„Żyć dla siebie i innych” Psychologiczne i społeczne

Janusz TOMIŁO
„Żyć dla siebie i innych”
Psychologiczne i społeczne uwarunkowania
satysfakcji z życia w okresie starzenia się
S
tarzenie się społeczeństw jest zjawiskiem trwałym i nieodwracalnym i dotyczy
wszystkich krajów europejskich, w tym także Polski. Prognozy demograficzne nie
pozostawiają złudzeń – proces ten będzie postępował, powodując problemy nie
tylko natury finansowej, związane głównie z wydolnością systemów zabezpieczeń społecznych, lecz także edukacyjnej. Te drugie polegają na konieczności – po pierwsze
–uwzględniania osób w wieku podeszłym w polityce oświatowej państwa i uznania ich
za równoprawnych uczestników systemu oświatowego, po drugie zaś – uatrakcyjniania
oferty oświatowej, odpowiadającej potrzebom i oczekiwaniom osób starszych, a także
zwiększania nakładów na ich edukację. Przyjąć przy tym należy, że w wyniku rozwoju
cywilizacyjnego i kulturowego, ludzie chcący być nadal aktywni intelektualnie, społecznie i życiowo, będą stanowili przeważającą większość wśród osób starszych.
Wzrastająca w społeczeństwie liczba osób starszych powoduje jednocześnie, że trzeba poszukiwać odpowiedzi na pytania o możliwości wykorzystania drzemiącego w nich
potencjału z pożytkiem dla młodszych pokoleń, o sposób odzyskania przez seniorów należnego im miejsca w społeczeństwie. To swoiste zrównoważanie społeczne, prowadzące do pewnego rodzaju emancypacji osób starszych, już się zaczęło i to przy aktywnym
udziale samych zainteresowanych. Przykładem może być dwudziestolecie Lubelskiego
Uniwersytetu Trzeciego Wieku (LUTW), które stało się okazją nie tylko do świętowania
jubileuszu i dokonania résumé działalności, lecz przede wszystkim do namysłu nad psychologicznymi i społecznymi determinantami satysfakcji z życia w okresie starzenia się.
Podczas towarzyszącej obchodom jubileuszu konferencji naukowej, zorganizowanej
w dniach 30–31 maja 2005 roku przez Zakład Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Katedrę Psychologii Klinicznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, lubelski Oddział Towarzystwa Wolnej Wszechnicy
Polskiej oraz Lubelski Uniwersytet Trzeciego Wieku, nie tylko dyskutowano o aktywności edukacyjnej osób starszych, lecz także prezentowano jej efekty.
Wprowadzeniem do dyskusji, prowadzonej w pięciu sekcjach tematycznych i grupie
warsztatowej, były referaty: prof. dr hab. Stanisławy Steuden O godność człowieka
w okresie starzenia się, w którym dominowała psychologiczna analiza godności i jej znaczenia dla rozwoju i aktywności jednostki, nawet w sytuacji starości, choroby i cierpienia, oraz doc. dr. Mieczysława Marczuka i dr Zofii Zaorskiej pt. Lubelski Uniwersytet
Trzeciego Wieku dla siebie i innych w 20-leciu 1985–2005, ukazujący dorobek i działalność LUTW, uzupełnione prezentacją mgr Agnieszki Łapacz, zatytułowaną: Wprowadzenie do Międzynarodowej Wystawy Aktywnych Seniorów „Złote Marzenia”.
140
JANUSZ TOMIŁO
Obrady w sekcjach koncentrowały się wokół wybranych problemów, determinujących
aktywność ludzi starszych. I tak w sekcji I zajmowano się ich troskami i niepokojami.
Dyskusja toczyła się między innymi wokół tez przedstawionych w referatach, a zaprezentowano w nich pierwszy raport z badań porównawczych, rozpoczętych w Łodzi
w 2003 roku, koncentrujących się wokół problemu, w jaki sposób wydarzenia historyczne wpływają na osobiste życie jednostki, zwrócono ponadto uwagę na sytuacje trudne
osób starszych w perspektywie geragogiki, na znaczenie przyszłości w życiu starego człowieka, stereotypy, dotyczące starzenia się i ludzi w podeszłym wieku, oraz satysfakcję
z życia emerytów w Polsce i w Niemczech.
W pracach sekcji II dominowała refleksja nad rolą człowieka starszego w rodzinie
i społeczeństwie. Rozważano kwestie autonomii i godności ludzkiej, zwłaszcza w kontekście starzenia się, zastanawiano się, jaka będzie polska starość, nad rolą rodziny
w opiece nad osobami w podeszłym wieku, wskazywano na znaczenie wspomnień więźniów politycznych okresu stalinowskiego w Polsce jako swoistego transmitera wartości
i wiedzy o kompetencjach społecznych.
