszących się do stosowania
realizacji świadczeń wnioskowanych przez dziecko lub w jego imieniu.
Art. 27.
1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego
rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu.
2. Rodzice (rodzic) lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną
odpowiedzialność za zabezpieczenie w ramach swych możliwości, także finansowych,
warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka.
3. Państwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swych środków,
będą podejmowały właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób
odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz będą udzielały, w razie potrzeby,
pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie żywności,
odzieży i mieszkań.
4. Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia łożenia na utrzymanie
dziecka ze strony rodziców lub innych osób ponoszących odpowiedzialność finansową za
dziecko, zarówno na terenie Państwa-Strony, jak i za granicą. W szczególnych przypadkach,
gdy osoba ponosząca odpowiedzialność finansową za dziecko mieszka w państwie innym niż
dziecko, Państwa-Strony będą dążyły do przystąpienia do umów międzynarodowych lub do
zawarcia takich umów, jak również do zawierania odpowiednich porozumień.
Art. 28.
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego realizowania tego
prawa na zasadzie równych szans, w szczególności:
a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowym i bezpłatnym dla wszystkich;
b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno
ogólnokształcącego, jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego dziecka oraz
podejmą odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezpłatnego nauczania oraz udzielanie
w razie potrzeby pomocy finansowej;
c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe dostępnym dla
wszystkich na zasadzie zdolności;
d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe;
e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz zmniejszenie
wskaźnika porzucania nauki.
2. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe środki zapewniające, aby dyscyplina
szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką godnością dziecka i niniejszą konwencją.
3. Państwa-Strony będą popierały i rozwijały międzynarodową współpracę w dziedzinie
oświaty, w szczególności w celu przyczyniania się do zlikwidowania ignorancji i
analfabetyzmu na świecie oraz ułatwienia dostępu do wiedzy naukowo-technicznej i
nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie należy w szczególności uwzględniać
potrzeby krajów rozwijających się.
Art. 29.
1. Państwa-Strony są zgodne, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
a) rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych
i fizycznych dziecka;
b) rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód oraz dla zasad
zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych;
c) rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego tożsamości kulturowej, języka i
wartości, dla wartości narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko
pochodzi, jak i dla innych kultur;
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia;
e) rozwijanie w dziecku poszanowania środowiska naturalnego.
2. Żadne postanowienie niniejszego artykułu lub artykułu 28 nie może być interpretowane w
sposób naruszający wolność osób fizycznych lub ciał zbiorowych do zakładania i prowadzenia
instytucji oświatowych, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad wyrażonych w ustępie 1
niniejszego artykułu oraz wymogów, aby kształcenie w tego typu instytucjach odpowiadało
minimalnym standardom, które określi dane państwo.
Art. 30.
W tych państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe bądź osoby
pochodzenia rdzennego, dziecku należącemu do takiej mniejszości lub dziecku pochodzenia
rdzennego nie można odmówić prawa do posiadania i korzystania z własnej kultury, do
wyznawania i praktykowania swojej religii lub do używania własnego języka, łącznie z innymi
członkami jego grupy.
Art. 31.
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do wypoczynku i czasu wolnego, do uczestniczenia
w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, stosownych do wieku dziecka, oraz do
nieskrępowanego uczestniczenia w życiu kulturalnym i artystycznym.
2. Państwa-Strony będą przestrzegały oraz popierały prawo dziecka do wszechstronnego
uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym oraz będą sprzyjały tworzeniu właściwych i
równych sposobności dla działalności kulturalnej, artystycznej, rekreacyjnej oraz w zakresie
wykorzystania czasu wolnego.
Art. 32.
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed
wykonywaniem pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z kształceniem
dziecka, bądź może być szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego,
umysłowego, duchowego, moralnego lub społecznego.
