257 KB - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

Bożena Degórska
WspóŁzaleŻności pomiędzy oczekiwanĄ
dŁugościĄ Życia a poziomem ekorozwoju
Miary poziomu ekorozwoju
Wobec występującej na świecie degradacji środowiska, powodującej m.in. obniżanie ekologicznych warunków życia ludności, głównie państwa wysoko rozwinięte,
jak i organizacje międzynarodowe starają się wypracować najbardziej zunifikowane
miary do oceny poziomu ekorozwoju. Miary te nazwano wskaźnikami ekorozwoju.
W wykonanym opracowaniu wykorzystano te wskaźniki ekorozwoju, które były
dostępne w publikowanych materiałach statystycznych. Doboru państw dokonano
na podstawie dostępności i porównywalności danych. Wybrane do analizy wskaźniki
ekorozwoju dotyczyły jednego roku z okresu 1996−2000. Jednak wielu cech, a zwłaszcza
emisji niektórych zanieczyszczeń oraz jakości wód, nie można było porównywać ze
względu na brak ujednoliconego systemu monitoringu środowiska oraz różny sposób
publikacji danych.
Celem niniejszej analizy jest określenie współzależności pomiędzy poziomem
ekorozwoju a przeciętnym dalszym trwaniem życia w Europie.
Przeciętne dalsze trwanie życia w Europie
Przeciętna długość życia człowieka uzależniona jest od wielu czynników, z których
jako najważniejsze wskazać można poziom rozwoju ekonomicznego i związane z nim
nakłady inwestycyjne na służbę zdrowia. Ważne są także uwarunkowania społeczne,
geograficzne i genetyczne (Michalski 2000), a także ekologiczne wynikające głównie
z poziomu ekorozwoju danego kraju.
Do analizy przeciętnego dalszego trwania życia wykorzystano dane istniejące dla
ostatniego roku z okresu 1996−2000. Przeciętne dalsze trwanie życia dla osób urodzonych w tym okresie obliczono jako średnią ważoną po zastosowaniu współczynników
wynikających z różnicy długości życia kobiet i mężczyzn, przy założeniu, że natężenie
zgonów utrzyma się na tym samym poziomie co obserwowane.
Analiza oczekiwanej długości życia osób urodzonych w końcu lat 90. XX wieku
lub w roku 2000, w analizowanych krajach europejskich, pozwala na wyróżnienie trzech
324
Bożena Degórska
grup państw. Pierwszą stanowią kraje członkowskie Unii Europejskiej oraz Szwajcaria
i Norwegia, w których przeciętne dalsze trwanie życia określane jest od 75,6 lat (w
Portugalii i Słowenii) do blisko 80 lat (w Szwajcarii i Szwecji), a ponadto mieszkańcy
tych państw mają dodatkowo szanse na jego wydłużenie. Najgorsza sytuacja występuje
w Rosji, na Ukrainie i Białorusi, w których wskaźnik oczekiwanej długość życia wynosi
odpowiednio: 66,2 68,0 i 68,1 lat. Środkową grupę tworzą pozostałe kraje, w których
przeciętna długość dalszego trwania życia określona jest od ponad 69 lat (na Łotwie)
do blisko 75 lat (w Czechach). Jednak we wszystkich państwach, które powstały na
terenie byłego ZSRR oraz w Rumunii i Bułgarii występuje proces skracania oczekiwanej długości życia (Michalski 2000).
Współzależności pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem
życia
a poziomem ekorozwoju
W celu określenia współzależności pomiędzy poziomem ekorozwoju a przeciętnym dalszym trwaniem życia wzięto pod uwagę następujące wskaźniki ekorozwoju1 :
– ­wydatki na ochronę środowiska tj. nakłady inwestycyjne i koszty bieżące w sektorze
publicznym i w przemyśle, w euro na 1 mieszkańca,
– procentowy udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków w ogólnej
liczbie ludności danego kraju,
– emisję dwutlenku węgla z wykorzystania energii w tonach na 1 mieszkańca,
– emisję tlenków azotu w kilogramach na 1 mieszkańca,
– zużycie nawozów mineralnych lub chemicznych w przeliczeniu na czysty składnik,
w kg na 1 ha użytków rolnych,
– powierzchnię lasów w ha na 1000 mieszkańców,
– powierzchnię obszarów chronionych w ha na 1000 mieszkańców.
