This copy is for personal use only

Fizjoterapia Polska
ARTYKU£ PRZEGL¥DOWY / REVIEW ARTICLE
Zbigniew Jethon(A,B,C,D,E,F), Wies³aw Tomaszewski(B,D,E,F)
Zaanga¿owanie Autorów
A – Przygotowanie projektu
badawczego
B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Opracowanie piœmiennictwa
G – Pozyskanie funduszy
ed
.
Wy¿sza Szko³a Fizjoterapii, Wroc³aw
tio
np
roh
ibit
Zdolnoœæ wysi³kowa osób z uszkodzeniami
rdzenia krêgowego i po amputacjach
koñczyn dolnych a mo¿liwoœci lokomocji
Author’s Contribution
A – Study Design
B – Data Collection
C – Statistical Analysis
D – Data Interpretation
E – Manuscript Preparation
F – Literature Search
G – Funds Collection
Physical performance and locomotor ability
of patients with spinal cord impairments
and following amputation of lower extremities
-d
istr
ibu
S³owa kluczowe: niepe³nosprawnoœæ fizyczna, zdolnoœæ wysi³kowa, metody oceny,
jakoϾ lokomocji
Key words: physically disabled, physical performance, testing methods, quality of locomotion
STRESZCZENIE
on
al
us
eo
nly
Wed³ug najczêœciej przyjêtej klasyfikacji grupa osób niesprawnych fizycznie obejmuje przypadki po amputacjach koñczyn
dolnych oraz z uszkodzeniami rdzenia krêgowego. Zdolnoœæ wysi³kowa tych osób uzale¿niona jest od wielu czynników, wœród
których jako najistotniejsze wymienia siê wiek, p³eæ, typ i stopieñ niepe³nosprawnoœci, czas unieruchomienia lub ograniczenia
ruchu oraz charakter stylu ¿ycia, zw³aszcza aktywnoœci ruchowej. Z drugiej strony, poziom wydolnoœci, jako jeden z czynników,
determinuje mo¿liwoœci fizyczne lokomocji osób niepe³nosprawnych. Podstawowym pytaniem w ocenie tej zdolnoœci jest objêtoœæ i moc przemian tlenowych i beztlenowych. W rozpatrywanych grupach obie sk³adowe zdolnoœci wysi³kowej s¹ obni¿one,
przy czym bardziej w grupie z uszkodzeniami rdzenia krêgowego. W grupie tej poziom zdolnoœci wysi³kowej zale¿y od umiejscowienia uszkodzenia, bêd¹c tym ni¿szy, im uszkodzenie le¿y bardziej doœrodkowo. Powstaje ponadto obni¿enie sprawnoœci
uk³adu kr¹¿enia i oddychania oraz zmiana charakteru regulacji z uk³adu sympatycznego. Stosowane metody oceny s¹ podobne, jak w przypadku osób zdrowych, z dostosowaniem schematu obci¹¿enia i urz¹dzeñ ergometrycznych do pracy w zale¿noœci od typu uszkodzenia.
SUMMARY
is c
op
y is
for
pe
rs
The most popular classification of physical disability includes patients following amputation of lower extremities and those
with spinal cord impairments. The physical performance of those patients depends on a number of factors, the most important
of which include age, sex, type and degree of disability, duration of immobilization or movement restriction, and life style factors, especially those related to physical activity. Physical performance itself is, in turn, a factor contributing to the locomotor
ability of disabled patients. Assessment of physical performance relies primarily on determination of the volume and intensity
of aerobic and anaerobic metabolism. Both types of metabolism are reduced in subjects with the two types of disability listed
above, with more distinct reductions in patients with spinal cord injuries. In this group, physical performance is determined by
the level of injury, with increasingly poorer performance in patients with more proximally localised injuries. At the same time,
circulatory and respiratory fitness is also impaired and the sympathetic regulatory response is altered. The methods used for
the assessment of physical performance are similar to those used in normal subjects, with load programmes and ergometric
devices adapted to the type of injury.