2. Państwa-Strony będą podejmowały kroki ustawodawcze, administracyjne, socjalne oraz
środki w dziedzinie oświaty dla zapewniania realizacji postanowień niniejszego artykułu. W
tym celu, mając na uwadze odnośne postanowienia innych dokumentów międzynarodowych,
Państwa-Strony w szczególności:
a) ustanowią minimalny poziom lub poziomy wiekowe dla ubiegania się o podjęcie pracy;
b) ustanowią właściwe przepisy odnośnie do wymiaru czasowego oraz warunków
zatrudnienia;
c) ustanowią odpowiednie kary lub inne sankcje dla zapewnienia skutecznego stosowania
niniejszego artykułu.
Art. 33.
Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie odpowiednie kroki, w tym środki ustawodawcze,
administracyjne, socjalne oraz środki w dziedzinie oświaty, w celu zapewnienia ochrony
dzieci przed nielegalnym używaniem środków narkotycznych i substancji psychotropowych,
zgodnie z ich zdefiniowaniem w odpowiednich umowach międzynarodowych, oraz w celu
zapobiegania wykorzystywaniu dzieci do nielegalnej produkcji tego typu substancji i handlu
nimi.
Art. 34.
Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku
seksualnego i nadużyć seksualnych. Dla osiągnięcia tych celów Państwa-Strony podejmą w
szczególności wszelkie właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym
dla przeciwdziałania:
a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych;
b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych;
c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach.
Art. 35.
Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz
wielostronnym dla przeciwdziałania uprowadzeniom, sprzedaży bądź handlowi dziećmi,
dokonywanych dla jakichkolwiek celów i w jakiejkolwiek formie.
Art. 36.
Państwa-Strony będą bronić dziecko przed wszelkimi innymi formami wyzysku, w
jakimkolwiek aspekcie naruszającym dobro dziecka.
Art. 37.
Państwa-Strony zapewnią, aby:
a) żadne dziecko nie podlegało torturowaniu bądź okrutnemu, nieludzkiemu czy
poniżającemu traktowaniu lub karaniu. Ani kara śmierci, ani kara dożywotniego więzienia bez
możliwości wcześniejszego zwolnienia nie może być orzeczona wobec osoby poniżej
osiemnastu lat za popełnione przez nią przestępstwa;
b) żadne dziecko nie zostało pozbawione wolności w sposób bezprawny lub arbitralny.
Aresztowanie, zatrzymanie lub uwięzienie dziecka powinno być zgodne z prawem i może być
zastosowane jedynie jako środek ostateczny i na możliwie najkrótszy czas;
c) każde dziecko pozbawione wolności było traktowane humanitarnie i z poszanowaniem
wrodzonej godności jednostki ludzkiej, w sposób uwzględniający potrzeby osoby w danym
wieku. W szczególności każde dziecko pozbawione wolności zostanie odseparowane od osób
dorosłych, jeśli tylko rozwiązanie odwrotnie nie będzie uznane za zgodne z najwyższym
dobrem dziecka, oraz będzie miało prawo utrzymywać kontakty ze swoją rodziną poprzez
korespondencję i wizyty, z wyłączeniem sytuacji wyjątkowych;
d) każde dziecko pozbawione wolności miało prawo do uzyskania niezwłocznego dostępu do
prawnej lub innej odpowiedniej pomocy, jak również prawo do kwestionowania legalności
pozbawienia go wolności przed sądem lub inną kompetentną, niezawisłą i bezstronną władzą
oraz domagania się uzyskania szybkiej decyzji w tej sprawie.
Art. 38.
1. Państwa-Strony zobowiązują się respektować i nakazać respektowanie norm
międzynarodowego prawa humanitarnego mających zastosowanie do nich w przypadku
konfliktu zbrojnego i odnoszących się do dzieci.
2. Państwa-Strony podejmą wszelkie możliwe kroki dla zapewnienia, aby osoby, które nie
osiągnęły wieku piętnastu lat, nie brały bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych.
3. Państwa-Strony będą powstrzymywały się przed rekrutowaniem do swoich sił zbrojnych
jakiejkolwiek osoby, która nie osiągnęła wieku piętnastu lat. Przeprowadzając rekrutację
spośród osób, które osiągnęły wiek piętnastu lat, lecz nie osiągnęły jeszcze osiemnastu lat,
Państwa-Strony będą starały się brać pod uwagę w pierwszej kolejności osoby starsze
wiekiem.