Przyjęto, że wymienione wskaźniki obrazują poziom ekorozwoju danego kraju
wynikający z długookresowego procesu rozwoju społeczno−gospodarczego. W niniejszej
analizie traktowano je jako zmienne zależne. Natomiast długość przeciętnego dalszego
trwania życia przyjęto jako zmienną niezależną.
Zależności pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem życia, a wskaźnikami ekorozwoju określono na podstawie analizy korelacji i regresji, wykorzystując program
statystyczny Curve Expert. Badania przeprowadzono na zbiorze liczącym od 25 do
30 obiektów, jakimi były państwa europejskie, dla których istniały publikowane i
jednocześnie porównywalne dane statystyczne.
Spośród analizowanych zmiennych, najwyższym współczynnikiem korelacji
charakteryzuje się związek pomiędzy oczekiwaną długością życia a wydatkami na
ochronę środowiska w przemyśle i sektorze publicznym (r = 0,821) – ryc. 1. Na podstawie modelu regresji dla tej zależności można stwierdzić, że im wyższe nakłady
1
Wskaźniki te odnoszą się do jednego roku z okresu 1996−2000
Współzależności pomiędzy oczekiwaną długością życia a poziomem ekorozwoju
inwestycyjne na ochronę środowiska
tym przeciętne dalsze trwanie życia
ulega wydłużeniu. Przykładowo, w
Szwajcarii – kraju o najdłuższym,
dalszym trwaniu życia – roczne nakłady te wynoszą ostatnio 459 euro
na 1 mieszkańca, w Szwecji – 300
euro na 1 mieszkańca, natomiast
w Polsce, Czechach i na Węgrzech
odpowiednio: 90, 73 i 73 euro na 1
mieszkańca. Najniższe są na Litwie,
gdzie wynoszą one zaledwie 13 euro
na 1 mieszkańca, oraz na Białorusi –
około 15 euro na 1 mieszkańca. Nieco
wyższe są na Łotwie (22 euro na 1
mieszkańca), w Rumunii (29 euro na
1 mieszkańca) i w Estonii (39 euro na
1 mieszkańca). W państwach, gdzie
nakłady na ochronę środowiska są
najniższe, także oczekiwana długość
życia jest najkrótsza, a ponadto występuje tendencja do jej obniżenia.
Istotne zależności występują
także pomiędzy oczekiwaną długością
życia a oczyszczaniem ścieków (ryc.
2). Pomimo, że budowa oczyszczalni
ścieków jest ściśle uzależniona od
nakładów inwestycyjnych na ochronę
środowiska, wartość współczynnika
korelacji jest niższa (r = 0,594), aniżeli w odniesieniu do wydatków na
ochronę środowiska (r = 0,821). Na
podstawie modelu regresji można
stwierdzić, że im większy odsetek
ludności obsługiwany jest przez
oczyszczalnie ścieków, tym przeciętne dalsze trwanie życia jest dłuższe.
W Szwajcarii i Szwecji – państwach
o najdłuższym przeciętnym dalszym
trwaniu życia – odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków jest bardzo wysoki (ponad 90%).
Oprócz Portugalii, Hiszpanii i Grecji,
325
Ryc. 1. Model regresji dla zależności pomiędzy
wydatkami na ochronę środowiska w przemyśle
i sektorze publicznym a przeciętnym dalszym
trwaniem życia (r = 0,821)
Zależność opisana funkcją: y = axbx , gdzie
a = 1,4862, b = 0,0557
Źródło: Statistics in focus: Waste water in European
countries, EUROSTAT, 2001 (wg Ochrona Środowiska 2001); Statistics in focus: Environmental
protection expenditure in Europe, EUROSTAT,
2001 (Ochrona Środowiska 2001)
Ryc. 2. Model regresji dla zależności pomiędzy
ludnością obsługiwaną przez oczyszczalnie ścieków a przeciętnym dalszym trwaniem życia
(r = 0,594)
Zależność opisana funkcją: y = 1/(ax+b), gdzie
a = − 0,0014, b = 0,1202
326
Bożena Degórska
w których przez oczyszczalnie ścieków obsługiwanych jest odpowiednio:
46, 48 i 56% ludności, w pozostałych
państwach Unii Europejskiej wskaźnik ten wynosi ponad 75%, natomiast
w Szwajcarii aż 96%. Niestety, nie
dysponowano danymi dla Białorusi,
Łotwy, Rosji, Rumunii i Ukrainy,
w których z pewnością sytuacja jest
znacznie gorsza, aniżeli na Węgrzech
i w Słowenii, gdzie odsetek ludności
Ryc. 3. Model regresji dla zależności pomiędzy
obsługiwanej przez oczyszczalnie
zużyciem nawozów mineralnych i chemicznych
ścieków wynosi zaledwie 26 i 30%.
