Bez nazwy-1 - SÅ?ownik historii doktryn politycznych

GIEDROYĆ JERZY
fizm” i „Gibelinizm” stały się pojęciami pustymi, pod którymi podpisywali
się nie tyle zwolennicy papieża lub cesarza, ile skonfliktowane ze sobą od
dawna włoskie rody.
Do poważnych sporów o władzę między stronnictwami mianującymi
się „gibelinami” lub „gwelfami” dochodziło w pierwszej połowie XV w.
w Mediolanie, natomiast podczas inwazji Francji na Włochy król Karol VIII
wspierany był przez „gwelfów” w przeciwieństwie do cesarza Maksymiliana I, którego tradycyjnie popierali „gibelinowie”. Symboliczny w kontekście
krwawych walk stronnictw na przełomie XIII i XIV w. był wybór na papieża
w 1605 r. Pawła V, który posługiwał się herbem, na którym widniał symbol
gibelinów – cesarski orzeł (symbolem gwelfów był lew).
Swoistą kontynuacją średniowiecznego sporu była działalność w XIX w.
tzw. neogwelfów – ruchu, który wyodrębnił się z nurtu →ultramontanizmu,
a który sprzeciwiał się laickiej wizji zjednoczonych Włoch, reprezentowanej
przez →Giuseppe Mazziniego. „Neogwelfowie” postulowali zbliżoną do
XIII- i XIV-wiecznych gwelfów wizję państwa, będącego federacją włoskich
państewek pod generalnym zwierzchnictwem papieża. Do ideologów XIX-wiecznego ruchu neogwelfickiego należy zaliczyć Vincenza Giobertiego
oraz Carla Cattaneo. Z kolei w latach 20. XX w. powstał we Włoszech ruch
„neogwelfów”, sprzeciwiający się polityce →Benito Mussoliniego, którego
członkowie po upadku faszyzmu w 1944 r., współtworzyli Democrazia Cristiana, największą włoską partię chadecką, która w II połowie XX w. odegrała
istotną rolę na włoskiej scenie politycznej.
WYBRANA LITERATURA
P. Toynbee, Dante Alighieri. His Life and Works, Londyn 1910; E.G. Gardner, The story of
Florence, Londyn 1920; G. di Crollalanza, Gli emblemi dei Guelfi e Ghibellini, Piza 1878;
P. Scoppola, Dal neoguelfismo alla democrazia cristiana, Rzym 1979; Dante Alighieri, Boska
komedia, Kraków 2009; G. Procacci, Historia Włochów, Warszawa 1983; B. Beuys, Florencja:
świat miasta – miasto świata, Warszawa 1995; J.A. Gierowski, Historia Włoch, Wrocław
1985; J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 2009; J.C.M. Vigueur, Rycerze i Mieszczanie. Wojna, konflikty i społeczeństwo w średniowiecznych Włoszech, Warszawa
2008; E.W. Wies, Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy antychryst, Warszawa 2002.
M. St.
GIEDROYĆ Jerzy, wydawca, redaktor, epistolograf. Pochodził ze starego
rodu książęcego. Ur. 27 VII 1906 r. w Mińsku Litewskim, zmarł 14 IX 2000 r.
pod Paryżem, w Maisons-Laffitte, siedzibie Instytutu Literackiego. Ukończył
gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie w 1924 r. Na Uniwersytecie
Warszawskim najpierw studiował prawo (1924–1929), a następnie historię
(1930–1931). Należał do korporacji akademickiej Patria, której prezesował.
W 1931 r. ożenił się z Rosjanką Tatianą Szwecow, jednak związek ten rozpadł
705
GIEDROYĆ JERZY
się w 1937 r. W 1927 r. powstaje akademicka organizacja Myśl Mocarstwowa, w której G. rozpoczyna działalność polityczną i wydawniczą. Od 1931 r.
redaguje wydawany przez Myśl Mocarstwową „Dzień Akademicki”, który
po kilku miesiącach zmienia nazwę na „Bunt Młodych”. Pismo to przybrało
w 1937 r. nazwę „Polityka”. Współpracę z nim nawiązują m.in. Adolf i Aleksander Bocheńscy oraz Kazimierz Studentowicz. W l. 30. G. pełnił również
funkcje referenta w Ministerstwie Rolnictwa, a następnie naczelnika Wydziału Prezydialnego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu.
