docGrudzień 2013
download 
Reklamacja Transkrypt
Grudzień 2013
CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 12 (471) GRUDZIEŃ 2013 MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA www.miesiecznikpomerania.pl Co wiemy po „Zdrzadni Tespisa”? s. 3 Gdańskie medale s. 36 W NUMERZE PŁYTA ZE SŁUCHOWISKIEM „SPIĄCÉ WÒJSKÒ” Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 38 Jubileusz u Borowiaków Kazimierz Ostrowski 2 Od redaktora 3 Kaszubska scena Tespisa Daniel Kalinowski 38 Jubileùsz ù Bòrowiôków Tłom. Bògùsława Gòłąbk 6 Talia i Melpomene w Chònicach 40 Na kociewsko-kaszubską nutę Ewelina Adamczyk, Agnieszka Pogorzelska kg 8 Krakòwsczé rządë ksążków 42 Na Kociewiu są też Bory... Maria Pająkowska-Kensik Red. 9 Rechùnk sëmieniô Dariusz Majkòwsczi 44 Po prostu bajka! (część 2) Maya Gielniak 10 Stolëm rodã z Rolbika Stanisłôw Janke 46 Wiérny słowóm patrona Agnés Łukasik, Kalina Janczewskô 12 Wcyg je pòtrzébnô diskùsjô Z Cezarim Òbracht-Prondzyńsczim gôdô Pioter Dzekanowsczi 47 Wiérztë. Michôł Piéper 48 Kaszuby i Gdańsk na Targach Książki w Krakowie Monika Białecka 14 Miklosz westrzód znitów Tatiana Slowi 50 Lektury 15 Kolekcja Amrogowicza (część 1) Rajmund Knitter 17 „Takie było moje przeznaczenie” Z Ewą Jasińską rozmawia Karolina Serkowska 21 Nieco o relacjach Kaszubów z Polakami Bogusław Breza 54 Felowati darënk Ana Glëszczińskô 27 Promocja Kaszub w Alpach Zbigniew Byczkowski 55 Pasierbiana w Redzie Tadeusz Buraczewski 30 Kobiety z lat 1939–1945 Stanisław Salmonowicz 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 28: Swiecëno I–VIII NAJÔ ÙCZBA 52 Ùtczëlë dôwnégò wójta Izabela Truskolawska, tłom. dm 53 Rozëmné bùdowanié tożsamòscë miasta Izabela Truskolawska, tłom. dm 23 Òficér (dzél 2) Jerzi Hoppe 34 Gdańskie Emaus Marta Szagżdowicz 52 Śladami ewangelickich Kaszubów Zbigniew Byczkowski 56 Kochał las i ludzi Maya Gielniak 57 Z kaszëbizną w kòżdim dzejanim Dariusz Majkòwsczi 62 Klëka 35 Listy 67 Kòżdémù wòlno pisac Tómk Fópka 36 Medale òd Gduńska Red. 68 Jo – jedinka! Rómk Drzéżdżónk POMERANIA GÒDNIK 2013 Od redaktora Koniec roku sprzyja różnego rodzaju podsumowaniom i ocenom. W naszym redakcyjnym gronie analizujemy czas obchodów 50-lecia „Pomeranii” (swoisty rachunek sumienia z tego, jak uczciliśmy ten jubileusz, prezentujemy na s. 9). Monika Białecka, organizatorka międzynarodowych i krajowych targów książki w Warszawie, próbuje podsumować Salon Małe Ojczyzny, który promował nasz region w Krakowie. Wreszcie prof. Daniel Kalinowski ocenia chojnicki Przegląd Teatrów Kaszubskich „Zdrzadniô Tespisa”. Do lektury jego artykułu zachęcamy nie tylko aktorów i reżyserów, którzy brali udział w tym ciekawym wydarzeniu artystycznym. Warto zapoznać się z jego uwagami, czasem krytycznymi, żeby w przyszłości unikać błędów. Zresztą jednym z głównych celów organizowania Przeglądu było podnoszenie poziomu naszych teatrów, a nie da się tego osiągnąć bez wsłuchiwania się w głos profesjonalistów. Większość reżyserów i aktorów doskonale to rozumie, sami prosili o ocenę efektów swojej pracy, a najczęściej powtarzanym w kuluarach postulatem była prośba o zorganizowanie warsztatów teatralnych. Jeśli do tego dojdzie, to będzie można powiedzieć, że „Zdrzadniô Tespisa” spełniła swoją funkcję. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Bogusława Gołąbek Dariusz Majkowski Karolina Serkowska FOT. NA OKŁADCE www.stock.chroma.pl WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK DRUKARNIA Waldemar Grzebyta Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 TEMAT MIESIĄCA Kaszubska scena Tespisa Pierwszej edycji Przeglądu Teatrów Kaszubskich nadano nazwę Zdrzadniô Tespisa. Impreza odbyła się 19 i 20 października 2013 roku w Chojnickim Domu Kultury. Przyjechali wykonawcy tak z północy jak i południa Kaszub, grupy o bogatych doświadczeniach teatralnych i takie, które istnieją stosunkowo krótko. DANIEL KALINOWSKI Tespis wybrany na patrona przeglądu to trafna, ale jednocześnie ambitna decyzja ideowa. Trafna, ponieważ odwołuje się do sytuacji teatru, który stale musi podróżować, by przedstawiać swoje spektakle, i ciągle szuka sposobów na dotarcie do widza. Ambitna, ponieważ teatr amatorski rzadko kiedy ma legendarny wóz Tespisa, dzięki któremu może się swobodnie przemieszczać i w którym znajdują się wszystkie składniki świata przywoływane później w spektaklu. Postać greckiego artysty wywołuje jeszcze jedno: tradycję dramaturgiczną i sceniczną, która przez czasy antyczne, średniowieczne, nowożytne aż do dziś objawia się w teatrze i podczas przedstawień. Krótka historia kaszubskiego życia teatralnego Teatr kaszubski nie ma tak długiej tradycji istnienia, jak z zestawienia z Tespisem by się chciało. Pierwsze przedstawienia w języku kaszubskim to lata dwudzieste XX wieku, pierwsze akty dramaturgiczne młodokaszubów (zwłaszcza Jana Karnowskiego) są niewiele wcześniejsze. Można co prawda widzieć już w pismach Floriana Ceynowy zaczątki dramaturgii czy przywoływać gdańską wersję Historii o bogaczu i Łazarzu z intermediami, w których występuje komiczno-sprytny Kaszuba, czy nawet dopatrywać się w misteriach wielkanocnych kalwarii wejherowskiej najstarszych przykładów kaszubskiego życia teatralnego, ale wciąż pozostanie przy tym wszystkim poczucie, że to jeszcze niepełny teatr. Dopiero lata trzydzieste XX wieku POMERANIA GÒDNIK 2013 Fot. Maciej Stanke przyniosły ze sobą pozytywne zmiany, a od lat sześćdziesiątych ruch teatralny na Kaszubach zaczął być wyrazistszy i bardziej dynamiczny, choć specyficznie tendencyjny. Przy całym pozytywnym znaczeniu folklorystycznego wykorzystywania teatru na Kaszubach, przy cennych inicjatywach grania Sychty, Karnowskiego czy Szefki, pozostała do dziś z tamtych lat predylekcja do ludycznego albo etnograficznego rozumienia teatru, przez co zatraca się jego tożsamościowy oraz artystyczny wymiar. Dlatego też tym bardziej potrzebne są dzisiaj inicjatywy, które umożliwiałyby prezentacje spektakli i ich omówienie. Co więcej – należałoby szukać rozszerzenia formuły przeglądu i organizować warsztaty teatralne (dwu-, trzydniowe) czy pokazy studyjne z możliwością dyskusji. Tego typu wydarzenia były już organizowane choćby w Sierakowicach czy Parchowie, a zatem dawne wzorce czekają na dzisiejszą aktualizację. Poszukiwanie nowego wizerunku kultury kaszubskiej To, co zostało pokazane w październiku na deskach Chojnickiego Domu Kultury, w generalnym ujęciu wywołuje pozytywne wrażenie. U wszystkich uczestników przeglądu widać było wysiłek w tworzeniu kaszubskojęzycznego życia teatralnego, zaangażowanie w ożywianiu klasycznych i adaptacji współczesnych tekstów na scenę oraz autentyczne poświęcenie w poszukiwaniu nowego wizerunku kultury kaszubskiej. Twórcy spektakli wystawili się na oceny estetyczne, licząc na określoną reakcję. Widz na chojnickiej widowni nie był biernym oglądaczem, ale również krytykiem, 3 TEMAT MIESIĄCA który wypowiadał swoje racje w trakcie spektaklu i w kuluarach. To była bardzo cenna możliwość konfrontacji, podczas której zamysł artystów-amatorów został zestawiony z reakcjami widzów. Stąd więc moje uwagi. Jako pierwszy pojawił się podczas chojnickiego przeglądu Teatr Prostolinijny z Lini ze spektaklem „Ala weter jo!” powstałym na podstawie opowiadania Jana Drzeżdżona „Monika”. Wśród aktorów wyróżniał się chłopak odgrywający rolę starego Augusta oraz kobieta interpretująca postać sąsiadki Agneski. Największe wyrazy uznania należą się młodo-staremu Augustowi, który zaistniał w przerysowanym, ale jednak przekonującym ujęciu, gdzie i sposób mówienia, i gestykulacja, a nawet kostium sceniczny utworzyły zabawną i konsekwentną postać. Agneska w odegraniu aktorki z Lini miała w sobie autentyczną vis comica, która objawiała się w świetnych warunkach głosowych, interesującym rysunku ciała oraz rodzaju stylu gry, który nieco karykaturalnie, ale jednak wciąż w dobrym smaku odwzorowywał wiejską mentalność. Zespołowa interpretacja twórczości Jana Drzeżdżona poprzez poetykę komedii przyniosła ze sobą radosną atmosferę całego spektaklu, nie została jednak utrzymana przez wszystkich aktorów. Popełniono tutaj tak podstawowe błędy, jak mówienie bokiem lub zza sceny do publiczności, cicho wypowiadano kwestie dialogów lub nie umiano opanować rekwizytu. Rażące uchybienia to może nie były, lecz skutecznie studziły sympatię do tego spektaklu. Jako drugi pojawił się na przeglądzie Amatorski Zespół Teatralny ze Strzelna, który inną część wspomnianego już opowiadania Jana Drzeżdżona uczynił podstawą do swojej prezentacji. Tym razem August Konewka odgrywany przez Józefa Roszmana zaistniał w konwencji realistycznej czy wręcz naturalistycznej. Nie była to porywająca interpretacja, ale też nie można jej odmówić dbałości o szczegóły postaci. Główna postać miała przejmować widza swoją starością i niedołęstwem, które tylko czasami ustępowały agresywnej zrzędliwości lub twardemu humorowi. Poziom aktorski całego zespołu był zresztą wyrównany. Każdy wiedział, co ma robić, każdy wyraźnie 4 Fot. Maciej Stanke mówił bylacką odmianą języka kaszubskiego, co nadawało spektaklowi walor niemal profesjonalizmu. Zauważone braki dotyczyły wyboru konwencji przedstawienia. Reżyser i aktorzy jakby zapomnieli, że w teatrze nie ma potrzeby, aby przez dłuższą chwilę pokazywać, jak wygląda ubieranie starego człowieka, i wcale nie jest konieczne dokładnie przedstawiać badanie lekarskie. Tego typu elementy realistyczne są zbędne, gdyż nie powinno aktorom zależeć na tym, aby ukazać ilość guzików do zapięcia, lecz by wyrazić emocję, jaka zapinaniu towarzyszy. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem byłoby zmetaforyzowanie naturalizmu i wprowadzenie skrótu scenicznego. Kolejnym przedstawieniem była „Roczëzna” Stanisława Jankego w interpretacji Amatorskiego Kaszubskiego Teatru z Chojnic. To w sensie doboru tekstu najbardziej trafiona propozycja przeglądu. Aktorzy wyczuwają wagę dojrzałości, głębi psychologicznej i emocji zawartej w dramacie. Jest to przecież historia dziejąca się nie tyle na kartach literatury, ale w dzisiejszej rzeczywistości społecznej, w której wdowy (czy wdowcy), wychowawszy swe dzieci, zostają sami, w samotności i poczuciu zbędności. Te walory zawarte w tekście dramatu nie zostały jednak jeszcze wyzyskane przez chojnickich aktorów. Zbyt duży akcent został położony na główną bohaterkę sztuki Sztazję, której rola w prostej linii prowadzi ku monodramowi, nie zaś spektaklowi zespołowemu. Niewyzyska- ni scenicznie zostali Franz, zakochany we wdowie rzeźbiarz, czy skłócone ze sobą dzieci Sztazji – Marta i Piotr. Nawet postacie drugoplanowe (Listonosz, Woźnica, Diabeł) także mogłyby dobitniej zaznaczyć swoją obecność. Członkowie zespołu zapomnieli o wadze pracy warsztatowej, która przyniesie im wiele radości i poczucia estetycznego sensu w scenach z przyjęciem bożonarodzeniowym czy z odwiedzinami specyficznej kaszubskiej Gwiazdki, jeśli tylko ją potraktują serio. Jako czwarta prezentacja pojawiła się na chojnickim przeglądzie sztuka Bernarda Sychty „Spiącé wòjskò”. Aktorzy Regionalnego Teatru Dramatycznego z Luzina z wielkim szacunkiem podeszli do klasycznego dla dramatu kaszubskiego repertuaru i zaproponowali inscenizację rodem z lat trzydziestych zeszłego wieku. Można rozumieć ich chęć docenienia Sychty jako etnografa i słownikarza, lecz w sensie dramaturgicznym i teatralnym ten rodzaj inscenizacji jest już jedynie wartością historyczną. Dla członków zespołu najważniejszym zadaniem powinno być nie tyle wyuczenie się tekstu, nie tyle dbanie o kostium świętej Barbary czy śpiącego rycerza, co znalezienie nowego języka artystycznego dla atrakcyjnej inscenizacji Sychty. Dziś nie można już przywoływać tęsknot kaszubskich bohaterów sztuki napisanej siedemdziesiąt lat temu jako wciąż aktualnych pragnień naszego społeczeństwa. Odzyskanie niepodległości przez Polskę już dawno się dokonało a Kaszubów już POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 TEMAT MIESIĄCA nikt nie prześladuje. Partie ideologiczne sztuk znakomitego badacza kultur Pomorza powinny zatem znaleźć nową poetykę. Chyba że twórcy teatru z Luzina chcą grać nad wyraz tradycyjnie. Wówczas jednak nie mogą sobie pozwolić na pomyłki w tekście, niesłużącą postaci charakteryzację czy granie w konwencji patetyczno-akademijnej. Ostatnim spektaklem chojnickiego przeglądu w kategorii teatrów dorosłych była humoreska „Gdze je Balbina?” Anny Łajming w wykonaniu Teatru Obrzędu Ludowego „Zaboracy” z Czyczków. Ten dobrze znany w tradycji kaszubskiej tekst był tutaj interpretowany w dość realistyczny sposób, lecz trochę bez wewnętrznego przekonania. Pierwsze dziesięć minut przedstawienia były świetne, aktorzy grali żywo, dialog rozbrzmiewał potoczyście, scenki przechodziły jedna w drugą. Im dalej w czasie trwania spektaklu, tym bardziej tempo gry malało. Dobrze, że w zespole jest tak dynamiczna aktorka jak ta, która odgrywa Matkę, gdyż to dzięki niej przedstawienie miało akceptowalną formę. Szkoda, że nie dotrzymywał jej kroku tak ciekawy momentami Ojciec. Duże zadanie pogłębienia psychologii postaci mają przed sobą tytułowa Balbina i jej kawaler. Cały zespół powinien również zrezygnować z kurczowego trzymania się przestrzeni stołu i szukać możliwości grania w innych częściach sceny, które aż się proszą, aby je ożywić. Koniecznie trzeba przemyśleć kompozycję i napięcie emocjonalne sztuki, ponieważ obecnie nie wybrzmiewa zakończenie przedstawienia i jego humorystyczna pointa. W drugim dniu przeglądu pojawiły się dwa zespoły kaszubskich teatrów dziecięcych, które wniosły ze sobą powiew radości. Dziecięcy Teatr z Lipnicy zrealizował spektakl z niewielką ilością aktorów, lecz z wielkimi możliwościami do stworzenia wyrazistych postaci. Dzieci mają w Lipnicy wzorce teatralne w postaci zespołu „Beleco”, ale wciąż jeszcze są na wstępnym poziomie tworzenia teatru, na którym trzeba lepiej opanować mówienie oraz bardziej wyćwiczyć postawę czy gestykulację. Nie można jednak zapomnieć o czynniku zabawy, inaczej dzieci będą jedynie dukać wyuczone kwestie. Patrząc na propozycję młodych aktorów z Lipnicy, można mieć nadzieję, POMERANIA GÒDNIK 2013 że kolejne miesiące i lata przyniosą dojrzalsze przedstawienia. Ostatnim przedstawieniem chojnickiego przeglądu była inscenizacja obrzędów marynarskich w wykonaniu Zespołu Artystycznego „Wicherki” z Kamienicy Szlacheckiej. Przedstawienie jest doskonałym przykładem na to, jak na scenie teatru dziecięcego jednocześnie można się bawić i tworzyć metaforyczny obraz. W spektaklu pojawiły się wieloznaczne elementy scenograficzne (maszt z żaglem), pantomima i piosenka. Można sobie życzyć, aby te użyte już elementy jeszcze lepiej dopracować ku temu, aby spektakl był zabawny i pouczający, a nade wszystko, by nie rezygnował z artystycznych walorów, dzisiaj bowiem teatr dziecięcy nie zawsze kojarzy się z sytuacją szkolną. Wnioski i postulaty Co zatem z kaszubskiego wozu Tespisa trafia nam dziś do oczu, uszu i mózgu? Po pierwsze to, że teatr kaszubski wciąż utrzymuje obrzędową, obyczajową i historyczną tematykę przedstawień. Z jednej strony to dobrze: Kaszubi lubią oglądać na scenie Kaszubów, lecz ze strony drugiej to niedobrze, dlaczego bowiem tak mało w spektaklach problematyki współczesnej? Po drugie okazuje się, że niektórzy z twórców teatralnych Kaszub sądzą, iż publiczność trzeba traktować jako niedouczonych macków. Pewnie dlatego tłumaczą w patetycznym wstępie przed prezentacją, z czego w spektaklu widzowie powinni być zadowoleni, a w którym miejscu powinni się zastanowić nad sobą i życiem. Po trzecie reżyserzy niektórych przedstawień lubią dosłowność, a zatem wykorzystują łopatologiczną muzykę do spektaklu (jakieś kaszubo-disco), aby widz nie miał wątpliwości, że to komedia albo że sceny odgrywają się na wsi (dlatego trzeba włączać muzykę z pianiem koguta czy rechotaniem żab). Po czwarte część zespołów teatralnych nie najada się w domu do syta, dlatego w przedstawieniach za główny element scenograficzny czyni zastawiony jadłem stół, który oczyszcza z zawartości podczas trwania spektaklu. Po piąte niektórzy aktorzy nie utrzymują konwencji teatralności i wprost zwracają się do publiczności, co bierze Fot. Maciej Stanke w nawias iluzję teatru i niszczy nastrój przedstawienia. Po szóste twórcy kaszubskiego teatru bez pieniędzy, bez instytucjonalnego wsparcia (albo z bardzo niewielkim), poświęcając wolny czas i mnóstwo energii, wciąż pracują nad sobą i własną tożsamością. Po siódme animatorzy życia teatralnego Kaszub coraz śmielej i coraz ciekawiej mówią na scenie w języku kaszubskim, zostawiając sobie możliwość wyeksponowania regionalnych odmian i gwar. Po ósme pojawia się świadomość, że aby wóz Tespisa mógł się toczyć po kaszubskich stegnach, trzeba je budować przez pisanie nowych kaszubskojęzycznych dramatów lub adaptowanie tekstów prozatorskich i lirycznych. Po dziewiąte staje się jasne, że przeglądów i konkursów teatralnych powinno być więcej, na różnych poziomach administracyjnych czy wiekowych, oraz powinny trwać dłużej, aby uczestnicy mogli rzeczywiście się lepiej poznać, a nie tylko przyjechać na swój występ (niektórzy uczestnicy przeglądu nie oglądali propozycji innych grup, przez co stracili możliwość poszerzenia swoich artystycznych horyzontów w zakresie wykorzystania tekstów, technik czy rozwiązań scenicznych). I po dziesiąte nigdy nie jest tak dobrze, aby nie mogło być jeszcze lepiej. 5 MIESĄCOWÔ TÉMA Talia i Melpomene w Chònicach Amatorsczi téater rozwijô sã dzysô we wiele placach i czerënkach. W rozmajitëch miescowòscach czëc je ò niewarkòwëch aktorach, jaczim nie je żôl swòjégò wòlnégò czasu na próbë i nôùkã tekstu. Cobë stwòrzëc mòżlëwòtã ùzdrzeniô wszëtczich téatralnëch karnów w jednym placu, w Chònicach òstôł zòrganizowóny I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów „Zdrzadniô Tespisa”. Chònice stałë sã stolëcą amatorsczich kaszëbsczich téatrów na dwa dni – òd 19 do 20 rujana. W tim czasu w miesce òdbiwałë sã Dnie Kaszëbskò-Pòmorsczi Kùlturë (13–26.10), tak tej Przezérk Téatrów béł dzélã tegò swiãta. Zdrzódła widzawiszcza Pòzwa I Przezérkù Kaszëbsczich Téatrów „Zdrzadniô Tespisa” wiele lëdzóm wëdôwa sã dzywnô, òsoblëwô. Ùdbã na taką pòzwã miôł dôwny przédny redaktór cządnika „Pomerania” i przédnik KPZ – Stanisłôw Pestka. Pierszé słowò w pòzwie òznôczô pò pòlskù ‘scena’, tj. môl, gdze sã òdbiwają téatralné widzawiszcza, ale mòże òznaczac téż ‘widownia’, tj. tëch, co òbzérają zdrzadniowi téater. Titel „Zdrzadniô Tespisa” nawlékô do zôczątków téatru, do starożëtnégò grecczégò pòétë i aktora Tespisa, jaczégò ùznôwô sã za pierszégò „wiejsczégò” aktora. Wanożił òn wòzã pò grecczich wsach i wëstôwiôł swòje dramatë, stądka téż mómë òkreslenié „wóz Tespisa” òznôczającé òbjazdowi téater. Zadanié Artisticzny Kòmisji Òglowim célã I Przezérkù bëła diagnoza stanu kaszëbsczich téatrów, przezdrzenié sã amatorsczim karnóm i temù, co pòkazëją na binie. Nad całim Przezérkã czuwała Artisticznô Kòmisjô, w jaczi zasedlë znajôrzë téatru. Jednym z nich béł Jerzi Gòrzkò, aktór z 25-latnym stażã w Téatrze Pòbrzég (Wybrzeże) we Gduńskù. Drëdżim – Grzegòrz Szlanga, reżiséra i aktór, jaczi miôł robioné ze Stanisławã Miedzewsczim i je ùtwórcą Chònicczégò 6 Òdj. Maciej Stanke Studia Rapsodicznégò. Razã z nima w Kòmisje béł prof. Daniél Kalinowsczi – aktór, znajôrz lëteraturë i téatru a téż profesór na Pòmòrsczi Akademii w Słëpskù. Zadanim nôleżników Artisticzny Kòmisji béł leno òglowi òbsądzënk terôczasny fòrmë téatrowëch karnów na Kaszëbach, bez przëznôwaniô wëstãpùjącym karnóm môlów. Dlôte Przezérk miôł charakter niekònkùrsowi. Miôł téż bëc leżnoscą dlô aktorów i reżiserów do wëmianë doswiôdczeniów. Téatrë robioné przez dozdrzeniałëch Pierszégò dnia „dozdrzeniałé” téatrë wëstôwiałë przedstawienia òpiarté na znónëch, mòże rzec: klasycznëch tekstach kaszëbsczich ùsôdzców. Repertuar wszëtczich piãc karnów béł ùrozmajicony, a i ùdbë na robienié téatru rozmajité. Na chònicczi binie mòglësmë tej òbôczëc dwa przedstawienia na spòdlim tekstów Jana Drzéżdżona, jaczé pòkôzałë Téater Prostolinijny z Lëni („Ala weter jo!”) i Amatorsczé Téatrowé Karno ze Strzélna („Testament II”). Pierszé karno miało przedstawioné na binie baro wiesołą i chùtką akcjã w tipòwi pòétice kòmédii. Drëdżé téatrowé karno pòkôzało téater kąsk pòwôżniészi, ale téż z nótą hùmòru. Òkróm tëch dwùch pòjawił sã baro realisticzny pòkôzk „Roczëzna” (na spòdlim dokazu Stanisława Jankegò), jaczi béł zrobiony przez Amatorsczi Kaszëbsczi Téater z Chòniców. Bëła to jednoczasno premiera tegò widzawiszcza ò samòtnoscë człowieka. Pòsobnym téatrã, jaczi wëstą- POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 MIESĄCOWÔ TÉMA pił w Chònicach, béł Regionalny Téater Dramaticzny z Lëzëna. Pòkôzôł òn swòjã interpretacjã „Spiącégò wòjska” ks. Bernata Sëchtë. Na kùńc pierszégò dnia przezérkù òstała przëbôczonô drama „Gdze je Balbina?”. Z tim pòkôzkã przëjachôł Téater Lëdowégò Òbrzãdu „Zôbòrôcë” z Czëczków, jaczi ju cziledzesąt lat dowsladë miôł gróné dokôz Anë Łajming, a latos zadedikòwôł gò sp. Józwòwi Chełmòwsczémù. Pò òbezdrzenim wszëtczich piãc téatrów béł téż czas, żebë òbgadac to, co sã przed sztótã widzało. Pierszi òbsąd mia Artisticznô Kòmisjô, jakô wërażëła swój pòzdrzatk na kaszëbsczé widzawiszcza. Òglowò znajôrzë téatru dosc wësok òcenilë wësłôwianié sã i emisjã głosu ù kaszëbsczich artistów (chòc czasã niejednëch drãgò bëło ùczëc). Jerzi Gòrzkò gôdôł téż ò tim, że widzec bëło we wszëtczich karnach miłotã artistów do swòji robòtë na binie i wiôldżé sparłãczenié z tradicją. Wiele téż pòjawiło sã doradów òd téatroznajôrzów, m.jin. to, żebë sygac pò terôczasné tekstë, barżi zrozmiałé dlô młodëch, a téż żebë kąsk wicy zastanowic sã nad kómpòzycją widzawiszcza, cobë nie pòwstôwałë tzw. „pùsté scenë”. W diskùsji ò téatrze wzãlë ùdzél zéńdzony artiscë-amatorzë. Bëło gôdóné ò tim, jak z jich starnë wëzdrzi robienié kaszëbsczégò téatru i dlôcze sã to robi. Wiele bë mòżna jesz bëło gadac, ale tegò dnia – specjalno dlô zéńdzonëch – miôł wëstąpic gòscynno Kameralny Téater PILIGRIM z Rosji. Karno skłôdającé sã z dwùch aktorów przedstawiło pùpkòwi pòkôzk z czilenôsce rozmajitima marionetkama. Nimò że widzawiszcze bëło w rusczim jãzëkù, wierã nicht ni miôł niżódnégò jiwru ze zrozmienim, ò co jidze w tim téatrze. Òbzérnikóm widzała sã pòkôzónô hùmòristicznô òpòwiésc. Czerowniczka Zôbòrôków, Danuta Miszczik, miała mie rzekłé, że ji zdanim rusczi téater béł dobrim zakùńczenim pierszégò dzélu kaszëbsczich widzawiszczów, bò je bëlnym przikładã, w jaczi spòsób pòkôzac bôjkã i tradicjã, to je tak, żebë cos ta bôjka ze sobą niosła. Wedle mie to przedstawienié bëło dlô wszëtczich pòkòleniów. Widzec bëło, że òpòwiésc wcygała kòżdégò, naju dozdrzeniałëch téż. Drëdżi dzéń téatrowégò swiãta Téater robią téż dzecë – òsoblëwò w szkòłach – dlôte w Przezérkù ni mògło zabrakPOMERANIA GÒDNIK 2013 nąc téatru môłëch aktorów. Wiele smiéchù przëniósł Dzecny Téater z Lëpińców. Baro wiesoło i żëwò òpòwiésc pt. „Jak Kùba diôbła i smierc òszëkôł” zagrało trzech aktorów. Ùdba tegò téatru pòlégała na tim, że nie bëło tuwò niżódny scenografii, ale za to – wiele dialogów i binowi rësznotë. Béł to pò prôwdze téater słowa, z cëskã na dobrą wëmòwã (dikcjã) aktorów. Tak samò interesującé bëło przedstawienié Artisticznégò Karna WICHERKI ze Szlachecczi Kamiéńcë pt. „Krësztofòwé rozegracje”. Pòkôzk nawlékôł do mòrsczich òpòwiescë i sparłãczonëch z nima òbrzãdów i zwëków. Bëło w nim wiãcy aktorów a téż wiele scenografii òbrazëjący mòrsczé wałë, bôt i samò mòrze. Jak rzekła mie pò wëstãpie reżiserka „Krësztofòwëch rozegracjów” Teresa Wejer: dlô nas wôżniészą sprawą je wiedno Krézowi Przezérk Szkòłowëch Téatrów Kaszëbskô Bina, ale baro jesmë rôd, że mòglësmë wëjachac z naszi wsë do prôwdzëwégò téatru. Przede wszëtczim dlô dzecy bëło to czekawé doswiôdczenié, bò czësto jinaczi wëstãpùje sã na wiôldżi binie jak w szkòle. Dzecë przez to mòże są jesz barżi przënãconé do téatru. Dlô mie téż wôrt bëło przëjachac do Chòniców i pòtkac jinszé karna. Na przińdnosc bédowałabëm jesz wiãcy czasu na zéńdzenia z instruktorama i diskùsje ò tim, jak më mómë dobrze robic widzawiszcza. Je wiedzec, że dwa dzecné téatrë wëstãpùjącé w Chònicach to nie są wszëtczé, co dzejają na Kaszëbach. W ti kategórii je wiele karnów, leno tëlé sã ùdało zebrac na chònicczi przezérk. Pò pòkôzkach téatrów z Lëpińców i Szlachecczi Kamiéncë Artisticznô Kòmisjô pòdrechòwała całé wëdarzenié. Wedle ni mòżlëwòta òbzéraniégò kaszëbsczich téatrów bëła na gwës baro pòtrzébnô tak widzóm i kritikóm, jak aktoróm. Zôchãcywelë do òrganizowaniô pòstãpnëch taczich zéńdzeniów. Kùńczącë I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów „Zdrzadniô Tespisa”, jesz rôz pòdczorchnãlë wësoką klasã aktorów. Pòspólnô inicjatiwa na przińdnotã Pierszi przezérk ju za nama. I artistóm, i òbzérôczóm baro sã widzôł. Jeden z bëtników, Pioter Szimańsczi, rzekł mie, że wedle niegò bëło to fantastyczne zdarzenie, dzięki któremu pokazano zapał i pasję Òdj. Maciej Stanke ludzi na scenie przeobrażające się w sztukę. Potrzebne jest jednak, by rozszerzyć repertuar i sięgać po współczesność, np. bardzo bym chciał zobaczyć Mrożka po kaszubsku. Téatrë mògłë sã na przezérkù sprôwdzëc. Nie bëło letkò, jak òcenia czerowniczka téatru z Lëni, Nataliô Bigùs, bò cãżi je wëstãpiwac przed tima, co sã na téatrze znają, niżle przed lëdzama, co nick ò nim nie wiedzą. Òrganizatorzë chcelëbë nen projekt robic dali – nôlepi w Chònicach. Latos nie bëło drãgò ùdostac téatrë do przezérkù. Jak miała mie rzekłé przédniczka chònicczégò partu KPZ Janina Kòsedowskô: Na zôczątku jesmë chcelë wząc pò sztërë dorosłé téatrë i dzecë, ale wëszło, że piãc dorosłëch, bò Czëczkòwë błësnãli „Balbiną”, i jô mësla, że bez nich to sã nie òdbãdze. Miało bëc wiãcy téatrów szkòlnëch, në ale wëszło, jak wëszło, bò jima termin nie òdpòwiôdôł. Barżi pasowałobë dlô nich na zymkù. Chònicczi part KPZ bãdze miec starã ò to, żebë zrobic pòstãpny przezérk. Miôłbë òn bëc rozszérzwióny ò téatralné warkòwnie sparłãczoné ze studyjnyma pòkôzkama z mòżlëwòtą diskùsjów, bò prawie ò to prosëlë i artiscë, i kòmisjô. Wëdarzenié, jaczim béł I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów „Zdrzadniô Tespisa”, zòrganizowelë Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Chònicczi Dodóm Kùlturë. Patronat nad imprezą miałë cządnik „Pomerania” i „Gazeta Pomorska”. kg 7 MÔŁÉ ÒJCZËZNË Krakòwsczé rządë ksążków Pòd kùńc rujana òbczas Tôrgów Ksążczi w Krakòwie lubòtnicë czëtaniô z całi Pòlsczi mòglë òbzerac i czëtac dokazë pòmòrsczich ùtwórców. Salon Môłé Òjczëznë – Kaszëbë i Gduńsk dzejôł baro rëszno. Òb trzë dni (25–27.10) òdbëwałë sã debatë, wëkładë i prezentacje tikającé sã najégò regionu. Ùdzél w nich brelë kaszëbsczi gazétnicë, ùczałi, pòliticë. Westrzód gòscy pòjawilë sã m.jin. ks. abp Henrik Mùszińsczi (Pri- mas z Kaszub), ò. Adóm Sykòra czë Kazmiérz Tischner. Salon òtemklë prezydeńt Gduńska Paweł Adamòwicz, przédnik KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi i przédnik Kaszëbsczégò Institutu prof. Józef Bòrzëszkòwsczi. W drobnotach ò impreze, a òsoblëwie ò Salonie Kaszëbë i Gduńsk, pisze w ny „Pòmeranii” Monika Białecka – wielelatnô òrganizatorka Midzënôrodnëch Tôrgów Ksążczi w Warszawie (s. 48–49), a w tim placu bédëjemë pôrã òdjimków z tegò wëdarzeniô. Òdjimczi DM 8 POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Rechùnk sëmieniô W latosy stëcznikòwi „Pòmeranii” napisôł jem krótczi tekst: Òsoblëwi rok, òsoblëwé planë. Òstałë tam wëmienioné rozmajité ùdbë, jaczé redakcjô najégò pismiona chcała zjiscëc, żebë bëlno ùtczëc swòje 50-lecé. Dzysô przëszedł czas na rechùnk sëmieniô… DA R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Òbiecënk pierszi – ùroczëzna z leżnoscë jubileùszu i wrãczeniô Òrmùzdowëch Skrów. Ùdało sã jã zòrganizowac w Bôłtëcczi Filharmónie we Gduńskù, gdze kòncertë brzëmiałë nadzwëkòwò pëszno. Nôbarżi jesmë rôd z tegò, że wiãcy jak sztërësta lëdzy wespół z nama swiãtowało 50-lecé najégò cządnika. Dzãkùjemë téż za medal Senatu RP, jaczi wrãcził nama òb czas tegò swiãta senatór Kazmiérz Kleina. Òbiecënk drëdżi – pòtkanié z Czëtińcama z leżnoscë nadaniô jedny z gduńsczich szaséjów miona wielelatnégò przédnégò redaktora „Pòmeranii” Wòjcecha Czedrowsczégò. Nie ùdało sã tegò zjiscëc, ale mómë nôdzejã, że kùreszce szaséja Czedrowsczégò we Gduńskù stónie sã całã i tej wrócymë do ti ùdbë. Òbiecënk trzecy – cykl artiklów ò przédnëch redaktorach najégò miesãcznika i lëdzach òsoblëwie zasłużonëch dlô „Pòmeranii”. Latos jesmë zaprezentowelë najim Czëtińcóm wszëtczich przédnëch, ale je jesz conômni czile wôżnëch pòstacjów, chtërne zasłużëłë na môl w swiãtëjącym 50-lecé cządnikù. Dlôte nen cykel mdzemë cygnąc dali – jesz w 2014 r. Òbiecënk czwiôrti – wëdanié ksążczi, w jaczi naléze sã 50 wôżnëch tekstów z „Pòmeranii” z rozmajitëch lat. Mają to bëc artikle, jaczé zmieniwałë Pòmòrzé abò kawle zwëczajnëch lëdzy. Terô, czej piszã ne słowa, ni móm jesz ji w rãkù, ale czej mdzeta czëtac ten tekst, mést ksążka naléze sã ju w drëkarni. 