na 1 ha użytków rolnych a przeciętnym dalszym
W Polsce, w ostatnich latach nastąpiła
trwaniem życia (r =0,612)
znaczna poprawa (Degórska 1999),
Zależność opisana funkcją: y = ax bx , gdzie
jednak odsetek ludności obsługiwanej
a = 0,0552, b = 0,0228
przez oczyszczalnie ścieków jest nadal
niski (52%).
Źródło: FAO Yearbook. Fertilizer 1999, FAO, 2001
(Rocznik Statystyczny, 2001)
Analiza zależności pomiędzy
zużyciem nawozów mineralnych i
chemicznych a przeciętnym dalszym
trwaniem życia wskazała na występowanie współzależności, gdzie współczynnik korelacji r = 0,612 (ryc. 3).
W większości państw o dużym
zużyciu nawozów (m. in. Holandia –
236 kg/ha UR, Szwajcaria – 208 kg/ha
UR, Francja – 164 kg/ha UR) dalsze
trwanie życia należy również do bardzo długich. W kilku krajach o długim
okresie oczekiwanego trwania życia
zużycie nawozów jest niższe aniżeli
w Polsce (m.in. Szwecja 86 kg/ha UR,
Ryc. 4. Model regresji dla zależności pomiędzy
Hiszpania – 70,3 kg/ha UR, Portugalia
emisją tlenków azotu a przeciętnym dalszym
60 kg/ha UR). Jednak w większości
trwaniem życia (r = 0,5737)
państw Europy Środkowo−WschodZależność opisana funkcją: y = a+bx+cx2 , gdzie
niej, jest ono dość niskie (jak np. w
a = −2692.5095, b = 71.8515, c = −0.4732
Polsce – 87 kg/ha UR, w Czechach –
Źródło: OECD Environmental Indicators. Towards
70 kg/ha UR, na Węgrzech – 74 kg/ha
Sustainable Development. OECD, 2001 (Ochrona
UR) oraz bardzo niskie (Rumunia – 24
Środowiska, 2001)
kg/ha UR, Bułgaria – 27 kg/ha UR).
Przebieg krzywej regresji wskazuje,
że im wyższe zużycie nawozów mineralnych i chemicznych na 1 ha użytków rolnych
tym dalsze przeciętne trwanie życia ulega wydłużeniu.
Współzależności pomiędzy oczekiwaną długością życia a poziomem ekorozwoju
327
W niniejszej analizie potwierdzono także występowanie współzależności pomiędzy zanieczyszczeniem
powietrza a oczekiwaną długością życia
(ryc. 4 i 5).
W odniesieniu do emisji tlenków
azotu współczynnik korelacji wynosi 0,
574 (ryc. 4) i jest on tylko nieco wyższy
aniżeli w odniesieniu do dwutlenku
węgla (r = 0,557) – ryc.5. W odniesieniu do CO 2 większość państw o
najdłuższym przeciętnym trwaniu Ryc. 5. Model regresji dla zależności pomiędzy
życia charakteryzuje się dość niskim emisją dwutlenku węgla a przeciętnym dalszym
poziomem emisji. Natomiast pod trwaniem życia (r = 0,5570)
względem emisji tlenków azotu wy- Zależność opisana funkcją: y = a+bx+cx2 , gdzie
soki poziom emisji występuje zarówno a = −1039,3677, b = 27.6833, c = −0,1825
w znacznej liczbie państw o długim Źródło: OECD Environmental Indicators. Towards
jak i krótszym dalszym trwaniu życia. Sustainable Development. OECD, 2001(Ochrona
Przykładowo w Szwajcaria emituje Środowiska, 2001)
dość małe ilości CO2 i NOx. W grupie
państw emitujących największe ilości
tlenków azotu (> 40 kg na 1 mieszkańca) i dwutlenku węgla (> 10 ton na 1 mieszkańca)
oczekiwana długość życia zawiera się w przedziale od około 74 do 78 lat, a wydłużeniu
ulega dopiero przy redukcji emisji.