4. Zgodnie ze swoimi zobowiązaniami, wynikającymi z międzynarodowego prawa
humanitarnego do ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych, Państwa-Strony będą
stosowały wszelkie możliwe do realizacji środki dla zapewnienia ochrony i opieki nad dziećmi
dotkniętymi przez konflikt zbrojny.
Art. 39.
Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla ułatwienia przebiegu
rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej dziecka, które padło ofiarą
jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku lub wykorzystania, torturowania lub jakiejkolwiek
innej formy okrutnego, nieludzkiego czy poniżającego traktowania albo karania bądź
konfliktu zbrojnego. Taka rehabilitacja czy reintegracja przebiegać będzie w środowisku,
które sprzyja zdrowiu, zapewnieniu własnego szacunku i godności dziecka.
Art. 40.
1. Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka podejrzanego, oskarżonego bądź uznanego
winnym pogwałcenia prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności
i wartości dziecka, które umacnia w nim poszanowanie podstawowych praw i wolności innych
osób oraz uwzględnia wiek dziecka i celowość sprzyjania jego reintegracji dla podjęcia przez
nie konstruktywnej roli w społeczeństwie.
2. W tym celu, a także uwzględniając odpowiednie postanowienia dokumentów
międzynarodowych, Państwa-Strony zapewnią w szczególności:
a) aby żadne dziecko nie było podejrzane, oskarżane bądź uznawane winnym pogwałcenia
prawa karnego poprzez działanie lub zaniechanie, które nie było zabronione przez prawo
wewnętrzne bądź międzynarodowe w momencie jego dokonania;
b) każdemu dziecku, które podejrzewa się, oskarża lub uznaje winnym pogwałcenia prawa
karnego, przynajmniej następujące gwarancje:
i) przyznanie domniemania niewinności do chwili udowodnienia winy zgodnie z prawem;
ii) niezwłoczne bezpośrednie poinformowanie go o stawianych mu zarzutach lub, w
odpowiednich przypadkach, za pośrednictwem jego rodziców albo opiekuna prawnego oraz
zapewnieniu prawnej lub innej pomocy w przygotowaniu i prezentowaniu jego obrony;
iii) rozpatrzenie sprawy bez zwłoki i przez niezawisłą i bezstronną władzę bądź organ
sądowy w uczciwym procesie, przeprowadzonym zgodnie z prawem, zabezpieczeniem
prawnej lub innej właściwej pomocy oraz w obecności jego rodziców lub opiekunów
prawnych, jeśli tylko nie będzie to uważane za niezgodne z najwyższym interesem dziecka z
uwagi na jego wiek lub sytuację;
iv) niestosowania przymusu do składania zeznań lub przyznania się do winy;
przesłuchiwanie świadków ze strony przeciwnej i równoprawne uczestniczenie w
przesłuchiwaniu świadków w jego imieniu;
v) w przypadku uznania winnym pogwałcenia prawa karnego, posiadanie prawa odwołania
się od tego orzeczenia oraz innych związanych z nim środków do wyższej, kompetentnej,
niezawisłej i bezstronnej władzy lub organu sądowego, zgodnie z prawem;
vi) zapewnienie bezpłatnej pomocy tłumacza, jeśli dziecko nie rozumie bądź nie mówi w
danym języku;
vii) pełne poszanowanie spraw z zakresu życia osobistego we wszystkich etapach
procesowych.
3. Państwa-Strony będą sprzyjały tworzeniu praw, procedur organów oraz instytucji
odnoszących się specjalnie do dzieci podejrzanych, oskarżonych bądź uznawanych winnymi
pogwałcenia prawa karnego, a w szczególności:
a) ustanowienia minimalnej granicy wieku, poniżej której dzieci będą posiadały domniemanie
niezdolności do naruszenia prawa karnego;
b) w przypadku gdy jest to właściwe i celowe, stosowaniu innych środków postępowania z
takimi dziećmi, bez uciekania się do postępowania sądowego, pod warunkiem pełnego
poszanowania praw człowieka i gwarancji prawnych.