Liczba s³ów/Word count: 2720
Tabele/Tables: 0
Ryciny/Figures: 0
Th
Adres do korespondencji / Address for correspondence
Prof. dr hab. med. Zbigniew Jethon
Wy¿sza Szko³a Fizjoterapii
50-038 Wroc³aw, ul. Koœciuszki 4, tel./fax: (0-72) 342-50-02, e-mail: [email protected]
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
© MEDSPORTPRESS, 2006; 4(4); Vol. 6, 276-279
276
Piœmiennictwo/References: 29
Otrzymano / Received
Zaakceptowano / Accepted
22.08.2006 r.
14.10.2006 r.
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
pomiar u osób niesprawnych fizycznie wskazuje na bardzo
du¿e ró¿nice indywidualne. Osoby po amputacjach koñczyn
dolnych s¹ pod wzglêdem wydolnoœciowym najbardziej zbli¿one do osób zdrowych. Ich VO2max, mierzony w próbach na
ergometrze rêcznym lub w testach biegowych na wózkach
inwalidzkich, waha siê w granicach 15-28 ml • kg-1 • min-1,
a u sportowców do 37 ml • kg-1 • min-1 [3,8,12]. Wartoœci te zale¿¹ od uprzedniej aktywnoœci ruchowej, stylu ¿ycia po amputacji i umiejscowienia (wysokoœci) amputacji. Podczas wysi³ku stwierdza siê ujemn¹ wspó³zale¿noœæ VO2 z wysokoœci¹ amputacji, niewiele jest jednak danych na ten temat.
Dostêpne wyniki badañ wskazuj¹ na zale¿noœæ od czynnych
miêœni (zapotrzebowania energetycznego), le¿¹cych doœrodkowo od miejsca amputacji. Badaj¹c przekrój ró¿nych têtnic
jako efekt treningowy stwierdzono zmniejszenie przekroju
têtnicy udowej wspólnej (o ok. 20%), lecz znaczne zwiêkszenie (do 50%) w têtnicy podobojczykowej [13].
Godne podkreœlenia s¹ tak¿e wyniki badañ skutecznoœci
rehabilitacji w zale¿noœci od wydolnoœci tlenowej. Osoby maj¹ce wyjœciowo mniej ni¿ 50% obni¿enia tej wydolnoœci w porównaniu z osobami zdrowymi, uzyskuj¹ dodatnie wyniki treningowe. Jeœli natomiast ta wydolnoœæ jest poni¿ej 50%, skutecznoœæ rehabilitacji jest niewielka [14]. Przypuszcza siê, ¿e
jest to zwi¹zane z wiêkszym zapotrzebowaniem i pobudzeniem przemian energetycznych podczas treningu, zw³aszcza
podczas uczenia chodu z protez¹, co stymuluje wzrost ogólnej wydolnoœci u takich osób [15,16].
Znacznie wiêcej badañ zdolnoœci wysi³kowej przeprowadzono u osób z uszkodzeniem rdzenia krêgowego. Jest to
przypuszczalnie zwi¹zane z tym, ¿e u takich osób zazwyczaj
nie przeprowadza siê zabiegów amputacyjnych, natomiast
rehabilitacja jest ukierunkowana na wzmocnienie sprawnoœci
miêœni w pora¿onych koñczynach i zapobieganie dezadaptacji funkcji narz¹dów i uk³adów warunkuj¹cych zdolnoœæ wysi³kow¹. Wydolnoœæ fizyczna u osób z uszkodzeniem rdzenia
krêgowego jest ogólnie ni¿sza, ni¿ u amputowanych oraz
wystêpuje wyraŸna wspó³zale¿noœæ z umiejscowieniem uszkodzenia. Im miejsce uszkodzenia le¿y bardziej doœrodkowo,
tym mo¿liwoœci ruchowe s¹ mniejsze. Mo¿na stwierdziæ, ¿e
uszkodzenia poni¿ej Th6-Th7 pozwalaj¹ jeszcze na poruszanie siê za pomoc¹ kul ortopedycznych, podczas gdy bardziej
doœrodkowo po³o¿one uszkodzenia wymagaj¹ ju¿ u¿ycia
wózków inwalidzkich. Oceniaj¹c pobór tlenu u osób z uszkodzeniami rdzenia krêgowego stwierdzono w warunkach spoczynkowych niewielkie ró¿nice z osobami zdrowymi [17,18].