Uczestniczący w pracach sekcji III starali się ukazać różne formy i determinanty aktywności społecznej i osobistej ludzi starszych, wskazując na znaczenie w tym względzie
uniwersytetów trzeciego wieku (UTW), wolontariatu i zespołów tanecznych.
Kontaktom wielopokoleniowym i międzypokoleniowemu przekazowi wartości poświęcono uwagę w pracach sekcji IV, w której podjęto między innymi problemy, dotyczące znaczenia biografii ludzi starszych jako źródła wartości wychowawczych, systemu
wartości w odbiorze rodziców i dzieci z rodzin policyjnych, poglądów współczesnej młodzieży na starzenie się i starość, przyczyn i skutków konfliktów pomiędzy osobami
w okresie starzenia się a osobami młodymi, integracji międzypokoleniowej na przykładzie UTW w Szczecinie, roli seniorów w edukacji międzypokoleniowej oraz wrocławskiej inicjatywie pod nazwą Klub Przyjaźni Juniora z Seniorem.
W sekcji V dokonano podsumowania efektów programów aktywizacji seniorów,
wskazując na znaczenie aktywności życiowej seniorów dla pomyślnego starzenia się,
propagując wręcz hasło: trzeci wiek – druga młodość.
Wiele wystąpień wspartych było wynikami badań empirycznych, prowadzonych w poszczególnych uniwersytetach trzeciego wieku lub wśród ludzi starszych nieuczestniczących w pracach UTW, oraz przykładowymi programami aktywizacji seniorów, form pracy z ludźmi starszymi, amatorskimi filmami wideo, ilustrującymi działalność UTW, planszami poglądowymi, pamiętnikami i kronikami.
Bogactwo programu merytorycznego konferencji powodowało, że dopiero podczas
podsumowania jej obrad można było ogarnąć ogrom pracy, jaka została w czasie jej
trwania wykonana. Wnioski dotyczą zasadniczo dwóch kwestii.
Po pierwsze – miejsca i roli osób starszych w rodzinie i społeczeństwie. Z badań wynika, że nawet po przejściu na emeryturę nie zmieniają się ich zadania społeczne: ciągle
muszą wspierać ekonomicznie dorosłe już dzieci, nadal też odgrywają rolę pomocników
w życiu codziennym, opiekując się wnukami czy gospodarstwami swoich dzieci. Wciąż
także myślą perspektywicznie, co z jednej strony nadaje ich życiu sens i znaczenie, z drugiej zaś sprawia, że starość nie jest czasem odpoczynku po wielu latach aktywności zawodowej i osobistej.
Mimo stale malejącej liczby rodzin wielopokoleniowych w Polsce oraz rozluźnienia
więzi rodzinnych, ludzie starsi, z racji swoich doświadczeń życiowych i uczestniczenia
ŻYĆ DLA SIEBIE I INNYCH
141
w przemianach społecznych, nadal odgrywają istotną rolę w wychowaniu młodych pokoleń. Są nosicielami i transmiterami wartości oraz wiedzy społecznej i obywatelskiej.
Szansę wykorzystania tej wiedzy i przekazania wartości stwarzają inicjatywy społeczne,
takie jak chociażby wrocławska – zastępczych babć.
Po drugie – edukacji ludzi starszych. Wiodącą rolę w tym względzie przyznano uniwersytetom trzeciego wieku i to z dwóch istotnych powodów: są one afiliowane przy
uczelniach, co gwarantuje zarówno poziom merytoryczny, jak i dydaktyczny, proponowanych zajęć, a także dlatego, że wypracowały one już formy działania, które sprawdziły się w środowisku seniorów. Przykładem mogą być zajęcia, podczas których wykorzystuje się taniec, jako formę ruchu usprawniającego organizm człowieka starszego, czy
różnego rodzaju warsztaty plastyczne, pozwalające seniorom realizować się artystycznie.
Aktywność edukacyjną osób starszych uznano za swoiste remedium na stres, związany z zakończeniem aktywności zawodowej, szansę realizacji się osób starszych, a także
w pewnym sensie metodę kompensacji wobec braku innych możliwości spędzania czasu na emeryturze.
Na uwagę zasługuje atmosfera, towarzysząca obradom plenarnym i pracy w sekcjach
tematycznych, pełna zaangażowania, zainteresowania i chęci zdobycia jak największej
wiedzy o teorii i praktyce pracy z ludźmi starszymi.