4. Różnorodność przedsięwzięć, takich jak opieka, poradnictwo, nadzór, probacja,
umieszczenie w rodzinie zastępczej, programy edukacyjne i szkolenia zawodowego, oraz inne
rozwiązania alternatywne do opieki instytucjonalnej będą dostępne dla zapewnienia
właściwego postępowania z dziećmi, w sposób właściwy dla ich dobra, a także
proporcjonalny zarówno w stosunku do okoliczności, jak i do popełnionego wykroczenia.
Art. 41.
Niniejsza konwencja w żaden sposób nie narusza postanowień, które w większym stopniu
sprzyjają realizacji praw dziecka i które mogą być zawarte w:
a) prawie Państwa-Strony lub
b) prawie międzynarodowym obowiązującym to Państwo.
CZĘŚĆ II
Art. 42.
Państwa-Strony zobowiązują się do szerzenia informacji o zasadach i postanowieniach
niniejszej konwencji zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci, wykorzystując do tego celu
będące w ich dyspozycji środki.
Art. 43.
1. W celu badania postępów dokonywanych przez Państwa-Strony w realizacji zobowiązań
przewidzianych w niniejszej konwencji ustanawia się Komitet Praw Dziecka, który będzie
wykonywał wskazane niżej funkcje.
2.(1) Komitet będzie składał się z osiemnastu ekspertów, reprezentujących wysoki poziom
moralny i posiadających uznane kompetencje w dziedzinie, której dotyczy niniejsza
konwencja. Członkowie Komitetu będą wybierani przez Państwa-Strony spośród ich obywateli
i będą występowali osobiście, z uwzględnieniem sprawiedliwego podziału geograficznego
oraz zasadniczych systemów prawnych.
3. Członkowie Komitetu będą wybierani w tajnym głosowaniu z listy osób wyznaczonych
przez Państwa-Strony. Każde Państwo może wyznaczyć jedną osobę spośród swoich
obywateli.
4. Wstępne wybory do Komitetu odbędą się nie później niż po upływie sześciu miesięcy od
daty wejścia w życie(2) niniejszej konwencji, a następnie co dwa lata. Co najmniej na cztery
miesiące przed terminem każdych wyborów Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych
wystosuje list do Państw-Stron, prosząc je o podanie nazwisk wyznaczonych przez nie osób
w ciągu dwóch miesięcy. Sekretarz Generalny przygotuje następnie listę wszystkich osób w
ten sposób wyznaczonych, ułożoną w porządku alfabetycznym, ze wskazaniem państwa,
przez które zostali wyznaczeni, i przedłoży ją Państwom-Stronom niniejszej konwencji.
5. Wybory będą się odbywały na spotkaniach Państw-Stron, zwołanych przez Sekretarza
Generalnego w siedzibie Narodów Zjednoczonych. Na tych spotkaniach, na których quorum
będzie stanowiło dwie trzecie Państw-Stron, osoby, które otrzymają największą liczbę głosów
oraz absolutną większość głosów obecnych i biorących udział w głosowaniu przedstawicieli
Państw-Stron, zostaną wybrane na członków Komitetu.
6. Członkowie Komitetu wybierani będą na okres czterech lat. Będą oni mogli zostać wybrani
ponownie, jeśli znów zostaną wyznaczeni. Kadencja pięciu spośród członków wybranych w
pierwszych wyborach wygaśnie po upływie dwóch lat; niezwłocznie po pierwszych wyborach
nazwiska owych pięciu członków zostaną wybrane drogą losowania przez przewodniczącego
spotkania.
7. W przypadku śmierci członka Komitetu, jego rezygnacji lub jego oświadczenia, że z
jakiegokolwiek innego powodu nie może wypełniać obowiązków członka Komitetu, PaństwoStrona, które wyznaczyło danego członka, wyznaczy za zgodą Komitetu innego eksperta
spośród swoich obywateli na okres pozostały do końca kadencji.