Wyj¹tek stanowi¹ osoby z uszkodzeniami na wysokoœci dolnych krêgów szyjnych i pierwszych piersiowych, gdzie ju¿
spoczynkowa wartoœæ jest istotnie ni¿sza, w granicach
~11 ml • kg-1 • min-1 [17]. Podczas obci¹¿enia na ergometrze
rêcznym najwy¿sze osi¹gane wartoœci paraplegików wynosi³y 17- 37 ml • kg-1 • min-1, bêd¹c tym wy¿sze, im miejsce
uszkodzenia wystêpowa³o bardziej obwodowo [1,12,17,18]
oraz im bardziej osoby te by³y zaanga¿owane w dzia³alnoœci
sportowej. Stwierdza siê ponadto, ¿e absolutna wartoœæ VO2
na poziomie progu przemian beztlenowych nie ró¿ni siê
w porównaniu z osobami zdrowymi, lecz odsetek VO2max jest
istotnie ni¿szy [18,19].
Wyniki badañ wydolnoœci tlenowej i beztlenowej wskazuj¹ na koniecznoœæ modyfikacji metod stosowanych w ocenie.
Th
is c
op
y is
for
pe
rs
on
al
us
Wed³ug najczêœciej przyjêtej klasyfikacji grupa niesprawnych fizycznie obejmuje osoby z niepe³nosprawnoœci¹ fizyczn¹ (uszkodzenia narz¹du ruchu) oraz z przewlek³ymi schorzeniami narz¹dów wewnêtrznych. Niesprawnoœæ fizyczna
mo¿e siê przejawiaæ jako ograniczenie mo¿liwoœci wykonania wysi³ku fizycznego a¿ do ca³kowitego parali¿u. W grupie
tej znajduj¹ siê przypadki po amputacjach koñczyn dolnych
oraz uszkodzeniach rdzenia krêgowego. Uszkodzenia te wywo³uj¹ zak³ócenia prawid³owej integracji czynnoœciowej narz¹dów i uk³adów, powoduj¹c koniecznoœæ restrukturyzacji
wewn¹trzustrojowej w kierunku kompensacji os³abionych
i zniszczonych powi¹zañ.
Dla sprawnoœci ¿yciowej szczególnie istotna jest odbudowa uszkodzonych dyspozycji do wykonywania pracy fizycznej, w tym mo¿liwoœci lokomocyjnych. W razie zniszczenia
lub trwa³ego uszkodzenia struktur ruchu odbudowa nie jest
mo¿liwa. Stymuluj¹c mo¿liwoœci ruchu czêœci cia³a, których
sprawnoœæ jest utrzymana, mo¿na jednak w pewnym stopniu
przywróciæ zdolnoœæ wykonywania ruchów lokomocyjnych
i manipulacyjnych. Potwierdzeniem tego jest uzyskiwanie wysokiej zdolnoœci wysi³kowej przez niepe³nosprawnych sportowców na wózkach inwalidzkich w ró¿nych dyscyplinach
sportu [1,2,3]. Wyniki wskazuj¹ równoczeœnie, ¿e efekty treningowe nie tylko zwiêkszaj¹ iloœciowo mo¿liwoœci motoryczne. Pewne determinanty zmieniaj¹ siê tak¿e jakoœciowo, jednak charakter tych zmian nie jest w pe³ni wyjaœniony. Niektóre reakcje przystosowawcze mog¹ nawet mieæ ujemny charakter, jak w przypadku stymulacji dysrefleksji autonomicznej, bêd¹cej nadmiernie nasilonym odruchem rdzeniowym
z uk³adu sympatycznego. Jej powstanie, w przypadku uszkodzenia rdzenia krêgowego powy¿ej Th6, znacznie podwy¿sza szczytow¹ zdolnoœæ wysi³kow¹, mo¿e jednak spowodowaæ niebezpiecznie wysoki wzrost ciœnienia têtniczego [4, 5].