Po wybuchu wojny w 1939 r. ewakuowano go do Rumunii, gdzie został
sekretarzem ambasadora RP w Bukareszcie, Rogera Raczyńskiego. Z Rumunii wyjechał do Turcji, skąd udał się do Palestyny, aby wstąpić do polskiego wojska. Został żołnierzem Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich,
z którą brał udział w walkach w Egipcie i obronie Tobruku. Gdy Brygada
została połączona z wojskiem gen. Władysława Andersa, G. zaczął pracować
w Biurze Propagandy II Korpusu.
W 1945 r. został dyrektorem departamentu w Ministerstwie Informacji
Rządu Polskiego na Uchodźstwie. Rok później wraz z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim zakłada w Rzymie Instytut Literacki. W 1947 r. przenosi
się do Paryża i rozpoczyna wydawanie miesięcznika „Kultura”. Poza „Kulturą” Instytut Literacki wydawał także książki (do 1990 r. około 450 tytułów),
a od 1962 r. również „Zeszyty Historyczne”. W 1974 r. G. zostaje członkiem
redakcji wydawanego przez emigrantów rosyjskich pisma „Kontinent”.
W 1997 r. zostało mu przyznane honorowe obywatelstwo Litwy.
WAŻNIEJSZE PRACE
Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1994; Jerzy Giedroyc, Witold Gombrowicz. Listy
1950–1969, Warszawa 1993; Jerzy Giedroyc, Konstanty A. Jeleński. Listy 1950–1987, Warszawa 1995; Jerzy Giedroyc, Jerzy Stempowski. Listy 1946–1969, Warszawa 1998; Jerzy
Giedroyc, Juliusz Mieroszewski. Listy 1949–1956, Warszawa 1999; Jerzy Giedroyc, Czesław
Miłosz. Listy 1952–1963, Warszawa 2008.
W procesie charakteryzowania poglądów i koncepcji politycznej G. musimy uporać się z podstawową trudnością, polegającą na tym, że jego publiczna działalność ograniczała się w zasadzie do redagowania (czyli zamawiania tekstów i konstruowania kolejnych numerów) pism, którymi kierował:
przed II wojną światową „Buntu Młodych” i „Polityki”, a po niej „Kultury”.
G. nie pozostawił po sobie wprost określonej (w formie programowych artykułów czy manifestów) doktryny politycznej. Musimy ją więc zrekonstruować z fragmentów listów, wspomnień, a przede wszystkim z pism autorów,
których zapraszał do publikowania na łamach kierowanych przez siebie periodyków. Pomimo to jednak zwykło się mówić o „doktrynie G.”, a nie →Juliusza Mieroszewskiego czy →Adolfa Bocheńskiego. Sam G. określał swoje
706
GIEDROYĆ JERZY
powołanie jako raczej reżysera niż aktora i w tych kategoriach powinniśmy
widzieć relacje między jego osobistymi poglądami a postulatami i programami politycznymi formułowanymi na łamach kolejnych pism.
Kolejną ważną cechą twórczości Redaktora było jego rozumienie i podejście do polityki. Już od wczesnych lat 30. XX w. formułował on potrzebę
odideologizowania dyskursu politycznego, oparcia się na realiach, a nie na
wyobrażeniach; kierowania się interesami Polski, a nie wytycznymi poszczególnych →ideologii. Fakt ten powoduje też w oczywisty sposób, że niełatwym zadaniem jest umiejscowienie Giedroycia w jakimkolwiek miejscu
mapy ideowej. W epoce międzywojennej był on krytykiem zarówno →nacjonalizmu, →socjalizmu, jak i przedwojennego →konserwatyzmu. Uważał, iż
każda z tych formacji reprezentuje na swój sposób anachroniczny, nieprzystający do realiów odrodzonego →państwa model refleksji i praktyki politycznej. Koncentracja na „czystości ideowej” reprezentowanej →doktryny,
dogmatyczność myślenia czy brak zmysłu państwowego były w jego ocenie historycznym dziedzictwem okresu zaborów, kiedy to brak możliwości
uprawiania prawdziwej polityki powodował przesunięcie punktu ciężkości na płaszczyznę ideologiczną. Nie należy przez to rozumieć, jakoby publicystyka „Buntu Młodych” i „Polityki” nie była oparta na przesłankach
ideowych. Przeciwnie, stanowiły je →katolicyzm, postulat mocarstwowej
polityki zagranicznej opartej na tradycjach jagiellońskich (i idąca z tym w parze antyrosyjskość) czy postulat pojednania z mniejszościami narodowymi
zamieszkującymi przede wszystkim wschód II Rzeczpospolitej. Postulaty
nie stanowiły jednak dogmatów środowiska G., były jedynie warunkami
brzegowymi, propozycją kursu na drodze do celu prymarnego, jakim było
„utrwalenie bytu i rozszerzenie potęgi Rzeczpospolitej”.