Analizowano także współzależności pomiędzy długością życia a powierzchnią obszarów chronionych przypadającą na 1 mieszkańca danego kraju, a także z powierzchnią
lasu przypadającą na 1 mieszkańca. W obu przypadkach współczynniki korelacji po
optymalizacji modelu regresji były bardzo niskie (r = 0,197 w odniesieniu obszarów
chronionych i r = 0,292 w odniesieniu do powierzchni lasu). Pomimo występującego
obecnie dużego nacisku na potrzebę kontaktu człowieka z przyrodą, to jednak na
podstawie analizy statystycznej można stwierdzić, że elementy te nie wykazują istotnej
zależności z oczekiwaną długością życia.
Podsumowanie
Polityczny podział Europy jaki nastąpił w wyniku II wojny światowej, wpłynął
w sposób decydujący na obecny poziom ekorozwoju poszczególnych państw. Kraje
Europy Zachodniej jako pierwsze dostrzegły potrzebę finansowania ochrony środowiska. Inwestowano przede wszystkim w rozwój proekologicznej infrastruktury oraz
rekultywację a ostatnio także renaturalizację najbardziej zdegradowanych obszarów.
W niniejszej analizie wykazano, że wydatki na ochronę środowiska wykazują silny
związek z oczekiwaną długością życia, gdzie wraz z wzrastającymi nakładami inwestycyjnymi wzrasta także wskaźnik dalszego trwanie życia.
328
Bożena Degórska
Spośród analizowanych państw europejskich niekorzystna sytuacja zarówno
pod względem poziomu ekorozwoju jak i oczekiwanej długości życia występuje w
państwach postkomunistycznych, a zwłaszcza w Rosji, na Ukrainie i Białorusi. W
państwach o najkrótszym przeciętnym trwaniu życia często jeszcze nie dostrzega
się potrzeby inwestowania na rzecz ochrony środowiska oraz prowadzenia polityki
ekologicznej, a także edukacji w tym zakresie. Wydaje się zatem, że głównie w państwach postkomunistycznych, a zwłaszcza niestowarzyszonych ze strukturami Unii
Europejskiej, istnieje największe zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia mieszkańców
związane z bardzo niskim poziomem ekorozwoju, co zostało potwierdzone w niniejszej
analizie. Nie bez znaczenia są także inne czynniki wpływające na długość życia jak np.:
bezpieczeństwo ekonomiczne, poziom usług medycznych, styl życia, uwarunkowania
genetyczne, które jednak nie były przedmiotem badań.
W niniejszej analizie stwierdzono brak istotnych statystycznie współzależności
pomiędzy oczekiwaną długością życia a powierzchnią lasu przypadającą na mieszkańca,
pomimo niewątpliwego faktu, że dla zdrowia niezwykle ważny wydaje się kontakt
z przyrodą. Podobnie nie stwierdzono zależności pomiędzy powierzchnią obszarów
chronionych przypadającą na 1 mieszkańca, a przeciętnym dalszym trwaniem życia.
Spośród analizowanych wskaźników ekorozwoju głównym czynnikiem
wpływającym na oczekiwaną długość życia jest wielkość nakładów inwestycyjnych
na ochronę środowiska. Literatura
Degórska B., 1999, Stan środowiska przyrodniczego w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, [w:]
J. Kitowski (red.) Problematyka geopolitycznw Europy Środkowej i Wschodniej, Rozprawy
i Monografie Wydziału Ekonomicznego, 18, Rzeszów, 597−613.
Michalski T.,2000, Sytuacja zdrowotna i społeczno−gospodarcza społeczeństw Europy Środkowo−
Wschodniej i Południowo−Wschodniej, Europa 11, 5, IGiPZ PAN, Warszawa, 41−54.
Ochrona Środowiska, 2001, Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2001, GUS, Warszawa.
dr Bożena Degórska
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
Warszawa