Reakcje te s¹ szczególnie widoczne w treningu si³owym,
tworz¹c specyficzny obraz adaptacji uk³adu kr¹¿enia do wysi³ków tego typu [6].
Zdolnoœæ wysi³kowa osób z niesprawnoœci¹ fizyczn¹
uzale¿niona jest od wielu czynników, wœród których jako najistotniejsze wymienia siê wiek, p³eæ, typ i stopieñ niepe³nosprawnoœci, czas unieruchomienia lub ograniczenia ruchu
oraz styl ¿ycia, a zw³aszcza aktywnoœci ruchowej. Do jej oceny stosuje siê testy wydolnoœciowe, które musz¹ uwzglêdniaæ
umiejscowienie i rozleg³oœæ uszkodzeñ. W przypadku amputacji koñczyn dolnych obci¹¿enie mo¿e byæ zastosowane w górnej czêœci cia³a. Zazwyczaj stosuje siê ergometry rêczne i ergometry oporowe (dynamometry). Te ostatnie, zwi¹zane z pokonywaniem oporu (podnoszenie ciê¿aru, naci¹ganie sprê¿yn
itp.) s¹ wykorzystywane rzadziej z uwagi na niedostatecznie
opracowane teoretyczne podstawy oceny wyników.
Celem badañ jest najczêœciej okreœlenie metabolicznej
wydolnoœci tlenowej (aerobowej) i beztlenowej (anaerobowej)
oraz reakcji uk³adu kr¹¿enia i oddychania (zw³aszcza funkcji
wentylacyjnej p³uc) jako markerów sprawnoœci uk³adów
wspomagaj¹cych pracê miêœni [7,8]. Wartoœciami referencyjnymi s¹ wyniki badañ osób zdrowych obci¹¿anych w podobny sposób. W ocenie sprawnoœci ruchowej stosuje siê równie¿ ró¿ne metody biomechaniczne [9,10,11].
Podstawowym pytaniem w ocenie zdolnoœci wysi³kowej
jest objêtoœæ i moc przemian tlenowych i beztlenowych. Ich
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Jethon Z. i wsp., Zdolnoœæ wysi³kowa osób niepe³nosprawnych a mo¿liwoœci lokomocji
277
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
ca i wspó³czynnika oddechowego RQ oraz obni¿enie VO2max
[23,24,25]. Chc¹c przybli¿yæ charakter wysi³ku do warunków
przebywania na wózku inwalidzkim skonstruowano test laboratoryjny i terenowy, gdzie badany przez ca³y czas przebywa
i pracuje siedz¹c we w³asnym wózku. W teœcie terenowym,
przeprowadzanym na boisku z powierzchni¹ tartanow¹, badany startuje z prêdkoœci¹ 4 km • h-1, zwiêkszaj¹c prêdkoœæ
o 1 km • h-1 co 1 minutê, do wyczerpania (modyfikacja testu
Legera i Boucharda). W teœcie laboratoryjnym badany wykonuje pracê wed³ug tego samego schematu na przystosowanej do tego celu bie¿ni mechanicznej [26]. Wyniki testu Legera i Vouchera by³y tak¿e podstaw¹ opracowania submaksymalnego testu, z którego dane s³u¿¹ do obliczenia VO2 max.
Badania walidacyjne testu wykaza³y jego pe³n¹ przydatnoœæ
u osób z uszkodzeniem rdzenia krêgowego w zakresieTh2Th12 [27].
W przypadku oceny wydolnoœci beztlenowej wykorzystuje siê test Wingate. W stosunku do osób niesprawnych ruchowo test ten jest przeprowadzany z wykorzystaniem zarówno ergometru rêcznego, jak i no¿nego. Czas wykonania
ograniczony jest do 30 sekund. Obiekcje wysuwano w stosunku do rêcznego testu Wingate, lecz szczegó³owe badania wykaza³y jego pe³n¹ przydatnoœæ [22,28]. Nale¿y jednak
dostosowaæ opór w tym teœcie do umiejscowienia uszkodzenia rdzenia krêgowego. W uszkodzeniach w obrêbie Th2-Th12
winno ono wynosiæ 3,5% masy cia³a. Bardziej doœrodkowo
po³o¿one uszkodzenie wymaga zró¿nicowania oporu, poprzez
stopniowe obni¿anie do 1% przy uszkodzeniach na wysokoœci C5 [22,28].