50 tekstów wëbrało karno lëdzy pòd przédnictwã Édmùnda Szczesôka, a wstãp do ksążczi napisôł Kazmiérz Òstrowsczi. Ju terô rôczimë na promòcje, chtërne òdbãdą sã ju w przińdnym rokù. POMERANIA GÒDNIK 2013 Warkòwnie w Chònicach. Òdj. Maciej Stanke Òbiecënk piąti – warkòwnie dlô piszącëch pò kaszëbskù. Ten pónkt ùdało sã zjiscëc dzãka dëtkòwi pòmòcë Minysterstwa Administracji i Cyfrizacji. Jesmë rôczelë młodëch i kąsk starszich piszącëch do Chòniców i Bòrowégò Młina. Dzél tekstów, jaczé wnenczas pòwstałë, dało sã ju przeczëtac w „Pòmeranii”, jinszé ùkôżą sã w nôblëższich miesącach. Òbiecënk szósti – wrócenié do żëcô Prozatorsczégò Kònkùrsu m. J. Drzéżdżona. W tim pòmògło nama Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie. Na kònkùrs nadeszło 12 dokazów. Wikszosc nôdgrodzonëch tekstów ju nalazło sã w „Pòmeranii” i „Stegnie”. Òbiecënk sódmi – wëstôwczi, radiowé aùdicje, debatë sparłãczoné z roczëzną. Z tëch zôpòwiesców wëszło mni, jak jesmë chcelë. Tim barżi mùszimë pòdzãkòwac Andrzejowi Bùslerowi i gdińsczémù partowi KPZ, bò dzãka jich robòce ùdało sã zrëchtowac wëstôwk ò „Pòmeranii” i jedurną debatã, chtërna òdbëła sã w Òstrzódkù Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë w Gdini. Na wiãcy nie sygło nama czasu i mòcë. Òbiecënk ósmi – farwné starnë w miesãcznikù. Na dzysô je to 16 starnów (wespół z Nają Ùczbą – 24). Chcałobë sã wiãcy, ale równak je to krok w dobrą stronã. Chcemë leno wierzëc, że na pòstãpné 16 starnów nie bãdzemë czekac na 100-lecé. Móm nôdzejã, że te wszëtczé wëdarzenia kòljubileùszowé bëłë dobrą promòcją najégò pismiona. Za to, co sã nie ùdało, przeprôszóm, a za to, co jesmë zrobilë, dzãkùjã całi redakcji, nôleżnikóm Redakcjowégò Kòlegium i wszëtczim najim lubòtnikóm. 9 Stolëm rodã z Rolbika Òrganizatorzë recytatorsczégò kònkùrsu Rodnô Mòwa w Chmielnie wiedno mie pitają, jaczi mô bëc patrón tegò corocznégò wëdarzeniô. Jô jima zabédowôł, żeby na zymk przińdnégò rokù béł nim Stanisłôw Pestka, pò rôz pierszi w historii kònkùrsu żëwi ùtwórca, jaczi òdcësnął głãbòczi céch na dzysdniowi kaszëbiznie, latos w rujanie za całownotã lëteracczi i spòleczny robòtë nôdgrodzony przez władze Gduńska Medalã Mszczuja II. S TA N I S Ł Ô W J A N K E Pòd kùńc lat sétmëdzesątëch w jednym z krómów z wëdôwiznama Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô jô pòstrzégł môłą, żôłto-czôrną ksążeczkã z nôdpisama: „Jan Zbrzyca, Południca”. Jak sobie mògã wdarzëc, czëtanié czilenôsce wiérztów tamò òpùblikòwónëch szło mie baro grãdo i chòc niejedne słowa bëłë z pôłniowégò dzéla Kaszëbsczi, skądka jô pòchòdzã, jô prawie nick z ti pòézji nie zrozmiôł. Znad Zbrzëcë Dzysô, czej jô przezéróm ten tomik z sétmënôsce wiérztama, widzã z tegò czasu zapisënk òłówka (pò pòlskù) pòd titelowim wiérztã „Pòłudnica”: „niescygnionosc losu, fatalëzna”. Tej cos równak jô z tegò rozmiôł, ale widzec za mało, żebë ùchwëcëc jistotã tegò piesniodzejaniô. Zôwadą w rozmienim ti pòézji, czasã i dzysô przez mie, je apartnô słowizna. Niejednëch wiérztów Jana Zbrzëcë bez słowôrza nie dô sã przeczëtac, òsoblëwie, że je tam dosc tëlé neòlogizmów i lokalizmów z pôłniowi Kaszëbsczi. W Pòłudnicë je nadczidka, że ùtwórca Jan Zbrzëca je ùrodzony 8 łżëkwiata 1929 rokù w Rolbikù, ùkùńcził pòlonistikã na Pòznańsczim Ùniwersytece, że wiérztë pùblikòwôł w „Pòmeranii” a Pòłudnica je jegò ksążkòwą pierszëzną. Dopiérze jak jô sã zrzesził w stëcznikù 1979 rokù gazétnikòwą robòtą z miesãcznikã „Pomerania”, jô sã dowie10 Stanisłôw Pestka na aùtorsczim pòtkanim w Chònicach. Òdj. Maciej Stanke dzôł, że Jan Zbrzëca, to nie je jawerné nôzwëskò ùtwórcë, a lëteracczi pseùdonim Stanisława Pestczi, w tim czasu przédnika całégò Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i etatowégò pùblicystë wëchôdającégò we Gduńskù tigòdnika „Czas”. Jô sã téż dowiedzôł, że Rolbik leżi w pôłniowi Kaszëbsczi nad rzéką Zbrzëcą, skądka ten pseùdonim sã wzął. Z pipą w prezesówce Za sprawą robòtë w „Pòmeranii” jô zaczął corôz lepi pòznôwac dzejanié Stanisława Pestczi w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Przë spòsobnoscë trzeba rzec, że w 1975 rokù za całą regionalną robòtã sztudérowie z klubù Pòmòraniô przëznalë mù Medal Stolema. Colemało Pestka przëchôdôł pò pôłnim do sedzbë Zrzeszeniô kòl Szewsczi we Gduńskù. Tam sôdiwôł w tak pozwóny prezesówce przë stoliczkù z nieòdewstałą pipą i prowadzył dłudżé rozmòwë z Kaszëbama i lubieńcama Kaszëbów, pò pòlskù abò pò kaszëbskù. W tim czasu jô sã òd niegò dowiedzôł, że jegò zaczekawienié kaszëbską ùdbą wzãło sã òd tatka, jaczi béł szkólnym w Rolbikù i w domôcy biblotece miôł dosc tëlé kaszëbsczich ksążków, a pòétny szëk zrodzył sã z czëtaniô wiérztów młodokaszëbë Jana Karnowsczégò (Wôsa Bùdzysza), chtërny pòchòdzył z dosc blëze leżącégò Czôrnowa. Stanisłôw Pestka rzekł mie tej, że chòdzył do liceùm w Kòscérznie, gdze POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 jô sã prawie ùrodzył, a pò sztudiach w Pòznanim béł przez czile lat szkólnym w Lidzbarkù Warmińsczim i w pomòrsczim Sławnie. W tim samim czasu zaczął wespółdzejac jakò pùblicysta z rozmajitima cządnikama i pismionama. Za sprawą jegò gazétnikòwégò talentu Tadéùsz Bòlduan scygnął gò w 1958 rokù do Gduńska, żebë wespółredagòwôł dwatidzennik „Kaszëbë”. Redaktorzë „Kaszëbów” mielë wiedno wiôldżi jiscënk ò papiór do drëkòwaniô cządnika; tej to béł deficytny towôr. Mùszelë sã wiele nachòdzëc do władzów, żebë ten papiór zżorgac do pòsobnégò numra. Tadéùsz Bòlduan mie czedës rzekł, że redaktor Pestka béł nié do zastąpieniô w rozmòwach z władzama. Pòtrafił godzënama cerplëwò czekac w kòritarzu na rozmòwã z zarządcama, żebë w kùńcu gò przëjãlë i pò diplomatnëch gôdkach redaktora dac przëdzél papioru. Krëban z Milochòwa Òd czasu „Kaszëbów” zaczãło sã nieprzeriwné dzejanié Stanisława Pestczi dlô kaszëbiznë i Pòmòrzô. Czej w 1969 rokù òstôł przédnym redaktorã Biuletinu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, dôł jemù miono „Pomerania”. Na pòczątkù robòtë w „Pòmeranii” jô z ùlubienim przezérôł roczniczi tegò pismiona z lat szescdzesątëch i pierszi pòłowë lat sétmëdzesątëch, tej mie zaczekawiłë felietónë podpisóné przez Krëbana z Milachowa, jak sã òkôzało – téż Stanisława Pestczi. Jak më wiémë, Krëbanama zwią Kaszëbów, chtërny mieszkają na Zôbòrach, a Milachòwò pòchòdzy òd nazwë jezora, jaczé tam leżi. Wiedno pąktã wińdzeniô tëch dokôzów bëłë sentimentalné òpisënczi swòji krôjnë dzectwa a żëjącëch tam lëdzy i òd tegò nawlékanié do bieżnëch sprôw Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Sztudérowanié tëch felietónów wiele mie dało do pòznaniô kòrzéniów pòétë i dzejôrza. POMERANIA GÒDNIK 2013 Òrganicznô robòta w KPZ Jakno przédnik Kaszëbskò-Pomòrsczégò Zrzeszeniô Stanisłôw Pestka béł barżi intelektualistą i mëslëcelã niżle dzejôrzã. W tim czasu Zrzeszenié ni miało, tak jak dzysô, mòżlëwòscë òrganizérowac wiôldżich wëdarzeniów. Temu téż S. Pestka kòncentrérowôł sã na robòce òrganiczny, prôcë kòl pòdspòdlô; wôżné bëło dlô niegò dzejanié kùlturalné i pòùczënowé dlô môłëch i wikszich grëpów lëdzy. Charakterowé dlô tegò czasu bëłë doroczné zetkania kaszëbskò-pòmòrsczich ùtwórców i pùblicystów, òdsłoniwanié pamiątkòwëch tôflów na wdôr historicznëch dzejôrzów i wëdarzeniów. Baro wôżné bëłë zéńdzenia partów i Òglowégò Zarządu Zrzeszeniô, chtërne wiedno tikałë sã jaczis kònkretny sprawë i same w se òkôzywałë sã przikłôdã samòrządnoscë i lokalny demòkracji, co w czasach PRL-ù bëło czims òsoblëwim. Pamiãtóm, że za kadencji Stanisława Pestczi mógł nawetka wząc ùdzél w zéńdzenim na témã esteticzi w Kaszëbsczi; dzejôrze tej pòstulowelë, żebë lëdze nie betonowelë pòdwòrzëch i domôctwa. Dzysô ògardë z brukòwi kòstczi są wszedné... Przédny redaktor „Pòmeranii” W 1990 rokù, na progù naszi wòlnoscë, Stanisłôw Pestka òstôł w „Pòmeranii” mòjim szefã. Przejął spòsobną spôdkòwiznã pò Wòjcechù Czedrowsczim, nôpierwi jakno zastãpca przédnégò redaktora, a pózni jakno sóm przédny jaż do 1994 rokù. Czas prowadzeniô przez niegò „Pòmeranii” jô wdarzã sobie jakò cząd nieùstónkòwégò rozmiszlaniô, jak w zdrzadle miesãcznika pòkazac historiã i dzysdniowòsc Kaszëbów. Sejmikòwanié na redakcyjnym kòlegium dërało colemało czile gòdzyn. Redaktor miôł wiedno czas, rozmiôł słëchac jinëch, béł czekawi wiédzë z terenu, mało co przeriwôł wëpòwiedzë, a wiedno na kùńcu bëlno pòdsumòwiwôł całé sejmikòwanié. Cerplëwi jak jegò pón béł dzys ju kùltowi pies Bómba, chtërny wiedno wiedzôł, cze- dë sã skùńczi redakcyjné pòsedzenié, tedë pierszi pòdchôdôł do dwiérzi. Great old man kaszëbsczi lëteraturë W 2002 rokù jô miôł pòczestnotã redagòwac trzecą pòéticzną ksążkã Jana Zbrzëcë – pò Pòłudnicë i Wizrach ë dëchach – Wieczórny widnik. Bëłë to miesące przestôwaniô z pòézją piesniodzeja rodã z Rolbika: czëtanié, przepisywanié z rãkòpisów, bò Stanisłôw Pestka całé żëcé pisze òdrãcznie, redagòwanié wiérztów zapisónëch piãkną, òkrągłą kaligrafią. To przestôwanié z jegò dokôzama zrodzëło ù mie rozmiszlanié, chtërno jô zapisôł w noce ò ùtwórcë hewò taczima słowama (òriginalno po pòlskù): „Pòézjô Jana Zbrzëcë òtemkła nowé widzenié przed kaszëbską lëteraturą. Mòcno zrzeszonô z przeszłotą miticzną, historią i tradicją lëteracką kaszëbiznë, òczarziwô bògactwã metafòrów, wzbùdzô pòdzyw òdwôgą mëslë i zòbrazëną. Namikłô trôpichą intelektualną i wmakliwanim filozoficznym aùtora, je jednoczasno pełnô liricznégò cepła, chtërno wëpłiwô z tesknotë za rodną zemią, lëdzama i widnikama òkòlégò Rolbika i rzéczi Zbrzëcë”. Pón Pestka mie sã zwierził, że ta ksążka, jak titëlowi „Wieczórny widnik”, je jegò òddzãkòwanim ze swiatã i gwôsnym ùtwórstwã. Jak sã równak òkôzało, niedôwno wëdôł swòje widzałé W stolëcë chmùrników. Jak rzeczą lëdze z òbiégù anglosasczi kùlturë, Stanisłôw Pestka je dzysdnia great old man kaszëbsczi lëteraturë. Nimò swòjégò wiekù, na zymkù 2014 rokù bãdze miôł 85 lat, wcyg biwô na rozmajitëch kaszëbsczich wëdarzeniach. Gwës jesz niejedno ò nim ùczëjemë. Ju wiémë, że òrganizatoróm Rodny Mòwë ùwidzôł sã bédënk Aùtora – w 2014 rokù S. Pestka bãdze patronã tegò kònkùrsu – dop. red. 11 Wcyg je pòtrzébnô diskùsjô Z Cezarim Òbracht-Prondzyńsczim gôdómë ò latach 1995–2000 w naszim miesãcznikù, czej béł przédnym redachtorã. Czej jes òstôł przédnym redachtorã, nie béł jes jesz 30 lat stôri, w naddôwkù do Gduńska do robòtë, to je do robòtów, jes jezdzył z Bëtowa, i dochtorat... Nié za wiele? Pò prôwdze jô wszëtczégò w nômniészich drobnotach ju nie pamiãtóm. Jak so wdarziwóm, ò tim, że móm òstac przédnym, bëło ùgôdóné na jeseni 1994 r. I òd tedë wzął jem sã za gazétną robòtã na Straganiarsczi, kò dopiérkù òd 1995 r. fòrmalno zrobilë mie tam szefã. Na zaczątkù na pół etatu, a pò tim czasã jem robił téż na ùmòwã-zlecenié. Doch to nie bëło wôżné, bò miesãcznik tak abò jinaczi mùszôł bëc wëdóny. Ni miôł jes strachù, że to równak za wiele na jednã głowã? (smiéch) Në, jô nie wiém... Lëdze, co mie w tim czasu rëchtowelë zawòdową, żëcową stegnã, nié baro sã czerowelë za czims tak. Pewno ùdbelë, że ten człowiek to zmògnie, tak jem robił. A chòc kąsynk jes sã nie strachòwôł brac fónkcjã pò taczim redachtorze, jak wasta Stanisłôw Pestka? Jo, pò prôwdze. Ale tedë më mielë swiądã, że „Pomerania” brëkùje pòzmianë, bò wkół sã wszëtkò chùtkò òdjinaczało. Finansowò-òrganizacyjnô stojizna pismiona mùszała sã zmienic. I jô szedł na przédnika, żebë nôbarżi za to sã wząc. Mni jem miôł redagòwac tekstë, a barżi pilowac projektów, jaczé dôwałë dëtczi, szëkac za aùtorama, decydowac, w jaczim czerënkù miôł jic miesãcznik, ò jaczich témach pisac itd. Tu wôrt pòdsztrichnąc, że w redakcje kòżdi jasno wiedzôł, co 12 mù nôlégô robic. Jô na gwës bë ni mógł zajimac sã swòjim, czejbë nié Kristina Pùzdrowskô. To bëła wespółredakcjô, më sã téż dzelëlë òbrzészkama. Rówizna „Pomeranie” z nëch czasów to we wiôldżim dzélu ji dokôz. Kòle kòżdégò numra më razã wiele sejmikòwelë, mëslelë, ùsadziwelë ùdbë, bédowelë. Kò w naszim karnie më jesz mielë Staszka Janke. Wasta Stanisłôw Pestka téż béł krótkò z doradą. I „Pomerania” sã zmieniała: wëzdrzatk, farwnô òbkłôdka, wiãcy stronów, reklamë... Òbkłôdka dosta farwë ju w rujanie 1994 r. Bëlno jã pamiãtóm. Ju jem tedë czãsto zazérôł do redakcji. Razã z farwą przëszedł nowi layout, do projektowaniô më zgòdzëlë nôpierwi Arkadiusza Staniszewsczégò, a pò nim zajimôł sã tim Jan Miszek [Misiek]. Tekstë, barżi mòdernym mòdłã, zwëskałë wiãcy rëmù, a to cygnãło zwiãkszenié wielënë starnów. Jak pamiãtóm, nôwiãkszi latowi dëbeltny numr më zrëchtowelë ze sto pôrãnôsce starnów! Wiãcy tekstów òznôczało dlô nas wiãcy robòtë kòl jich redagòwaniô. Równak wôżny jawi sã nowi szëk, nowé mòdło, jaczé më tedë stwòrzëlë. Chòc to dało kąsynk trzôskù. Na przëmiar Tadéùsz Bòlduan òstro taczémù szëkòwi przékòwôł. Ale ta diskusjô bëła fëjn. Më wprowadzëlë mònograficzné numrë, jaczich deja pòwsta z leżnoscë pisaniô grantów do minysterstwa kùlturë i wòjewódzczégò ùrzãdu. Temù më bédowelë témë na całi rok w przód. A kòżdé wëdanié tikało w wiôldżim dzélu jedny przédny sprawë. Òkróm te më wëmësliwelë całé rédżi témów. Terô wôrt wrócëc do nëch cyklów, np. do „Béł sobie Òdj. K. Rolbiecczi Gduńsk”. Ten, chòc pòzebróny, w pismionie sã nie pòkôzôł, ale pò latach wëdôł gò Kaszëbsczi Institut. W „Farwach pòmòrsczich regionów” ma piselë ò Nordze, ò Gôchach, Zabòrach, strzédnëch Kaszëbach, në kò téż i ò Pòmòrsczi, Vorpommern, Chełmińsczi Zemi. Drëkòwelë më téż całi cykel ò naszich pòmòrsczich mniészëznach, ò wielekùlturowim i wieleetnicznym Pòmòrzim. Òkróm tegò jesmë pòkazywelë mniészëznë za grańcama, np. Frizów. To sã nie widzało Tadéùszowi Bòlduanowi. Jô równak béł jem dbë, że taczich pòdzéraniów, przërównaniów baro më pòtrzébòwelë. Taczé planowanié na całi rok sprôwiało, że më mielë lżi z zamôwianim tekstów. A jak z promòcją? Tedë internet nie dzejôł jak dzysô. Më równak mielë starã, żebë kòżdi numr kòmentowelë w pòmòrsczich gazétach. „Pomerania” jezdzëła z nama na rozmajité spòtkania, na spłiwë. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Wôżną nowizną jawi sã téż pòczątk wëdôwaniô ksążków. Mòcą „Pomeranie” na pòlëce weszłë tomiczi pòézji Staszka Janke, Alojza Nôgla, bôjczi Anë Łajming, ji trilogiô. Całé mòje doswiôdczenié z wëdôwanim ksążków i nié leno jich móm prawie z tëch czasów. Pòzmieniało sã téż kòlegium redakcji. Òdeszlë Jerzi Czedrowsczi i Eùgeniusz Gòłąbk, doszlë Wiktor Peplińsczi, Tomôsz Wicherkiewicz i... Donald Tusk. Jo, kò kòlegium sã zmieniało nié le za mòjich czasów. Czësto nowi zwëk, jaczi jem wprowadzył, to sprawòzdania. Skòrno bëłë projektë, tej më mùszelë dolmaczëc, jak a co z nima. Sprawòzdania jesmë skłôdelë i do wòjewódzczégò ùrzãdu, i minysterstwa, i przédnikóm Zrzeszeniô, i kòlegium. Òne tikałë dzejaniô i dëtków. Tedë jesmë wszëtczé projektë rëchtowelë ù se, jem je pisôł i jem ùchòdzył za jich rozrechùnkã. Mielë jesmë wiele aùtonomie, ale téż wiãkszą òdpòwiedzalnotã za pismiono. Robiło ù nas dosc taczé karno lëdzy i jô miôł òbrzészk sprawic, żebë dostôwelë dëtczi. To béł jeden jiwer, stres. Prôwdac jô dostôwôł wzątk téż z jinëch placów, ale jinszim w redakcji „Pomerania” dôwała nôwôżniészi zôróbk. Temù baro jesmë pilowelë promòcji, reklam, przedôwaniô. Z tim òstatnym béł dopiérkù ùczink, tec kòlpòrtaż wëzdrzôł czësto jinaczi jak dzysô. Lëdze wiele kùpòwelë w ksãgarniach, a téż na zrzeszeniowëch zéńdzeniach. Na tëch zéńdzeniach dało téż czëc głosë, że „Pomerania” je za baro ùczałô. Jô béł dbë, że nasz miesãcznik mùszi trzëmac spòleznowò-kùlturalny szëk z taczim artisticznym akceńtã. Jem chcôł magazynu z dobrima infòrmacjama. Tedë ju dzejało lokalné gazétnictwò. Tegò, co òni piselë, më ni mùszelë pòwtarzac. „Pomerania” mia miec starã ò fòrmacjã, ùchòdzëc za wôżnyma sprawama dlô naszi rësznotë. Wdarziwóm so, jak na jaczim zéńdzenim naczelny radzëznë Zrzeszeniô na kritikã wzął jem pismiono w rãkã i spitôł, chto nie je w sztãdze zrozmiec 60–70% jegò tekstów? Tec w karnie piszącëch òkróm badérów mielë më téż wiele gazétników i lëteratów. Niejedne wëstôwczi (dramatë) jesmë drëkòwelë POMERANIA GÒDNIK 2013 w strzódkù, żebë lëdze mòglë sobie je wëjąc i zgrodzëc ksążeczkã. Ti, co sã tedë wëprzédniwelë w kaszëbsczi lëteraturze, pòkazywelë swòje tekstë na naszich kôrtach. Jesmë téż przëbôcziwelë kaszëbską klasykã. Do grëpë przëmërgło bez starnë „Pomeranie” pôrãdzesąt aùtorów, co ùsadzywelë w rodny mòwie. Jak dzysô zdrzisz na te 5 lat w naszim pismionie? Jem baro rôd z ùczbë redagòwaniô i pisaniô, òsoblëwie to zawdzãka Kristinë Pùzdrowsczi. Wiele jem napisôł. Pòznôł jem téż hùrmã lëdzy i rozmajitëch placów, pòzdrzatków na Kaszëbë i Pòmòrzé. To béła téż cekawô leżnosc przëzdrzec sã na Zrzeszenié òd jiny stronë. A wedle czegò jes szedł z przédnictwa? Czej jem béł za przédnégò w 1996 r., zaczął jem chùtkò pisac dochtorat. W lëpińcu 1997 r. jem gò òbronił, a pòtemù jô wrócył do robòtë na Gduńsczi Ùniwersytet. Tedë przëszła dba ò habilitacje. Miôł jem swiądã, że parłãczëc nôùkòwą robòtã z tą w „Pomeranie” sã nie dô. Dobrze pamiãtóm, jak jesmë jachelë do KUL-u z tedëczasnym przédnikã Zrzeszeniô Brunonã Synakã. Jem mù rzekł, że òd stëcznika 2000 r. chcã skùńczëc swòjé przédnictwò, bò mùszã całą dôgã dac na mòje badérsczé sprawë, zakùńczoné habilitacyjną ksążką. Profesor, chtëren doch wiedzôł, że dlô mie òznôczô to téż mni wzątkù, òdpòwiedzôł: rozmiejã. I jesz doszmërgnął, że nôpierwi mùszi bëc gòrzi, żebë pózni przëszło lepi. To béł kùńc 1999 r. Jesz jesmë ùmëslëlë przińdné numrë, napiselë wniosczi do projektów i jem sã òdwitôł z redakcją. Nie bëło mie letkò, ale wëbrôł jem nôùkã. W 2002 mòjã ksążkã òpùblikòwelë, a na drëdżi rok miôł jem habilitacjã. Wcyg czëtôsz „Pomeraniã”. Co w pismionie dzysôdnia widzy sã Tobie, a co nié? Jô bë nie chcôł pùbliczno taksowac „Pomeranie”. Tec za czim to wëzdrzi, jak przeszłi szef, przédnik, mądrzi sã, òbsądzywô to, co òstawił? Nie znaczi to, że ni móm swòjégò pòzdrzatkù. Je widzec, jak bez te pôrãnôsce lat wiele sã zmieniło – technologiô, łómanié, òrganizacjô. Zdôwô mie sã, że równak „Pomerania” szukô swòji drodżi, je wcyg w gòńbie za pasowną fòrmą, témama. Jak jô bë miôł radzëc, dzysô më brëkùjemë w „Pomeranie” taczégò kòńtrapùnktu, jaczi bë stanął przék temù, co nazéwóm dezintelektualizacją naszégò strzodowiska. Jidze mie ò lëdzy naszi rësznotë. Wcyg je nama pòtrzébnô diskùsjô, prôwdzëwé rozprawianié ò nas samëch, ò naszi juwernoce. Ale nié taczé akademicczé, bò to i tak jidze swòją stegną. Mëszlã ò pùblicznym rozprawianim, pùblicysticznym. Jo, chto bë mógł rzec, że jô sóm za mało tak rozprôwióm, mòże. Në równak nimò to zdôwô mie sã, że òkróm tegò, co je w „Pomeranie”, mùszi bëc plac na tekstë programòwé, co bédëją przińdnotã, co òbsądzywają, co sã stało, co sã dzeje. Niejednyma témama mia bë bùdzëc do mësleniô, pòdskacac. Temù w niejednëch placach òna ni mùszi dac sã letkò czëtac. Przecã tak cos jidze nalezc w lokalnëch mediach, na pòrtalach internetowëch. Nie wiém, mòże to znanka tegò, że wëstrzód nas je mało lëdzy, co bë chcelë sã dac na taczé rozprawianié. Równak pitanié ò rówiznã pòmòrsczich diskùrsów wcyg nie dôwô mie pòkù. Je to wôżné, bò donąd jesmë sobie nie rzeklë, co chcemë dobëc, jaczi plac na Pòmòrzim westrzód jinëch jegò mieszkańców. Më téż tegò nie rzeklë jinym. Jô bë tu nie chcôł tegò łączëc z gôdanim, że zôs Kaszëbi sã òbzérają na kògò, miast mëslec le ò se, bò jednégò a drëdżégò nie jidze òddzelëc. Przińdnota Kaszëb zanôlégô òd przińdnégò sztôłtu Pòmòrzô. Doch téż nie je mòżlëwé Pòmòrzé bez Kaszëb. Czejbë chto bez nas bédowôł, jak mô wëzdrzec nasz region, to dlô nas bë bëła tragediô. Ale téż, żebë cos tak sã nie stało, to më mùszimë ùchòdzëc za swòjim, pòkazac swòjã wôrtnotã i dawac cos jinym. Kaszëbsczé sómstwò doprowadzy nas do zgùbë. Czej za mòjich lat niejedny gôdelë, że „Pomerania” je za pòmòrskô a za mało kaszëbskô, baro mie to kòlało, bòlało. Tec i dzysô czëjemë jistné głosë. Jak tedë, tak terô jem dbë, że to nama nie pòmôgô, je procëm nam. Abò razã z jinyma bãdzemë ùsadzywelë Pòmòrzé, abò chtos zrobi to bez nas, niekònieczno wedle naszégò pòzdrzatkù. Gôdôł Pioter Dzekanowsczi 13 JIDĄ GÒDË Miklosz westrzód znitów Jednégò dnia z rena, a bëło to w pòłowie pajicznika (rujana), czedë na drzéwiãtach jesz szëmiałë lëstë, wëbra jem sã do wiôldżégò krómù znóny zagrańczny sécë. Jaczé bëło mòje zdzëwienié, czej ùzdrza jem na pôlëcach... szokòladowé swiąteczné miklosze!* TAT I A N A S L O W I Pierszé, co jem so pòmësla, to: „wiele jô spała?!” Pòtemù zaczãła jem wëzgódëwac, czë to ju rëchtowanié sã na Gòdë, jaczé mają dopiérze przińc, czë mòże jakô zaòstałosc pò nëch, co bëłë. Pò pierszim ògłëpienim scwierdza jem, że do mikloszów, jaczé pòjôwiają sã w krómach na wnetka dwa miesądze przed Gòdama, jem ju przënãconô, ale stôwianié na krómòwëch pôlëcach adweńtowëch kalãdôrzów, czej lëdze jesz zastanôwiają sã nad znitama, je czësto bùten szëkù. Zaczãła jem bëc nerwés na wszëtczé te „marketingòwé chwëtë”, jaczé mają nas zachãcëc do te, żebë më jak nôchùdzy wëdelë wiele dëtków na kùgle, lampczi, plastikòwé reniferë, stréfle, jaczé w Americe wiészô sã nad kòminkã. Na rozmajité reklamòwé strategie, jaczé mają nas przekònac do te, że szokòladowé miklosze nót je kùpic na dwa miesądze przed Gòdama, bo w gòdnikù w krómach ju jich nie bãdze. Ejle! Że niczégò nie bãdze! Że na krómòwëch pôlëcach òstónie leno òct i mòzdrëch. Rozgòrza jem sã na mëslã ò tim, że wiôldżé kòncernë chcą naji przekònac do te, że bez swiecącëch plastikòwëch snieżélców chińsczi produkcje, bez bómków w sztôłce chójczi i bez cetnara apfelzinów i mandarinków nie bãdze Gòdów. Widzec skòrno mómë krizys, to i reklamòwô strategiô mùszi nas ju w pajicznikù ùswiądnic, cobë mëslec ò sprawùnkach na kùńc gòdnika! I w nym sztóce, czej jem ò tim pòmësla, do głowë mie przëszło, że ne wiôldżé, bezòsobòwé kòncernë, ne wiôldżé zagrańczné hipermarketë ze swòjima „area sales managers” mają prôwdã! Ò swiątecznym kùpiwanim nót je mëslec jak nôchùdzy. Wôrt je pòsłëchac doradë nëch hiperkrómów i ùdbac przedswiąteczné sprawùnczi tak, cobë dlô wszëtczich bëło z nich jak 14 Òdj. Krësztof Kùsniersczi nôwiãcy pòżëtkù i cobë w slédnym przed Gòdama czasu nie bëc skôzónym na kùpiwanié prawie w superkrómach. Wôrt je ju terô pòmëslec, co taczégò jô mògã kùpic ù môlowégò lëdowégò ùtwórcë. Gdze mògã dostac òriginalné kaszëbsczé wësziwë? Abò tasze z kaszëbsczim wzorã? Mòże dzôtkóm w mòji familie przëdô sã jakô richtich kaszëbskô glingòtka w môl amerikańskò-chińsczi Barbie pùpë? Abò nalinka na scanã z kaszëbsczim mòtiwã? Bëlną ùdbą na swiąteczny darënk je téż knéga – na przëmiar z kaszëbsczima bôjkama abò jaczi ksążkòwi prowadnik pò Kaszëbach. Ale doch swiãta to nié leno darënczi, ale téż jestkù! Mòże latos wôrt je kùpic sprawùnczi w krómie ù sąsada? Gwësno dzãka temù ùńdzemë przed régama do kasë i tropama na sztrasach, a téż ùszpórëjemë dëtczi na paliwie. A mòże bë tak w te swiãta kùpic dobré, regionalné produktë ù gbùra? Jôjka, masło i mlékò òd hewòtnégò produceńta abò chléb czë kùchë ùpiekłé przez sąsôdkã czë môlowé Karno Wiejsczich Gòspòdëniów? Jô wiém, że swiãta to nié leno kùpiwanié, ale bëcé razã, ùbëtny czas blës- kòscë a mòdlëtwë, ale nie znajã lëdzy, cobë nie robilë przed Gòdama wiôldżich sprawùnków. W wiãkszim dzélu kùpiwómë wnetka tëlé, jakbë niedługò miôł sã zacząc nié nowi rok, ale jakô zombie-apokalipsa. Tej jô kùńczã mało dëchòwim, ejle! richtich kònsumencczim zawòłanim: Chceta wëdac całą wëpłatã na darënczi, kùgle a môltëchë? Chceta so najesc na całi rok? Chceta zabrac familiã w jaczis piãkny môl? Tej róbta to! Są swiãta i nama sã téż cos òd żëcô nôleżi. Ale w tim swiątecznym krómòwim trzôsku zróbmë tak, cobë ne dëtczi ùcekającé z najich miészków òstałë w najim nôblëższim òkòlim – ù lëdowëch artistów, w môlowëch wëdôwiznach, w hewòtnëch pòdjimiznach, gbùrstwach i krómach, w kaszëbsczich mùzeach, skansenach i kùlturalnëch ceńtrach. A jak nama za wiele dëtków pò tëch Gòdach òstónie i bãdzema sã z tim „bògactwã” lëchò czëlë, tej dôjmë te pieniãdze Gwiżdżóm abò Trzem Królóm w naji wsë abò miesce – òni bãdą wiedzelë, co z tim zrobic. I tegò – a téż zdrowiô, szczescô a ùbëtkù – chcã nama wszëtczim żëczëc na ne swiãta. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 SYLWETKI POMORZAN Kolekcja Amrogowicza (cz. 1) Pomorski patriota, działacz narodowy i społecznik, a przede wszystkim kolekcjoner i numizmatyk, który pozostawił po sobie cenny zbiór zabytków kultury materialnej Kaszub oraz numizmatów i innych okazów pochodzących z całego świata, od starożytności po współczesność – Walery Cyryl Amrogowicz (1863–1931). W tym roku minęło 150 lat od dnia jego narodzin. RAJMUND KNITTER Przyszły pomorski kolekcjoner przyszedł na świat (wraz z siostrą bliźniczką Walerią) 8 kwietnia 1863 r. w Nowogrodzie pod Golubiem-Dobrzyniem. Oboje rodzice, Amelia z Kamińskich i Konstanty Amrogowicz, pochodzili z ziemiańskich rodzin zamieszkujących Prusy Zachodnie. Rychła śmierć ojca, w roku 1869, spowodowała, że rodzina Amrogowiczów przeprowadziła się do Chełmży, do brata matki, tamtejszego proboszcza ks. Antoniego Kamińskiego. Po kolejnych 6 latach Amrogowiczowie przenieśli się do Torunia. Tutaj Walery uczęszczał do gimnazjum, którego z przyczyn zdrowotnych (przez całe życie zmagał się z chorobą serca) nie udało mu się ukończyć, doszedł do ostatniej klasy – prymy. W szkole angażował się w pracę tajnego kółka filomackiego działającego wśród nielicznych polskich uczniów, zgłębiał literaturę i historię Polski. Zdobyta wówczas wiedza wraz z wyniesionym z domu patriotyzmem ukształtowały charakter i narodową postawę młodego Amrogowicza. Działalność filantropijna Po opuszczeniu szkoły Walery objął posadę sekretarza sądowego najpierw w Toruniu, a następnie w Brodnicy, Lidzbarku, Chełmży i Pucku, by ostatecznie trafić do Kościerzyny. Przez lata pracy w sądzie cieszył się opinią rzetelnego i dobrego urzędnika szanowanego przez współpracowników i przełożonych. Stabilna sytuacja finansowa wraz POMERANIA GÒDNIK 2013 z poczuciem patriotycznego obowiązku oraz fakt nieposiadania własnej rodziny wpłynęły na zaangażowanie się Walerego w działalność filantropijną. Poprzez Towarzystwo Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego, na którego rzecz corocznie wpłacał 300 marek, wspomagał zdolną młodzież z ubogich rodzin w zdobywaniu wiedzy. Pośród osób, na których wykształcenie łożył, znalazł się Aleksander Majkowski, późniejszy przywódca ruchu młodokaszubskiego, którego Amrogowicz wspierał bezpośrednio także podczas jego studiów medycznych w Niemczech, opłacając jego czesne. (Przeznaczył na wykształcenie Majkowskiego ogólnie 13 tys. marek, które częściowo chciał odzyskać po zakończeniu przez niego studiów i podjęciu praktyki lekarskiej. W późniejszym czasie doprowadziło to do antagonizmów pomiędzy nimi). Wspieranie patriotycznych inicjatyw Przebywając w Kościerzynie, Amrogowicz nie pozostawał obojętny wobec rodzących się tam na początku XX wieku patriotycznych inicjatyw społeczno-regionalnych. Włączył się finansowo m.in. w budowę Domu Kaszubskiego – Bazaru w Kościerzynie, ofiarowując na ten cel 1000 marek. Na potrzeby tworzącego się w tym mieście Towarzystwa Czytelni Ludowej z „wielką” biblioteką przekazał darowiznę w postaci książek. Od 1908 r. włączył się jako członek zwyczajny w działania Verein für kaschubische Volkskunde – Kaszubskiego Towarzystwa Ludoznawczego – założo- Fot. ze zbiorów autora nego rok wcześniej w Kartuzach przez Izydora Gulgowskiego i Friedricha Lorentza. W tym też roku został przyjęty do prestiżowego Towarzystwa Naukowego w Toruniu, najpierw jako członek zwyczajny, a rok później jako członek dożywotni. Należał także do Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuki w Gdańsku, Towarzystwa Numizmatycznego w Poznaniu oraz zorganizowanego przez siebie w Gdańsku towarzystwa pn. Guldenrunde, zrzeszającego pomorskich pasjonatów numizmatyki. Tworzenie polskiej administracji na Pomorzu Walery Amrogowicz zakończył pracę zawodową z tytułem radcy sądowego w 1919 r. (w Kościerzynie), czyli w czasie, gdy podejmowano działania mające na celu ukształtowanie powojennych granic i stworzenie nowej administracji w odrodzonej Polsce. Po reaktywowaniu 15 SYLWETKI POMORZAN w sierpniu 1919 r. w Gdańsku Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej Amrogowicz zgłosił się tam z propozycją podjęcia natychmiastowej służby w zakresie szkolenia nowych kadr urzędniczych. Niedługo później otrzymał od wojewody pomorskiego Stefana Łaszewskiego najpierw nominację na starostę kościerskiego, a po jej odrzuceniu – propozycję objęcia stanowiska burmistrza w Pucku. Tej także nie przyjął, tłumacząc się złym stanem zdrowia. Aktywnie zaangażował się natomiast w organizację starostwa w Kościerzynie oraz zarządu miejskiego w Pucku. W tym czasie również wraz ze Stefanem Tempskim, przyszłym wojewodą pomorskim, współtworzył Urząd Wojewódzki w Toruniu. W urzędzie tym pozostawał do czerwca 1920 r., po czym powrócił do Sopotu, gdzie po przejściu na emeryturę zamieszkał z siostrą w zakupionej już w 1907 r. Villa Rosa przy Ernststrasse 6. Ten niezmiernie aktywny człowiek także na wybrzeżu znalazł pole do działania dla sprawy społecznej, będąc pracownikiem Lasów Państwowych w Gdańsku. Między innymi założył Bank Ludowy w Sopocie (przez kolejne lata był jego prezesem), niosący pomoc polskim drobnym kupcom i rzemieślnikom, oraz organizował zbiórki pieniężne dla wsparcia spraw narodowych. Dopiero w 1923 r. przestał się zajmować działalnością społeczną. Odtąd, przez ostatnie 8 lat życia, oddał się bez reszty swej życiowej pasji kolekcjonerskiej. Pasja kolekcjonerska U Walerego Amrogowicza zacięcie kolekcjonerskie zrodziło się podczas nauki w toruńskim gimnazjum, a niemały wpływ na to miał wykładający tamże Ryszard Nadrowski, pochodzący z Mazur nauczyciel historii i geografii, zapalony numizmatyk, który wprowadził Walerego w arkana ulubionej dziedziny. Ta znajomość wywarła wielki wpływ na Amrogowicza, pasja kolekcjonerska zdominowała bowiem prawie całą pozazawodową sferę jego życia. W 1911 r. przyszło Amrogowiczowi (najprawdopodobniej po raz pierwszy) publicznie zaprezentować swoją kolekcję w Kościerzynie, mieście, w którym wówczas żył i pracował, na Wystawie Ludoznawczej Kaszubsko-Pomorskiej. O jego 16 Odrestaurowany w 2013 r. pomnik „Białego Anioła” wykonany we Włoszech z marmuru kararyjskiego, znajdujący się w Kościerzynie na grobie Walerego Amrogowicza i jego matki Amelii. Fot. J. Łudzik numizmatycznej kolekcji dowiadujemy się z wydanego na potrzeby wystawy katalogu, w którym Amrogowicz pod pseudonimem „Wakowicz” zamieścił kilkustronicowy wykaz eksponowanych monet (czasem także z wizerunkiem) wraz z krótkim szkicem pt. „Monety Słowiańszczyzny przedhistorycznej”. Zamysłem autora było pokazanie pieniędzy użwanych od najdawniejszych czasów po współczesność i znalezionych na obszarze Pomorza, począwszy od Gdańska aż po Toruń (pośród nich znajdowało się 14 monet rzymskich, średniowieczne denary, krzyżackie szelągi, nowożytne grosze Zygmunta III oraz kilka monet polskich, rosyjskich i saskich z XVIII w. znalezionych w powiatach kościerskim i kartuskim). Ponadto uzupełnieniem ekspozycji były monety specjalne gdańskie, niektóre monety polskie, ważne dla dziejów ojczystych, oraz monety używane w Polsce porozbiorowej we wszystkich trzech zaborach. Amrogowicz gromadził swe zbiory przez lata, w dwojaki sposób. Część monet uzyskiwał dzięki lokalnym znaleziskom, które trafiały w jego ręce jako znawcy tej dziedziny, oraz poprzez zakupy w wyspecjalizowanych firmach i u innych kolekcjonerów (także z Niemiec, Holandii, Francji, Austrii, Włoch i Anglii). Oprócz tego ciągle powiększał swą bogatą biblioteczkę zawierającą przede wszystkim fachową literaturę dotyczącą numizmatyki. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Fot. ze zbiorów E. Jasińskiej PAGINA PRAWA „Takie było moje przeznaczenie” Wychowała się w Straszynie, w powiecie gdańskim. Ale los zrządził, że dotarła do Chile, gdzie zrobiła karierę pianistki i kompozytorki. Latem tego roku odwiedziła rodzinne strony i w studio Radia Gdańsk nagrała bajkę do trzeciej płyty z „Najpiękniejszymi bajkami i baśniami kaszubskimi”. Korzystając z okazji, postanowiliśmy przyjrzeć się jej życiu i twórczości. Z Ewą Jasińską, odznaczoną w 2008 r. przez Prezydenta RP Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej za wybitne zasługi w popularyzowaniu polskiej muzyki, rozmawiała Karolina Serkowska. Popularyzuje Pani w Chile twórczość Karola Szymanowskiego, Artura Malawskiego i Henryka Mikołaja Góreckiego, to dzięki Pani „Koncert na fortepian i orkiestrę” Góreckiego został po raz pierwszy wykonany w tym kraju. Dlaczego właśnie ci kompozytorzy? Ponieważ ich muzyka jest żywa, witalna, górska. A ja już od młodości lubiłam muzykę gór. Gdy jako szesnastolatka wyjechałam na Podhale, to miejsce zrobiło na mnie duże wrażenie. Dlatego w swojej twórczości wykorzystuję elementy podobnych brzmień. W ogóle folklor jest bliski mojemu sercu. Zwłaszcza kaszubski. W dzieciństwie mieszkałam w Straszynie, mój ojciec urodził się w Gdyni, jest myśliwym. Sporą część naszego życia spędzaliśmy na Kaszubach, dlatego uwielbiam te tereny. POMERANIA GÒDNIK 2013 Można więc powiedzieć, że kaszubszczyzna zajmuje szczególne miejsce w pani życiu? Jak najbardziej. Gdy byłam mała, przychodziło do nas wielu Kaszubów. Mówili w języku ojców. Przysłuchiwałam się im i śpiewałam po kaszubsku. Próbowałam lepić garnki i naczynia z gliny, rzeźbiłam. Uczyłam się też wyszywać kaszubskie wzory. Mam jeden taki obrus haftowany w regionalne kwiaty. Trzymam go w swoim domu w Chile i wykładam na ważne spotkania i okazje. Mój najstarszy syn też jest zafascynowany tym regionem, uczy się języka kaszubskiego. Jakie widzi pani wspólne cechy Kaszubów i Górali? Jedni i drudzy są silni i wytrwali. Czy pani też taka jest? Sądzę, że tak. Mam czwórkę dzieci, rozwijam się zawodowo, chodzę po górach. Potrafię przezwyciężać swoje słabości. Wyznaczam sobie cele. Wspomniała pani o dzieciach. Czy poszły w pani ślady? Poniekąd tak. Są wspaniałe. Najstarszy syn, Jonatan, który ma dwadzieścia osiem lat, jest designerem, dyrektorem produkcji jednej z chilijskich firm. Drugi, dwudziestojednoletni José studiuje prawo. Jest bardzo spokojny i wyważony, zupełnie inaczej niż ja. Oprócz tego mam dwie córki – dwunastoletnią Helenkę, która dopiero niedawno poznała Kaszuby i od razu się w nich zakochała, oraz sześcioletnią Claritę. Helenka ma 17 SYLWETKI POMORZAN po mnie żądzę poszukiwania i zabawy z dźwiękiem, a Clarita uwielbia tańczyć i śpiewać. Wszystkie moje pociechy grały albo grają na instrumentach, często też wspólnie śpiewamy. Nie chcę ich naciskać i sugerować, żeby robiły to, co ja. Niech to będzie ich wolny wybór. Muzykę mają w sercu. Nawet jeśli żadne z nich nie zechce wykonywać tego samego zawodu, to muzyka i tak będzie im towarzyszyć w życiu. Przynajmniej mam taką nadzieję. Rozumieją to, że ich mama musi poświęcać sporo czasu na granie? Myślę, że tak. Uczestniczą w moich próbach, bo ćwiczę w domu. Nie narzekają, cieszą się nawet, że są blisko mnie i muzyki. Nigdy nie musiałam z powodu dzieci rezygnować ze swojej pasji, nie przestałam grać. Kiedy urodziłam Jonatana, mieszkałam w Niemczech, wówczas mogłam liczyć na pomoc przyjaciół w pilnowaniu dziecka. Jestem wdzięczna, że mogę być matką i muzykiem jednocześnie, bo wiem, że niekiedy trudno jest pogodzić te dwie sprawy. I nigdy nie trzeba było iść na żadne kompromisy? Raz. Moim ukrytym marzeniem było wzięcie udziału w Konkursie Chopinowskim. Ale gdy rozważałam tę możliwość, byłam już matką. A żeby przygotować się do takiego konkursu, musiałabym całkowicie odciąć się od świata. Świadomie zrezygnowałam z kariery wirtuozowskiej w klasycznym tego słowa znaczeniu na rzecz macierzyństwa. Ale nie żałuję tej decyzji. Każdy występ z pewnością wymaga wielu przygotowań? Tak, aby móc dawać koncerty, muszę regularnie ćwiczyć. To moja rzeczywistość. Na koncerty kameralne przygotowuję się trochę mniej, ale przed koncertami z orkiestrą lub recitalami fortepianowymi odbywam próby po wiele godzin dziennie. To praca i fizyczna, i umysłowa. Bo podczas koncertu, kiedy jestem około półtorej godziny na sali, muszę być w doskonałej formie, nie mogę czuć się słaba. Wtedy daję z siebie wszystko. Ten zawód 18 wymaga ode mnie doskonałej koncentracji, czujności, a jednocześnie wewnętrznego spokoju. Ani na moment nie wolno mi się zdekoncentrować, bo już nie będę miała szansy na powtórzenie danego dźwięku. Ćwiczę też siłę woli, przezwyciężam ból, odbywam medytacje. Gdy gram, staram się pokazać swoją indywidualność. Pianistę można porównać do skoczka narciarskiego. On też musi być odpowiedzialny i zdyscyplinowany. Należy otworzyć się na wiele form myślenia. Razem z kolegą ze studiów doszliśmy kiedyś do wniosku, że trzeba myśleć naprzód, żeby cały czas iść z dźwiękiem, który się rozwija, by zbudować wyjątkową, architektoniczną formę. Czy mimo to zdarzyła się pani pomyłka podczas koncertu? Niestety tak. Pamiętam, że ćwiczyliśmy wtedy bez powtórek. Na występie pomyliłam się i nawet nie zdawałam sobie z tego sprawy, bo orkiestra doskonale dopasowała się do zmienionego przeze mnie rytmu. To też dowód na to, że razem z orkiestrą musimy być, dosłownie i w przenośni, zgranym zespołem. Niektórzy artyści wciąż są niezadowoleni ze swojej twórczości. Uważają, że można było wykonać coś jeszcze lepiej. Czy pani też miewa takie stany? Raczej nie. Myślę, że zbyt duża autokrytyka wpływa na nas niekorzystnie. Należy od siebie dużo wymagać, ale trzeba zachować w tym umiar. Konfrontacja dwóch różnych kultur, tej, w której się wychowałam, z tą, którą zastałam w Chile, pomogła mi w samoakceptacji. Poczułam, że przecież nie muszę być perfekcyjna. Trzeba umieć wybaczyć sobie popełniane błędy. Myślę, że dzięki temu odnalazłam samą siebie. To duży krok pomocny w prowadzeniu niestresowego życia. Muzyka zawsze była najważniejsza? Zdecydowanie tak. Udzielałam się w ogniskach muzycznych, chodziłam – a właściwie dojeżdżałam – do szkoły muzycznej w Gdańsku. Było mi trudno, ale to nie miało znaczenia. Kochałam tę szkołę. Później studiowałam w Akademii Muzycznej w Gdańsku. Z tego okresu bardzo ciepło wspominam wspaniałą nauczycielkę fortepianu, profesor Katarzynę Popową-Zydroń, odegrała jedną z najważniejszych ról w mojej edukacji. Muzyka jest dla mnie ogromnie ważna. Mam naturę poszukiwacza, więc chętnie otwieram się na nowe pomysły i realizacje. Chciałabym stworzyć mieszankę muzyki współczesnej z klasyczną, zmiksować ją, na przykład do tradycyjnych dodać brzmienia elektroniczne. Za pomocą takiego wymieszania sztuk można stworzyć ciekawe, wielowymiarowe rozwiązania. Komponowanie i granie daje mi spełnienie na różnych polach. Nie ma chwili, bym była tym zmęczona. Fizycznie może tak, ale duchowo nigdy. Wręcz przeciwnie. Jakie jeszcze ma pani zainteresowania? Interesuję się sztuką, teatrem, medycyną. Ciekawi mnie ziołolecznictwo. Zbieram zioła, nie tylko jak jestem na Kaszubach, również w Chile. Pasjonuję się nauką księdza Andrzeja Czesława Klimuszki, który był zielarzem. Czytuję filozofię Rudolfa Steinera, szukającego związku człowieka z kosmosem. Lubię pływać, jeździć konno. Jest pani również wykładowcą. Tak, uczę dzieci i studentów. Wszystko pomyślnie dopasowuje się do mojego życia, ponieważ najpierw prowadziłam zajęcia dla sześciolatków i wówczas sama miałam dziecko w podobnym wieku. Teraz prowadzę zajęcia dla dzieci od dziesiątego roku życia i również zgadza się to z trybem dorastania moich pociech. Studentów mam na uczelni i jednego w domu. Dawniej wymyślała pani bajki muzyczne. To dlatego, że gdy trafiłam do Chile, zauważyłam, że nie ma tam podręczników do nauczania podstaw muzyki. Przez dwa lata nie miałam po prostu z czego uczyć. Najpierw więc materiały ściągałam z Nowego Jorku. Później postanowiłam sama coś wymyślić. Opowiadałam bajki swoim dzieciom, a potem je spisywałam. W jednej z nich główną bohaterką jest moja córka. Można powiedzieć, POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 SYLWETKI POMORZAN że własne latorośle rozbudzały we mnie pedagogiczne zainteresowania. Bajki świetnie rozwijają wyobraźnię dzieci. Komponowałam również utwory muzyczne dla swoich uczniów. Cieszyło mnie, gdy wykonywali na różnych instrumentach skomponowane specjalnie dla nich utwory. Był to ciekawy sposób na rozwijanie u nich kreatywności. Wcześniej studiowałam pedagogikę, więc jest mi blisko do tych tematów. Marzę o założeniu przedszkola muzycznego. Pani rodzice popierali wybór takiego zawodu? Oczywiście. Pochodzę z muzyczno-humanistycznej rodziny. Moja mama bardzo się z tego cieszyła, bo sama jest pianistką. Często śpiewa dla siebie, dla rodziny, mimo że ma już siedemdziesiąt trzy lata. Muzyka była u nas w domu codziennie. Mój wujek grał na fortepianie, kiedy jako czterolatka stałam przy nim i słuchałam jego popisów, byłam przekonana, że zostanę pianistką. I był też czas na przeżywanie własnego dzieciństwa? W miejscu, w którym się wychowywałam, na wsi, odczuwałam zupełną wolność. Właściwie to sama narzucałam sobie dyscyplinę grania, miałam własny rytm. Chciałam grać już od trzeciego roku życia. Kiedy miałam szesnaście lat, ćwiczyłam dziesięć godzin dziennie. Nie miałam problemów z nauką, więc wszystko układało się po mojej myśli. Znajdowałam też czas na spacery po lesie. Przyroda zawsze była dla mnie ważna. Nie mam poczucia straconego dzieciństwa. Jestem za to wdzięczna losowi. Zawsze starałam się znaleźć równowagę w swoich działaniach. Co ciekawe, muzyka tak bardzo mnie pochłaniała, że bliscy mówili: „Ona ma klawiaturę na głowie”. Nie trzeba było mnie zmuszać. Sama kupowałam sobie nuty i siadałam do fortepianu. To siedziało głęboko we mnie. Zastanawiała się pani nad tym, kim by pani została, gdyby nie udało się w zawodzie pianistki? Pewnie wypełniałabym wolę mojej babci. Bardzo chciała, żebym została rolni- POMERANIA GÒDNIK 2013 Fot. K. Serkowska kiem i prowadziła rodzinne gospodarstwo. Zawsze zapraszała mnie do prac na roli. Lubiłam to, chętnie uczyłam się nowych czynności. Dzięki temu umiem rozróżniać ziarna, doić krowy, jeździć traktorem. Babcia czytała mi swoje wiersze, w których opiewała przyrodę. Chyba w ten sposób chciała przekazać mi miłość do natury. Nikt oprócz mnie nie wiedział o tym, że babcia pisze. Nie zdawałam sobie wówczas z tego sprawy. To był w pewnym sensie taki rodzinny sekret. Gdy miałam piętnaście lat, babcia radziła, bym poszła na studia rolnicze do Olsztyna. Ale sprzeciwiłam się i wybrałam muzykę. Rodzice cieszyli się z mojej decyzji, ale babcia chyba nie. Rok po tym, kiedy zdecydowałam o wyborze zawodu, sprzedała gospodarstwo. Nikogo więcej nie przeszkoliła tak, jak mnie, więc pewnie nie chciała nikomu tej ziemi powierzać. Nigdy o tym nie rozmawiałyśmy. Babcia przeżyła ponad dziewięćdziesiąt lat. Pani rodzina jest mocno zakorzeniona w kaszubskiej tradycji i kulturze. Tak. Moi krewni prowadzą ośrodek agroturystyczny w Otominie, gdzie jest szkoła jazdy konnej i restauracja z regionalnymi potrawami. Poza tym synowie mojej siostry Patrycji uczą się języka kaszubskiego w miejscowych szkołach. Ona sama jest aktywną członkinią łęczyckiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Moja druga siostra, Małgorzata, prowadzi kaszubski dworek w Jaworach. Zatrudnia w nim Kaszubów, jest z nimi bardzo zintegrowana. 19 SYLWETKI POMORZAN Więc dlaczego właśnie tam postanowiła pani zamieszkać? Mam osobowość Odyseusza. Zawsze mnie gdzieś ciągnęło. Nie mogłam usiedzieć w domu, w jednym miejscu. No i zawsze pociągała mnie egzotyka, poszukiwanie. Gdy rodzice pytali mnie, gdzie chciałabym pojechać, zawsze pokazywałam Amazonkę. Myślę, że takie było moje przeznaczenie. Nie miała pani problemu z opanowaniem języka hiszpańskiego? Wykonanie koncertu op.40 M. Góreckiego na fortepian z orkiestrą. Santiago 2012. Fot. ze zbiorów E. Jasińskiej Zanim trafiła pani do Chile, najpierw wyjechała do Niemiec. Po okresie Solidarności, w którą byłam zaangażowana, czułam, że muszę coś zmienić w swoim życiu. Chciałam zobaczyć, jak żyje się w innym kraju. Wybrałam RFN. Tam, w 1986 roku, poznałam chilijskie małżeństwo Martinez Cordero z dwójką dzieci, które zaproponowało mi wspólny wynajem domu z ogrodem, gdzie będę mogła spokojnie tworzyć swoją muzykę. Przystałam na ten pomysł, bo moi dotychczasowi sąsiedzi irytowali się, że gram, ćwiczę w mieszkaniu. U nich w domu, w Niemczech, poznałam mojego męża, z którym po pewnym czasie podjęliśmy decyzję o wyjeździe do Chile. Obawiałam się tam wielu rzeczy i na początku czułam się nieswojo. Ale w końcu się przyzwyczaiłam. Ludzie dobrze mnie tam przyjęli. Są serdeczni, mówią, że lubią słuchać, jak gram. To miłe. Myślała pani później o powrocie do kraju? Często o tym myślę. Kocham Polskę, jest ona podstawą mojej osobowości. Czuję ogromną nostalgię też za Kaszubami. Myślę, że ludzie na obczyźnie zawsze będą tęsknić do rodzimego kraju. Czuję, że to w Polsce mam największą siłę, większą niż tam, gdzie obecnie miesz- 20 kam. Niestety, moje dzieci są zakorzenione w swoim miejscu zamieszkania, tam też jest mój mąż. Z powodów rodzinnych nie mogę pozwolić sobie teraz na powrót. Jak wygląda życie w Chile? Zupełnie inaczej niż w Polsce. To dziki kraj. Występują lawiny. Teraz jestem już do nich przyzwyczajona, nie boję się tak bardzo, jak z początku, ale to dziwne uczucie. Gdy przyjechałam tam pierwszy raz, akurat spadała lawina, a ja byłam blisko niej. Ktoś mnie uratował. Zresztą, przydarzyło mi się tam wiele nietypowych, jak dla Polaka, przygód. Na przykład kiedyś ugryzł mnie skorpion. Na szczęście takie ugryzienie nie jest śmiercionośne, chyba że ugryzłoby mnie aż pięć pajęczaków. Mnie zaatakował w łóżku, w moim domu, choć zazwyczaj wchodzą do ubrań. Innym razem skorpiony spadały do łóżka mojego syna, ale go nie ugryzły. W moim domu, w Santiago, przeżyłam też jedno z największych trzęsień ziemi, o stopniu 8,8, było to w 2010 roku. Życie w tym państwie nie jest łatwe, powiedziałabym wręcz, że panują tam brutalne warunki. Jest ostry klimat, występują ogromne różnice w temperaturze w czasie lata i zimy, między dniem a nocą. To państwo kontrastów, wulkanów, pustyni i lodowca. Osłuchałam się z nim. Słuchałam chilijskiej muzyki ludowej. Hiszpański jest bardzo melodyjny. Uczyłam się go razem z dziećmi i za pomocą słownika. Na co dzień mówię po hiszpańsku i po polsku. Zawsze fascynowały mnie języki. Dość szybko się ich uczę. Płynnie posługuję się też angielskim i rosyjskim. Kiedy byłam dzieckiem, prosiłam nauczycieli, żeby dali mi coś do recytowania po rosyjsku na pochodach pierwszomajowych. Podoba mi się też niemiecki, jego gramatyka, bo jest bardzo logiczna. Chciałabym, żeby moje dzieci miały możliwość nauczenia się mojego ojczystego języka. Żałuję, że nie ma u nas polskiego przedszkola, bo wówczas mogłabym je tam zapisać. Z całej czwórki tylko najstarszy syn płynnie włada polszczyzną, ponieważ co trzy miesiące jeździł do Polski, kiedy mieszkaliśmy w Niemczech. Teraz taki wyjazd, dla reszty moich dzieci, jest dużo bardziej kosztowny. A ja z kolei chciałabym nauczyć się jeszcze języka kaszubskiego. Gdyby miała pani wymienić najważniejsze aspekty swojego życia, co by to było? Dzieci, muzyka, przyroda. Z czego jest Pani najbardziej dumna? Z tego, że z upływem czasu odczuwam coraz większe szczęście i spokój. Poza tym cieszę się z tego, co robię, z moich dzieci, studentów, a także z tego, że jestem Polką. Dziękuję za rozmowę. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 POMORZE W MIĘDZYWOJNIU Nieco o relacjach Kaszubów z Polakami O wzajemnych kontaktach społeczności kaszubskiej z przybyszami z głębi Polski w międzywojniu napisano już wiele zarówno w pracach naukowych, jak i popularnych, a także w licznych wspomnieniach i innych publikacjach. Zapewne każdy, kto interesuje się naszym regionem, ma wyrobiony pogląd na ten temat i gotów jest go bronić w co jakiś czas wybuchających gorących dyskusjach. W niniejszym tekście chciałbym przedstawić kilka obrazków z życia codziennego miejscowych Kaszubów i przybyłych na ówczesne polskie Pomorze mieszkańców innych polskich regionów, zaczerpniętych ze współczesnych im przekazów. W moim odczuciu prosto i zwarcie obrazują one wiele naukowych, obszernych wywodów i popularnych opinii, niekiedy im zaprzeczają, najbardziej jednak ukazują ich różnorodność, niekiedy także niejednoznaczność historycznych, międzyludzkich relacji. B O G U S Ł AW B R E Z A Zderzenie teorii z praktyką Na początku zaprezentuję jedną z „bajek kaszubskich” opublikowanych w międzywojennej pomorskiej prasie (inne, jak sądzę, także zasługują na upowszechnienie!). Podaję jej tekst dosłownie, tak jak zapisano ją w oryginale (w tym bez nadania jej tytułu): „Pewien profesor kazał się przewieść przez morze na łodzi przez pewnego rybaka. Profesor bardzo się dziwował, jak ów rybak mógł akuratnie wiosłować, choć on siedział tyłem do steru łódki. Profesorowi to okrutnie się widziało i przypisywał owemu rybakowi bardzo wielką umiejętność i dla tego go się zapytał: »A znasz Pan astronomję?« A rybak odpowiedział, że nie zna. Tak tedy profesor mówi mu, że stracił tem samem czwartą część swego życia. Za chwilkę profesor znowu się pyta: »A znasz Pan teologję?« A rybak odparł, że nie zna. Tak wówczas profesor mu znowu odliczył dalszą połowę życia za straconą. Naostatku pyta się profesor: »A znasz Pan geografję?« Rybak znowu odparł, że jej niezna. »Tak tedy straciłeś trzy części swego życia« – gdy to profesor wyrzekł, łódka się przewróciła POMERANIA GÒDNIK 2013 i profesor i rybak znaleźli się na wodzie morskiej. Teraz rybak pyta się profesora: »A umiesz Pan pływać?« Profesor odparł, że pływać nie umie. Wtedy mu rybak odrzekł: »Toś Pan stracił całe swe życie«. Po chwili, gdy profesor napił się porządnie słonej wody, uchwycił go rybak za włosy i rzekł: »A teraz ja ci z mojej czwartej części życia daruję całe twoje życie. I wyciągnął go z wody«”. Wydźwięk tej bajki, szczególnie opisane w nim zwycięstwo praktycznych umiejętności kaszubskiego rybaka nad teoretyczną wiedzą profesora, wyraźnie sugeruje, że jej autorem (autorami?) był przedstawiciel miejscowych, niewykształconych Kaszubów. Jeżeli tak, to warto na nią zwrócić szczególną uwagę, bo świadectw kaszubsko-polskich kontaktów przekazanych przez Polaków z głębi kraju jest na pewno znacznie więcej niż powstałych dzięki inwencji kaszubskiej społeczności. Między innymi czytałem wiele apeli, wezwań różnych organizacji, instytucji z wielu polskich ośrodków o prowadzenie akcji uświadamiającej Kaszubów w celu podniesienia ich poziomu kulturalnego, oświatowego i najbardziej upowszechnienia wśród nich literackiej polszczyzny oraz przyjęcia obyczajowości i kulturowej tożsamości z innych dzielnic kraju. Oczywiście, często towarzyszyło temu przekonanie, że przybysze – szczególnie posiadający wyższe wykształcenie – stoją na wyższym poziomie kulturowym i przez ten sam fakt miejscowi Kaszubi powinni przyjąć za swoje przynoszone przez nich wzorce. Otóż nie! Kaszubi (także ich niewykształcona wówczas większość) – jak pokazuje powyższa bajka – nie mieli przekonania co do wspomnianej wyższości i potrafili w zręczny, logiczny sposób uzasadnić, że sposób ich życia, poziom oświaty daje większą gwarancję życiowej skuteczności od wiedzy i wykształcenia przybyszów. Niestety, nie miało to tylko pozytywnych skutków dla społeczności kaszubskiej, bo jednym z jej międzywojennych mankamentów był brak przekonania do wartości tkwiących w kształceniu dzieci, większość kaszubskich rodziców podejmowała starania, by jak najszybciej zakończyły one – ich zdaniem zbędną – edukację i podjęły pracę zarobkową, najczęściej w rodzinnych gospodarstwach. Przekonania o zamiarach przybyszów Trzymając się przekazów prasowych, zacytuję jeszcze fragment piosenki autorstwa tajemniczego „Kaszuby spod 21 POMORZE W MIĘDZYWOJNIU Pucka”. [W porównaniu z oryginałem zmieniono, uwspółcześniono w części zapisy poszczególnych wyrazów i interpunkcję piosenki]. „Protegowany” na Kaszubach (na melodię: Matuś moja Matuś, wydaj mnie za Jasia) Och! Ja mam protekcję, chociaż mało miałem Jednak na Kaszubach domenę* dostałem! Ref. Oj dana! Oj dana! Protekcjo kochana! Oj dana! Oj dana! Protekcjo kochana! Och! Ja mam protekcję, Kaszub niech mi orze, Ja centnary masła do Warszawy wożę! Ref. Oj dana!... Och! Ja mam protekcję, wiedz o tym Kaszubie! Gdy nie będziesz milczał, dostaniesz po czubie! Ref. Oj dana!... Och! Ja mam protekcję, dorobić się muszę! Moich robotników, jak mogę, tak duszę. Ref. Oj dana!... Och! Ja mam protekcję, na dworze panuję! By zyski pomnożyć, to cukrem handluję. Ref. Oj dana!... Nie mam wątpliwości, że opublikowanie tej piosenki miało konkretny podtekst polityczny i powstała ona w trudnej sytuacji aprowizacyjnej Kaszub, jaka istniała w pierwszych latach dwudziestych ubiegłego wieku. Mimo to na pewno dobrze oddaje ona przekonanie znacznej części ówczesnych Kaszubów o powszechnym kumoterstwie, konieczności posiadania znajomości i wsparcia przedstawicieli władz, żeby uzyskać od nich korzystną dla siebie decyzję. Ponieważ, co wydaje się oczywiste, takie przekonanie jest powszechne niezależnie od czasu i przestrzeni, uwypuklić należy także inny, wynikający z tej piosenki, element ówczesnej świadomości kaszubskiej. Otóż jest w niej mocno obecna ocena, że przybysze z głębi Polski w rzeczywistości wcale nie chcieli podnosić poziomu cywilizacyjnego (także kulturowego) Kaszub, związać je bardziej z całą Polską, lecz uzyskać na ich terenie jak najwięcej osobistych korzyści, nawet kosztem miejscowej społeczności, i – w domyśle – przy najbliższej okazji powrócić do poprzedniego miejsca zamieszkania. Wiele odcieni wzajemnych odniesień Dla równowagi mógłbym przytoczyć, szczególnie z różnych sprawozdań, opinii polskich organów władzy i polskich