8. Komitet ustanowi swoje własne zasady procedury.
9. Komitet wybiera swych funkcjonariuszy na okres dwóch lat.
10. Posiedzenia Komitetu będą odbywały się zwykle w siedzibie Narodów Zjednoczonych lub
w innym dogodnym miejscu określonym przez Komitet. Komitet będzie odbywał posiedzenia
zasadniczo corocznie. Czas trwania posiedzeń Komitetu będzie określony oraz poddawany
weryfikacji, gdy zajdzie taka potrzeba, na spotkaniu Państw-Stron niniejszej konwencji, za
zgodą Zgromadzenia Ogólnego.
11. Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych zapewni niezbędny personel oraz warunki
do skutecznego wypełniania przez Komitet funkcji nałożonych przez niniejszą konwencję.
12. Za zgodą Zgromadzenia Ogólnego członkowie Komitetu utworzonego na mocy niniejszej
konwencji otrzymywać będą honoraria z funduszy Narodów Zjednoczonych na okres i na
warunkach określanych przez Zgromadzenie.
Art. 44.
1. Państwa-Strony zobowiązują się do przedkładania Komitetowi za pośrednictwem
Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych sprawozdań odnośnie do środków
stosowanych przez nie do realizacji praw zawartych w konwencji oraz postępów w
korzystaniu z tych praw:
a) w ciągu dwóch lat po wejściu w życie(3) konwencji dla danego państwa;
b) następnie co pięć lat.
2. Sprawozdania przedkładane na mocy niniejszego artykułu wskazywać będą na czynniki
oraz na ewentualne trudności wpływające na stopień wypełnienia zobowiązań wynikających z
niniejszej konwencji. Sprawozdania będą zawierały także odpowiednie informacje
zapewniające Komitetowi pełną wiedzę na temat wprowadzenia w życie postanowień
konwencji w danym kraju.
3. Państwo-Strona, które przedłożyło Komitetowi wszechstronne sprawozdanie pierwotne,
nie musi już w swoich następnych sprawozdaniach, przedkładanych zgodnie z ustępem 1 pkt
b), powtarzać podstawowych informacji, które podane były uprzednio.
4. Komitet może zażądać od Państw-Stron dalszych informacji odnoszących się do
wprowadzenia w życie konwencji.
5. Komitet będzie przedkładał Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych za
pośrednictwem Rady Gospodarczo-Społecznej, co dwa lata, sprawozdania ze swojej
działalności.
6. Państwa-Strony będą szeroko udostępniały opinii publicznej swych krajów te
sprawozdania.
Art. 45.
Dla ułatwienia skutecznego wprowadzenia w życie niniejszej konwencji oraz stworzenia
korzystnych warunków do współpracy międzynarodowej w dziedzinie, której ona dotyczy:
a) agencje wyspecjalizowane, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci oraz inne
organy Narodów Zjednoczonych będą uprawnione do uczestniczenia poprzez swoich
przedstawicieli przy omawianiu wprowadzania w życie tych postanowień niniejszej konwencji,
które wchodzą w zakres ich kompetencji. Komitet może poprosić agencje wyspecjalizowane,
Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i inne kompetentne organy, jeśli uzna to za
stosowne, o udzielenie specjalistycznych porad odnośnie do wprowadzania w życie konwencji
w kwestiach wchodzących w zakres ich kompetencji. Komitet może poprosić agencje
wyspecjalizowane, Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i inne organy Narodów
Zjednoczonych o przedłożenie sprawozdań dotyczących wprowadzenia w życie konwencji w
tych dziedzinach, które wchodzą w zakres ich działalności;
b) Komitet będzie przekazywał, jeśli uzna to za stosowne, agencjom wyspecjalizowanym,
Funduszowi Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci i innym właściwym organom wszelkie
sprawozdania Państw-Stron, zawierające prośbę lub wskazujące na potrzebę w zakresie
doradztwa technicznego bądź pomocy, łącznie z ewentualnymi uwagami i sugestiami
Komitetu odnośnie do owych próśb lub wskazań;
c) Komitet może zalecić Zgromadzeniu Ogólnemu zwrócenie się do Sekretarza Generalnego o
zainicjowanie w jego imieniu badań konkretnych problemów odnoszących się do praw
dziecka;
d) Komitet może czynić sugestie i ogólne zalecenia w oparciu o otrzymane informacje,
zgodnie z artykułem 44 i 45 niniejszej konwencji. Sugestie te i ogólne zalecenia będą
przekazywane zainteresowanemu Państwu-Stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia
Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami Państw-Stron.