Ocena zdolnoœci wysi³kowej po amputacjach oraz w uszkodzeniach rdzenia krêgowego stanowi podstawê w okreœlaniu
sprawnoœci ¿yciowej, w tym zdolnoœci i jakoœci lokomocji.
Jest ona istotna w ustalaniu programu rehabilitacyjnego, pozwala ustaliæ dopuszczalne obci¹¿enia fizyczne oraz umo¿liwia przewidywanie co do skutecznoœci rehabilitacji. Pozwala ona tak¿e wychwyciæ zagro¿enia zwi¹zane zw³aszcza z nadmiernym lub ogólnie niew³aœciwym obci¹¿eniem ruchem. Nie
jest powszechnie stosowana, g³ównie ze wzglêdu na czêsto
kosztown¹ aparaturê, konieczn¹ do jej nale¿ytego przeprowadzenia. Prowadzi siê wiêc poszukiwania metod poœrednich, które, mimo pewnych ograniczeñ, mog³yby byæ szerzej
wykorzystywane w praktyce. Niestety, jak dot¹d niewiele
z tych metod zosta³o nale¿ycie sprawdzonych pod wzglêdem
ich rzetelnoœci i trafnoœci. Ze wzglêdu jednak m.in. na potrzeby praktyki orzeczniczej przewiduje siê, ¿e ta dziedzina fizjologii wysi³ku osób niepe³nosprawnych fizycznie bêdzie w najbli¿szych latach rozwija³a siê najszybciej.
PIŒMIENNICTWO
y is
for
pe
rs
on
al
us
Badania porównawcze reakcji fizjologicznych podczas obci¹¿eñ dolnych (ergometr rowerowy) i górnych (ergometr rêczny)
czêœci cia³a w teœcie z narastaj¹cym obci¹¿eniem wskazuj¹
na ni¿sz¹ wydolnoœæ metaboliczn¹ podczas pracy na ergometrze rêcznym [20]. Pracuj¹c na ergometrze rêcznym oraz
na przystosowanym do celu pomiarów wózku inwalidzkim,
osoby z uszkodzeniem rdzenia krêgowego maj¹ ni¿sz¹ maksymaln¹ wartoœæ czêstoœci skurczów serca przy tym samym
obci¹¿eniu wzglêdnym i bezwzglêdnym, jednak zale¿noœæ
miêdzy têtnem a obci¹¿eniem pozostaje bez zmiany [21].
Pobór tlenu jest miar¹ sprawnoœci serca i wentylacji p³uc.
Jego ni¿sze wartoœci maksymalne podczas pracy mog¹ wiêc
byæ spowodowane ograniczeniem funkcji kr¹¿eniowo-oddechowej. Powy¿sze stanowisko ma jednak pewne ograniczenia. Podczas wysi³ku reakcje z uk³adu kr¹¿enia s¹ sterowane i kontrolowane przez uk³ad autonomiczny, z przewag¹ jego czêœci wspó³czulnej. Jego nerwowa komponenta reaguje
szybko i jest podtrzymywana przez adrenalinê, hormon rdzenia nadnerczy. Uszkodzenie rdzenia krêgowego prowadzi do
zaburzeñ funkcji uk³adu nerwowego sympatycznego z powodu utrudnienia, a nawet przerwania dop³ywu informacji z obwodu (np. za poœrednictwem III i IV grupy proprioreceptorów
miêœniowych), która w normalnych warunkach umo¿liwia dostosowanie reakcji do aktualnych potrzeb. Stwierdzono m.in.
obni¿enie we krwi stê¿enia adrenaliny, noradrenaliny i innych
hormonów „stresowych” w spoczynku i podczas wysi³ku [22,
23]. W niektórych przypadkach stwierdza siê jednak odwrotn¹ sytuacjê, gdzie podczas wysi³ku powstaje zwiêkszony wyrzut katecholamin, wspó³wystêpuj¹cy z podwy¿szon¹ mo¿liwoœci¹ wykonania pracy [4]. Reakcja ta, nosz¹ca nazwê autonomicznej dysrefleksji, wskazuje, ¿e limitowanie zdolnoœci
wysi³kowej u niepe³nosprawnych fizycznie przynajmniej
w czêœci ma pod³o¿e nerwowe. Wystêpuje potrzeba uœciœlenia mo¿liwoœci readaptacyjnych funkcji uk³adu kr¹¿enia i oddychania, co pozwoli na lepszy wybór i dostosowanie metod
rehabilitacyjnych.