organizacji ogrom krytycznych wypowiedzi o Kaszubach, ich postawie i działalności oraz wiele przykładów pozytywnych postaw przybyszów z głębi Polski. Zacytuję tutaj jednak – jako moim zdaniem bliższy historycznej rzeczywistości – fragment wypowiedzi jednego z polskich urzędników, któremu zlecono wykrycie Kaszubów, którzy sporządzili i rozpowszechniali ulotki przeciwko obecności na Kaszubach urzędników wywodzących się z Małopolski. Urzędnikowi temu nie udało się zidentyfikować sprawców tych czynów, ostrzegł natomiast swoich zwierzchników przed generalizacją problemu, gdyż ulotek tych „nie należy uważać jako akcji zbiorowej, skierowanej przeciwko wszystkim urzędnikom z innych dzielnic /Małopolski/. Należy ją raczej uważać za akt osobistej [podkr. – BB] niechęci do pewnych urzędników, którzy swem zachowaniem (…) dali powód do takiego wystąpienia”. Nie będę ukrywał, że najbardziej uderzył mnie w tym piśmie opis konfliktu pomiędzy napływowym urzędnikiem a miejscowym Kaszubą, którego tłem były podobne występki przeciwko moralności obydwu z nich: „Naczelnik Sądu B. [w oryginale całe nazwisko – BB], który współżyje z kobietą, która nie jest jego żoną, wywołuje publiczne zgorszenie. Kobieta ta ma troje dzieci, ostatnie urodziło się przed kilku tygodniami, takowe zameldowano jako nieślubne. Rzeczywista żona B. zamieszkuje w Małopolsce (…). Przeciwko niemu występuje niejakiś P. [w oryginale pełne imię i nazwisko, popularne na Kaszubach – BB], znany działacz Chadecji, który ma do B. urazę z następujących powodów. P. ma z pewną dziewczyną dziecko i chciał takowej wypłacić jednorazowe odszkodowanie w wysokości 300.000.000 mk. Dziewczyna ta za poradą B. odmówiła przyjęcia tej sumy i żądała wyższego odszkodowania, powiedziała też P., kto ją tak pouczył”. Przypuszczam, że kolejne naukowe opracowania oraz indywidualne przemyślenia każdego z nas przybliżą wyciągnięcie zgodnych z historyczną prawdą ogólnych wniosków dotyczących wzajemnych, polsko-kaszubskich odniesień w międzywojniu. Jednak szczególnie ostatnia z opisanych przeze mnie spraw pokazuje, że błędem byłoby, gdyby w tych wnioskach nie uwzględniono wszystkich odcieni tych stosunków, przedstawiono by je w biało-czarnych barwach i nie przewidziano, że w indywidualnych przypadkach te ogólne ustalenia nijak mogą się mieć do rzeczywistych kontaktów poszczególnych Kaszubów z Polakami z głębi kraju. * majątek ziemski KASZUBSKA KSIĘGARNIA INTERNETOWA 22 www.kaszubskaksiazka.pl POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 XIV PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA Òficér (dzél 2) JERZI HOPPE Òd lëpińca 1929 do czerwińca 1939 – służba na Kresach Taczim spòsobã Kaszëba z pùstków kòl Łebniô zaczął pòkòjową służbã wòjskòwą na Kresach. Nie bëło tu letkò z niejednyma pòbòrowima żôłniérzama, chòc mielë za sobą pôrã miesący żëcô w kòszarach i rozmajitëch cwiczeniów na apelowim placu i za kòszarama. Wiele pòchòdza z centralny Pòlsczi, le béł téż dzél taczich, co ledwò, ledwò rozmielë pò pòlskù. Biôłoruscë? Òni na sebie gôdelë, że są „tutészi”, ale ze sobą kôrbilë pò ruskù. Czej sã meldowelë, baro mòcno „sliedzëkòwelë”. Co to znaczi? Kò sami spróbùjta rzec na pòlsczégò „śledzia” – „sliedz”! Jedno dobrze, że równak nicht tu nie szwargòtôł pò szwabskù! Le wszëtkò robilë z chłopska pòmału, a Róbert, chòc tak nienawidzył prësczégò drilu, równak dzél z tamtégò wòjskòwégò szlifù chwëcył i terô nierôz sã jiwrowôł. Chtos z kapralów sã smiôł, że i tak „pan porucznik ma szczęście”, bò zarô pò pòbòrze trôfiają sã rekrucë, chtërny ni mògą sã nadzëwòwac, że w kòszarach wòda lecy z mùru. Zdrzą na kran nibë òczarzony, żegnają na prawą stronã jak no prawòsławny robią i jidą zazerac za scanã, jaczim cëdã ta wòda tam sã mògła dostac. W wòjskù mùszą sã wiele naùczëc... Tej Róbert béł szczeslëwi, czej wczasną jesenią przekôzôł swój plutón nastãpcy i przeniósł sã do kòszarów 79 Półkù Piechòtë Strzélców Słonëmsczich miona hetmana Lwa Sapiehë. Razã z awansã na kapitana i dowódcã 9 kómpanii III bataliónu. Dostôł pòdwiżkã, ordinansa, a téż swòje mieszkanié w òficérsczich kwatérach. Ò wszëtczim zarô napisôł do Milczi, a czej na Gòdë dostôł tidzéń ùrlopù, jachôł pòd Warszawã, do Piaseczna. Mielë piãkné swiãta! Oho, Milka to bëła „córeczka tatë”, wëchùchónô, ale pòprôwdze miło jak ji miono. Òswiadcził sã i dostôł POMERANIA GÒDNIK 2013 zgòdã òd rodzëców. To béł dobri pòczątk, le w wòjskù tak samò mùszi dac zgòdã kòmeńdant. We wnioskù nôleżało dokładno wëpisac, jakô to je brutka, z jaczi pòchòdzy familii, nawetka czë je zdrowô i jaką mô religiã. Chòc tegò ju we wnioskù nie bëło, Róbert wiedzôł, że nôlepi je, czej brutka sã pòkôże kòmeńdantowi. Tej ùzgòdnilë, że na Jastra Milka z rodzëcama przëjedze do Słonëmiô... Le rëchli, przë kùńcu stëcznika, przëszedł z Ludwichòwa telegram, że tatk ùmarł. Jak no w żëcym redosc miészô sã ze smùtkã! Òjcu to sã nôleżi bëc na jegò pògrzebie i téż Róbert tam sã stawił i razã z całą familią i sąsôdama òdprowadzył tatka na smãtôrz w Rëmi. Widzôł przë leżnoscë, że Klémãs z Trudką dobrze so radzą z gbùrstwã. Ùcesził sã, czej na scanie paradnicë ùwidzôł dwa òlejowé òbrazë. Zëmòwi las w złotëch ramach z pòdpisã „Wasiliew”. To béł jegò slëbny darënk dlô nich. Kùpił ne òbrazë w Tórnim òd „biôłégò” rusczégò òficera. Terô wszëtcë w Ludwichòwie dogôdzalë Róbertowi, ale òn ju béł znów mëslama przë Milce i rôd wrócył do Słonëmiô. Żałoba żałobą, a czej òficér cos przërzecze, mô to zrobic! Nie òdwòłôł wizytë brutczi i jak mógł, ùgòscył jã i ji rodzëców. Òstawił jima swòjã kwatérã, a sóm szedł do òficérsczégò hotelu. Wiãcy robòtë rëchli miôł òrdinans, Féliks, bëniel spòd Mëslenic, bò to òn mùszôł kwatérã wëpùcowac na glanc i zrobic sprawùnczi pò składach. Oficéróm regùlamin zabróniô nosëc paczétë. Przëwitanié na banowiszczu we Wiôldżi Czwiôrtk bëło serdeczné. Do kwatérë jachelë taksówką òkrãżną drogą, żebë doch gòsce mòglë òbezdrzec stôri Słonëm. Bùdinczi wëzdrzałë rozmajice, wiele dosc biédno, ale ògromny klôsztór benediktinków, kòscołë, cerkwie i wiôlgô synagòga w zymkòwim słuńcu jaż sã swiécałë. Rzéka Szczara płënã spòkójno, drzéwiãta zaczãłë sã zelenic i bëło piãkno... Pòdpółkòwnik Turkòwsczi wëznacził ù se „òbzórczi” we Wiôlgą Sobòtã reno. Przëjął jich grzeczno przë kawie, pògôdelë 23 XIV PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA ò Słonëmim i ò Warszawie. Na rezurekcjã pòlecył kòscół sw. Andrzeja Apòsztoła, a przë òdwitanim przëcygnął Milkã do piersë jak swòjã córkã. Tej Róbert ju mógł bëc spòkójny ò zgòdã kòmeńdanta! I szlë razã, z redoscą w sercach, ò wczasnym niedzélnym pòrénkù na rezurekcjã. Zwònë biłë, òrganë grałë, wiérny na głosë spiéwelë „Wesoły nam dzień dziś nastał”. A czej wrôcalë na kwatérã, tej sej czëlë „Christos woskries!”, bò tu doch religie bëłë przemieszóné, ale lëdze żëlë zgódno: i prawòsławny, i grekòkatolëcë swiãtowelë mët z katolëkama. Róbert ju wiedzôł a òdpòwiôdôł „Woistinu woskries!”. Na pôłnié szlë do restaùracji i tu ùzgòdnilë, że slub Róberta i Milczi bãdze w Piasecznie w stôrim kòscele sw. Anë pòd kùńc lata – a dzéń mùszi doch wëznaczëc probòszcz. Róbert je w żałobie, przë tim w Pòlsce zaczął sã krizys i to bãdze môłé, nowòczasné wieselé, bez gòscy i tuńców... Tu Róbert w mëslach so dodôł: „kò téż bez pòloneza”. Miast kòsztów na wieselé, lepi niech młodi wëjadą w pòslëbną pòdróż, czej leno Róbert dostónie ùrlop. I tak w séwnikù béł w Piasecznie slub, pózni ùroczësté pôłnié w restaùracji, za tidzéń Milka ze swòjima koframa i paczétama zabra sã razã z Róbertã do Słonëmiô. Nalazła tam wnet robòtã jakno szkólnô matematiczi w gimnazjum. Terô béła damą fùl gãbą – „panią kapitanową” i „panią profesor”. Domôcé òbòwiązczi spełniwelë gòspòdëniô i Féliks. Dopiérkù zëmą mòglë sã wëbrac na dzesãc dni w górë do Krinicë. Dzewiãc miesący pòzni ùrodzëła sã Wanda, chtërną zajãła sã apartnô nanka, piastownica, bò Milka chca wrócëc do robòtë w szkòle. A Róbert miôł tak samò swòje służbòwé òbòwiązczi. W półkù wszëtkò szło wòjskòwim tribã, ale ze zmianama dowódcë. Pòdpółkòwnik Turkòwsczi òdeszedł ju w rokù 1933, pò nim jesz trzë razë zmieniwelë sã kòmeńdancë. Òstatny w strëmiannikù 1939 rokù, czej bëła ùtwòrzonô Armiô Mòdlin i przëszedł ppłk Kònstanti Zabòrowsczi. Do 1938 czãsto latã wëjéżdżelë na pòligón do Pòhùlanczi niedalek Wilna, gdze téż òdbiwałë sã manéwrë razã z kawalerią, artëlerią a czasã téż fligrama. Spòtikôł tam òficéra, negò òd damë z cuga. Róbert pòdzywiôł pòkôzë szwadronów ùłanów i szwoleżérów, 24 czej gnałë na nibë do atakù. Ha, jak to z daleka wëzdrzało piãkno, czej szarżowa długô réga kawalerzistów z szablama nad głowama! Bëło czekawò zdrzec, jak taczi wikszi òddzél w galopie nawrôcôł w szëkù. Brëkòwôł na to jaż półtora kilométra! Czejbë nasze cãżczé karabinë maszinowé do nich strzélałë prôwdzëwą amùnicją – mëslôł so Róbert – më bë doch jich zmietlë z daleka. Na manéwrach bëło jinaczi: piechòta sedza w òkòpach i przë 250 métrach strzéla slepôkama, a tej sã głãbòk chòwa. Kònie nad nima przeskakiwałë, a jachôrzë wrzeszczelë „Huraaa!” i na chełmice „zajców” (tak ti na kòniach nazéwelë piechòtã) rzucelë cwiczebné granatë. Wiãcy nerwów mielë kawalerziscë, czej nad nima zniżałë sã fligrë, bò biédné kòniska sã płoszëłë. Le wòjna to doch je wòjna, nawetka ta na nibë. Jaż do pòczątkù 1939 rokù wòjskò mëslało ò zagrôżbie ze stronë Rusków, że znów bãdze trzeba barnic grańców przed bòlszewikama i jich Czerwioną Armią. Òd zymkù to sã zmieniło, bò tej zaczął Pòlôchóm wëgrażac Hitler. Séwnik 1939 rokù – pòd Mławą Na swòjim stanowiszczu za 2. plutónã na spichù górczi z krzama i rzôdczima drzéwiãtama kpt. Róbert miôł telefonystã z pòlowim aparatã i mógł stądka czerowac swòjima trzema plutónama. Ho, ho, nié wszëtcë dowódcë kómpanii tak mielë! Kapitan zdrzôł przez dobrą lornetã na mòkré łączi z kãpkama drzéw przed nima. I na smùdżi lasu sztëk dali na lewò i prawò. Z nëch łąków ùnosza sã letkô dôka... Narôz ùwidzôł, jak do jednégò laskù, ju tak blëżi, pòdjacha cãżarówka, nié, dwie cãżarówczi, a z nich wëskakiwelë żôłniérze... – Uwaga dwójka, przygotować się do ognia! Strzelać na mój rozkaz! Bëło ju dobrze pòpôłnim w pierszi dzéń séwnika. Od samégò pòrénkù rozchôdało sã strzélanié z daleka òd nordowi starnë, gdze dowódca 79 Półkù Piechòtë, ppłk Zabòrowsczi, wësłôł nocą môłé òddzéle òsłonowé. Ze starnë nordowòzôpadny, òd Mławë, czëc bëło òstrą kanónadã. Gdzes za nym lasem na lewò szło òd czasu do czasu głëché bùgrowanié; to béł nisczi bùrgòt motórów razã z klekòtã wąsewniców. Tam sã zbiérałë niemiecczé pancrë... Mòże wnet tu téż sã pòkôżą, a za nima piechòta z aùtów? Róbert rechòwôł na półkòwą artëleriã za plecama, ale téż na karno żôłniérzi z trzema rësznicama, procëmpancernyma karabinama. Przësłelë jich z diwizji wczora òb wieczór, pò dwùch na kòżdi karabin. Te rësznice bëłë robioné baro krëjamno i szkòlenié na nich mielë òd rokù żôłniérze ze specjalnégò òddzélu. Róbert wëznacził jich do trzech bòjowëch stanowiszczów przë kòżdim z plutónów. Plutón z prawégò skrzidła miôł nawetka żelbetowi bąker. Dowódca półkù przëdzelił Róbertowi téż 50 chłopa z plutóna kòłówców, bò òd wschòdu bëła w linii òbarnë dosc wiôlgô luka jaż do stanowiszcz Mazowiecczi Brigadë Kawalerii. Róbert rozmiescył nëch kòłówców midzë 2. i 3. plutónã, a ten 3. plutón rozsënął òd bąkra w prawò. Terô tamto bùgrowanié równak ùcëchło. To dobrze! Przënômni zarô tu pancrów nie bãdze. Minãło porãnôsce minut i Róbert ùwidzôł, jak w starnã 2. plutónu pòmału, jakbë szpacérã, jidze dzél tamti cëzy piechòtë w lózym szëkù. W ùniformach feldgrau i z chełmicama na głowach, ale wëzdrzało na to, że Niemcë nie wiedzą ò pòlsczich bąkrach i òkòpach. – Ognia!!! – padła kòmeńda, czej tamti bëlë jaczé 200 métrów przed òkòpama. I sã zaczãło! Paf! paf! paf!... A w nich jakbë piorën trzasnął! Jedny ùpadlë, drëdzë sã rozbieglë. Pewno padlë tam zabiti, niechtërny ranny, ale widzec bëło i taczich, co chcelë sã skrëc w trôwach a krzach. Dopiére pò jaczims czasu téż zaczãlë strzélac, le wnetka – z pòczątkù na szterzech – sã wëcopelë jaż za nã kãpã drzéw. Rannëch i trupë zabiérele na nosëdłach jich sanitarowie, a do nich Pòlôszë nie strzélelë. Pół gòdzënë pózni zaczął sã drëdżi atak. Tą razą Niemców bëło wiãcy, szlë ju òstróżno, tiraliérą i òstro strzélając. Równak czej z bòkù, z bąkra 3. plutónu, krótczima seriama òdezwałë sã cãżczé karabinë maszinowé – tatata! tatata!... – ùceklë tak samò. I do wczasnégò wieczora ju nie próbòwelë atakòwac. Róbert zebrôł meldunczi òd plutónów i sã cesził, że bez stratë wstrzimelë dwa razë Szkòpów. Równak nen spòkój béł czasowi, bò narôz z wiôldżim trzôskã z przódkù i z bòkù w lëft, razã z ògniã a dëmã, zaczã wëlatiwac zemia, krze, sztëczczi drzéw. To z daleka strzéla niemieckô artëleriô. – Kryj się!!! Róbert wiedzôł, że i bez jegò rozkazu na bòjowëch stanowiszczach òstelë leno diżurny strzélcowie, a wiãkszosc POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 XIV PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA ju biegła rowama do specjalnëch schronów z drëdżi starnë górczi. Wiedzôł téż, że przënômni przez gòdzënã – Szkòpë są doch dokładny! – niemieckô artëleriô bãdze jich òbkłôda swòjima pòcëskama. Na szczescé strzélelë na slepò, a ne pòcësczi nie trôfiałë prosto w òkòpë i lëdzy, le w łąkã a las. Tëli że rëmòt eksplozji szarpôł nerwë a niebezpieczné òdłómczi lôtałë wkół, razã z gradã kamiéni i grużlama zemi. Dëszący dim rozchôdôł sã jak gãstô dôka... Telefonysta meldowôł, że jiné bataliónë miałë tak samò. Fakticzno, jak w zégarkù równo pò gòdzënie ùcëchło i wnet znów dało sã czëc bùgrowanié pancrów. Aha, grzeją motórë, terô bãdzemë je tu mielë! – Na stanowiska!!! Wiater zwiôł dim, ale letkò sã ju smroczało, czej no bùgrowanié stało sã głosniészé, corôz głosniészé... I tej pancrë sã pòkôzałë. Tu, przed 9. kómpanią, bëło jich trzë, a za nima piechòta. Nôprzód pancrë jachałë pòmału, strzélając blós ze swòjich karabinów. Wtim rëszëłë òstro w przód, za sztót bãdą na zmianã przëstôwałë, żebë téż z armatczi wëstrzélëc! Le co to? Fiuuu, fiuuu... Nad głowama pòlsczich żôłniérzi jeden za drëdżim zaczãłë lecec pòcësczi ze stanowiszcza naszi artëlerii, òdezwałë sã tak samò ne rësznice pach! pach!... Jeden z pancrów dostôł mòcno pòd wieżiczkã. Zadëmił, a czôłgiscë z niegò wëskakiwelë. Drëdżi mùszôł dostac we wąsewnicã, bò sã zaczął krącëc wkół se jak jaczi bąk, a tej pòmaluszkù sã copôł. Trzecy zrobił POMERANIA GÒDNIK 2013 to samò, a razã z nim wëcopa sã piechòta. Czej sã ùspòkòjiło, Róbert wësłôł do dëmiącégò pancra patról, żebë sprawdzył, czë są tam jaczé dokùmeńtë abò czë ni ma w nim kògò. Wele jo, przëprowadzëlë pół przëtomnégò, ùrzasłégò Niemca, chtërnégò kamrôce tam òstawilë, bò pewno mëslelë, że nie żëje. Kapitan zarô òdesłôł gò pòd starżą do stanowiszcza dowódcë bataliónu, le czë majór miôł czas na pòjmańca? Bò terô tu bëła cusza, le dali z lewa – òd 8. i 7. kómpanii – szedł jesz grzmòt niemiecczi i naszi artëlerii i jazgòt karabinów maszinowëch. Tam tak samò mùszałë bëc pancrë i mòże bëło jesz barżi gòrąco. Nocą grzmòtë pò lewi starnie, òd stanowiszcz jinëch półków kòl Mławë, pòmału ùcëchłë. Tak samò ùspòkòjiło sã blëżi, gdze walczałë dwa bataliónë jich 79. półkù. Nieprzëjacél dostôł nôùczkã i terô pewno niemiecczé sztabë mëslą, co dali... Béł czas na òdpòczink, żebë kùreszce cos zjesc i téż zebrac mëslë. Jo, òpłacała sã rëchlészô cãżkô robòta żôłniérzi 79 Półkù Piechòtë i całi Armii Mòdlin pòd Mławą! Przez lato òficjalnô propagańda w Pòlsce ùspòkòjiwała lëdzy, że pewno wòjnë nie bãdze, a żle, tej niech sã Hitler bòji, bò z nama są Angliô i Francjô. Le tu wòjskò pòd òkã fachówców, saperów, kòpało rowë, bùdowało bąkrë, stanowiszcza dlô artëlerii i dlô dowódców. Òd Ostpreussów nôkrotszô droga do Warszawë prowadzy przez Mławã, i Armiô Mòdlin na tim czerënkù mùsza doch przëgòtowac òbarnã. Ju przë kùńcu czer- wińca 79 PP szëkòwôł sã do òpùszczeniô Słonëmiô. Róbert ùlokòwôł Milkã z Wandą ù nômłodszégò bracynë, Wiktóra, chtëren òd trzech lat béł za adminystratora na majątkù pòd Dãblënã. Wiktór scągnął tam swòjã familiã, a miôł ù Milczi dług wdzãcznoscë, i terô jã z Wandą chãtno przëjął. Róbert ni miôł czasu na teskniączkã, bò mùszôł wszëtczégò dopilnowac na tim kilométrze kòl Rzãgnowa, chtëren jegò kómpanii wëznaczëlë. Klął w dëchù, bò nôprzód przez miesąc saperzë bùdowelë bąkrë leno blëżi Mławë, a dopiérkù 12 zélnika zajãlë sã 10-kilométrowim òdcynkã jich półkù. Ale cëż, na to ni mógł nic pòradzëc, a przë zwikłëch rowach i schronach z balków, sztëk w głãbi lasu, robilë wszëtcë, nawetka pòmôgelë cywilowie. Noc bëła cemnô. Wszëtcë òstelë na stanowiszczach, bò nieprzëjacél béł niedalek, ale żôłniérze na zmianã próbòwelë drzémac. A tu jesz przed pòrénkã przëszedł od samégò dowódcë Armii Mòdlin nakôz, żebë 9. kómpaniô przesënãła sã na lewé skrzidło półkù. Tegò Róbert sã nie spòdzôł! Letkò rzec „przesënąc”! Nocą! Ò co chòdzy?! Mòże dowódca bataliónu cos wié? Nie bëło radë, Róbert òstawił „kòłówców” a razã ze swòjima trzema plutónama wzãlë ze sobą to, co mòglë ùniesc, i maszérowelë na lewé skrzidło. Pòd drogą mùszelë przeńc kòl stanowiszcza dowódcë bataliónu, chtëren wcale nie spôł, tej Róbert mógł sã gò spëtac ò nen rozkôz. Cëż, majór wiedzôł tëli, że wedle sztabù Armii ù nich pòd Rzãgnowã bëło w miarã spòkójno, a zamiszlelë ò kontratakù pòd Mławą i zbiérelë lëdzy na nym lewim skrzidle półkù. Czë pò wiele gòdzënach strzélaniô i 10 kilométrach marszu – dzél jesz pò cemkù – 9. kómpaniô bãdze w sztãdze jic do kontratakù?! Wszëtcë bëlë baro ùmãczony, tej w nowim môlu padlë, gdze chto stojôł, i czekelë na dalszé rozkazë. Równak te òd sztabù Armii nie przëszłë. Czemù? Ju ò pòrénkù 2 séwnika nôwiãkszi grzmòt zaczął dochadac nié òd starnë Mławë, ale òd Rzãgnowa, prawie tam, skądka jima kôzelë òdéńc. Mielë sã ceszëc, że jich tam ni ma, czë miec ò to górz? Błąd zrobił sztab Armii! Jak Róbert sã wnet dowiedzôł, terô na kùńcu prawégò skrzidła półkù I batalión i II batalión, reszta 25 XIV PROZATORSCZI KÒNKÙRS M. JANA DRZÉŻDŻONA III bataliónu, në i ti „kòłówcë”, walczëlë z wiôlgą lëczbą pancrów i piechòtë. Niemcë tam wcësnãlë sã w lukã midzë nich a Mazowiecką Brigadã Kawalerii i nawet kontrataczi mało pòmògłë. Pôrã gòdzënów pózni całi 79 PP mùszôł sã copnąc na zapasowé stanowiszcza, a kómpaniã Róberta tak samò znów czekôł marsz. Z ùcemiãgą doszlë do nëch nowëch stanowiszczów. Le cëż to bëłë za stanowiszcza! Tej kòżdi mùszôł chwëcëc za saperkã, żebë sóm sã lepi zabezpieczëc. I tu, dobrze ju pòpôłnim, zaczã sã prôwdzëwô tragediô. Nadlecałë bómbówce i z wësoka zdrzucałë bómbë. Gwizd, błisk, dim, grzmòt! Gwizd, błisk, dim, grzmòt! Na szczescé te bómbë spôdałë dosc dalek òd żôłniérzi. Za bómbówcama równak pòkôzałë sã sztukasë i z wëcã rzucałë sã prosto na nich. Nôprzód spùszcziwałë swòjã bómbã, a tej robiłë kòło i strzélałë z karabinów... Bòże drodżi, jistné piekło! Tu żôłniérze ni mielë schronów. W kògò trafiła bómba, nie òsta tam razu krwawô plama, leno dëmiący dół. Pò wëbùchù w lëft szedł deszcz òdłómków, kamiéni, grużlów zemi, òstrëch drzôzgów z drzéw. A jak tu sã skrëc przed ògniã tëch karabinów z górë, gradã z żelaza? We wszëtczich kómpaniach, i ù Róberta tak samò, bëło wiele zabitëch i renionëch. Z nëch renionëch jedny wrzeszczelë, drëdzë leno jãczëlë abò płakelë. Cëż, òficér mùszi bëc cwiardi, zacësnąc zãbë, trzëmac sã sóm i trzëmac pòrządk midzë żôłniérzama. Na pòcechã widzelë, że i Niemcóm sã dostało, bò niedalek przënômni dwa fligrë dëmiąco spadłë. Czej bómbardowanié sã skùńczało, mielë trochã spòkòju i sanitarowie znieslë cãżi renionëch do bataliónowégò pùnktu sanitarnégò. Féliksowi, òrdinansowi Róberta, òdłómk głãbôk rozcął prawé remiã. Róbert razã z telefonystą òbwiązelë mù to remiã i Féliks na swòjich nogach szedł tam téż. Do niczegò béł telefón, bò z drótów òstałë sztëczczi. Nôsmùtniészé to chòwanié zabitëch. Kamrôcë doch nie chcelë òstawic swòjich bez pòchówkù, saperkama kòpelë snôdczé grobë i na nich stôwielë krziże z brzózków. Bez honorowi salwë, le z cëchą mòdlëtwą, a Róbert z rewolwera wëstrzélił trzë razë nad grobama. Zebrôł blaszczi zabitëch, żebë pózni napisac żałobné lëstë do rodzën. Le czedë? Terô nie bëło jak ò nich mëslec, bò znów ùczëlë znóné bùgrowanié... 26 Òdjimczi z widzawiszcza w Chònicach z leżnoscë sparłãczeniô Pòmòrzô z Pòlską. Òdj. Maciej Stanke Wieczorã rësził atak niemiecczich pancrów i piechòtë na stanowiszcza 79 Półkù. Pchelë sã z wiôlgą mòcą z bòkù, òd wschòdu. Matkò Bòskô, retuj! To doch ju drëdżi dzéń półk je w ògniu! Jak długò lëdze mògą wëtrzëmac w taczim grzmòce i jazgòce? Jesc sã wcale nie chce, le pic, pic... Człowiek je głëchi, òczë łzawią, rãce mdleją, dim sztopie nos i płëca... Żëje jesz kamrôt z lewa? A ten z prawa? Hej, dôjta patrónów! Chtos wrzeszczi, że mómë sã copac! Róbertowi gòńc przëniósł rozkôz copaniô, a téż lëché wiadomòscë. Cãżkò reniony je dowódca I bataliónu, mjr Józef Bach, zôs jeden z dowódców kómpanii II bataliónu zdżinął. A chòc Niemcë tak samò tracą i lëdzy, i pancrë, ale zajãlë dwie niedaleczé wiosczi i wôżną grzëpã. Terô półk mòże sã dostac w kòcoł, tej òdwrót! – Uwaga, podać po linii: drugi pluton drużynami kolejno osłaniać! Pierwszy i trzeci pluton – do tyłu!!! Szczeslëwie ùdało sã òderwac òd wroga na zôpôd, bò ta noc téż bëła cemnô, a Niemcë òstróżny. Ale ò pòrénkù pewno sã znów zacznie... I téż jo, reno 3 séwnika znowù sã zaczãło. Równak rëchli przëszła przez dowódcã bataliónu jaż nié do wiarë wiadomòsc z 80 PP. Jakô? Tam przed pancrama gnelë cywilów! Ti, co pò pòlsczi starnie bëlë w sztãdze dali walczëc, w pierszim mómeńce przeżëlë ùrzas. Jak tu strzélac do swòjich?! Ale doch mùszelë! A niemiecczé pancrë rozjéżdżałë nëch cywilów. Òkropnosc! Róbert znôł historiã. Jistno zrobilë Niemcë pòd Głogowã w XII wiekù. Taczé cos pòd Zbarażã w XVII wiekù òpisôł Sienkiewicz w „Ògniã i mieczã”. Gdzeż je ta naszô cywilizacjô XX stalata?! Przesniti Szkòpë! Dobrze, że przënômni tu òni tegò ni mielë, ale półk Róberta tak samò doch dërch sã bije i ju za baro ni mô czim strzélac. Zdżinął kamrôt Róberta, Jónk, dowódca 3. kómpanii z I bataliónu. Półk mùszôł sã jesz barżi copnąc. Rechòwelë na òdwòdowi 8 Półk Piechòtë i jegò kontratak, le tam bëlë żôłniérze bez doswiadczeniô i czej nadjachałë niemiecczé pancrë, szlë w rozsëpkã. Nocą nadeszedł rozkôz ò wëcopanim całi Armii Mòdlin w starnã twierdzë Mòdlin i Warszawë. Nim sã pòzbiérelë, nastôł dzéń. Piãkny, słoneczny dzéń. A wkół cygnãłë sã mazowiecczé rówiznë, piôseczczi, gdze nawetka drzéwiãta nie chcą pòrządno ùrosc. Nadlecałë niemiecczé fligrë, wiele fligrów, i zebrałë krwawé żniwò. Jezë Christe! Tu nawet nie bëło jak brac ze sobą cãżkò renionëch, chòwac zabitëch! To béł czôrny dzéń dlô Armii Mòdlin, a tak samò dlô 79 Półkù Piechòtë. Ti, co przeżëlë – tëli że tak jak Róbert, w nerwach a gòrzu – dotarlë abò pòd twierdzã Mòdlin, abò pòd Warszawã pò prawi starnie Wisłë. Dzél Armii Mòdlin copôł sã, dërch w wòjnowëch biôtkach, jaż za Lublin. A resztczi 79 PP Róberta òsłóniałë òd wschòdu warszawską Pragã jaż do 27 séwnika, czej bëła pòdpisónô kapitulacjô Warszawë. To tam sã dowiedzelë, że równak bòlszewicë téż wkroczëlë. Z dniã 28 séwnika Róbert – tak jak jiny pòlsczi żôłniérze we Warszawie – stôł sã pòjmańcã. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 MNIEJSZOŚCI W EUROPIE Promocja Kaszub w Alpach Tyrol to miejsce, w którym wielokulturowość i wielojęzyczność są czymś normalnym. Znajomość trzech języków jest obowiązkowa dla wszystkich urzędników, większość mieszkańców zna niemiecki, włoski i francuski, angielskiego potrzebują do komunikacji na zewnątrz, ale na co dzień rozmawiają po tyrolsku lub ladyńsku. Z B I G N I E W BYC Z KO W S K I W ogrodzie króla krasnoludów Od 6 do 15 września uczestniczyłem w wizycie studyjnej realizowanej przez Dzieło Kolpinga w Polsce w ramach projektu „Aktywnie dla wspólnego dobra – nowa metoda wzmacniania i aktywizacji stowarzyszeń Razem Do Przodu”. Udaliśmy się do północnych Włoch (Tyrolu Południowego) oraz Szwajcarii. Celem wizyty było wzajemne poznanie naszych kultur, a dla mnie – promocja Kaszub w tych europejskich krajach. Dlatego w podróż wybrałem się zaopatrzony (dzięki pomocy wielu osób i instytucji) w różne ulotki, książeczki i oczywiście „Pomeranie”. Rozdając te materiały, starałem się opowiadać o bogactwie naszej kultury i języka. Pierwszym punktem na mapie naszej podróży było miasto Bozen (wł. Bolzano) w Południowym Tyrolu. Po zakwaterowaniu w hotelu Kolpinghaus Bozen spotkaliśmy się z Otto von Dellemannem, ważnym politykiem działającym zarówno we Włoszech, jak i Niemczech, a jednocześnie przewodniczącym Dzieła Kolpinga w Bozen. Opowiedział nam o historii Tyrolu, przekazał podstawowe informacje o tym regionie i pokazał swój dowód osobisty wystawiony po tyrolsku. Zaprosił nas też na festyn organizowany co dwa lata w Bozen „Festa alla Corte di Re Laurino a Bolzano” (Party na dworze króla Laurino w Bolzano). Święto to jest związane z legendą o królu krasnoludów Laurino, właścicielu pięknego różanego ogrodu. Festyn jest nie tylko okazją do zabawy i integracji POMERANIA GÒDNIK 2013 mieszkańców, ale pozwala też organizującym go różnym stowarzyszeniom pozyskać środki na przeprowadzenie inicjatyw i projektów na najbliższe dwa lata. Mieszkańcy bawią się do późnych godzin wieczornych, śpiewają tyrolskie pieśni, ubierają się w regionalne stroje (często też młodzież i dzieci). Dowiedziałem się, że niektórzy mieszkańcy chodzą ubrani w ten sposób codziennie. Jak już wspomniałem, Tyrolczycy rozmawiają w różnych językach, ale od pierwszego dnia pobytu w Bozen przekonałem się, że najchętniej posługują się tyrolskim. Gdy ktoś z naszej grupy mówił, że z Polski przyjechał regionalista, który mówi po kaszubsku, to dyskusje się ożywiały. Sprawy języka, regionalnych tradycji są dla nich bardzo ważne i ciekawe. Opowiadałem o Pomorzu, Kaszubach, często Tyrolczycy chcieli, żebym mówił po kaszubsku. Chętnie też opowiadali o swoim regionie. Mówili, że w literackim języku niemieckim (Hochdeutsch) mówi im się ciężko. Madonny w muzeum diecezjalnym Trzeciego dnia wizyty zaprosili nas przedstawiciele Brixen (Bressanone), miasta, które jest jednym z najstarszych w Tyrolu. Od stuleci było to centrum twórczości duchowej i kulturowej oraz siedziba książąt metropolitalnych. Dziś znaczącą rolę w tym mieście odgrywa oświata, ponieważ oprócz oddziału Wolnego Uniwersytetu Bolzano mieści się tu Wyższa Szkoła Teologiczna, filia uniwersytetu w Padwie i wiele innych szkół. Przywitano nas regionalnym winem w Domu Kolpinga w Brixen, następnie msza w katedrze i zwiedzanie miasta. Bardzo smaczny obiad przygotowano wyłącznie z produktów regionalnych. Po obiedzie zaproszono nas do muzeum diecezjalnego, w którym przechowywane są skarby z katedry, zbiory sztuki sakralnej. W zasobach muzeum jest najciekawszy i największy zbiór późnoromańskich Madonn. Gdy przewodnicy opowiadali nam ich historię, a raczej związane z nimi legendy, zwłaszcza o cudownym ich odnajdywaniu, trudno było oprzeć się wrażeniu, że nie różnią się prawie niczym od tego, co u nas mówi się o Matce Boskiej Sianowskiej. Następnie udaliśmy się pieszo do największego kompleksu klasztornego w Tyrolu, augustyńskiego Abbazia Novacella/Kloster Neustift, który powstał w 1142 roku, a w 1669 roku został nazwany ósmym cudem świata. Do klasztoru należą również lasy, łąki, ogrody warzywne oraz winnice. Produkowane są tu wysoko cenione białe wina. Spacer zakończony przy studni Weltwunder-Brunnen przedstawiającej siedem cudów świata i zwiedzanie kompleksu klasztornego na zakończenie dnia pokazały nam, w jak pięknym zakątku Tyrolu jesteśmy. Żal było odjeżdżać. U Ladynów i w Merano Podczas wizyty studyjnej wysłuchaliśmy wykładów o historii, kulturze, językach i polityce Tyrolu. Tyrol Południowy jako region we Włoszech jest najbardziej rozwinięty i przynosi największe dochody do budżetu państwa – mówił Otto von Dellemann. Autonomia tyrolska okazała się bardzo korzystna zarówno dla Włoch, 27 MNIEJSZOŚCI W EUROPIE jak i Tyrolczyków. Moim celem jako polityka jest zachowanie i rozwój tej autonomii, utrzymanie spójności społecznej, ochrona własnej kultury i sprawdzonych zasad oraz wartości – dodał. Z wszystkim wykładowcami rozmawiałem, przekazywałem im informacje o Pomorzu. Byłem zdziwiony, że tak dużo wiedzą o Kaszubach i o kaszubszczyźnie. Mówili: chrońcie wasz język, kulturę, wasz regionalizm, waszą inność i rozwijajcie się. Podczas zajęć sporo dowiedzieliśmy się też o języku ladyńskim, który przetrwał w niegdyś niedostępnych dolinach Dolomitów. Rozwinął się on z ludowej wersji łaciny, a w jego dialektach zachodnich widać wpływ dawno wymarłych na tym obszarze języków celtyckich. Dialekty wschodnie wykazują podobieństwa z językiem friulijskim. Przed wiekami ladyński był w Alpach powszechny, ale obecnie pozostało tylko kilka miejsc, gdzie się go używa (Dolomity i szwajcarski kanton Graubünden). W Południowym Tyrolu język ladyński jest oficjalnie uznawany przez lokalne władze i nauczany w szkołach. W tym języku nadaje też audycje telewizja RAI TV Ladinia. Cieszę się, że miałem okazję posłuchać na żywo Ladynów, którzy rzeczywiście nadal używają swojego języka. W rozmowach podkreślali, że cenią sobie ciężką pracę (wielu z nich zajmuje się wypasem krów, owiec czy kóz) oraz głębokie przywiązanie do katolickiej wiary. Posiadają wspólne łąki, pastwiska. Nie mają swego państwa i – jak zaznaczali – nie próbują go stworzyć, choć cenią sobie wolność. Dodajmy, że mieszkają w niezwykle pięknej okolicy. Nic dziwnego, że wielu ludzi twierdzi, że to najpiękniejsze góry świata. Na zakończenie udaliśmy się do miasta Meran (po włosku Merano). Jest to jedno z najbogatszych miast Tyrolu, kiedyś jedno z najsłynniejszych uzdrowisk w Alpach. W przeszłości mieszkało tutaj wielu naukowców, literatów, artystów. Krajobraz Merano to palmy i drzewa oliwne w dolinie, śnieg i lód na szczytach. Niezwykle gościnnego menedżera Domu Kolpinga w Merano pytałem m.in. o to, czy chciałby mieszkać, pracować w innych krajach. Odpowiedział, że dla niego to miejsce, w którym mieszka, jest 28 Okolica Soprabolzano Klasztor augustyński w Neustift Widok na klasztor w Neustift. Zdjęcia za zbiorów autora. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 MNIEJSZOŚCI W EUROPIE / OGŁOSZENIE najlepsze, najukochańsze. Wymieniliśmy się informacjami o naszych regionach, wręczyłem materiały promujące Kaszuby i zapraszałem do odwiedzenia naszego regionu. Z włoskiego Tyrolu udaliśmy się do Szwajcarii, do klasztoru w Baldegg, Hochdorf na dalszy ciąg wizyt studyjnych. Spotkania były realizowane w ramach projektów współfinansowanych ze środków Fundacji Współpracy Pol- sko-Niemieckiej oraz przy wsparciu Szwajcarii w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Dziękuję Związkowi Centralnego Dzieła Kolpinga w Polsce za umożliwienie mi tego wyjazdu i wszystkim, którzy zaopatrzyli mnie w materiały promocyjne na temat Pomorza i Kaszub. Fot. ze zbiorów Z.B. Tyrol to region geograficzny i historyczny w Alpach Wschodnich, w dolinie górnego Innu, górnej Adygi i górnej Drawy. Znajduje się dziś w dwóch państwach: w Austrii i we Włoszech. Jego główne miasta to Innsbruck i Kufstein w Północnym Tyrolu i Lienz we Wschodnim Tyrolu (te części Tyrolu należą do Austrii), Trydent (Trentino) w prowincji trydenckiej oraz Bozen, Meran i Brixen w Południowym Tyrolu. Dwie ostatnie części Tyrolu stanowią dziś włoski region autonomiczny Trentino-Alto Adige/Südtirol. Pod względem językowym, politycznym i kulturalnym Tyrol zawsze był regionem pogranicznym. Jego historia, zwłaszcza w ostatnich stu latach, jest niezwykle skomplikowana. Po I wojnie światowej Południowy Tyrol i region trydencki, dotąd należące do Austrii, przyłączono do Włoch. Kiedy Mussolini doszedł do władzy, rozpoczęto przymusową italianizację tego obszaru. W szkołach włoski zastąpił niemiecki jako język wykładowy, wprowadzono włoskie nazwy miejscowości, a niemieckojęzycznych urzędników zastępowano włoskimi imigrantami. W 1925 r. zaczęło powstawać podziemne szkolnictwo, tzw. szkoły w katakumbach (Katakombenschulen), w których prowadzono naukę po niemiecku.. W 1939 r. Hitler i Mussolini zawarli porozumienie, na mocy którego Południowi Tyrolczycy zostali postawieni przed trudnym wyborem. Mogli wyemigrować do Rzeszy albo zostać w ojczyźnie za cenę stopniowej utraty swojej tożsamości. Południowy Tyrol opuściło wówczas 75 tys. osób. Polityka narodowościowa kontynuowana przez władze włoskie po II wojnie światowej spowodowała czynny opór miejscowej ludności i związane z tym represje władz. Na mocy Umowy Paryskiej z 1946 r. Austria i Włochy uzgodniły tzw. Projekt autonomii dla Południowego Tyrolu. W 1948 r. włoskie władze zatwierdziły pierwszy Statut Autonomiczny dla tego obszaru oraz sąsiadującej z nim prowincji Trydent (Trentino), łącząc je w jeden region administracyjny. W tym samym roku tzw. optantom, czyli Tyrolczykom, którzy wyjechali do Niemiec po roku 1939, umożliwiono powrót i uzyskanie włoskiego obywatelstwa. W 1959 r. kwestią Południowego Tyrolu zajęło się Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych. Uchwalona wówczas rezolucja miała skłonić do rokowań ministrów spraw zagranicznych Austrii i Włoch. W 1969 r. oba te państwa ratyfikowały tzw. pakiet autonomiczny. Od 1970 r. Tyrol Południowy ma status autonomicznej prowincji w ramach autonomicznego regionu, do którego należy. Południowotyrolski rząd krajowy odpowiada m.in. za takie sprawy, jak transport, budownictwo obiektów użyteczności publicznej czy pomoc społeczna. W kolejnych latach autonomia została poszerzona. Rząd w Rzymie zagwarantował m.in. nauczanie po tyrolsku i ladyńsku. W administracji publicznej obowiązują dwa, względnie trzy języki. W 1972 r. wszedł w życie drugi Statut Autonomiczny, który oddał w ręce południowotyrolskiego rządu krajowego odpowiedzialność m.in. za ochronę zdrowia i bezpieczeństwo. Od 2001 r. region, w którego skład wchodzi Tyrol Południowy (Prowincja Autonoma di Bolzano-Alto Adige), nosi oficjalną nazwę Trentino-Alto Adige/Südtirol. Trwają poszukiwania L. Galuby We wrześniowym numerze „Pomeranii” informowaliśmy, że Stowarzyszenie 1. Polskiej Dywizji Pancernej w Holandii (Vereniging 1e Poolse Pantserdivisie Nederland) poszukuje informacji o Leonie Galubie (lub Gałubie), który zginął 29 października 1944 r. w holenderskim mieście Dorst. Jak podaje Adrian Stopa, Konsul ds. Zagranicznych i Ambasad Stowarzyszenia 1. Polskiej Dywizji Pancernej, po naszej publikacji zgłosili się Czytelnicy z informacjami na temat żołnierzy o podobnych losach, niemniej nie udało się znaleźć śladów Leona Galuby. Tymczasem z Holandii zostały przesłane dodatkowe dokumenty. Dowiadujemy się z nich, że rodzice poszukiwanego przez nas żołnierza wyjechali z Kaszub „za chlebem” i pracowali w kopalniach w Niemczech. Potem przenieśli się do Francji. Przed drugą wojną światową L. Galuba mieszkał w miejscowości Marles les Mines niedaleko miasta Calais i pracował jako górnik. 20 września 1944 roku, kiedy zgłosił się do 1. Polskiej Dywizji Pancernej (w Belgii, w miejscowości De Klinge), był kawalerem wyznania rzymsko-katolickiego. Walczył w szeregach 10. Pułku Dragonów od 22 września do 29 października 1944 roku na terenie Belgii i Holandii. Brał udział w walkach o Axel-Hulst, Merxplas, Baarle-Heide, Baarle-Nassau, Gilze, Bredę i Dorst, gdzie poległ. Na początku spoczywał na cmentarzu w miejscowości Dorst, a w roku 1963 jego zwłoki zostały przeniesione na nowo utworzony Polski Honorowy Cmentarz Wojskowy w Oosterhout. Otrzymał następujące brytyjskie odznaczenia: 1939–45 Star, France and Germany Star oraz The War Medal 1939–45. Wszystkich, którzy wiedzą coś o losie Leona Galuby, prosimy o kontakt mailowy (adres: [email protected] lub [email protected]) bądź telefoniczny (tel. 58 676 75 25). Red. POMERANIA GÒDNIK 2013 29 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Kobiety z lat 1939–1945 STANISŁAW SALMONOWICZ Współczesne feministki uważają zazwyczaj, że najważniejsze są sprawy obyczajowe, zawodowe czy polityczne. Żyjemy, na szczęście, w epoce, która nie wymaga odważnych decyzji. Chciałbym jednak przypomnieć epokę tragiczną, w której Polki odgrywały rolę niezwykłą, nieraz nie do zastąpienia. W czasie okupacji czy niemieckiej, czy sowieckiej ról tych było wiele, ale jedna szczególna: rola kobiet w polskich konspiracjach w ogólności, a w ZWZ-AK w szczególności. Istniała już tradycja piłsudczykowsko-peowiacka z lat wojny 1914–1921, w której kobiety nieraz działały jako konspiratorki, kurierki, współpracownice wywiadu. Oto przykład jeden z wielu, Wandy Gertz (1896–1958), która była sierżantem Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), służyła w Legionach Piłsudskiego, brała udział w wojnie z Rosją sowiecką w latach 1919–1921, awansowana do stopnia porucznika, a w czasie II wojny od listopada 1939 r. działała w Służbie Zwycięstwu Polski-ZWZ-AK, a w powstaniu warszawskim w stopniu majora otrzymała także rozkazem z 1 października 1944 r. Krzyż Srebrny Virtuti Militari... W okresie II Rzeczypospolitej przygotowania obronne prowadziła organizacja 30 Przysposobienie Wojskowe Kobiet i liczne działaczki tej organizacji włączyły się w okresie okupacji w działania konspiracyjne. Ostatecznie w ramach Armii Krajowej działała Wojskowa Służba Kobiet. Wielkim zwolennikiem roli kobiet w konspiracji był pierwszy dowódca konspiracyjny, organizator Służby Zwycięstwu Polsce, generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski, do wybuchu wojny dowódca Okręgu Korpusu w Toruniu. Okazało się wkrótce, że w obliczu terroru i metod kontrolnych okupantów wiele istotnych funkcji w konspiracji najlepiej pełnić mogą kobiety: łączność konspiracyjna, wywiad, kolportaż tajnych druków, służba sanitarna, walka cywilna, informacja i propaganda. W istocie nie było większej komórki w Komendzie Głównej ZWZ-AK w organach terenowych bez licznego udziału konspiratorek. Ludwik Muzyczka „Benedykt”, szef administracji wojskowej w KG ZWZ-AK, postulował po wojnie budowę pomnika „łączniczki”. Łączność konspiracyjna – krajowa i zagraniczna – należała do najtrudniejszych dziedzin. Zajmowały się nią przeważnie młode dziewczęta, które przewoziły ważne informacje (w pamięci bądź w różnych skrytkach), materiały konspiracyjne, prasę, a nieraz i broń na akcje zbrojne. Jeżeli w początkowym okresie okupacji Niemcy może mniej zwracali uwagę na podróżujące bądź spacerujące po mieście dziewczęta, to z czasem taka aktywność stawała się bardzo niebezpieczną. Po latach zwierzchnicy kurierek i łączniczek z reguły stwierdzali, że kobiety-żołnierze Armii Krajowej odznaczały się odwagą, pomysłowością, a w przeciwieństwie do wielu, niestety, młodych konspiratorów, unikały gadulstwa, alkoholu, niepotrzebnej brawury i innych chorób konspiracyjnego życia. Były obowiązkowe i odpowiedzialne. Wielokrotnie też, zwłaszcza od jesieni 1943 r., brały udział, z bronią, w walce w oddziałach partyzanckich, w akcji Burza, w powstaniu warszawskim. Nie da się zaprzeczyć, że ich praca była czasem niedoceniana, a po wojnie, zwłaszcza w dobie komunistycznej, zapominana, a nawet ścigana represjami lat 1944– 1956. Stąd wielką zasługą głośnej dziś Elżbiety Zawackiej (1909–2009), cichociemnej, czołowej osobistości w dziejach Wojskowej Służby Kobiet ZWZ-AK, było zorganizowanie i kierowanie w Toruniu Fundacją Archiwum i Muzeum Armii Krajowej na Pomorzu, która także zajęła się dziejami służby wojskowej kobiet (obecna pełna nazwa Fundacji brzmi: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek). Elżbieta Zawacka dążyła do urzeczywistnienia dwóch głównych celów: uka- POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH zania skomplikowanych spraw Pomorza w latach 1939–1945 oraz wydobycia z zapomnienia dokonań Polek w ramach Wojskowej Służby Polek. Fundacja, którą założyłem wraz z profesor Zawacką, ogłosiła między innymi wiele tomów cennych materiałów pod ogólnym tytułem „Służba Polek na frontach II wojny światowej” oraz redagowany i w dużej mierze napisany przez Elżbietę Zawacką Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari (trzy tomy w latach 2004–2007). Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że w latach 1939–1945 w różnych ogniwach Państwa Podziemnego łącznie działało co najmniej kilkanaście tysięcy kobiet, wiele pozostało anonimowymi, wiele straciło życie, cierpiało okrutne śledztwa i pobyty w obozach koncentracyjnych, niemieckich czy sowieckich. Chciałbym z długiej galerii kobiet-żołnierzy na Pomorzu, działaczek organizacji lokalnych, ZWZ-AK czy Delegatury Rządu na Kraj przypomnieć kilka życiorysów. Stefania Miotk (1912–1993), pseudonim „Szarotka”, urodzona w Pucku jako córka kaszubskiego działacza Antoniego, delegata Kaszubów na konferencję wersalską (1919) oraz Jadwigi z domu Pokora. Stefania Miotk ukończyła szkołę handlową. We wrześniu 1939 r. była działaczką PCK, po wkroczeniu Niemców nadal mieszkała w Pucku. W 1942 r. została zaprzysiężona w działaniach konspiracyjnych TOW Gryf Pomorski i została szefową łączności Komendy Głównej Gryfa, a równocześnie pracując w Gdyni w niemieckiej firmie kooperującej ze stocznią marynarki wojennej, prowadziła także działalność wywiadowczą. Organizowała łączność Gryfa w wielu powiatach pomorskich, będąc bliską współpracowniczką kierującego Gryfem Józefa Dambka („Lecha”). W związku z odkryciem przez gestapo części archiwum Gryfa w Kamienicy Królewskiej została aresztowana 23 stycznia 1944 r. w Pucku, przeszła długie i okrutne śledztwo. 3 lipca 1944 r. przewieziona do obozu w Stutthofie, w którym przebywała do 25 kwietnia 1945, a następnie przewieziona do Danii, gdzie odzyskała wolność i wróciła do Polski na początku 1946 r. Jej rodzina straciła w czasie okupacji swoje mienie w Pucku, a jej ojciec, ukrywając się przed gestapo, zmarł w 1942 r. Po wojnie Stefania Miotk wyszła za Jerzego Łozińskiego i mieszkała w Warszawie. Pochowana na cmentarzu w Pucku. Jadwiga Rotecka (1911–1959), pseudonim „Jadwiga” (po zamążpójściu Szewczukowa). Była córką Stanisława, rzemieślnika, i Weroniki z domu Kryszak. Rodzice w 1930 r. przenieśli się do Gdyni. Rotecka ukończyła seminarium nauczycielskie i była nauczycielką w szkole powszechnej w Gdyni, gdzie działała także w Związku Harcerstwa Polskiego. Wybuch wojny zastał ją we Francji, ale wróciła do Gdyni, w której pracowała później jako siła biurowa w kancelarii obozu jenieckiego dla Anglików w Redłowie. Była, obok Benedykta Porożyńskiego, organizatorką konspiracyjnego harcerstwa Szarych Szeregów i weszła w skład ZWZ-AK w Gdyni. Między innymi kierowała grupą łączniczek. 19 października 1942 r. została aresztowana w związku z wielką wsypą w kierownictwie Podokręgu Północnego AK i po śledztwie w gestapo gdańskim wysłana do obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Przetrwała obóz do jego ewakuacji i została uwolniona w jej trakcie przez Armię Czerwoną. W 1968 r. nadano szczepowi harcerskiemu przy Szkole Podstawowej nr 2 w Gdyni jej imię. Genowefa Młynarz (1902–1944), pseudonimu jej nie ustalono. Urodziła się w Krotoszynie jako córka Wawrzyńca, rzemieślnika, i Marianny z domu Serek. Ukończyła szkołę handlową i pracowała jako stenotypistka naprzód w Tczewie, a od 1926 r. w Gdyni, w której nadal mieszkała w czasie okupacji, od 1940 r. jako pracownica wywiadu ZWZ-AK. Zatrudniona w porcie wojennym Gdynia miała dostęp do tajnych dokumentów, działała także w wywiadzie dalekosiężnym, podróżując do Poznania, Katowic i innych miast. W czerwcu 1942 r. aresztowana pod zarzutem kradzieży ze stoczni planów nowego typu łodzi podwodnej. Przeszła długie śledztwo (Starogard Gd., Gdańsk, Stutthof) i ostatecznie postawiona została 24 sierpnia 1943 r. przed sądem w Berlinie, który wyrokiem z 2 maja 1944 r. skazał ją na karę śmierci. Wyrok wykonano w wiezieniu w Plötzensee 7 lipca 1944 r. Jej dwie siostry, Wiktoria i Helena, także działały w ZWZ-AK i aresztowane w lipcu 1942 r. były więźniarkami obozu Sttuthof. Marianna Pyttel (1909–2001; po wyjściu za mąż Spyrłak) urodziła się koło Płocka jako córka Wincentego, administratora majątków, i Marianny z domu Podlaskiej. Nie ukończyła z powodu choroby seminarium nauczycielskiego i w 1929 przeniosła się do Gdyni, gdzie pracowała w biurze. Była działaczką Pogotowia Wojennego Kobiet, a po zajęciu Gdyni przez Niemców od 1940 r. została zaprzysiężona w ZWZ jako łączniczka łączności zagranicznej KG ZWZ-AK. W jej mieszkaniu był punkt kontaktowy dla kurierów KG ZWZ-AK przerzucanych do Szwecji i Anglii. Pełniła funkcję kierowniczki gdyńskiej placówki „Zagrody” (kryptonim łączności zagranicznej KG ZWZ-AK). Między innymi ona organizowała przerzut z Gdyni do Szwecji kuriera Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Po wsypie w „Zagrodzie”, wywołanej przez konfidenta gestapo, została przy próbie ucieczki aresztowana i po ostrym śledztwie w gestapo wysłana w połowie grudnia 1943 r. do obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrück, gdzie pozostawała do wyzwolenia obozu. Po wojnie pracowała w Sądzie Powiatowym w Gdyni aż do przejścia na emeryturę. Została odznaczona między innymi Krzyżem Walecznych i Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta oraz otrzymała odznakę honorową „Zasłużony dla Miasta Gdyni”. Klęska Państwa Podziemnego i rządy komunistyczne były głównym powodem tego, że wiele odważnych i zasłużonych kobiet-żołnierzy zostało zapomnianych, nie doczekało się należnego uznania za udział w walce o niepodległość w warunkach niezwykłe ciężkich. NAJŚWIEŻSZE INFORMACJE Z ŻYCIA ZKP W TWOJEJ SKRZYNCE MEJLOWEJ ZAPISZ SIĘ DO NEWSLETTERA NA WWW.KASZUBI.PL/NEWSLETTER POMERANIA GÒDNIK 2013 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 28 Swiecëno RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Swiecëno to pò pòlskù Świecino. Je to wies kòle Krokòwa, tj. Krokowej. Tuwò òb czas 13-latny wòjnë bëła biôtka midzë Krzëżôkama – Krzyżakami a pòlsczim i kaszëbsczim ricerstwã. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Za czim më tuwò przëjachelë? – Bò tak robią dobri Kaszëbi. Bãdzë cëchò, kò dëchë nie lubią trzôskù. Jakôs céniô sënie w dôce. – Jaczé zôs dëchë? Jakô céniô? – Ricerzów, co zdżinãlë tuwò w krwawi biôtce. – Chtëż sã tu bił? – A mój panie jo, kò të nick nie wiész. – Mòja białka cos mie tam czedës czëta, ale jô tedë nie dôł na to wikszégò bôczënkù. Wiém, że chôdómë pò jaczich përdëgónach wkół Swiecëna…Chto wié, kòmù dzysdnia słëchô ta rolô? – Kò to je wôżny môl w naji historii. – Tej rzeczë mie kùreszce, cëż tuwò bëło a chto z kim sã bił? – 17 séwnika 1462 rokù kòl Swiecëna zeszłë sã w biôtce pòlsczé a krzëżacczé wòjska. – Pewno dobëlë Pòlôszë? – Jo, skąd wiész? – Tak jem so mëslôł. Ale gadôj dali. – Krzëżôków prowadzył Fritz von Raveneck, Pòlôchów Pioter Dunin. Bitwa bëła krwawô, mòc ricerzów z jedny a drëdżi stronë zdżinãło. Lëdze pòwiôdają, że wiele z nich bëło pòtopionëch w błotach, co zwią sã Witalëcz. Tam je baro mitczi gruńt. Pôdł téż von Raveneck, chtërnégò sostrë cysterczi pòchòwałë w kòscele w Żôrnówcu. Jegò grób jesz dzysô mòże tam òbezdrzec. – Czëjesz, jak gruńt drëżi i cos w dôlë grzëmi? Czemùż të wcyg szepcesz? – Przecã jô cë gôdôł, że tuwò mògą bëc dëchë nëch ricerzów, co zdżinãlë. – Jô w to nie wierzã… – Jô téż nié, ale… lepi òpasowac. Bëlno nã bitwã òpisôł w wiérzce pt. „Mòdlëtwë mòc” kaszëbsczi pisôrz, chtëren w Swiecënie béł rodzony – Alojzy Bùdzysz. – Gadôj cëszi, mie sã zdôwô, że jô czëjã jaczi dzywny zwãk, jakbë stôl ò stôl côrnã… – Nie gôdôł jô. Lepi chcemë stądka zwiornąc… 32 Cwiczënk 2 Nalézë w teksce i wëpiszë wiadła ò biôtce pòd Swiecënã. (Znajdź w tekście i wypisz wiadomości o bitwie pod Świecinem). Biôtka pòd Swiecënã bëła w ………………………………………………………… rokù. Krzëżacczé wòjska prowadzył ………………………………………………………… Pòlsczé wòjska prowadzył ………………………………………………………… Dowódca Krzëżôków je pòchòwóny w ………………………………………………… Cwiczënk 3 Nalézë w jinszich zdrojach wiédzë a zapiszë fùlné pòzwë dwùch zôkònów, ò chtërnëch bëło w gôdce. (Znajdź w dostępnych źródłach i zapisz pełne nazwy obu zakonów, o których była mowa w dialogu). Cwiczënk 4 Rzeczë, co wiész ò Krzëżôkach. Czemù jich sã tak zwie? Skądka i pò co òni do naji przëszlë? Chto jich sprowadzył na nasze zemie? W jaczim rokù i gdze òdbëła sã nôwikszô biôtka Pòlôchów z Krzëżôkama? (Powiedz, co wiesz o Krzyżakach. Dlaczego ich się tak nazywa? Skąd i po co zostali do nas sprowadzeni? Kto ich sprowadził na nasze ziemie? W którym roku i gdzie odbyła się największa bitwa Polaków z Krzyżakami?) Cwiczënk 5 Òdmieni jistnik Krzëżôcë przez przëpôdczi. Dlô przëbôczeniô (z ùczbë 8) – przëpôdczi, jich zapëtania i òdmiana jistnika w pòjedińczi lëczbie. (Odmień rzeczownik Krzëżôcë przez przypadki. Dla przypomnienia – z lekcji 8 – przypadki, ich pytania i odmiana rzeczownika w liczbie pojedynczej). Nazéwôcz (Nz) – chto? co? Rodzôcz (R) – kògò? czegò? Dôwôcz (Dw) – kòmù? czemù? Winowôcz (Wn) – kògò? co? Nôrzãdzôcz (Nrz) – (z) kim? (z) czim? Môlnik(Ml) – (ò) kim? (ò) czim? Wòłôcz (W) – (ò) Krzëżôk, …………… Krzëżôka, …………… Krzëżôkòwi, …………… Krzëżôka, …………… Krzëżôkã,…………… Krzëżôkù, …………… Krzëżôkù, …………… POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH - Ùżij pasownëch fòrmów jistnika Krzëżôk w pòdónëch niżi zdaniach. (Użyj odpowiednich form rzeczownika Krzyżak w podanych poniżej zdaniach). Na najich zemiach w dôwnëch wiekach bëlë ………………………… A mòże ………………………… wcale kòl naji nie bëło? Dzys mòżemë ………………………… òbezdrzec na òdjimkach. Chcôłbë të sã nym ………………………… przëzdrzëc z bliska? Jô bë nie chcôł sã pòtkac z niżódnym ………………………… Jesz nierôz bãdzeta gôdelë ò ………………………… na jinëch ùczbach. Cwiczënk 7 Z dzysészą ùczbą baro sztëmùje kaszëbsczi himn ze słowama H. Derdowsczégò. (Z dzisiejszą lekcją współgra tekst kaszubskiego hymnu ze słowami H. Derdowskiego). Przeczëtôj gò ùwôżno i rzeczë, czegò nowégò ò bëcym Krzëżôków na najich zemiach mòże sã z niegò dowiedzec. (Przeczytaj go uważnie i powiedz, czego nowego o pobycie Krzyżaków na naszych ziemiach można się z niego dowiedzieć). Cwiczënk 6 Zaznaczë w gôdce wszëtczé słowa, co mają na kùńcu pògrëbioną i pòdsztrëchniãtą lëtrã. (Zaznacz w dialogu wszystkie słowa mające na końcu pogrubioną i podkreśloną literę). Wëmówi zaznaczoné słowa tak, żebë akcent pôdôł na tã prawie lëtrã. Terôzka wiész, jak na nordze Kaszëb akcentëje sã niechtërne słowa. (Wypowiedz zaznaczone słowa tak, żeby akcent padał na tę właśnie literę. Teraz wiesz, jak na północy Kaszub akcentuje się niektóre słowa). Kaszëbi nordowi akcentëją słowa swòbódno, ale mają téż apartny ôrt akcentu, chtëren zdôrzô sã blós tuwò – na òstatny szlabizë. Dzeje sã to w taczich fleksyjnëch fòrmach: 1. w jistnikach ôrtu céniô, rolô; 2. w ternym czasu czasników ôrtu drëżi, grzëmi; 3. w ùszłim czasu czasników ôrtu czëta, krziknã; 4. w niejednëch z dwaszlabizowëch znankòwników ôrtu miodny, dobri i przëczasników wczora, piechti; 5. w wëższim stãpieniu niejednëch przëczasników drożi, lepi; 6. w nieòznacznikach ôrtu zebléc, òbléc; 7. w zdrobniałëch jistnikach zakùńczonëch na -ik, np. wòzyk, kòszik. (Północni Kaszubi mają swobodny akcent, ale mają też osobliwy rodzaj akcentu, który jest tylko im właściwy – na ostatniej sylabie. Dzieje się to w następujących formach fleksyjnych: 1. w rzeczownikach typu céniô, rolô; 2. w czasie teraźniejszym czasowników typu drëżi, grzëmi; 3. w czasie przeszłym czasowników typu czëta, krziknã; 4. w niektórych z dwusylabowych przymiotników typu miodny, dobri i przysłówków wczora, piechti; 5. w stopniu wyższym niektórych przysłówków drożi, lepi; 6. w bezokolicznikach typu zebléc, òbléc; 7. w zdrobniałych rzeczownikach zakończonych na -ik, np. wòzyk, kòszik) POMERANIA GÒDNIK 2013 H. Derdowsczi, Kaszëbsczi marsz 1. Tam, gdze Wisła òd Krakòwa w pòlsczé mòrze płënie, pòlskô wiara, pòlskô mòwa nigdë nie zadżinie. Ref. Nigdë do zgùbë nie przińdą Kaszëbë, Marsz, marsz, marsz za wrogã, më trzimómë z Bògã. 2. Më z Miemcami wieczi całé krwawé wiedlë wòjnë, wòlné piesnie wiedno brzmiałë bez górë i chòjnë. Ref. Nigdë… 3. Przëszedł Krzëżôk w cwiardi blasze, pôlëł wse i miasta, za to jegò cepë nasze grzmòcëłë lat dwasta. Ref. Nigdë… 4. Nas zawòłôł do swi rotë pòlsczi król Jadżełło, tej w miemiecczich karkach gnôtë trzeszczałë jaż miło. Ref. Nigdë… 5. Gdze król Kadzmiérz gnôł Krzëżôka? Gnôł gò pòd Chònice! Bë gò zgniotłë jak robôka kaszëbsczé kłonice. Czë znajesz melodiã kaszëbsczégò himnu? Żelë jo, to zaspiéwôj gò. (Czy znasz melodię kaszubskiego hymnu? Jeśli tak, to go zaśpiewaj). Cwiczënk 8 W gôdce je mòwa ò Alojzym Bùdzyszu. Nalézë w ksążkach abò internece wiadła ò nym pisarzu. Dôj òdpòwiedzë na zapëtania. (W dialogu jest mowa o Alojzym Budziszu. Znajdź w literaturze lub internecie informacje o tym pisarzu. Odpowiedz na pytania). Jaczi wark miôł A. Bùdzysz? Dze A. Bùdzysz je pòchòwóny? W jaczich kaszëbsczich gazétach pùblikòwôł swòje dokazë? SŁOWÔRZK Skòrno zdarzenia òpisóné w gôdce dzeją sã na nordze Kaszëb, përznã ò apartnëch znankach ti òdmianë kaszëbiznë. (Skoro zdarzenia opisane w tekście dialogu dzieją się na północy Kaszub, trochę o specyficznych cechach tej odmiany kaszubszczyzny). bëc rodzonym – urodzić się; biôtka – walka, bitwa; błota – bagna; òpasowac – uważać; përdëgónë – miejsca ustronne, gdzie „diabeł mówi dobranoc”; Pòlôszë – Polacy; trzôsk – hałas; za czim – po co 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Gdańskie Emaus Droga do Gdańska prowadzi przez Emaus. Wędrujemy dziś przez tę część miasta – ale nie jak ewangeliczni uczniowie, „których oczy były niejako na uwięzi” (Łk 24,16), a świadomi tego, co nas otacza. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z U wrót miasta Emaus to historyczna nazwa zachodniej części gdańskiej dzielnicy Siedlce. Przywodzi na myśl biblijną miejscowość, do której w dzień Zmartwychwstania zmierzali uczniowie Chrystusa. Emaus położone było w odległości około 10 kilometrów od Jerozolimy. Gdańskie, choć znajduje się bliżej, bo około 3 kilometry od centrum miasta, jednak tak jak biblijne leży na trasie wjazdowej do miasta. Kiedyś znajdowała się tu karczma o nazwie Emaus. Pierwszy raz wzmiankowana była w 1734 roku. Podróżni odpoczywali w niej przed wjazdem do Gdańska. Po oberży nie ma jednak śladu. Jest za to wysepka pomiędzy ulicami Kartuską a Nowolipie, gdzie zachował się Zespół Młyna Emaus z XIX wieku. Ku pamięci kombatantów Przy skrzyżowaniu ulicy Kartuskiej z Łostowicką zobaczyć można pięknie odnowiony obelisk. Przez wiele lat pomnik był zaniedbany i nie wiadomo było, co właściwie upamiętnia. Jego los zmienił się w 2012 roku, kiedy trwały tu prace budowlane. Pod monumentem odkryto wówczas metalową rurkę m.in. z aktem erekcyjnym. Treść dokumentów odsłoniła tajemnicę obelisku. Zamieszczona na nim tablica w języku polskim i niemieckim głosi: „Pomnik Poległych Żołnierzy – Mieszkańców Emaus i Okolicy – Wzniesiony z Inicjatywy Miejscowego Stowarzyszenia Kombatantów w 1923 roku”. Znalezisko kryło także 17 monet, gazetę „Berliner Illustrierte Zeitung” z 1 lipca 1923 roku oraz listę 111 nazwisk. Prawdopodobnie osoby te – jako weterani wojenni – postanowiły uczcić pamięć poległych kolegów i ufundowały obelisk, który stoi tu już 90 lat. 34 Dwa kościoły Kościół św. Franciszka z Asyżu wzniesiony został na początku XX wieku. Neogotycka świątynia wyróżniała się strzelistą wieżą, której niestety nie odbudowano po II wojnie światowej. Obiekt od początku służył katolikom. Zabiegali oni o budowę świątyni od 1892 roku. Na Siedlcach i Emaus mieszkało ich 8 tysięcy i to oni stali się fundatorami kościoła. Powstała trzynawowa świątynia długości 52 metrów. Zostawiając kościół za sobą po lewej stronie przy wjeździe na ulicę Starodworską, miniemy tablicę upamiętniającą nieistniejący już cmentarz Zbawiciela. Jego początki wiążą się z szalejącą w mieście w 1709 roku epidemią dżumy. W XIX wieku służył ewangelikom z kościoła św. Katarzyny. Pod koniec stulecia przejęty został przez nową parafię Zbawiciela i stąd jego nazwa. Sama świątynia znajdowała się po przeciwnej stronie Kartuskiej, ale niestety dziś przypomina o niej jedynie nazwa ulicy Kościelnej. Kaganek oświaty Ostatni przystanek podczas dzisiejszej wędrówki to neogotycki gmach VIII Liceum Ogólnokształcącego (na zdjęciu). Budynek powstał w 1902 roku. Od początku istnienia mieściła się tu szkoła, z tym że tylko dla chłopców. Po II wojnie światowej działała tutaj szkoła podstawowa, ale na początku lat siedemdziesiątych przeprowadziła się tu VIII LO, zwane „ósemką”. 