Dla podkreślenia wielowymiarowości ideowej tej koncepcji wspomnijmy
też, że sam G. w swej autobiografii umiejscowił „Bunt Młodych” i „Politykę”
na pozycjach socjaldemokratycznych (→socjaldemokracja). Rozumiał przez
to jednak przede wszystkim uzupełnienie programu mocarstwowości polskiej w polityce zagranicznej również wymiarem wewnętrznym – postulatem →sprawiedliwości społecznej. Jeżeli więc mielibyśmy jednym słowem
określić stanowisko ideowe G. przed II wojną światową, to słowo to powinno brzmieć „państwowiec”. Zarówno w hierarchii wartości politycznych, jak
i w kategoriach myślenia Redaktora to państwo znajdowało się w centrum
jego zainteresowań i ambicji.
Choć podstawowe założenia koncepcji G. pozostały przez całe jego życie niezmienne, to II wojna światowa, a przede wszystkim nowy ład międzynarodowy, jaki zapanował po jej zakończeniu, wymusiły na Redaktorze
zmianę akcentów i poszukiwanie nowych form działania. Symptomatyczne
jest porównanie nazw pism, którymi kierował G.: „Polityka” w II Rzeczpospolitej i „Kultura” na emigracji w podparyskim Maisons-Laffitte. Zdawał
sobie sprawę, że komunistyczna okupacja Polski całkowicie zmienia moż707
GIEDROYĆ JERZY
liwe formy oddziaływania na sytuację w kraju i przenosi punkt ciężkości ze
sfery bezpośredniego sprawowania władzy na płaszczyznę bardziej „miękkiego” wpływu na społeczeństwo, który można osiągnąć środkami innymi
niż polityczne.
G. od początku swojej działalności emigracyjnej przyjął taktykę odmienną w stosunku do ośrodka londyńskiego, który przyjął postawę „niezłomności”, „nieprzejednania” i separacji od spraw krajowych, przejawiającą się
m.in. w treści „Uchwały Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie”, która
uznawała za „niegodne z sumieniem narodowym i powołaniem pisarskim”
publikowanie w pismach krajowych bądź podejmowanie starań o wydawanie swych prac w wydawnictwach pozostających pod kontrolą władz komunistycznych (→komunizm). G. natomiast za swój podstawowy cel przyjął wywieranie jak największego wpływu na sytuację w Polsce, zwłaszcza
poprzez kształtowanie wyobraźni i zmysłu politycznego głównego adresata
„Kultury”, czyli krajowej inteligencji. Nie przyjmował więc postawy pryncypialnego odrzucenia komunizmu, ale raczej skupiał się, jak to sam określił
w liście do →Jana Józefa Lipskiego, na „akuszerowaniu różnych prób i usiłowań” zmierzających do jakiejkolwiek pozytywnej ewolucji sytuacji w Polsce. Chodziło przede wszystkim o wywołanie fermentu, przezwyciężenie
bierności polskiego społeczeństwa. Z tego powodu w październiku 1956 r.
G. zdecydował się na poparcie Gomułki, a na fali przemian popaździernikowych podejmował działania w kierunku rozpoczęcia dystrybucji „Kultury”
na terenie Polski.