Pytanie na temat trafnoœci stosowanych metod pomiarowych jest podstawowe dla fizjologii wysi³ku fizycznego. Nabiera ono dodatkowego znaczenia, jeœli badanym jest osoba
z upoœledzeniem ruchu. Charakter tego upoœledzenia w przypadku amputacji koñczyn dolnych i uszkodzenia rdzenia krêgowego wymusza ocenê, czy rutynowe metody i sprzêt w nich
stosowany s¹ w pe³ni spójne ze stawianym celem oceny.
Obok ró¿nic w masie miêœni bior¹cych udzia³ w ergometrii
rêcznej i no¿nej, wp³yw ma pozycja cia³a. W pozycji le¿¹cej
na wznak praca na ergometrze rowerowym powodowa³a podwy¿szenie wysokoœci maksymalnej czêstoœci skurczów ser-
Th
is c
op
1. Goosey-Tolfrey V, Castle P, Webborn N, Abel T. Aerobic capacity and peak power output of elite quadriplegic games players. Br
J Sports Med 2006; 40: 684-7.
2. Van der Woude LH, Bakker WH, Elkhuizen JW, Veeger HE, Gwinn T. Propulsion technique and anaerobic work capacity in elite
wheelchair athletes: cross-sectional analysis. Am J Phys Med Rehabil 1998; 77: 222-34.
3. Veeger HE, Hadj Yahmed M, van der Woude JH, Charpentier P. Peak oxygen uptake and maximal power output of Olympic wheelchair-dependent athletes. Med Sci Sports Exerc 1991; 23: 1201-9.
4. Schmid A, Schmidt-Trucksass A, Huonker M i wsp. Catecholamines response of high performance wheelchair athletes at rest and
during exercise with autonomic dysreflexia. Int J Sports Med 2001; 22: 2-7.
5. Steinebrg LL, Lauro FAA, Sposito MMM i wsp. Catecholamine response to exercise in individuals with different levels of paraplegia. Braz J Med Biol Res 2000; 33: 913-8.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Jethon Z. i wsp., Zdolnoœæ wysi³kowa osób niepe³nosprawnych a mo¿liwoœci lokomocji
278
for
pe
rs
on
al
us
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
6. Prystupa E, Bolach E, Prystupa T, Demidaœ A, Boerner E. Kontrola reakcji adaptacyjnych uk³adu kr¹¿enia w treningu niepe³nosprawnych ciê¿arowców. W: Migasiewicz J, Bolach E, editors. Aktywnoœæ ruchowa osób niepe³nosprawnych. Wroc³aw, Studio Wydawniczo-Topograficzne „Typoscript”; 2004, str. 155-64.
7. Bernard PL, Mercie J, Varray A, Prefault C. Influence of lesion level on the cardioventilatory adaptations in paraplegic athletes during muscular exercise. Spinal Cord 2000; 38: 16-25.
8. Kurkus-Rozowska B. Wp³yw rehabilitacji na poprawê wydolnoœci fizycznej osób niepe³nosprawnych ruchowo. Bezpieczeñstwo
Pracy 2002; nr. 3: 21-5.
9. Ambrosio F, Boninger ML, Souza Al, Fitzgerald SG, Koontz AM, Cooper RA. Biomechanics and strength of manual wheelchair
users. J Spinal Cord Med 2005; 28: 407-14.
10. Bernard PL, Codine P, Minier J. Isokinetic shoulder rotator muscles in wheelchair athletes. Spinal Cord 2004; 42: 222-9.