14 października 1973 roku liceum otrzymało imię Komisji Edukacji Narodowej. Instytucja ta powstała w Polsce dokładnie 200 lat wcześniej i była niejako pierwszym w Europie ministerstwem oświaty. Nadanie imienia „ósemce” wiązało się także z tym, że w Polsce w 1973 roku 14 października ustanowiony został Dniem Edukacji Narodowej. Dzięki temu wspominamy nauczycieli, ale też sukces z 1773 roku, jakim było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej. Fot. M.S. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Szanowna Redakcjo! Z zainteresowaniem przeczytałam artykuł B. Brezy pt. „ZRK nadal skrywa tajemnice” cz.1 w nr 10/2013 „Pomeranii”. Autor porusza kwestie nieznane szerszemu ogółowi. Ze względu na moje miejsce zamieszkania i pracy zaciekawiły mnie informacje o kołach ZRK w Goręczynie czy Hopowie (gmina Somonino). Zdaniem B. Brezy w samym roku 1932 odbyły się trzy spotkania koła ZRK w Goręczynie, na których wysłuchano prelekcji dotyczących m.in. historii Kaszub. Za te informacje jestem Autorowi wdzięczna. Nie zgadzam się natomiast ze stwierdzeniem podanym w nawiasie, że „współcześnie – z tego, co wiem – nie ma w tej wsi żadnego oddziału czy koła kaszubskiego stowarzyszenia”. Goręczyno wchodzi w skład gminy Somonino, na której terenie działalność prowadzi Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Już od kilku kadencji członkowie ZKP wywodzą się głównie ze środowiska goręczyńskiego (poprzedni prezesi: E. Bugajna, I. Zielka). W skład tego oddziału wchodzą zrzeszeńcy z Goręczyna, Sławek, Rąt, Ramlej, Hopowa, Ostrzyc i Somonina. Działalność oddziału koncentruje się głównie wokół Goręczyna i Somonina. Odbywają się m.in. spotkania literackie „Tłusty czwartek w poetyckim nastroju” (w Somoninie w sali GOK-u), opłatkowe, integracyjne „Kaszubskie grillowanie” (w Hopowie), wyjazdy autokarowe na Zjazdy Kaszubów, działania skierowane do uczniów szkół gminy: konkurs poetycki (2004), konkurs wiedzy o H. Derdowskim (2002), konkurs wiedzy o F. Ceynowie (2011), wyjazd na „Kaszubskie bajania” do Kościerzyny. W latach 2008–2011 aktywnie działało młodzieżowe Koło Młodych Kaszubów przy Gimnazjum Publicznym w Goręczynie (prezes młodzieżowy Weronika Baran, opiekun E. Bugajna), które włączało się w spotkania organizowane przez ZKP. POMERANIA GÒDNIK 2013 Spotkania zarządu oddziału od kilku lat mają miejsce w bibliotece w Goręczynie. Bardzo życzliwy działaniom Kaszubów jest ks. kanonik Hubert Kitowski, proboszcz goręczyński, członek ZKP. Co roku w Goręczynie odprawiana jest droga krzyżowa po kaszubsku oraz msze św. z liturgią słowa w języku kaszubskim. Sympatykiem zrzeszeńców był również nieodżałowanej pamięci ks. prałat Edmund Kosznik [proboszcz goręczyński w latach 1966–2001 – przyp. red.], którego Bóg powołał do wieczności w wieku 92 lat (2013), autor książki Wspomnienia starego kapłana. Więcej informacji o działaniach oddziału ZKP w Somoninie (który de facto opiera się na działalności mieszkańców Goręczyna i okolic) znajduje się w sprawozdaniach przesyłanych co roku do Zarządu Głównego ZKP w Gdańsku oraz w czasopismach lokalnych i w internecie. W 2004 r. ukazała się publikacja Kaszëbsczim jesmë lëdã. 25 lat Oddziału ZK-P w Somoninie autorstwa E. Bugajnej, gdzie również można znaleźć wiele informacji o inicjatywach podjętych przez środowisko goręczyńskie. Ciekawostką jest fakt, że ulice w Ostrzycach [w gm. Somonino] jeszcze w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych uzyskały kaszubskie nazwy. Z wyrazami szacunku E. Bugajna Pamiętajmy o Ramułcie Sto lat temu zmarł Stefan Ramułt. Urodził się w 1859 roku w Liszkach pod Krosnem. Jako 14-letni chłopak ciężko zachorował. W czasie rekonwalescencji dużo czytał. Zapoznał się wówczas z pracami Floriana Ceynowy. Zafascynowanie kaszubskimi sprawami zaowocowało później w jego pracach nad Słownikiem języka pomorskiego czyli kaszubskiego, który został wydany w 1893 roku (120 lat temu). Stefan Ramułt zajął jednoznaczne stanowisko (co było swojego rodzaju sensacją) w sprawie kaszubszczyzny. Napisał: „Mowa Kaszubów i Słowińców nie jest bynajmniej narzeczem polskim, ale odrębnym językiem słowiańskim”. To sformułowanie odbiło się szerokim echem wśród językoznawców i to nie tylko polskich. Doszło do tego, że w jednej chwili zagadnienie czysto naukowe stało się zagadnieniem politycznym. Pamiętajmy, że był to okres, kiedy całe Kaszuby Fot. Tomasz Fopke wraz z Gdańskiem wchodziły w skład państwa pruskiego. Stefan Ramułt zdawał sobie sprawę z tego, że ludność kaszubska „pozostawiona sama sobie, skazana jest na zatracenie swojej indywidualności”. Zgermanizowanie ewangelickich Słowińców tylko potwierdzało jego obawy. Marzył Ramułt przez całe życie o osiedleniu się na Kaszubach i oddaniu się tam pracy kulturalnej i narodowej. Przykuty do łóżka i fotelu pracował jedynie w pokoju, który nazwał „Kaszuby” i w którym wisiał portret pierwszego Budziciela Kaszubów – Floriana Ceynowy. Stefan Ramułt zmarł w wigilię Bożego Narodzenia 1913 roku. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Na nagrobku umieszczono napis: „Stefan Ramułt Badacz Pomorza Kaszubskiego”. Uważam, że Uniwersytet Gdański winien jest temu badaczowi zauroczonemu mową kaszubską umieszczenie na terenie Wydziału Filologicznego uczelni co najmniej tablicy pamiątkowej, jeżeli nie popiersia. Pamiętajmy stale o tym, że Stefanowi Ramułtowi Kaszubi i Kaszuby zawdzięczają bardzo wiele. Pomnik nagrobkowy Stefana Ramułta jest dość mocno zniszczony. Witold Bobrowski z Głodnicy i Tomasz Fopke, dyrektor MPiMKP, w trosce o zachowanie grobowca postaci ważnej dla Kaszub, utworzyli nieformalny zespół odnowy pomnika. Oby ta cenna inicjatywa znalazła szeroki odzew. Jerzy Nacel 35 WËDARZENIA Medale òd Gduńska Ju òd 1997 rokù Gduńskô Gardowô Radzëzna (Rada Miasta Gdańska) wëprzédniwô òrganizacje, institucje i lëdzy, chtërny zrobilë cos baro dobrégò i òsoblëwégò dlô tegò gardu, w pierszi rédze zwikszëlë wiédzã ò nim i jegò prestiż, dwùma medalama: Swiãtégò Wòjcecha (S. Adalbertusa) – tëch, chtërny pòdwëższają znaczenié Gduńska za grańcami Pòlsczi, Ksãca Mszczuja II (Mestwina II) – tëch, dzãka chtërnym rosce ùwôżanié dlô gardu w òkòlim. Westrzód dzejôrzów z najégò kaszëbskò-pòmòrsczégò strzodowiszcza Medal Swiãtégò Wòjcecha w pierszim rokù przëznôwaniô tegò wëprzédnieniô dostelë Lech Bądkòwsczi (za bòkadné ùtwórstwò lëteracczé i pùblicysticzné ò Gduńskù i Pòmòrzim i jesz za spòlëznowò-pòliticzné dzejanié) i Tadéùsz Jabłońsczi (za całą swòjã gazétniczą prôcã), a w 2006 r. Tadéùsz Bòlduan (za wiôldżé dobëca w rozkòscérzanim wiédzë ò dzejach Gduńska i Pòmòrzô, z pòdsztrëchnienim rozmajitëch sprôw tikającëch sã pòlskò-niemiecczégò sąsedztwa). Najima dobiwcama Medalu Ksãca Mszczuja II są m.jin. Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié (1997), Wawrzińc Samp (1998), prof. Édwôrd Breza, prof. Stanisłôw Wrëcza i Renata Gleinert (2003), prof. Józef Bòrzëszkòwsczi (2005), Édmùnd Szczesôk (2006) i prof. Bruno Synak (2011). Latos do karna wëprzédnionëch znôwù dołączëlë Kaszëbi: Medal Swiãtégò Wòjcecha dostôł prof. Édmùnd Wittbrodt, a laùreatama Medalu Ksãca Mszczuja II òstalë Stanisłôw Pestka i dr Jón Szombùrg. Prof. dr. hab. Édmùnda Wittbrodta (ùr. w Rëmi w 1947 r.), òd 1997 r. senatora RP, wielelatnégò prôcownika i rektora Gduńsczi Pòlitechniczi, kaszëbsczégò dzejôrza i nôleżnika Kaszëbsczégò Institutu, Kapituła Medalu Swiãtegò Wòjcecha nôdgrodzëła za całą jegò nadzwëkòwą dzejnotã nôùkòwą, ùczbòwą i spòlëznową tak w Pòlsce, jak i w swiece. Stanisłôw Pestka (ùr. sã w 1929 w Rolbikù), piesniodzeja i pisôrz, gazétnik, dwa razë przédny redaktor „Pòmeranii” i przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégo Zrzeszeniô, wespółzałóżca Kaszëbsczégò Instititu, dostôł medal miona pòmòrsczégò ksyżëca za całownotã swégò pùblicysticznégò i lëteracczégò dzejaniô, w tim za 36 Stółk, na jaczim sedzelë Laùreacë òbczas słëchaniô chwôlący jich mòwë. Za nim gduńsczi radzëcele. prôcã dlô rozszérzaniô nôùczi, i jesz za bëlny ùdzél w rozwiju kaszëbiznë i kaszëbsczi rësznotë. Dr Jón Szombùrg (ùr. sã w Łebie w 1951 r.), znóny ekònomista, wespółòrganizator regionalny rësznotë prôcowniczich samòrządzënów i ùdbòdôwca nowëch ôrtów òglowëch debatów dlô przedstôwców rozmajitëch strzodowiszczów i pòkòleniów, òstôł wëprzédniony za òsoblëwie brzadną robòtã w òbrëmim ekònomii, w tim za stwòrzenié gduńsczégò Institutu Badérowaniô Rënkòwi Gòspòdarczi (Instytut Badania Gospodarki Rynkowej) i ùdałé nim czerowanié, i jesz za òrganizowanié Òbëwatelsczich Kòngresów. Òkróm wëżi wëmienionëch nôdgrodë dostało jesz sédmë lëdzy, Medal Swiãtegò Wòjcecha: gduńsczi pisôrz Paweł Huelle i pòdjimôrz Ryszard Trykosko, a Medale Ksãca Mszczuja II: mùzyk Jerzy Detko, żłobiôrz Zygfryd Korpalski, blogerka i pòpùlarizatorka dzejów Gduńska Ewa Kowalska, jãzëkòznajôrz i neùrolog Waldemar Tłokiński i jesz jeden pòdjimôrz Andrzej Ubertowski. Laùreatów wëbra Kapituła Medalu Św. Wojciecha (S. Adalbertusa) i Medalu Księcia Mściwoja II (Mestwina II), chtërna w ti 4-latny kadencje, 2013–2016, robi w 9-personowim karnie. Są w nim: abp Tadeusz Gocłowski, Andrzej Januszajtis, Jerzy Kiszkis, Edmund Kotarski, Jerzy Młynarczyk (Mistrz Kapituły), Bogdan Oleszek, Jerzy Samp, Piotr Soyka i Barbara Szczepuła-Ponikowska. Wëprzédnionym medale wrãcziwelë òbczas ùroczësti sesje Gduńsczi Gardowi Radzëznë, chtërna òdbëła sã 22 rujana w Dwòrze Artusa. Bëlë na ni gduńsczi radzëcele, nôleżnicë Kapitułë, przedstôwcë gduńsczich institucji i gòsce zarôczony przez laùreatów. Ceremóniã ùbòkadniła mùzyką i spiéwã Cappella Gedaniensis, dirigòwa nią prof. Alina Kowalska-Pińczak. Red. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 WËDARZENIA Red. Stanisłôw Pestka i prof. Édmùnd Wittbrodt jidą zając plac w pierszi rédze. Abp Senior Tadéùsz Gòcłowsczi – nôleżnik Kapitułë. POMERANIA GÒDNIK 2013 Prof. Jerzi Samp – nôleżnik Kapitułë. Òdjimczi Sławomir Czalej 37 Z POŁUDNIA Jubileusz u Borowiaków KAZIMIERZ OSTROWSKI Każdego dnia w południe w Tucholi rozbrzmiewa hejnał wy- borowiacko-tucholską kolorystykę przyszedł o wiele później. konywany, jak w żadnym innym mieście w Polsce, na rogu Nie sposób ustalić, która z dwóch artystek, Helena Grabkowska myśliwskim. Melodię hejnału skomponował i nagrał ją na płytę czy Honorata Bloch, jako pierwsza z grupą hafciarek zaczęła te Piotr Grzywacz, który niedawkolory stosować do kaszubskich no obchodził 40-lecie swej zamotywów. A była jeszcze Maria żyłości z tym instrumentem, Jeśli ktoś chce wiedzieć, Kopeć z Kęsowa (rodowita góa od lat przeszło trzydziestu ralka spod Nowego Sącza), która co to jest patriotyzm lokalny, w sztuce komponowania wzokierownik Zespołu Sygnalistów Myśliwskich, znawca i kolekcjopowinien jechać do Tucholi, rów nie miała sobie równych. ner owych rzadkich łowieckich gdzie miejscowe tradycje I czwarta – Stanisława Betynotrąbek. Mieszkańcy Tucholi są wa z gronem swoich córek! Komocno splatają się z ogólno- niec końców Tuchola zasłynęła dumni z wyjątkowego hejnału i ze sławnego zespołu, który narodową kulturą i historią. z haftów kaszubskich, jakich koncertował nie tylko w Polprzedtem nigdzie nie widziano. sce, lecz i w dalekich krajach, Tucholanie są dumni ze a w mieście i szerokiej okolicy uświetnia wszystkie uroczystości. swej patronki – świętej Małgorzaty, która według legendy Dumni są także z wielu innych rzeczy, na przykład z nie- doradziła mieszczanom, aby z murów obronnych rzucali na zwykłej urody haftów kaszubskich w złotych i bursztynowych nieprzyjaciół oblegających miasto chleb z ostatnich zapasów kolorach. Dziewczęta tucholskie uczyły się wyszywania już mąki. Sądząc, że miastu nie brakuje żywności, wróg odstąpił przed II wojną na kursach Teodory Gulgowskiej, ale pomysł na od oblężenia. Uwidoczniona w herbie i w figurze w centralnym Jubileùsz ù Bòrowiôków Kòżdégò dnia ò przëpôłnié w Tëchòlë rozbrzmiéwô hejnał wëkònywóny, jak w niżódnym jinszim miesce w Pòlsce, na jachtarsczim rogù. Melodiã hejnału skómpònowôł i nagrôł na platkã Pioter Grzëwôcz, chtëren niedôwno òbchòdzył 40-lecé swòjégò zżëcégò z tim instrumeńtã, a òd lat przeszło trzëdzescë czerownik Karna Sygnalistów Jachtarsczich, znôwca i kòlekcjonéra nëch rzôdczich jachtarsczich trąbków. Mieszkańcowie Tëchòlë są bùszny z wëjątkòwégò hejnału i ze sławnégò zespòłu, jaczi kòncertowôł nié leno w Pòlsce, ale téż w daleczich krajach, a w miesce i w szeroczim òkòlim ùsnôżô òn wszëtczé ùroczëstoscë. Bùszny są téż z wiele jinszich rzeczi, wezmë na to z niebiwałi piãknoscë kaszëbsczich wësziwków, w żôłtëch i bùrsztinowëch farwach. Tëchòlsczé dzéwczãta ùczëłë sã wësziwaniégò ju przed II wòjną swiatową na kùrsach Teòdorë Gùlgòwsczi, ale ùdba bòrowiackò-tëchòlsczi farwnotë przëszła ò wiele pózni. Nie dô sã dzys dobadérowac, jakô z dwùch artistków, Helena Grabkòwskô czë Hònorata Bloch, jakno pierszô z karnã wësziwôrków zaczãła stosowac te farwë do kaszëbsczich wzorów. A bëła téż Mariô Kopeć z Kãsowa (rodowitô Góralka spòd Nowégò Sącza), 38 chtërna w kùńszce ùkłôdaniô wzorów ni mia sobie równëch. I czwiôrtô, Stanisława Bëtinowô z karnã swòjich córków! Kùńc kùńców Tëchòlô stała sã sławnô z wësziwków kaszëbsczich, jaczé nigdze rëchli nie bëłë widzóné. Tëchòlanie są bùszny ze swòji patrónczi – swiãti Małgòrzatë, chtërna pòdług òpòwiedni doradzëła mieszczanóm, żebë z mùrów òbronnëch rzucelë na wrogów òblégającëch miasto chléb ùpiekłi z òstatka mączi. Wrogòwie pòmëslelë, że miastu nie braknie żëwnoscë i òdstąpilë òd òbléganiégò. Widocznô w herbie i w figùrze w centralnym môlu miasta sw. Małgòrzata i dzysô òtôczô òpieką mieszkańców Tëchòlë. Z wdzãcznoscë i na pamiątkã legendarny òbronë òd czile lat òrganizëją òni w czerwińcu Swiãto Patrónczi, z pòchòdã i plenerowim pòkôzkã ë rozdôwanim gléniów pòswiãconégò „chleba swiãti Małgòrzatë”, ë téż leżnoscowi gazétë „Posłaniec św. Małgorzaty”. Żelë chtos chce wiedzec, co to je patriotizm lokalny, pòwinien jachac do Tëchòlë, dze miescowé tradicje mòcno splôtają sã z òglowònôrodną kùlturą i historią. Czëlë jesmë niedôwno apele, żebë wësëłac znajomim żëczbë z leżnoscë Swiãta Niepòdległoscë. W Tëchòlë zôs piãc lat temù Maria Ollick wëdała POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Z PÔŁNIA punkcie miasta, św. Małgorzata i dziś otacza opieką mieszkańców Tucholi. Z wdzięczności i na pamiątkę legendarnej obrony od kilku lat organizują w czerwcu Święto Patronki, z pochodem i plenerowym widowiskiem oraz rozdawaniem bochenków poświęconego „chleba św. Małgorzaty”. A także okolicznościowej gazety „Posłaniec św. Małgorzaty”. Jeśli ktoś chce wiedzieć, co to jest patriotyzm lokalny, powinien jechać do Tucholi, gdzie miejscowe tradycje mocno splatają się z ogólnonarodową kulturą i historią. Słyszeliśmy niedawno apele, aby wysyłać znajomym życzenia z okazji Święta Niepodległości, w Tucholi natomiast pięć lat temu Maria Ollick wydała (świetny edytorsko!) album pt. Telegramy patriotyczne. Zapomniana tradycja. Ozdobne telegramy, z wizerunkami królów, bohaterów i wieszczów narodowych, widokami Wawelu i Jasnej Góry itd., podczas zaboru pruskiego wysyłano także z okazji prywatnych uroczystości. Oto na karcie z Orłem i Pogonią znany działacz narodowy dr Kazimierz Karasiewicz 21 lutego 1909 r. napisał: „Młodej Parze przesyłam serdeczne i szczere Szczęść Boże z Borów Tucholskich”. Inny wybitny Pomorzanin Leon Janta-Połczyński 26 stycznia tego samego roku wysłał życzenia dla nowożeńców na ozdobnym blankiecie z Kościuszką. Artystyczne sukcesy hafciarek, religijno-patriotyczne Święto Patronki, liczne publikacje książkowe (jak wspomniany wyżej album), popularnonaukowy rocznik „Zapiski Tucholskie”, ogólnopolskie konkursy literackie, popularyzacja borowiackiego folkloru i tradycji, edukacja regionalna oraz wiele innych rzeczy godnych uwagi i naśladowania, to w dużej mierze efekty dzia- albùm (pëszny, żelë chòdzy ò editorstwò!) pòd nôdpisã Telegramy patriotyczne. Zapomniana tradycja. Òzdobné telegramë, z pòdobiznama królów, bòhatérów i wieszczów nôrodnëch, widokama Wawelu i Jasny Górë itd., òbczas prësczégò zabòru wëséłóné bëłë téż z leżnoscë priwatnëch ùroczëstoscy. Hewò na karce z Òrzłã i Pògònią znóny dzejôrz nôrodowi dr Kazmiérz Karasewicz 21 gromicznika 1909 r. napisôł: „Młodej Parze przesyłam serdeczne i szczere Szczęść Boże z Borów Tucholskich”. Jiny wëbitny Pòmòrzón Léón Janta-Pôłczińsczi 26 stëcznika tegò samégò rokù wësłôł żëczbë dlô nowòżeńców na òzdobnym blankece z Kòscuszką. Artisticzné òsygniãca wësziwôrków, religijno-patrioticzné Swiãto Patrónczi, lëczné pùblikacje ksążkòwé (jak wspòmnióny wëżi albùm), pòpùlarnonôùkòwi rocznik „Zapiski Tucholskie”, òglepòlsczé kònkùrsë lëteracczé, pòpùlarizacjô bòrowiacczégò fòlkoru i tradicji, edukacjô regionalnô i wiele jinszich rzeczi gòdnëch ùwôdżi i nasladowaniégò, to we wiôldżi mierze efektë dzejaniégò Bòrowiacczégò Towarzëstwa Kùlturë (BTK). Latos, w lëstopadnikù BTK ùrządzëło jubileùsz 50-lecô dzejaniégò, z sesją nôùkòwą pòd nôdpisã „Kòrzenie – Tradicjô – Trwanié” (referatë wëgłosëlë m.jin. profesorowie J. Borzëszkòwsczi, C. Obracht-Prondzyńsczi i Maria Pająkòwskô-Kensik) i ùroczëstim kòncertã i wëstawą. Òbczas półwieczégò, jak to colemało biwô, zdôrzałë sã lata słabszé i téż błiskòtlëwé zwënédżi (kabaret lëteracczi Zajączk!). Le zdrzącë z perspektiwë, trzeba rzec, że òstatny POMERANIA GÒDNIK 2013 Rynek w Tucholi. Fot. Maciej Stanke łalności Borowiackiego Towarzystwa Kultury (BTK). W listopadzie br. BTK zorganizowało jubileusz 50-lecia działania, z sesją naukową pt. „Korzenie – Tradycja – Trwanie” (referaty wygłosili m.in. prof. prof. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński i Maria Pająkowska-Kensik) oraz uroczystym koncertem i wystawą. W ciągu półwiecza, jak zwykle bywa, zdarzały się słabsze lata i błyskotliwe sukcesy (kabaret literacki Zajączek!), lecz patrząc z perspektywy, trzeba rzec, iż ostatni okres pod prezesurą niestrudzonej Marii Ollick to lata rozkwitu i największej społecznej aktywności Dla ludzi, dla miasta i regionu – jak głosi tytuł książki wydanej z okazji jubileuszu. Tôfla z wiadłama ò sw. Małgòrzace, patrónce miasta. Òdj. Maciej Stanke cząd czasu pòd prezesurą niezmòrdowóny Marii Ollick to lata rozkwitu i nôwikszi spòłeczny aktiwnoscë Dla ludzi, dla miasta i regionu – jak głosy tituł ksążczi wëdóny z leżnoscë jubileùszu. Tłom. Bògùsława Gòłąbk 39 BLISKIE SĄSIEDZTWO Na kociewsko-kaszubską nutę W Tczewie od 2010 roku działa kociewski zespół Frantówka. Tajemnicza dla niektórych nazwa grupy oznacza zarówno na Kociewiu, jak i na Kaszubach żartobliwą piosenkę ludową bądź przyśpiewkę. Brzmi ładnie i bardzo dobrze łączy oba regiony – tłumaczą założyciele Frantówki Karolina i Radosław Kornasowie. EWELINA ADAMCZYK AGNIESZKA POGORZELSKA Nieformalna skra Ormuzda Zespół wygrał sierpniowy XX Przegląd Kociewskich Zespołów Folklorystycznych w Piasecznie, dzięki czemu w przyszłym roku będzie reprezentować Kociewie w Ogólnopolskim Festiwalu Zespołów Folklorystycznych. Według badań socjologicznych sprzed kilku lat jedynie 7% mieszkańców Tczewa czuje się Kociewiakami – mówi Krzysztof Korda, wiceprezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, i dodaje: Myślę jednak, że to zmienia się na lepsze, dzięki takim ludziom jak młodzież z zespołu folkowego Frantówka z grodu Sambora. Podziwiam zwłaszcza Karolinę Kornas – szefową tej grupy – za jej ogromne zaangażowanie i konsekwentne dążenie do celu. Ta młoda dziewczyna od wielu lat prowadzi w Tczewie zespoły i chóry. Ma ogromny potencjał, to taka nieformalna skra Ormuzda, która padła na Kociewie. Cieszę się, że ukazała się już płyta tego młodego zespołu prezentującego bardzo wysoki poziom wokalny, taneczny i muzyczny. Partnerem wydania jest Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Akademia Kształcenia Zawodowego. „Kociewie po naszamu” Początki Frantówki sięgają roku 2010, który Zrzeszenie ogłosiło Rokiem Jana Karnowskiego. Z inicjatywy tczewskiego oddziału ZKP Kociewsko-Kaszubska Orkiestra Dęta Torpeda wzięła udział w projekcie „Karnowski na kociewsko-kaszubską nutę”, w którego ramach napisaliśmy muzykę do kilku wybra40 Fot. Jacek Cherek nych wierszy wybitnego kaszubskiego poety. W koncercie finałowym projektu, który odbył się w tczewskiej Fabryce Sztuk, towarzyszyli nam członkowie chóru Nieboskłonni z parafii pw. św. Maksymiliana Kolbego. Wspólnie wykonaliśmy również ok. 10 pieśni kociewskich. Pozytywne efekty naszej pracy oraz bardzo przyjazna reakcja publiczności uświadomiły nam, że powstanie czegoś większego – tj. zespołu pieśni i tańca – jest koniecznością – opowiada Radosław Kornas Przełomem stał się rok bieżący, w którym młodzież skupiona wokół parafii pw. św. Maksymiliana Kolbego wzięła udział w projekcie „Młodzież w kulturze Kociewia. Warsztaty muzyczno-artystyczne źródłem inspiracji” w ramach europejskiego programu „Młodzież w działaniu” – uzupełnia Karolina Kornas. Projekt objął wiele warsz- tatów poświęconych naszemu regionowi, a jego podsumowaniem był czerwcowy koncert „Kociewie po naszamu”, podczas którego wspólnie z Kociewsko-Kaszubską Orkiestrą Dętą Torpeda wykonaliśmy tańce i pieśni kociewskie. Nie zabrakło na nim oczywiście utworów do słów J. Karnowskiego. Tak powstał Zespół Pieśni i Tańca Frantówka. Muzyka Kociewia i Kaszub Pierwszym sukcesem było dofinansowanie przez Komisję Europejską naszego projektu, dzięki czemu zdobyliśmy fundusze na zakup niezbędnego sprzętu, w tym części instrumentów oraz kociewskich strojów ludowych, chociaż do pełnego ich skompletowania jeszcze długa droga. Liczymy tutaj oczywiście na przychylność naszych włodarzy oraz hojność sponsorów – kontynuuje Karolina Kornas. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 BLISKIE SĄSIEDZTWO Zespół rozwija się nie tylko dzięki zaangażowaniu członków, ale również dzięki wsparciu wielu organizacji i osób prywatnych. Od samego początku pomaga Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Fabryka Sztuk w Tczewie. W projekcie zespół wspierał też Ruch Inicjatyw Obywatelskich Tczewa, a warsztaty taneczne prowadzi Mirosława Möller – regionalistka i członkini Kapeli Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim. Skupiamy się przede wszystkim na muzyce ludowej naszego regionu – Kociewia – oraz spokrewnionych z nami sąsiadów, Kaszubów – mówi Radosław Kornas. Stąd głównie zajmujemy się tańcami oraz pieśniami kociewskimi, staramy się promować zarówno te bardziej znane, jak i nieco zapomniane. Literatura muzyczna jest dość bogata, a zespołów ludowych w naszym regionie naprawdę mało! Wykonujemy również pieśni kaszubskie, tutaj sytuacja jest nieco lepsza, bo zespołów mamy znacznie więcej, niemniej powszechna znajomość muzyki kaszubskiej ogranicza się do Kaszubskich nut czy piosenek „Kaszëbsczé jezora” czy „Mój tata kùpił kòzã”. A ciekawych utworów można znaleźć znacznie więcej – i właśnie te mniej znane będziemy systematycznie „brać na tapetę”. Tańce, pieśni i hymny obu regionów Skąd pomysł łączenia muzyki kociewskiej z kaszubską? Wiele pieśni występuje w obu regionach, oczywiście w nieco innych wersjach. Przykładem jest pieśń „Od sónczka do sónczka”, która w różnych postaciach pojawia się od południowego Kociewia do północnych Kaszub (można jej posłuchać na naszej debiutanckiej płycie). Kultura ludowa naszych regionów, tj. np. muzyka, haft, architektura, z racji sąsiedztwa ma bardzo wiele wspólnych elementów. Wielu z nas ma rodziny na Kaszubach, znam również wielu Kaszubów z kociewskimi korzeniami. Nie da się więc, naszym zdaniem, odkrywać muzyki kociewskiej w oderwaniu od kaszubskiej, i odwrotnie – mówi Karolina Kornas. Według muzyków ich największym dotychczasowym sukcesem jest nagranie debiutanckiej płyty (dzięki wsparciu ZKP, które zostało jej wydawcą). Znajdą się na niej zarówno popularne tańce kociewskie, wspomniane już utwory do słów J. Karnowskiego, pieśni kaszubskie oraz hymny obu regionów. Płyta ma się ukazać w listopadzie. POMERANIA GÒDNIK 2013 Fot. Jacek Cherek Zabawy dzienne i … nocne Nieskromnie możemy powiedzieć, że w tej chwili takiego zespołu jak nasz w obu regionach nie ma – twierdzi Radosław Kornas. Przygrywająca tancerzom i śpiewakom kapela nie składa się tylko, jak ma to miejsce w większości zespołów pieśni i tańca, z akordeonu, diabelskich skrzypiec, klarnetu czy trąbki, lecz stanowi ją orkiestra dęta. Jest to zresztą powrót do tradycji XIX i pocz. XX wieku, wówczas bowiem – o czym mało kto dziś pamięta – muzycy ludowi w czasie zabaw dziennych grali na trąbkach, saxhornach i tubach. Ci sami muzycy w nocy, głównie podczas zabaw weselnych, zamieniali blaszane instrumenty dęte na akordeony, kontrabasy, skrzypce i klarnety. Widzimy zatem, że obecne kapele ludowe nawiązują do tradycji nocnej, my zaś zdecydowanie wolimy, gdy świeci słońce – podkreśla muzyk. Naszą rolę widzimy w promowaniu muzyki ludowej obu naszych regionów wśród jak najszerszego kręgu odbiorców – uzupełnia Karolina Kornas. Tak aby zwłaszcza młodzi ludzie zobaczyli, że równie świetnie można się bawić, tańczyć i śpiewać przy muzyce naszych babć i dziadków, jak przy popie, disco i techno. Warto w tym miejscu dodać, że w zespole śpiewa i tańczy głównie młodzież, która dzięki temu może aktywnie i kreatywnie spędzać wolny czas. Chcielibyśmy, aby poznawanie i przez wykonawców, i przez słuchaczy muzyki i kultury regionu wzmacniało w nich, tak przecież pożądany w dzisiejszych czasach, patriotyzm lokalny – mówią muzycy. Myślę, że nasz skład już się ustabilizował. Chociaż dla osób zainteresowanych kociewską i kaszubską muzyką ludową, z ambicjami wokalno-tanecznymi lub instrumentalnymi, brama jest zawsze szeroko otwarta… – podkreśla Karolina Kornas. W planach trasa koncertowa Najbliższe nasze plany, po wydaniu płyty, to oczywiście zorganizowanie koncertu promocyjnego – zdradza Radosław Kornas. Na pewno w Tczewie, skąd pochodzi większość członków grupy, ale kto wie, czy nie zagościmy w najbliższym czasie także na ziemi kaszubskiej, np. w wejherowskiej filharmonii? W przyszłym roku planujemy również małą trasę koncertową po Polsce, promującą Kociewie poprzez muzykę i taniec. Nasz region jest w Polsce zdecydowanie za mało rozpoznawalny. Zespół Pieśni i Tańca Frantówka składa się ze śpiewaków-tancerzy oraz kapeli, którą stanowi Kociewsko-Kaszubska Orkiestra Dęta Torpeda. Śpiewacy-tancerze: Alicja Ciepielewska, Karolina Grugiel, Dominika Jakubowska, Karolina Kornas, Julia Mielczarek, Katarzyna Mielczarek, Agnieszka Murach, AnnStella Nkatha, Anna Pezała, Bożena Pezała, Julia Piorun, Filip Połom, Aleksandra Przyłucka, Weronika Pruszak, Anna Socha, Jan Stopka, Paweł Szczeblewski, Jagoda Winiarska, Natalia Wiśniewska, Julia Ziółkowska. Kapela: Sławomir Freitag – puzon, Mariusz Furmański – diabelskie skrzypce, Przemysław Jendrych – tuba, Lech Kluge – akordeon, Radosław Kornas – trąbka, Rafał Kryża – werbel, Alan Lachowicz-Stefaniak – tuba, Wojciech Lipka – bęben, Michał Mocarski – saksofon, Michał Wojtyła – puzon, Karol Zakrzewski – trąbka. 