Do jednego z największych dokonań G. należy z pewnością promowanie, a właściwie stworzenie nowego projektu polityki polskiej w stosunku do innych narodów Europy Środkowej. Opierała się ona na potrzebie
zbliżenia i współpracy oraz przezwyciężania historycznych zaszłości pomiędzy narodami zamieszkującymi tereny dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a więc przede wszystkim Polakami, Litwinami, Ukraińcami
i Białorusinami. Jeżeli bowiem nie uda się tym narodom przezwyciężyć
nastroju rewizjonistycznego i stworzyć spójnej polityki „zagospodarowującej” obszar Europy Środkowej, to wschodni sąsiedzi Polski pozostaną w orbicie wpływów rosyjskich i nie uda się wytworzyć koniecznej przeciwwagi
dla imperialnej polityki tego kraju. Doktryna G. była nośną i oddziałującą
ideą nie tylko w okresie przed 1989 r., ale także po okresie demokratycznych przemian w Europie Środkowej, a po rozpadzie ZSRR wywierała
mocny wpływ na polską politykę zagraniczną. Wpływ ten najmocniej i pozytywnie ocenił Timothy Snyder w pracy „Rekonstrukcja narodów. Polska,
Litwa, Ukraina, Białoruś 1569–1999”. Sam G. wielokrotnie wypominał, że
polską polityką wciąż rządzą dwie trumny: →Piłsudskiego i →Dmowskiego, tymczasem współcześnie znacznie ważniejszy wydaje się spór o dziedzictwo, znaczenie myśli i koncepcji księcia z Maisons-Laffitte oraz Juliusza
Mieroszewskiego.
708
GLOBALIZACJA
WYBRANA LITERATURA
M. Żebrowski, Jerzy G. Życie przed kulturą, Kraków 2012; R. Habielski, Dokąd nam iść
wypada. Od „Buntu Młodych” do „Kultury”, Warszawa 2006; M. Grochowska, Jerzy G.,
Warszawa 2009; E. Berberyusz, Książę z Maisons-Laffitte, Gdańsk 1995; J. Krawczyk,
Jerzy G. Redaktor, polityk, człowiek, Lublin 2001; J. Korek, Paradoksy paryskiej „Kultury”.
Styl i tradycje myślenia politycznego, Katowice 2008; K. Pomian (red.), Jerzy G. Redaktor
– Polityk – Człowiek, Lublin 2001.
A. Rz.
GLOBALIZACJA – pojęcie o niezwykle różnorodnych znaczeniach na
gruncie socjologii, politologii, kulturoznawstwa i nauk ekonomicznych,
których wspólnym wyznacznikiem jest dążenie do coraz wyższego stopnia integracji lub wręcz unifikacji zjawisk z szeregu sfer działalności człowieka, grup społecznych, organizacji międzynarodowych oraz państw
(→państwo). To jeden z podstawowych procesów charakteryzujących
współczesną epokę. Po raz pierwszy posłużono się nim w 1953 r. na łamach
„Frankfurter Allgemeine Zeitung”, a w wymiarze ekonomicznym pojęcie g.
zostało spopularyzowane przez tygodnik „The Economist” (1959). W literaturze g. współwystępuje z takimi pojęciami, jak liberalizacja, umiędzynarodowienie, integracja, harmonizacja oraz uniwersalizacja. Wielkowymiarowość pojęcia g. najlepiej oddaje usytuowanie jej definicji na osi między
dwiema skrajnościami: od ruchu w kierunku rozszerzenia wpływów i znaczenia pojedynczego podmiotu (osoby, instytucji, państwa) po traktowanie
całej ludzkości oraz zorganizowanej zbiorowości jako jednego organizmu.
G. może być ujmowana jako zjawisko zmierzające do stworzenia „globalnej
wioski” (Galaktyka Gutenberga →M. McLuhana). W określeniu tym należy
widzieć synonim świata, który „skurczył się” pod wpływem dynamicznego rozwoju mediów i nowoczesnych technologii. G. nie powinno się traktować jako jednolitego zjawiska, ponieważ niezależnie od obszaru, którego
dotyczy (polityka, kultura, gospodarka), można wyodrębnić następujące
antagonistyczne procesy: g.–regionalizacja, g.–fragmentaryzacja, integracja–dezintegracja, homogenizacja–dyferencjacja, unifikacja–różnorodność,
wymiar globalny–wymiar lokalny.
W nauce wyróżnia się kilkadziesiąt definicji g., przy czym niemal każdy autor stara się podkreślić jej wyjątkowość, korzystając z siatki pojęć
charakterystycznych dla własnej dyscypliny. Socjolodzy podkreślają zanik
granic w wymiarze geograficznym i kulturowym, wzrost świadomości społecznej, niwelowanie różnic między →społeczeństwami na skutek →postępu
w transporcie i środkach komunikacji. Politolodzy definiują g. jako proces,
który pomaga zbliżyć państwa lub inne podmioty stosunków międzynarodowych przez stworzenie nowego podmiotu lub wzmocnienie dotychczasowej współpracy. Istotne jest również powstanie licznych zależności między
709