CZĘŚĆ III
Art. 46.
Niniejsza konwencja będzie otwarta do podpisania przez wszystkie państwa.
Art. 47.
Niniejsza konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne składane będą u
Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.
Art. 48.
Każde państwo będzie mogło przystąpić do niniejszej konwencji. Dokumenty przystąpienia
będą składane u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.
Art. 49.
1. Niniejsza konwencja wejdzie w życie(4) trzydziestego dnia, licząc od daty złożenia u
Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych dwudziestego dokumentu ratyfikacyjnego
lub przystąpienia.
2. W stosunku do każdego Państwa, które dokona ratyfikacji lub przystąpienia do konwencji,
po złożeniu dwudziestego dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia, konwencja wejdzie
w życie(5) trzydziestego dnia, licząc od daty złożenia przez dane Państwo swojego
dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia.
Art. 50.
1. Każde Państwo-Strona może zaproponować poprawkę i wnieść ją do Sekretarza
Generalnego Narodów Zjednoczonych. Sekretarz Generalny zakomunikuje następnie o
zaproponowanej poprawce Państwom-Stronom, łącznie z wnioskiem o wskazanie, czy są one
za zwołaniem konferencji Państw-Stron, mającej na celu rozważenie i przeprowadzenie
głosowania nad propozycją. W przypadku gdy w ciągu czterech miesięcy od daty takiego
powiadomienia co najmniej jedna trzecia Państw-Stron wypowie się za zwołaniem takiej
konferencji, Sekretarz Generalny zwoła taką konferencję pod auspicjami Narodów
Zjednoczonych. Każda poprawka przyjęta większością głosów Państw-Stron obecnych i
biorących udział w głosowaniu podlegać będzie zatwierdzeniu przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych.
2. Poprawka przyjęta w sposób zgodny z ustępem 1 niniejszego artykułu wchodzi w życie po
zatwierdzeniu przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych i przyjęciu większością
dwóch trzecich Państw-Stron.
3. Poprawka, po wejściu w życie, będzie miała moc wiążącą dla tych Państw-Stron, które się
za nią opowiedziały; pozostałe Państwa-Strony natomiast obowiązują nadal postanowienia
konwencji oraz wszelkie wcześniejsze poprawki, jeśli zostały one przez te Państwa przyjęte.
Art. 51.
1. Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych będzie przyjmować oraz rozsyłać do
wszystkich Państw-Stron teksty zastrzeżeń dokonanych przez Państwa podczas ratyfikacji lub
przystąpienia.
2. Nie będzie dopuszczalne zastrzeżenie pozostające w sprzeczności z przedmiotem i celem
niniejszej konwencji.
3. Zastrzeżenie może zostać wycofane w dowolnym czasie w drodze notyfikacji tego faktu,
złożonej na ręce Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych, który następnie
powiadomi o tym wszystkie Państwa-Strony konwencji. Taka notyfikacja odniesie skutek w
dniu otrzymania jej przez Sekretarza Generalnego.
Art. 52.
Państwo-Strona może wypowiedzieć konwencję w drodze pisemnej notyfikacji złożonej na
ręce Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Wypowiedzenie nabiera mocy po
upływie jednego roku od daty przyjęcia notyfikacji przez Sekretarza Generalnego.
Art. 53.
Depozytariuszem niniejszej konwencji jest Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych.
Art. 54.
Oryginał niniejszej konwencji, którego teksty sporządzone w językach angielskim, arabskim,
chińskim, francuskim, hiszpańskim oraz rosyjskim są jednakowo autentyczne, zostanie
zdeponowany u Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych.
Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy, w należyty sposób upełnomocnieni przez swe
Rządy, złożyli podpisy pod niniejszą konwencją.
Po zaznajomieniu się z powyższą konwencją w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam,
że:
- została ona uznana za słuszną w całości,
- jest ona przyjęta, ratyfikowana i potwierdzona, z zastrzeżeniami wskazanymi w załączniku
do niniejszego aktu,
- będzie ona niezmiennie zachowywana.
Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej.
Dano w Warszawie dnia 30 kwietnia 1991 r.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej: L. Wałęsa
L. S.
Minister Spraw Zagranicznych: K. Skubiszewski
Załącznik
Zastrzeżenia:
Ratyfikując Konwencję o prawach dziecka, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Rzeczpospolita Polska w oparciu o postanowienia
artykułu 51 ustęp 1 tej konwencji zgłasza następujące zastrzeżenia:
- W odniesieniu do artykułu 7 konwencji: Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka
przysposobionego do poznania rodziców naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez
obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposabiającym zachowanie
tajemnicy pochodzenia dziecka.
- O granicy wieku, od której dopuszczalne jest powoływanie do służby wojskowej lub
podobnej oraz uczestnictwo w działaniach zbrojnych, rozstrzyga prawo Rzeczypospolitej
Polskiej. Granica ta nie może być niższa niż przewidziana w artykule 38 konwencji.
Deklaracje:
- Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w
konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z
poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami
dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną.
- W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że
poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno
pozostawać w zgodzie z zasadami moralnymi.
Prawa Dziecka
Co to są prawa dziecka?
Każdy człowiek jest osobą, ale żaden człowiek nie rodzi się w pełni ukształtowany. Pełnię
swojej osobowości musi rozwinąć.
Każdy człowiek musi odpowiednio ukształtować swoje ciało, musi uaktywnić swoje sily
motoryczne pozwalające mu się poruszać, musi rozwinąć swoje zmysły pozwalające mu na
kontakt z otaczającym go światem, musi rozwinąć uczucia, dzięki którym będzie mógł
reagować na rzeczywistość i wreszcie musi nauczyć się korzystać z woli i rozumu. Wola i
rozum charakteryzują człowieka jako człowieka właśnie. Dzięki nim człowiek w sposób wolny
i świadomy podejmuje decyzje i ponosi za nie odpowiedzialność.
Człowiek musi się zatem rozwinąć i dojrzeć do właściwego sobie sposobu życia. Rozwój ten
wyznacza sama ludzka natura. W naturę tą wpisane są swoiste prawa. To właśnie prawa
natury. Wypełnienie naturalnych praw ludzkich aktualizuje człowieka, ich zablokowanie
degraduje go.
Najważniejszym, naturalnym prawem człowieka jest prawo do życia. Z niego płynie prawo do
pełnego - na miarę człowieka - rozwoju.
Ale prawa natury należy dobrze rozpoznać i zabezpieczyć. Takim właśnie zabezpieczeniem
jest prawo stanowione, stworzone przez ludzi, ogłoszone i zobowiązujące do jego
przestrzegania. O dobrym prawie mówimy wówczas gdy dobrze służy człowiekowi a więc
dobrze służy jego aktualizacji.
Dzieci posiadają szczególne prawa. Aktualizacja ich człowieczeństwa przebiega bowiem w
szczególny sposób. Dziecko nie potrafi samo zadbać o siebie, nie potrafi samodzielnie
aktualizować swojej natury. Potrzebuje do tego rodziców, opiekunów, potrzebuje wielu
innych ludzi. Dlatego naturalnymi "strażnikami" praw dziecka są jego rodzice i opiekunowie.
Ale dziecko potrzebuje też specjalnego zabezpieczenia w prawie stanowionym. Dobre prawo
stanowione może i powinno pomagać rodzicom i opiekunom w rozwoju dziecka.
W Polsce Konstytucja RP, Konwencja o Prawach Dziecka oraz Ustawa o Rzeczniku Praw
Dziecka stanowią najważniejsze odnoszące się do dziecka stanowione akty prawne .
ności.