41 Z KOCIEWIA Na Kociewiu są też Bory... „Największą mądrością jest umieć jednoczyć, a nie rozbijać” kardynał Stefan Wyszyński MARIA PA J Ą KO W S K A - K E N S I K Dzięki już dość długo trwającej życzliwości redakcji „Pomeranii” co miesiąc jest strona dla Kociewia. Wiem, że niektórzy tu pomyśleli: „bez łaski”, ale ja nie z tych. Ostatnio sytuacja w Polsce i szerzej: na świecie osłabia mój umiarkowany optymizm i – prosto nazwaną – wiarę w człowieka. Rosnące i krzykliwe zastępy tych, którym się należy tylko dlatego, że są, bo jest wolność itp. Sami nic jeszcze dobrego, sensownego nie zrobili, ale są! Wiodą jałowe życie bez żadnej idei i chcą tak nadal, byle dostatnio... Pewnie zawsze tak było, myślą ci z większą, świadomością historyczną, tylko teraz media zwielokrotniają smutne obrazy. Kiedyś o koszmarnych pochodach w Święto Niepodległości śpiewałby dopiero po latach jakiś bard. Teraz wszystko dzieje się „na oczach” i przeraża umiarkowanych, rozsądnych. Nie wszędzie, na szczęście, było szaleństwo emocji, agresji, niezrozumienia istoty święta. W Gazetach – Kociewskiej, Tczewskiej, Świeckiej – czytam, że z godnością… że tyle delegacji złożyło kwiaty, potem były koncerty... I już wdzięczna jestem prasie, która upowszechniła nadzieję, że można radośnie – ponad podziałami – świętować. Mogę już wrócić do zapomnianej na trochę, postaci szczęśliwego Syzyfa, tak trzeba i już, przecież tyle dobrego się na Pomorzu dzieje. Tu, w felietonie „Z Kociewia”, chcę się przenieść w Bory Tucholskie, gdzie niedawno, w listopadzie, z okazji jubileuszu Borowiackiego Towarzystwa Kultury zorganizowano ciekawą konfe- 42 rencję. Nie mogę napisać tylko – i ja tam byłam... chleb z okrasą jadłam. Muszę się kolejny raz w tych wielkich Borach zatrzymać. Ich głównymi gospodarzami są Borowiacy, ale dla Kociewiaków i Kaszubów też miejsce się znalazło. Właśnie, łączą nas Bory i to mnie osobiście bardzo cieszy, nie tylko dlatego, że takie wielkie (w Polsce znane), tajemnicze, piękne, opisywane w literackich tekstach. Dawną kulturę materialną Borów Tucholskich opisywał ks. B. Sychta, współcześnie krajobraz kulturowy prezentuje się w kilku pracach Marii Ollick, za sprawą której profesorowie z Kaszub (J. Borzyszkowski i C. Obracht-Prondzyński) wygłosili ciekawe referaty. W ubiegłym roku też byłam w Tucholi, bo świętowano wtedy jubileusz oddziału ZKP, do czego dorzuciłam kiedyś rękami mojej magistrantki R. Serbinowskiej, swój kamuszek. I proszę, mimo wcześniejszych obaw, mogą współdziałać w niewielkiej Tucholi dwie kulturotwórcze wspólnoty. Gospodyni spotkania, prezes Towarzystwa jak zawsze w oryginalnym borowiackim stroju, wielu zainteresowanych uczestników konferencji, występy uroczych przedszkolaków (edukacja regionalna od podstaw!), potem biesiada przygotowana przez Koło Gospodyń Wiejskich z Lińska. Same borowiackie smakołyki: krasa, szandar, pierogi z grzybami. Na Kociewiu też szandar, kolejny łącznik kulturowy i takich wiele. Związki utrwalone są też w gwarze, którą – obok kociewskiej – staram się opisywać. Pochodzący z Borów studenci przynoszą mi zaostałe kłosy (wyróżniłam ich w swoim referacie), nie wszystko przecież mógł zbadać zasłużony wielce K. Nitsch czy L. Zabrocki. Słownik gwary borowiackiej, ciekawe gwarowe teksty (np. M. Koniecznej, W. Dębickiego, F. Wegnera) czekają na publikację, a są wśród samorządowców Ziemi Tucholskiej, nauczycieli, animatorów kultury – ludzie, którzy „ocalają od zapomnienia i dodają blasku temu, co gaśnie”! To, co wyżej napisałam, jest laurką, w pełni zasłużoną, dla działaczy z Tucholi. Do jej przekazania zobowiązuje mnie pamięć, że matka mojego ojca urodziła się w borowiackim Lubiewie. Potem trafiła bliżej Wisły i tak już zostało, większość rozległej rodziny żyje na Kociewiu, które ostatnio znowu wypiękniało w poezji i prozie recytowanej podczas VI Literackiego Konkursu im. Romana Landowskiego w Tczewie i wkrótce potem kolejnego Konkursu Recytatorskiego – Poeci z Kociewia w Świeciu n. Wisłą. Serce rośnie, gdy słyszy się z dużym przejęciem recytowane długie teksty R. Landowskiego. Wzruszają jak każda poetycka proza. Jak dobrze, że z naszym regionem związana jest też twórczość A. Grzyba, ks. F. Kameckiego, Z. Bukowskiego. A tu kończy się rok – Rok Pasierba – i jest co podsumowywać i cieszyć przypomnianym drzewem za oknem... A przecież idą najpiękniejsze w polskiej kulturze święta – Gwiazdka, więc tylko krótkie życzenia: niech się nam, Pomorzanom, wszystko darzy, wszystko, co dobre. O urokach zimy w Borach pisał J. Sabiniarz: Tu w „lesie wszystko jest proste / Tu tylko ścieżki kręte / Idąc, księgę natury czytam zwyczajną i świętą”. Czasu, na to czytanie (bez pośpiechu) też szczerze życzę!!! POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 PAGINA LEKTURY PRAWA widzałé radio na Kaszëbach 800 000 słëchińców na Pòmòrzim dzéń w dzéń wôżné wiadła twòja òblubionô mùzyka pòzdrówczi ë kònkùrsë POMERANIA GÒDNIK 2013 43 KASZUBI Z PASJĄ Po prostu bajka! (część 2) Tomasz Schada Borzyszkowski, od 16 lat leśniczy w Parku Narodowym Bory Tucholskie, jest szczęściarzem. Ma wymarzoną pracę. Mieszka w miejscu, w którym zawsze chciał mieszkać. I ma pasje, które dzieli żona i córki. Żegluje, uwielbia terenowe samochody i gotowanie, jeździ konno, ale prawdziwie oddany jest antykom, nurkowaniu i ptakom błotnym. Jego fotografie zdobywają nagrody na konkursach, często spotkać je można na okładkach czasopism, były również publikowane w „Pomeranii”. M AYA G I E L N I A K O włos od śmierci Potem były wyjazdy nurkowe do Egiptu, Chorwacji. Tam, w prawdziwym raju dla nurków napawali się egzotyczną urodą bajecznie kolorowego, podwodnego świata. I tam przeżyli najstraszniejszą przygodę w życiu, która o włos nie skończyła się tragicznie. Badania, jakie przechodzą kandydaci na nurków są szczegółowe, ale na ich podstawie nie można stwierdzić ukrytych wad serca. Ola, żona Tomka, nie miała pojęcia, że z jej sercem jest coś nie tak. Schodziliśmy wzdłuż ściany, jak zwykle, powoli. W pewnym momencie poczułam się źle, a na prawie 30 metrach straciłam przytomność. Pod wodą porozumiewamy się specjalnymi znakami i zdążyłam jeszcze znak Tomkowi pokazać i więcej nic nie pamiętam. Obudziłam się dopiero w szpitalu. Tomek uratował mi wtedy życie. Podziwiam go, że nie stracił zimnej krwi. Wynurzając się z takiej głębokości, trzeba co jakiś czas zatrzymać się na trzy minuty, dla wyrównania ciśnienia. To się nazywa dekompresja. Zbyt szybkie wynurzenie może się skończyć tragicznie. Wynurzanie się z nieprzytomnym nurkiem jest bardzo trudne. Trzeba zapanować nad swoim sprzętem, nad ciałem nurka i jego sprzętem. A jeszcze gdy nieprzytomna jest bliska osoba, a na górze, na łodzi czekają niczego nie spodziewające się dzieci i rodzice, bo to był taki rodzinny wyjazd, to nie wyobrażam sobie stresu, jaki Tomek przeżył. Dobrze, że mnie przy tym nie było – kończy ze śmiechem. 44 Bohater tekstu w podwodnym świecie. Fot. z rodzinnego archiwum Schada Borzyszkowskich Często, po kursie, zastanawiałem się – wspomina Tomek – czy poradziłbym sobie, gdyby się coś pod wodą stało. Mieliśmy co prawda wykłady z ratownictwa, ale to była tylko teoria. I zwykle na tych wykładach się przysypiało. Wydawało mi się, że nic nie pamiętam. Jednak w tej ekstremalnej sytuacji raptem sobie wszystko przypomniałem! Od razu wiedziałem, jak się zachować, jak wyjść, o przystankach dekompresyjnych, o wszystkim. Po tej traumatycznej przygodzie Tomek długo nie wchodził do wody. Zanurzył się dopiero po roku. Robiono film o parku i dostał polecenie służbowe pokazania jeziora. Chcąc nie chcąc zszedł pod wodę. Pod wodą wspomnienia wróciły, nie było przyjemnie, ale jakoś to przeżyłem. Potem, po jakimś czasie, wróciłem do nurkowania, niestety sam. Ola już nie może mi towarzyszyć. Podwodny świat ma swoją magię, człowiek uzależnia się od niego, jak od narkotyku. Dobrze, że są kamery i aparaty fotograficzne i chociaż w ten sposób mogę się z żoną podzielić tym, co widzę i spotykam pod powierzchnią. Ptak w kadrze zatrzymany Tomek całe dzieciństwo spędził w szuwarach nad Brdą lub nad jeziorami. Tam mieszkał, tam spędzał wolny czas. Zawsze kochał ptaki, szczególnie bagienne. „Polował” na nie aparatem marki Druh. Nic innego go nie obchodziło. Potem dostał zenita. To był aparat świetnej jakości, czego nie można było powiedzieć o filmach. To były czasy, kiedy filmy do POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 KASZUBI Z PASJĄ aparatu się zdobywało, a nie kupowało, a i tak zaledwie jeden na dziesięć był dobry. Trzeba było nie lada uporu, by mimo wszystko trwać przy tym hobby. Chociaż tak naprawdę fotografowanie ptaków było dla Tomka jedynie pretekstem, by móc wśród nich przebywać. Co najmniej dwa razy w roku jadę do ujścia Warty. Unikam fotografowania na terenie parków narodowych. Za dużo trzeba na to formalności. Poza parkami jest nieskończenie wiele miejsc, gdzie można przebywać wśród ptaków. Często pływamy całą rodziną wąską łodzią, na silniku, z pracującym przy ujściu Warty kolegą. To są wspaniałe przeżycia. Trzeba dobrze znać teren, aby nie zabłądzić w sieci kanałów, wciąż zmieniających się rozlewisk, małych i większych jeziorek. Potem biorę sprzęt, wodery, na miejscu mam maskującą tratwę pływającą i kilometrami w wodzie zasuwam. Dobrze jest, jak woda sięga po pachy, wtedy niosę aparat na wysokości oczu. A jak jest po kolana? Pcham szorującą po podłożu tratwę, cały w błocie i ptasich odchodach. Ludziom to śmierdzi, a dla mnie to najpiękniejszy na świecie zapach – zapach wolności. Cały czas brnę na kolanach (to jest jak dobra pielgrzymka!) i jestem szczęśliwy! Wiosną woda rozlewa się po wszystkim. Po łąkach, drogach, polach nawiezionych gnojówką. Jak słońce przygrzeje, to pod plandeką i siatką maskującą mojej tratwy jest gorąco jak w piekle, a przy tym pachnie gorącym błotem, wodą, ptasimi odchodami! A wkoło trzepot tysięcy skrzydeł, piski, jazgot, wrzaski, gęgania i pryskająca milionami kropelek woda. Cudownie! W tym czasie można POMERANIA GÒDNIK 2013 Tomasz i Aleksandra Schada Borzyszkowscy w Egipcie. Fot. z rodzinnego archiwum Schada Borzyszkowskich dowolnego ptaka na 1–2 m podejść. Mnóstwo niepowtarzalnych zdjęć udało mi się tam zrobić. Nie zamieniłbym tego na żadne egzotyczne wakacje, w żadnych obcych krajach. Nie chcę all inclusiv za drogie pieniądze. Byłem już tam, widziałem, wiem, jak to wygląda, i mogę z czystym sumieniem powiedzieć, że najpiękniejsze egzotyczne widoki mogą się głęboko schować przy tym, co tu można zobaczyć. Tucholskich. I tak się zaczęła współpraca z następnym czasopismem. Kiedyś udało mi się podejść zimą wydrę. W pełnym słońcu, piękne światło. Wyszły z tego niesamowite zdjęcia. Najlepsze poszło na wystawę. Podsłuchałem niechcący, jak ktoś mówił, że jeśli to nie jest fotomontaż, to jest na pewno wypchana wydra, postawiona na lodzie i obsypana śniegiem. Przypadkiem na okładkę Kiedyś na prośbę kolegi Tomek zostawił mu trochę zdjęć, które zrobił przy ujściu Warty. Tak z wdzięczności za pomoc. Po pół roku dzwoni do mnie naczelny „Przeglądu Rybackiego” i pyta, czy zgodzę się, by moje zdjęcia, które widział u Pawła, były umieszczone na okładce w jego czasopiśmie. Że to są świetne zdjęcia i oni je chcą! Nie ukrywam, że było mi miło. Nie jestem zawodowym fotografem i nie chciałem na tym zarabiać, poprosiłem tylko, by były podpisane moim nazwiskiem. To mi wystarczyło. Tak zaczęła się moja współpraca z tym pismem. Teraz mam już od nich zlecenia na konkretny temat. Zdjęcia Tomka były nagradzane na różnych wystawach. Jedna z wystaw, o Zaborskim Parku Krajobrazowym, krążyła po całym Pomorzu. Gdy trafiła do Gdańska, dotarł do niego, po nazwisku, redaktor „Pomeranii”, który potrzebował akurat zdjęć do artykułu o Borach Nocny krzyk żurawi Oto jak wygląda zaczarowany świat Tomasza. Z magicznego świata antyków przenosi się w baśniową krainę podwodnego świata, by za jakiś czas wdychać zapach wolności, tropiąc z aparatem ptactwo wodne. I tak, jak stare meble same wchodzą mu w ręce, jak sama przyszła do niego możliwość nurkowania, tak i jego ukochane ptaki same do niego przylatują. Tuż przy leśniczówce, w której mieszka, zbierają się przed odlotem żurawie. Formują szyki, ćwiczą młode, oblatują okolicę, a na noc zlatują do Dębowej Góry. Zdarza się, że na jeziorze Ostrowite jednocześnie przebywa około 2000 tych ptaków! Nieprzerwanie, przez około 2 miesiące, ich krzyk niesie się po okolicy. Nieprzywykłemu zasnąć się nie uda. I ja tam byłam, żurawie podziwiałam, a co od Tomka usłyszałam, skrzętnie zapisałam. 45 ZÉŃDZENIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ 2013 Wiérny słowóm patrona Łoni minãło 35 lat òd pòwstaniô Spòdleczny Szkòłë nr 7 w Chònicach. Regionalnô edukacjô w ti szkòle bëła wôżnô òd samégò zôczątkù, równak ji znaczenié stało sã jesz wikszé, czej w 10. roczëznã pòwstaniô ji patronã òstôł wëbróny Jón Karnowsczi. Òdj. Maciej Stanke AGNÉS ŁUKASIK K A L I N A J A N C Z E W S KÔ Czej z leżnoscë warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù jesmë weszłë do ti szkòłë, żebë ò kaszëbsczé pòdjimiznë w tim môlu spëtac wicedirektorkã Alinã Jaruszewską, bëło widzec, że pòstacjô patrona i stara ò to, żebë zjiscëwac jegò słowa: „jô bëm leno chcôł, żebë twòji mòwë, co jã Pón Bóg dôł, nie przëkrëłë grobë”, nie są blós mało wôżnym dodôwkã do dzejaniô chònicczi SS nr 7. Pòrtret Karnowsczégò zajimô hònórny plac w holu, w regionalny jizbie je pòkôzóny jegò lëteracczi ùróbk. Jak sã jesmë pózni dowiedzałë, òb czas szkò- 46 łowëch ùroczëznów wëstãpiwô dzecno-młodzëznowé karno Kaszëbë. Rok w rok kòl 16 maja (dzén ùrodzeniô Karnowsczégò) zaczinô sã cykel rozegracjów pòkazywającëch bòkadnosc kaszëbsczi kùlturë. Mają plac rozmajité warkòwnie (wësziwkù, tuńca ë spiéwù, regionalnégò kùcharzeniô, kaszëbsczégò jãzëka) ë inscenizacje przigòdów Sowizdrzała. Czej sã słëchô ò tim wszëtczim, jaż sã nie chce wierzëc, że dzecë ë młodzëzna ùczą sã tuwò kaszëbsczégò dopiérze òd ùszłégò szkòłowégò rokù. Pòdług mie, to przede wszëtczim dzãka robòce Janczi Kòsedowsczi – wiceprzédniczczi naszégò partu Zrzeszeniô. Òna prawie zaczãła wprowadzywac kaszëbsczi jãzëk do szkòłów – gôdô nama Alina Jaruszewskô. Równak – chòc òficjalno ùczbów jesz nie bëło – ùczniowie pòznôwelë kaszëbiznã ju rëchli. Dokazã są nôdgrodë dobiwóné przez nich chòcle w kònkùrsach „Rodnô Mòwa” czë „Czëtanié Remùsa”. Dzysô, czej nasze dzecë recytëją Karnowsczégò, to bëlno wiedzą, co gôdają, chùdzy to bëło baro intuicyjné – pòdczorchiwô wicedirektorka. Nama, lëdzóm z Nordë, zdôwô sã czasã, że na pôłnié òd Kòscérznë – në mòże Brus – Kaszëbë sã kùńczą. Ùzdrzenié na swòje òczë tegò, co dzeje sã w szkòle m. Karnowsczégò, pòmògło zrozmiec, że tã greńcã mòżemë przesënąc nômni do Chòniców. Niejeden kaszëbsczi môl mòże zôzdroscëc temù gardowi lëdzy, chtërnym chce sã dzejac dlô kaszëbiznë. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 PAGINA PRAWA Wiérztë. Michôł Piéper W gòdnikù bédëjemë najim Czëtińcóm dwie wiérztë Michała Piépera, pòétë, chtëren ùrodzył sã prawie w tim miesącu (w 1973 r.). Je òn m.jin. wespółzałóżcą karna Młodëch Ùtwórców Kaszëbsczich Zymk, a lubòtnicë rocka parłãczą gò z Chëczą – pierszim kaszëbsczim karnã grającym taczi ôrt mùzyczi. Wëstãpòwôł téż w kabarece Fif, a w 2002 r. wespół z Agnesą Bradtke założił karno Kùtin. Pòétickò debiutowôł w najim cządnikù w 1996 r. Jegò wiérztë mòżna bëło téż nalezc w „Nordze”, „Òdrodze” i „Zymkù”. W 2002 r. w wëdôwiznie Rost ùkôzôł sã zbiérk jegò wiérztów Wanoga pò mëslach, z chtërnégò przepiselë më dwa dokazë. POMERANIA GÒDNIK 2013 Òdj. Maciej Stanke Eloi …niechle pòlecã… Ò wiôldżi Bòże Të sã zwiesz bezgrańczną miłotą miłotą w miłoce są sztótë, że cãżkò w to wierzëc ë jes Të sãdzą kôrzącym winnëch ë niedowinnëch a pózni zôs òjcã swiãtëch ë nipòcëch. Të jes mòcny, wiôldżi bò trzeba ùwierzëc ale jak cãżkò żëc ną nôdzeją nôdzeją w nôdzeji. Kò Të sã namiszlôł, czë wëpic czelëch zbawieniô bòjôł sã w Ògrodze Òliwnym Të Bóg – jô człowiek rojã ò niebie, Kòheleta słowa cedzã Eloi, Eloi – òdkrij sã kąsk wiarã w wierze. niechle pòlecã westrzód mòdroscë, blón prosto przed se smùkac wietwë bóm niechle pòlecã ò bòskò spiéwôczkò ò niebny anielsczi kòncerce wiaterk letkò mùzykã niese chcesz, dôj mie rãkã niechle pòlecã corôz to barżi w dół zemi a tej w górã, szôlono bez strachù wszãdze je sztëczk czedë je tesznota i wiara ë pióra redowaniégò niechle pòlecã zakrącã razã z ptôchama wiôldżi kréz na przëwitënk w bòsczi klucz sã włączã w szôlonym kòchaniu ë dali pòlecã w nen parmiéń co do raju jidze w ne rzeczë, piãkno, zymkòwi wid ë do Cebie, sztôłtny mit. 47 SALON MAŁE OJCZYZNY Kaszuby i Gdańsk na Targach Książki w Krakowie Na pytanie znajomej, „Jak było w Krakowie?”, odpowiadam: „Targi jak zwykle bardzo udane, ale dokładnie ich nie obejrzałam, bo więcej czasu spędziłam na Kaszubach i w Gdańsku niż na samych Targach”. Już wyjaśniam to dziwne zestawienie: w ramach Salonu Małe Ojczyzny, wprowadzonego parę lat temu przez organizatorów krakowskich Targów, tegorocznym gościem specjalnym były Kaszuby i Gdańsk. pięknie wydany katalog Salonu Małe Ojczyzny – Kaszuby i Gdańsk z informacjami na temat programu i instytuOd początku ich istnienia kibicuję Tar- cji kaszubskich oraz z antologią poezji gom Książki w Krakowie, moim zdaniem i prozy, a także grafikami Ryszarda Stryjnajwiększej i najciekawszej obecnie im- ca (W cieniu morza czasu. Literackie obrazy prezie książkowej w Polsce. Przez wiele Kaszub i Gdańska, pod red. Miłosławy Bolat przyjeżdżałam na nie służbowo, po- rzyszkowskiej-Szewczyk, Gdańsk 2013). dobnie jak na wiele imprez tego typu Moje ponowne odkrywanie kaszubw Polsce i za granicą. Nadal odwiedzam sko-pomorskiego świata zaczęłam od Targi – prywatnie, większość wizyty panelu dyskusyjnego pt. „Gdańsk a Kapoświęcając na spotkania branżowe. szubi. Kaszubi w Gdańsku” z udziałem W tym roku jechałam do Krakowa, organizatorów Salonu: prezesa Zrzeszewiedząc, że Targom towarzyszyć będą nia Kaszubsko-Pomorskiego Łukasza prezentacje Kaszub i Gdańska. Przejrza- Grzędzickiego, prezesa i wiceprezesa łam w internecie program tego salonu Instytutu Kaszubskiego: prof. Józefa i czułam, że będzie to interesujące wy- Borzyszkowskiego i prof. Cezarego Obdarzenie. Nie przypuszczałam jednak, racht-Prondzyńskiego, oraz Prezydenta że 90 procent mojego dwudniowego Miasta Gdańska Pawła Adamowicza, pobytu na targach spędzę w sali semi- którego obecność i aktywny udział naryjnej, gdzie odbywały się krótkie w panelu nadały wysoką rangę temu wykłady, dyskusje, prezentacje multi- wydarzeniu. W organizacji Salonu uczestmedialne, promocje książek (w tym En- niczył ponadto Instytut Kultury Miejskiej. cyklopedii Gdańska i innych wydawnictw Prezydent Gdańska brał udział w proo regionie), czytanie literatury po polsku mocji pierwszej encyklopedii Gdańska, i kaszubsku, słuchanie muzyki kaszub- publikacji w wydaniu tradycyjnym i jej skiej, a nawet wspólne śpiewanie po ka- elektronicznej wersji, która jest na bieszubsku. Zwiedzający mogli tu również żąco uzupełniana o najnowsze kalendaobejrzeć planszową wystawę o historii i rium wydarzeń w tym mieście. Drugą kulturze Kaszub. Na stoisku w sąsiedz- prezentowaną książką był album pt. twie sali seminaryjnej eksponowano Gdańsk. Biografia miasta autorstwa dr. publikacje naukowe, albumy, literaturę Petera Loewa, zastępcy dyrektora Instypiękną, a także płyty z muzyką kaszub- tutu Polskiego w Darmstadt, znanego ze ską, rozdawano gadżety reklamowe oraz wspaniałych tłumaczeń poezji polskiej M O N I K A B I A Ł E C K A* 48 Karla Dedeciusa. Dobrze, że powstają ciekawe publikacje o Gdańsku. To miasto było przecież miejscem przełomowych wydarzeń poprzedniego stulecia, takich jak rozpoczęcie II wojny światowej atakiem na Westerplatte, zmiany narodowościowe po II wojnie (wysiedlenie większości Niemców zamieszkujących Gdańsk i przyjazd Polaków, nie tylko z Kresów), a z najnowszej historii powstanie NSZZ „Solidarność” w 1980 r., ruchu społecznego, który doprowadził do zbudowania fundamentów Wolnej Polski. Podczas dyskusji w ramach salonu Kaszuby i Gdańsk często powracał temat związku historii i wielokulturowej specyfiki tego miasta z faktem, że to właśnie tu narodziła się „Solidarność”. Pomorze i sam Gdańsk są mi bliskie rodzinnie, i choć interesuję się regionem, to nie tylko odświeżyłam sobie wiedzę historyczną, lecz również bardziej uzmysłowiłam sobie skomplikowane i trudne losy mieszkańców. W drugim dniu spotkań prof. Cezary Obracht-Prondzyński wygłosił wykład o sytuacji polityczno-społecznej Kaszubów na polsko-niemieckim pograniczu, czyli o trudnym sąsiedztwie na przestrzeni wieków. Był to interesujący komentarz do wystawy towarzyszącej salonowi. W ramach tej samej tematyki prof. Witold Stankowski poprowadził spotkanie z dr Sylwią Bykowską, autorką książki pt. Rehabilitacja i weryfikacja POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 SALON MAŁE OJCZYZNY narodowościowa ludności polskiej w woj. gdańskim po II wojnie światowej. Słuchając tej rozmowy, uświadomiłam sobie, jak mało przeciętny Polak wie o trudnej, często wręcz tragicznej sytuacji Kaszubów i Polaków na Pomorzu w czasie II wojny, kiedy te tereny były włączone do Rzeszy. Byli oni poddawani bardzo silnej presji i szantażowi, aby wpisywali się na tzw. volkslisty, a nawet wpisywano ich automatycznie jako mieszkańców danej wsi, bez ich zgody. Natomiast po wojnie, aby pozostać w Polsce, musieli udowadniać, że są Polakami. Na przykładzie historii Kaszub widać, jak bardzo złożona jest historia Polski XX wieku i że nie można – jak to by niektórzy chcieli – jednoznacznie osądzać ludzkich postaw jako dobre czy złe dla Polski. W sobotniej prezentacji, po części także multimedialnej, pt. „Krakowiacy i Górale a Kaszubi”, omawiano relacje podhalańsko-kaszubskie, przywołując wspólne dokonania na tym polu i postacie m.in. wielkiej trójcy spod Tatr – Tadeusza Staicha, Włodzimierza Wnuka i ks. Józefa Tischnera. Podkreślono rolę kontynuatorów ich trudów, Zofii Staichowej i brata ks. Józefa – Kazimierza, uczestniczących w spotkaniu, które prowadził Józef Borzyszkowski, redaktor i współautor książki pt. Pro memoria. Józef Tischner (1930–2000). Filozof szczęsnych darów. Następny blok tematyczny, prowadzony przez prof. Daniela Kalinowskiego, dotyczył współczesnej kultury kaszubskiej na przykładzie wzornictwa i muzyki. Katarzyna Kulikowska rozwijała ten temat, snując rozważania, jak dalece ta kultura jest tradycyjna i nietradycyjna, w konkluzji nie przystając na taki podział. O muzyce kaszubskiej rozmawiali Jaromir Szroeder i Tomasz Fopke. W czasie spotkania Tomasz Fopke bardzo obrazowo opowiadał o różnych stylach, formach i kompozycjach muzyki kaszubskiej, porównując ją do… ZUPY, gdzie woda to tradycja kaszubska, kość to język, a reszta – przyprawy, sposób gotowania – to aranżacja i forma utworu. Przy tej okazji krótka uwaga o niespodziance, jaką przygotowano na uroczystość wręczenia nagrody im. Jana Długosza w Teatrze Słowackiego. Część artystyczną uroczystości wypełnił koncert zespołu Olo Walickiego z jazzowo-elektroniczną muzyką o kaszubskich motywach. Szkoda, że POMERANIA GÒDNIK 2013 Stoisko targowe ZKP. Fot. DM ten interesujący występ, zapowiadający bohatera Salonu Małe Ojczyzny, nie został przez wszystkich doceniony, tak bardzo zrywał z konwencją tego typu uroczystości i kontrastował z zabytkowym wnętrzem, zaskakując publiczność nowoczesną interpretacją. Jednym z najciekawszych, jak sądzę, spotkań o wielokulturowości Pomorza i Gdańska była dyskusja ze współautorką i redaktorką przewodnika Śladami żydowskimi na Kaszubach, dr Miłosławą Borzyszkowską-Szewczyk. Sam fakt opracowania takiego przewodnika zasługuje na uznanie i świadczy o wnikliwości badań nad wielokulturowością Kaszub. W tym panelu znalazła się również dyskusja o Bytowie, „pograniczu na pograniczu”, oraz promocja albumu Losy różne, miejsca wspólne. W krainie wielu: kultur, języków i…smaków, współautorstwa i pod redakcją prof. Cezarego Obracht-Prondzyńskiego. Odwiedzający Targi mieli też okazję spotkać się z nauczycielami języka kaszubskiego oraz autorami kaszubskich podręczników. Chyba niewiele osób w naszym kraju wie, że języka kaszubskiego uczy się na Pomorzu 15 242 uczniów w 393 szkołach (razem trzy poziomy nauczania). Dowodem na to, że uczelnie wyższe i świat nauki interesują się kwestią kaszubską, jest dla mnie ilość eksponowanych na targach publikacji naukowych na temat Kaszub oraz program Salonu Małe Ojczyzny – Kaszuby i Gdańsk, przy- gotowany w znacznym stopniu przez naukowców z Gdańska, którzy uczestniczyli w powyższym seminarium. Tematem niedzielnych dyskusji były „Kaszuby w mediach i internecie”, a udział dziennikarzy i profesorów świadczy o znaczeniu obecności tych zagadnień w nowoczesnych środkach przekazu. Natomiast ostatnie spotkanie pod hasłem „Religia – Kultura – Tożsamość” z udziałem księdza Prymasa, prof. Henryka Muszyńskiego i promocją książki Prymas z Kaszub, prowadzone przez Józefa Borzyszkowskiego, odbieram jako wyraz pamięci i troski organizatorów o „duszę” Kaszubów i wszystkich tych, którzy z taką pasją i miłością zajmują się tą ciekawą i niedostatecznie znaną kaszubsko-pomorską małą ojczyzną, która w całym swym pięknie i złożoności wciąż w dużej mierze pozostaje „w cieniu morza czasu”. Gratuluję organizatorom wspaniałego występu na Targach Książki w Krakowie z tak przemyślanym programem, pozwalającym przybliżyć najważniejsze aspekty specyfiki kulturowej, językowej i tradycji Kaszubów oraz historii i współczesności Gdańska. Z całą pewnością warto kontynuować prezentację tego regionu w innych miejscach w Polsce i za granicą, np. w Niemczech. *Monika Białecka – wieloletni dyrektor i prezes CHZ Ars Polona (1990–2001), organizatora 55 edycji Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie, a także Krajowych Targów Książki w Warszawie. 