11. Buckley JG. Sprint kinematics of athletes with lower-limb amputations. Arch Phys Med Rehabil 1999; 80: 501-8.
12. Cooper RA, Horvath SM, Bedi JF, Drechsler-Parks DM, Williams RE. Maximal exercise response of paraplegic wheelchair road
racers. Paraplegia 1992; 30: 573-81.
13. Huonker M, Schmid A, Schmidt-Trucksass A, Gerathwohl D, Keul J. Size and blood flow of central and peripheral arteries in highly trained able-bodied and disabled athletes. J Appl Physiol 2003; 95: 685-91.
14. Chi T, Sawamura S, Fujita H i wsp. %VO2 max as an indicator of prosthetic rehabilitation outcome after dysvascular amputation.
Prosthet Orthot Int 2002; 26: 44-9.
15. Hoffman MD, Sheldahl LM, Buley KJ, Sandford PR. Physiological comparison of walking among bilateral above-knee amputee
and able-bodied subjects, and a model to account for the difference in metabolic cost. Arch Phys Med Rehabil 1997; 78: 385-92.
16. Ward KH, Meyers MC. Exercise performance of lower-extremity amputees. Sports Med 1995; 20: 207-14.
17. Lin KH, Lai JS, Lien IN. Anaerobic threshold and maximal oxygen consumption during arm cranking exercise in paraplegia. Arch
Phys Med Rehabil 1993; 74: 515-20.
18. Schneider DA, Sedlock DA, Gass E, Gass G. VO2 peak and the gas-exchange anaerobic threshold during incremental arm cranking in able-bodied and paraplegic men. Eur J Appl Physiol 1999; 80: 292-7.
19. Vinet A, Le Gallais D, Bernard PL i wsp. Aerobic metabolism and cardioventilatory responses in paraplegic athletes during an incremental wheelchair exercise. Eur J Appl Physiol 1997; 76: 455-61.
20. Kang J, Robertson RJ, Goss FL i wsp. Metabolic efficiency during arm and leg exercise at the same relative intensity. Med Sci
Sports Exerc 1997; 29: 377-82.
21. Hooker SP, Greenwood JD, Hatae DT, Husson RP, Matthiese N, Waters AR. Oxygen uptake and heart rate relationship in persons with spinal cord injury. Med Sci Sports Exerc 1993; 25: 1115-9.
22. Jacobs PL, Johnson B, Somarriba GA, Carter AB. Reliability of upper extremity anaerobic power assessment in persons with tetraplegia. J Spinal Cord Med 2005; 28: 109-13.
23. Bloomfield SA, Jackson RD, Mysiw WJ. Catecholamine response to exercise and training in individuals with spinal cord injury.
Med Sci Sports Exerc 1994; 26: 1213-9.
24. Hopman MT, Dueck C, Monroe M, Philips WT, Skinner JS. Limits to maximal performance in individuals with spinal cord injury. Int
J Sports Med 1998; 19: 98-103.
25. McLean KP, Jones PP, Skinner JS. Exercise prescription for sitting and supine exercise in subjects with quadriplegia. Med Sci
Sports Exerc 1995; 27: 15-21.
26. Vinet A, Bernard PL, Varray A, Le Gallais D, Micallef JP. Validation of an incremental field test for the direct assessment of peak
oxygen uptake in wheelchair-dependent athletes. Spinal Cord 1996; 34: 288-93.
27. Vinet A, Le Gallais D, Bouges S i wsp. Prediction of VO2 peak in wheelchair-dependent athletes from the adapted Leger and Boucher test. Spinal Cord 2002; 40: 507-12.
28. Jacobs PL, Mahoney ET, Johnson B. Reliability of arm Wingate Anaerobic Testing in persons with complete paraplegia. J Spinal
Cord Med 2003; 26: 141-4.
29. Wheeler G., Cumming D, Burnham R i wsp. Testosteron, cortisone and catecholaminee response to exercise stress and autonomic dysreflexia in elite quadriplegic athletes. Paraplegia 1994; 32: 292-9.
y is
op
is c
Th
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Jethon Z. i wsp., Zdolnoœæ wysi³kowa osób niepe³nosprawnych a mo¿liwoœci lokomocji
279