49 Uhonorowanie patrona Można powiedzieć, że Aleksander Labuda miał szczęście. Stosunkowo szybko po śmierci został patronem Biblioteki Publicznej Gminy Wejherowo w Bolszewie. Instytucja ta nie poprzestała na tym, lecz podjęła liczne i skuteczne działania, by jeszcze mocniej upamiętnić postać i dzieło swojego patrona, jak również je poznać i ocenić. Jednym z najnowszych tego świadectw była zorganizowana w ubiegłym roku wspólnie z Instytutem Kaszubskim i Akademią Pomorską w Słupsku konferencja naukowa „Aleksander Labuda i wyzwania tożsamości kaszubskiej. W 110 rocznicę urodzin twórcy”. Wygłoszono na niej następujące referaty: Józefa Borzyszkowskiego „Zrzeszenie Regionalne Kaszubów w Kartuzach a Aleksander Labuda i zrzeszeńcy”, Jerzego Sampa „»Świat na opak« Guczowégò Macka”, Jaromiry Labuddy (córki bohatera konferencji), „Aleksander Labuda jako humorysta”, Adeli Kuik-Kalinowskiej, „Pomiędzy programem a emocją. Bieguny liryki Aleksandra Labudy”, Daniela Kalinowskiego, „Fabularyzacja mitu w twórczości Aleksandra Labudy”, Tadeusza Linknera, „Kaszubski panteon Aleksandra Labudy”, Marka Cybulskiego „Językowy obraz polskiej rzeczywistości społecznej i politycznej po roku 1945 w felietonach Aleksandra Labudy”, Macieja Tamkuna „Inspiracje malarskie. »Ewanielskô spiéwa« Aleksandra Labùdë”. Wszystkie one w rozszerzonej wersji zostały opublikowane w pracy zbiorowej pod redakcją D. Kalinowskiego Aleksander Labuda. Życie. Literatura. Mit. Oprócz wstępu redaktora poprzedza je przedmowa pełnomocnika wójta Gminy Wejherowo Krzysztofa Zabieglińskiego, a na ich końcu zamieszczono krótkie omówienie konferencji naukowych przygotowanych przez bibliotekę w Bolszewie i innych działań służących upamiętnieniu jej patrona, pióra Janiny Borchmann, oraz liczny wybór ilustracji z przebiegu ww. konferencji. Dodatkowo 50 referat M. Tamkuna zilustrowano obrazami wykonanymi przez członków Koła Pasji Twórczej, zainspirowanymi ewangelijnymi pieśniami A. Labudy. Z lektury omawianej książki łatwo wysnuć wniosek, że droga życiowa i twórczość A. Labudy może zwrócić uwagę, zainspirować bardzo różnorodne środowiska. Świadczy o tym między innymi liczne grono uczestników konferencji, bliżej przedstawione w przedmowie, w tym naukowcy, politycy, ludzie kultury i oświaty, działacze społeczni. Z kolei już same tytuły referatów potwierdzają, że nadal najważniejszą, najbardziej przyciągającą częścią dorobku literackiego A. Labudy są jego felietony pisane pod pseudonimem Guczów Mack. One są chociażby najliczniej reprezentowane jako przedmiot rozważań referentów. I nic w tym dziwnego, bo przecież A. Labuda w pamięci powszechnej najmocniej zapisał się jako Guczów Mack. Na jego felietony – jak się okazuje – można patrzeć z różnych stron, jak na dowcipy bawiące niewybrednego słuchacza, ale też przedmiot rozważań wytrawnego analityka, znawcy najbardziej abstrakcyjnych dzieł kulturoznawczych i filozoficznych. Jednocześnie stają się one ciekawym źródłem do poznania realiów dwóch okresów historycznych: pomorskiego międzywojnia i czasów PRL-u. W tym kontekście ciekawi, jak zmieniał się ich czytelniczy odbiór w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Niewątpliwie może to być przedmiotem kolejnego ciekawego opracowania. Sądzę, że współczesne młode pokolenie nie jest już w stanie w pełni zrozumieć niektórych felietonów Guczowego Macka bez odpowiedniego wyjaśnienia. Jednocześnie omawiana książka dowodzi, że wzrasta zainteresowanie także innymi przejawami twórczości A. Labudy. Jego liryka ukazuje go jako człowieka otwartego na uroki przyrody, a także wykorzystującego znajomość rodzimych wierzeń i obyczajów oraz starającego się poznać stan badań naukowych na temat dziejów i wierzeń naszego regionu. Jednak szczególnie jego demonologia ujawnia, że w tym ostatnim nie był wytrwałym, ani nie przejawiał większej inicjatywy. Ograniczał się do zasobu gdańskich bibliotek. Być może było to spowodowane tym, że najbardziej zależało mu na uwypukleniu kaszubskich wartości kulturowych, jak też pokazaniu wielkiej przeszłości Kaszub. Jeśli się patrzy przez pryzmat jego poematu „Reknica”, to można dojść do wniosku, że w dużej mierze mu się to udało, bo konstrukcja tego utworu jest „logiczna od strony ideowej, lecz niedopracowana artystycznie i zaopatrzona w anachronizmy i myślenie życzeniowe od strony historycznej”. Przez to – można powiedzieć – w latach trzydziestych ubiegłego wieku, kiedy powstawała, stanowiła odbicie prekursorskich (i wówczas wydawało się, że mało realnych) dążeń do przesunięcia granic słowiańszczyzny na zachodzie nawet za Odrę. Tym samym część twórczości A. Labudy wpisała się też w nurt (obecnie anachroniczny) ogólnopolskiej antyniemieckiej literatury pięknej utożsamiającej wczesnośredniowieczne zmagania zachodnich plemion słowiańskich z Niemcami z dwudziestowiecznym konfliktem polsko-niemieckim, uznającej dwudziestowiecznych Polaków za swoistych potomków, następców wczesnośredniowiecznych zachodnich Słowian (ewentualna analiza porównawcza takiej kaszubskojęzycznej i polskojęzycznej twórczości może doprowadzi do szczególnie interesujących wniosków). Na wielu stronach omawianej książki słusznie podnosi się postulat opracowania pełnej biografii historycznej i literackiej A. Labudy. Nieco paradoksalnie ukazujące się przyczynki temu nie służą. Jest ich, to prawda, coraz więcej, ale ich autorzy w znacznej części powtarzają już wcześniej publikowane informacje i opinie, nie sięgają do kolejnych źródeł, pomijają ustalenia innych itp. Coraz trudniej czytelnikowi w tym się zorientować, wyrobić własne POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 LEKTURY zdanie. Dodatkowo autor takiej monografii – z pozytywnymi i negatywnymi tego skutkami – może ją przygotować z nadmiernym subiektywizmem, poprzez pryzmat własnych kontaktów z A. Labudą i w świetle współczesnego kontekstu jego życia i twórczości. Wydaje się również, że w biografii bohatera książki były epizody, o których nie do końca da się mówić z perspektywy bezstronnego badacza patrzącego spokojnym i chłodnym okiem, bez wzbudzania zbędnych emocji. Znamienna pod tym względem jest informacja zawarta w jednym z referatów, że pewien uczony w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku odmówił podania ręki A. Labudzie, „powodem była rzekomo przeszłość wojenna Labudy”. Autor tych słów nie ujawnił ani nazwiska tego uczonego, ani bliżej nie wyjaśnił stawianego przez niego zarzutu. Moim zdaniem słusznie, bo jak na razie historycy nie dotarli do wszystkich archiwaliów (unikają ich?) mogących rozjaśnić niektóre fragmenty życiorysu A. Labudy (i owego uczonego), chociaż nie mam wątpliwości, że takowe istnieją! Należy mieć nadzieję, że omawiana książka nie tylko przyczyni się do zintensyfikowania badań nad twórczością i biografią A. Labudy, odnalezienia i publikacji kolejnych jego utworów, ale też zmobilizuje inne instytucje, by w podobny – godny podziwu – sposób uhonorowały swoich patronów, tak jak to czyni Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo w Bolszewie. Bogusław Breza Aleksander Labuda, Życie. Literatura. Mit, pod red. D. Kalinowskiego, wyd. Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo i Urząd Gminy Wejherowo, Bolszewo 2013. Książka o Słudze Bożym Konstantynie Dominiku Na rynku wydawniczym ukazała się kolejna publikacja ks. dra Leszka Jażdżewskiego. Tym razem czytelnik otrzymuje do rąk ze wszech miar interesującą i bardzo aktualną z uwagi na prowadzony proces beatyfikacyjny biskupa Konstantyna Dominika książkę, w której autor zebrał wiele materiałów dotyczących kultu prywatnego Sługi Bożego. Formy pamięci stanowią tablice i obrazy poświęcone kandydatowi na ołtarze, jak też wystawy, odczyty, prelekcje i sesje naukowe. Na uwagę zasługuje to, że POMERANIA GÒDNIK 2013 chociaż żyje coraz mniej ludzi pamiętających pelplińskiego sufragana, jednak wciąż nowe osoby fascynują się jego postacią. W tej biografii zwrócono też uwagę na kwestie najistotniejsze dla przedstawienia jego sylwetki. Ważny rozdział książki to opis popularyzacji postaci Sługi Bożego. Imieniem Konstantyna Dominika nazwano wiele ulic w miastach i miejscowościach na Kaszubach i Pomorzu. Jest patronem kilku szkół i instytucji. Staraniem ks. prof. Jana Perszona powstało w Pucku Centrum Duszpastersko-Kulturalne im. Sługi Bożego Konstantyna Dominika. W wielu miejscowościach znajdują się tablice upamiętniające biskupa Dominika. Są też organizowane wystawy jemu poświęcone. Od wielu lat w Starych Szkotach w kolegiacie św. Ignacego odbywają się nabożeństwa i spotkania, podczas których uczestnicy dzielą się swoimi refleksjami związanymi z życiem ks. Dominika. Uroczystości organizowane w marcu każdego roku przez oddział gdański ZKP cieszą się dużym zainteresowaniem. Bogactwo tekstów źródłowych, przekazów ustnych, ilustracji i fotografii czynią publikację bardzo interesującą. Tym razem poświęcony Kaszubom od czasów powojennych do współczesnych. Fotografie ukazują życie codzienne wsi i miast, ludzi, wydarzenia te znane i mniej znane, a także miejsca, które zdążyły się zmienić na przestrzeni lat. Wszystkie zdjęcia, a jest ich ponad 300, opatrzono opisami, zatem przybliżą historię tego regionu. Do wielu ze względu na ich urok czy unikatowość zapewne będzie się wracać. W albumie pokazuje się i przypomina wiele miejsc, m.in. Jastarnię, Kuźnice, Chłapowo, Wejherowo, Puck, Sierakowice, Kartuzy, Chmielno, Żukowo i Kościerzynę, jak zwykle są też setki osób sfotografowanych w zwykłych i niezwykłych sytuacjach. Co można zobaczyć w tej książce? Pierwszy pociąg elektryczny w Wejherowie w 1957 roku, z lat 60. rybaków na kutrze w Jastarni, piękną dziewczynę na wejherowskim basenie i najsłynniejszy wówczas ślub w Polsce – Zbigniewa Cybulskiego w Chmielnie, pierwszy telewizor w Sławoszynie w roku 1961, festyn Niedziela w Sierakowicach 4 lata później, kawiarnię Zielony Mostek w Pucku w roku 1966, otwarcie Drogi Kaszubskiej w roku następnym, pokolenia garncarskiej rodziny Neclów, Dni Książki na kościerskim rynku w 1969 roku, pierwsze Truskawkobrania w latach 70. Fot. Kosycarz – niezwykłe zwykłe zdjęcia Kaszub, red. i oprac. Maciej Kosycarz, Kosycarz Foto Press / KFP, 2013. Jerzy Nacel Ks. Leszek Jażdżewski, Ksiądz Biskup Konstantyn Dominik. Życie i pamięć o nim na Kaszubach i Pomorzu, Wydawnictwo „Bernardinum”, Pelplin 2013. Kaszuby Kosycarzów Fot. Kosycarz. Niezwykłe zwykłe zdjęcia Kaszub, to już dziesiąty album ze znanej i cenionej serii zawierającej zdjęcia fotoreporterów Zbigniewa i Macieja Kosycarzy. 51 ZNAKI PAMIĘCI Śladami ewangelickich Kaszubów Organizatorem pielgrzymki Śladami Słowińców, w której uczestniczyli członkowie oddziałów ZKP w Gdańsku i Łęczycach, był ks. dr Leszek Jażdżewski. Jej ważną część stanowiło nabożeństwo z kaszubską liturgią słowa. Z B I G N I E W BYC Z KO W S K I 19 października w kościele pw. Trójcy Świętej w Smołdzinie przywitał nas proboszcz parafii ks. Robert Jakubowski, który przed mszą opowiedział historię regionu i kościoła. Smołdzino powstało u podnóża Rowokołu – świętej góry Kaszubów. Wzgórze to było miejscem przedchrześcijańskich praktyk religijnych mieszkańców, a po wybudowaniu przez zakonników kaplicy św. Mikołaja – miejscem pielgrzymek już chrześcijańskich mieszkańców. Kościół z 1632 roku został ufundowany przez księżnę Annę de Croy. Na jej polecenie pastor Michał Mostnik (zw. też Pontanusem) wydawał książki religijne w języku słowińskim. W roku 1830 miejscowy proboszcz H.A. Kypke zniósł kazania w języku kaszubskim, co wywołało wielki sprzeciw mieszkańców, którzy go wypędzili. Mszę z kaszubską liturgią słowa prowadził ks. dr Leszek Jażdżewski z parafii pw. Opatrzności Bożej z Gdańska-Zaspy – kapelan Kaszubów. Kazanie rozpoczął od słów: Ta kaszëbskô zemia, na chtërny më jesmë, przeżiwała swój zymk, czedë sã cygnãła, jak pisôł Trepczik, òd Gduńska jaż do Roztoczi bróm, czedë miała swòjich ksążãt i òkrãtë wpłiwałë do wiôldżich gardów… W zadumie słuchaliśmy kazania wygłaszanego przez kapelana Kaszubów na zabytkowej ambonie, na tej samej, na której po raz ostatni mówiono w języku kaszubskim ponad 150 lat temu. Oprócz członków oddziałów ZKP do świątyni przyszli mieszkańcy Smołdzina i niewielka grupa uczniów z miejscowego Zespołu Szkół. Naukę języka kaszubskiego rozpoczęto w tej szkole w ubiegłym roku. Obecna nauczycielka kaszubskiego Alicja Molicka mówiła: Uczy się 44 uczniów. Język kaszubski na tym terenie przez długi czas nie istniał. Moja praca polega na tym, żeby ludzi przekonać, oswoić dzieci z językiem i nauczyć podstaw. Dzieci nie mówią po kaszubsku, ich rodzice także, ale ich dziadkowie potrafią... Po mszy udaliśmy się do Kluk, w których jest Muzeum Wsi Słowińskiej. W drodze powrotnej wstąpiliśmy do Zrzeszeńcy w Muzeum Wsi Słowińskiej. Fot. ze zbiorów autora kościoła w Główczycach, gdzie przy wejściu zobaczyliśmy tabliczkę z informacją „Nabożeństwa i kazania w języku kaszubskim odbywały się w Główczycach do 1886 r.” Ùtczëlë dôwnégò wójta Tôfla na wdôr Aùgùstina Lew-Czedrowsczégò òsta zawieszonô w Zespòle Szkòłów w Szlachecczim Brzéznie. IZABELA TRUSKOLAWSKA Ùroczëzna ji òdkrëcô zaczãła sã 10 lëstopadnika òd mszë swiãti w intencji A. Lew-Czedrowsczégò w môlowim kòscele sw. Katarzënë. Pózni w szkòle gòscy przëwitôł ji direktor Pioter Brachfogiel, 52 a prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi przedstawił pòstacjã dôwnégò wójta. Ùrodzony w 1873 r. Aùgùstin Lew-Czedrowsczi béł jednym z nôbarżi rësznëch spòlëznowëch i nôrodnëch dzejôrzów na Gôchach. Nôleżôł m.jin. do taczich òrganizacjów, jak: Towarzy- stwo Rolnicze, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Ludowe, Polska Rada Ludowa. Wójtã béł òd 1920 r. przez całi midzëwòjnowi cząd. W 1939 r. òstôł aresztowóny i zabiti przez hitlerówców. Tłom. dm POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 ZNACZI PAMIÃCË / WAŻNE DATY Rozëmné bùdowanié tożsamòscë miasta DZIAŁO SIĘ w grudniu • 5 XII 1983 – w Gdańsku odbył się IX Walny Zjazd ZKP. Prezesem został mec. Szczepan Lewna z Gdańska. • 8 XII 1913 – w Kartuzach urodził się Jan Rompski, literat, etnograf i publicysta kaszubski. Więzień Stutthofu, współzałożyciel Zrzeszenia Kaszubskiego (1956), obok Aleksandra Labudy był głównym ideologiem zrzeszyńców. Zmarł 30 grudnia 1969 w Toruniu. Pochowany został nieopodal grobu Aleksandra Majkowskiego na cmentarzu parafialnym w Kartuzach. • 8 XII 1933 – w Wejherowie powstał dwutygodnik „Klëka” pod redakcją Antoniego Franciszka Szroedera, organ umiarkowanej części kaszubskich działaczy regionalnych. • 12 XII 1923 – w Nowej Wsi k. Kościerzyny urodził się Józef Węsierski, nauczyciel, działacz polityczny i społeczny, członek AK. Z jego inicjatywy powstało Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Wejherowskiej oraz monografia Ziemia wejherowska, której był współautorem. Zmarł 26 listopada 1993. Pochowano go na cmentarzu komunalnym w Sopocie. Òdj. Kazmiérz Rolbiecczi IZABELA TRUSKOLAWSKA W Bëtowie pòstawilë òbelisk ùpamiãtniwający Żëdów mieszkającëch przódë na bëtowsczi zemi. Pòmnik stanął kòl szas. Młińsczi. Nie je to przëpôdkòwi môl. Prawie tam do 1938 r. Żëdzë mielë swòjã swiãtnicã. Nieprzëpôdkòwò téż òstôł wëbróny dzéń òdkrëcô pòmnika – òdbëło sã to 8 lëstopadnika, to je w 75. roczëznã spôleniô synagòdżi òb czas krisztalowi nocë. W ùroczëznie brało ùdzél kòl 200 lëdzy, w tim przedstôwcowie samòrządzënowëch wëszëznów bëtowsczich gminów, pòwiatu, wòjewództwa, wicewòjewòda Michôł Òwczarczak, senatór Róman Zabòrowsczi, przédnicë môlowëch institucjów i òrganizacjów, probòszczowie bëtowsczich parafiów, ùczniowie i szkólny z rozmajitëch szkòłów. Pòmnik je brzadã môlowi inicjatiwë. Wszëtczé nasze dzejania, jaczé pòtkałë sã z tak serdeczną i szeroką òdpòwiescą, bëłë skùtkã pòrëszeniô serca i bënowégò POMERANIA GÒDNIK 2013 òbrzészkù do pamiãcë. Bëłë téż równak brzadã rozëmnégò rozsądzeniô, jaczé prowadzy do taczi bùdowë tożsamòscë, gdze je plac dlô wszëtczich pòspólnotów, chtërne terôczasno i czedës twòrzëłë môlową spòlëznã. Dzysô stôwiómë widzewny znak ti bëtnoscë. Twòrzimë pòstãpny akt wrôcaniô pamiãcë ò żëdowsczich mieszkańcach miasta i òkòlégò, gôdającë, że je w naszi lokalny òpòwiescë i tożsamòscë plac téż dlô nich. Nié le metafòriczno, ale téż dosłowno, fizyczno. Tu, gdze kòżdi mòże pòłożëc kam jakò znak pamiãcë i ùwôżaniô – gôdôł òb czas ùroczëznë òdkrëcô pòmnika prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi, przédnik Kòmitetu Ùpamiãtnieniô Żëdowsczi Spòlëznë Bëtowsczi Zemi. Pòtemù w restaùracji Jaś Kowalski dr Miłosława Bòrzëszkòwskô-Szewczik z Gduńsczégò Ùniwersytetu òpòwiedzała ò bëtowsczich Żëdach. Przëszëkòwa téż pòswiãcony jima zesziwk. Ùroczëzna skùńczëła sã kòncertã Klezmersczi Òrkestrë Sejneńsczégò Téatru. • 15 XII 1993 – w Warszawie zmarł ks. prof. Janusz Stanisław Pasierb, poeta i prozaik, wybitny znawca historii i sztuki nowożytnej Gdańska i Pomorza Gdańskiego. Jest pierwszym laureatem Medalu im. Bernarda Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza”. Urodził się 7 stycznia 1929 w Lubawie. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Pelplinie. ZKP ogłosiło go patronem roku 2013. • 19 XII 1993 – w Gdańsku zmarł Bernard Szczęsny, uczestnik pomorskiego ruchu oporu, więzień Stutthofu, działacz polityczny i zasłużony działacz kaszubski. Był m.in. współtwórcą I Kongresu Kaszubskiego w Wejherowie (12.01.1946), inicjatorem budowy Drogi Kaszubskiej, budowy pomników na Złotej Górze i Westerplatte, powstania Muzeum w Stutthofie i wielu innych przedsięwzięć. W latach 1959–1970 był prezesem ZG ZKP. Urodził się 27 października 1919 w Berlinie. Spoczywa na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie Tłom. dm 53 MËSLË PLESTË Felowati darënk A N A G L Ë S Z C Z I Ń S KÔ Swiãti sedzôł czësto zmarachòwóny w swòjim zëslu i nijak ni mógł do se przińc. A to béł ju nôwëższi czas. Darënczi żdałë w miechach, reniferë wëpùcowóné na glanc pòzérałë na grëbawégò méstra pełnym nôdzeje na szôloną jazdã zdrokã, a ten… nick. Sedzy jak zaczarzony w swòjim nowim, prosto z Italsczi bez internet dostónym, ancugù. Pół darmò przedôwelë stôrą kòlekcjã. Grzéch bëło nie brac. Zãbòwô Wróżka – jegò nôlepszô drëchna ze szkòłë – jô dôwno mù trëła głowã, że w nym stôrim wëzdrzi jak pòdstarzałi pijôk. Do te nieòbstrzëgłé kùdłë i pòdzarté bótë. Nawetka reniferë sã sromałë tak cos pò swiece za sobą cygnąc. Czejbë nié nagelnowé sanie znóny niemiecczi marczi, tej bë ju dôwno miałë tã robòtã w piorënë cësniąté a bë do kònkùrencyjny kòrpòracje pògnałë. Tam przënômni dôwają wiôldżé bôczenié na to, jak sã wëzdrzi. A tu? Szef mô swòją filozofiã robòtë i wëzdrzatkù. Jedno szczescé, że Swiãti òb noc robił i nicht sã tëch lómpów dozdrzec ni mógł. Zãbòwô, jakô miała wedle niegò bëlno òbmëslóné planë, nijak ni mògła tegò strzëmac i òbżorgòwała mù nowi òbleczënk do robòtë. Żebë czasã jegò sã nie wërzasło jaczés dzeckò w szafie na nôlepszégò gòsca żdającé. Ale Swiãti miôł terô jinszi jiwer. Trzimôł w rãkach jaczés dwa papiórë. Jeden ju kąsk żôłti, z archiwalnëch kastów wëcygniãti, i drëdżi – zapisóny równyma lëtrama pòsobnyma jak na tim pierszim. Nen drëdżi lëst czëtôł terôzka pierszi rôz. Zdrzôł czasã na ten stôri i zarô wrôcywôł do tegò nowégò. To nie je prosto do ùwierzeniô. (1) Lubòtny Gwiôzdorze, jô nie wiém, czë Të so jesz mòżesz mie wdarzëc… Jak jô slédny rôz do Ce pisała, tej nowô pùpa bëła dlô mie nôbëlniészim darënkã na Gòdë. Të mie jã wiedno pòd dankã miôł wcësniãté i mie nick wiãcy do 54 szczescô nie felowało. A terôzka…Wiész, jô jem ju kąsk w kòżdą stronã wiãkszô i bëm chcała dostac òd Ce cos jinszégò. Jô jem swiądë, że Të wiele mòżesz, tej to na gwës téż szafniesz. Jidze mie ò taczi dosc wiôldżi darënk – tak żebë òn béł kąsk wiãcy jak 1,80 métra dłudżi a miôł wôgã cos midze 75 a 85 kilo. Ù naju we wsë gôdają na nã zabôwkã „chłop”. I jô bë baro chcała taczégò chłopa miec. Nié żebë ù naju tegò zortu zabôwków nie bëło, leno òne są taczé wëbrakòwóné. A jô bë baro chcała czësto nową. Bez niżódnëch akcesoriów. Fëjn bë leno bëło, jakbë ten chłop miôł na dodôwk taczé fónkcje, jak gòtowanié i sprzątanié. I do te jesz béł kùlturalny, òczëtóny, pòwôżny i cwiardo chadzający pò zemi. I jesz nié nasz. Nôlepi jaczi Italczik abò chto jinszi z pôłniowëch strón. Jô za to ekstra mògã zapłacëc, jakbë to ju bëło za wiele. Të wiész, jak ju mô bëc, tej niech je dobri. I òn mùszi jesz rozmiec tuńcowac, kùpòwac kwiatë dlô mie a téż reagòwac, jak jô mù rzekã „wòlni” w aùce abò „chiżni” czë „mòcni” w jinszich situacëjach. Jak Të bë mù jesz doszmërgnął „proszã”, „dzãkã” i „przeprôszóm”, tej latos mòżesz spòkójno przińc do mie bez dwiérze, a nié wcëskac sã bez kòmin. Twòja (ju dosc dobrze wërosłô) Anusza PS Nie zabôczë ò instrukcje òbsłudżi! (2) Lubòtny Gwiôzdorze, jô wiém, że je dopiérze séwnik. Ale to lepi. Lepi, żebë Të dostôł mój lëst kąsk prãdzy i miôł dosc czasu, żebë so to wszëtkò dobrze przemëslec. To, co móm Cë do napisaniô, to je pò prôwdze pòwôżnô sprawa i nijak do gòdnika nie dóm radë z tim dożdac. Mòże przëbôcziwôsz sobie, jak trzë lata dowsladë jô Ce prosëła ò òsoblëwi darënk – ò chłopa. Jô bëła tej 30 lat stôrô a mòja natrzasłô rodzëna nijak nie dôwała mie pòkù i co rôz mrëczała cos ò statecznoscë, jaczims biologicznym zégrze i taczich tam fizmateńtach. Jô miała tej taką żëczbã, cobë ten chłop béł kùlturalny, òczëtóny, pòwôżny, sprzątôł i gòtowôł. I żebë béł czësto cëzy, nôlepi z pôłnia kòntinentu. Jô nie pisała nick ò tim, jak òn bë miôł wëzdrzec, bò jem mia ò tim zabëté. I mùszã Cë rzeknąc, że – jak Të pewno dobrze wiész – jô nen darënk dostała. I baro dzãkùjã. Òn je tak bëlno òpakòwóny, że ni ma białczi w naszi wsë, jakô bë sã za nim nie òbezdrzała. Ale, ò co mie jidze… Na gwës nie jem i nie chcã bëc niewdzãcznô i jak bãdã mùszała, tej jô nen darënk sobie òstawiã, ale jakbë Të, mój kòchóny Swiãti, mógł gò so wząc nazôd i wësłac jaczi jinszi białce, tej jô bë Ce kòchała jesz barżi! Czemù nazôd? Pò pierszé – jô chcała, cobë òn béł kùlturalny. Ale to nie òznôczô sztiwny wiedno i wszãdze! Mie nie szło ò to, żebë Òn kùlturalno nawet nie wchôdôł do kąpnicë wëszorowac mie plecë. Jô leno chcała, żebë òn głosno nie jôdł! Pò drëdżé – òczëtóny. Mie bë sygło, cobë òn rozmiôł chòcle za gazétã chwëcëc. Żebë zarô Hamléta i romańsczé mitë? A Të to czëtôł? Pò trzecé – pòwôżny. Tegò mie ju je za wiele, mój Swiãti! Czë „pòwôżny” to je dlô Ce prawiący wszëtczim a wszãdze ò wëższoscë romańsczi kùlturë nad grecką? Të bë to strzimôł? I pò czwiôrté – cwiardo chadzający pò zemi. Të bë mùszôł sã z nim wëbrac w nieplanowóną rézã w górë i zazdrzec, co sã nalazło w jego paczétnikù… Kòchóny, jô jem jesz młodô, do te nick mie nie felëje. A z tim chłopã to jô sã czëjã jak z pacjentã geriatricznégò òddzéla. Żebë òn mie leno w czoło całowôł i do wëra ze mną lôzł blós w przódë òznaczonym czasu, cobë jô sã mògła do te psychiczno przërëchtowac? Żëczbã móm terôzka le jedną: Pòlôch abò jesz lepi Kaszëba. Abò tëch dwùch w jednym (z przewôgą Kaszëbë). Nick wiãcy ju nie chcã! Òn przënômni gôdô pò naszémù, ledô cziszczi, pùdze do kómpla z flaszką i czasã cos zrobi lëchò. A jak ju zrobi co lëchò, tej wiedno przińdze z kwiatama. Jakbë Të mógł cos z tim mòjim darënkã zrobic, tej mòżesz wiedzec, że jô mdã baro grzecznô i to na wiedno! Twòja (do rozëmù przëszłô) Anusza POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA Pasierbiana w Redzie jak my kiedyś umrzemy skoro ciągle łatwiej przychodzi nam opuścić Boga niż życie TA D E U S Z B U R AC Z E W S K I Przekornie rzec by można, że autor cytowanego wyżej wiersza „Jak to będzie” ks. Janusz Pasierb, to książę księży-poetów. To ktoś wsłuchujący się w objawiony i ukryty ład świata, posłaniec słowa, zbliżający się poprzez poezję do tajemnicy istnienia. Ktoś wyrażający najpełniej zachwyt nad urodą świata i etyczną refleksję nad jego mankamentami. Ks. Pasierb był wybitnym homiletykiem, pisarzem i historykiem, poetą i eseistą, a pisywał także piosenki i bajki dla dzieci. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Redzie oraz tamtejsza Miejska Biblioteka Publiczna zorganizowały wystawę poświęconą ks. Januszowi Pasierbowi, pierwszemu powojennemu redzkiemu wikariuszowi, której uroczyste otwarcie miało miejsce w ww. bibliotece 3 września 2013 r. Kiedy w 1989 r. ks. Pasierb otrzymał Medal im. Bernarda Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza”, przemawiając po laudacji i nawiązując do Żeromskiego, zacytował znamienne słowa Bronisława Miazgowskiego: „Wiatr od morza był dla sprawy Polski morskiej tym, czym dla bytu narodowego Polaków były takie dzieła, jak Dziady i Pan Tadeusz Mickiewicza, jak Sienkiewicza Trylogia”. Zrzeszenie Kaszubsko Pomorskie, którego Zarząd Główny ustanowił to wyróżnienie, ogłosiło Rok ks. Janusza St. Pasierba, inaugurując go 7 stycznia 2013 r. w Tczewie. Wtedy też nastąpiła inauguracja Szlaku Kulturowo-Turystycznego ks. Pasierba wiodącego od Lubawy, miejsca urodzenia, poprzez Tczew, Pelplin, POMERANIA GÒDNIK 2013 Grudziądz aż do Redy, gdzie czynił posługę duszpasterską, po Żarnowiec, gdzie wypoczywał, będąc zarazem ojcem duchowym benedyktynek. I właśnie tu w Redzie od początku 1953 r. do 31 grudnia 1954 r. w parafii Wniebowzięcia NMP pełni posługę duszpasterską oraz jest prefektem w Szkole Podstawowej w pobliskim Ciechocinie. Oto fragment jego konfesyjnej zadumy znad rzeki Redy: „każdy przyjazd na Pomorze to wejście – jeśli o radio idzie – w zasięg stacji skandynawskich na długich falach. Codziennie rano o pół do dziesiątej nadawane jest nabożeństwo. Najpierw długo bije dzwon, potem uderza zegar, wreszcie odzywają się organy. Psalmy i wyznanie wiary śpiewane jest na melodię gregoriańską, bardzo wiernie i pięknie. Ta sama radość, co któregoś późnego wieczora 1953 roku w Redzie, gdy na moim starym Philipsie złapałem niespodziewanie śpiewane gdzieś bardzo daleko completorium”. Nieprzypadkowo ksiądz-poeta, rozsławiając nie tylko poezją najwyższej próby galilejską urodę Kociewia i Kaszub, nazywany był ambasadorem Pomorza. Redzka wystawa zaistniała dzięki inwencji i zaangażowaniu m.in. Bogdana Wiśniewskiego, apologety ks. Pasierba, dyrektora tczewskiego Liceum Ogólno- kształcącego, które już w 1994 r. przyjęło księdza profesora za swojego Patrona. W erudycyjnym słowie o wystawie licznie przybyłym do biblioteki redzianom opowiadał, jak postrzegał urodę tej ziemi ks. Janusz Stanisław Pasierb na tle skomplikowanej historii oraz bogatych różnorodnością tradycji Kaszub i Kociewia. Medal od Kaszubów otrzymał on za „twórczość kształtującą duchowe oblicze Kaszub i Pomorza”. Bo jak akcentował prowadzący spotkanie Kaszuba z Redy, Bogusław Breza – cytując księdza Pasierba – „To ziemia Chrystusa”. Obecny na wystawie a studiujący prawo kanoniczne w Rzymie ks. Przemysław Lewiński, dokonując szybkiej syntezy zasług dla Redy znaczących postaci w sutannach, przy aplauzie sali, obligował burmistrza miasta do uczczenia ich „kamieniem, tablicą a może… ulicą”. Ulica ks. Janusza Pasierba. To dumnie brzmi. Wystawę ubogacały zdjęcia z pierwszego sakramentu Eucharystii, którego udzielał redzki wikariusz ks. Pasierb i wspomnienia sprzed ponad półwiecza uczestników tej Pierwszej Komunii oraz obdarzonych dobrą pamięcią redzian, którzy się z nim spotkali. Były także sympatyczne anegdoty z iskrą humoru i miało się jakby nieodparte wrażenie, że i on sam, książę księży-poetów, jest śród nas. PORADNIA JĘZYKA KASZUBSKIEGO www.rjk.raz2.pl/en/poradnia-jezykowa 55 POŻEGNANIE Kochał las i ludzi W dzień pogrzebu Aleksandra Jereczka, 21 października w Lipuszu, przez parę godzin szalały żywioły. Waliły pioruny, błyskało, lał gęsty deszcz. Mówiono, że to przyroda żegna człowieka tak blisko z nią związanego. Człowieka-legendę. Człowieka, który będąc drwalem, nigdy nie ściął drzewa piłą motorową. Człowieka, który kochał polowania, ale nigdy nie został myśliwym. Przez ponad 60 lat był naganiaczem. Las uratował go kiedyś od śmierci, a on za to poświęcił mu całe swoje życie. M AYA G I E L N I A K Półtora roku temu na łamach „Pomeranii” (kwiecień 2012, s. 29) wydrukowana została „Ballada o Aleksie”. Wydawało się, że bohater tej opowieści, Aleksander Jereczek zwany przez wszystkich Aleksem, będzie z nami jeszcze długie lata. Był przecież silny, zdrowy. Zawsze pogodny, chętny do pomocy, aktywny. Niestety. Życie ludzkie jest kruche. Nie ma już Aleksa. Nie doczekał swoich 84. urodzin. Mówi się, że nie ma ludzi niezastąpionych. To prawda. Ale są ludzie niepowtarzalni. Tacy jak On. Dumny Kaszub, który swoim prostym, uczciwym życiem zjednał sobie niezliczoną liczbę przyjaciół. Po prostu dobry człowiek. Widząc tłumy zgromadzone na cmentarzu w Lipuszu, widząc trumnę niesioną przez sześciu leśniczych, poczty sztandarowe, strażaków w mundurach, delegacje, pracowników nadleśnictwa Lipusz, nadleśniczych z sąsiednich nadleśnictw, leśniczych, działaczy PZŁ, myśliwych z wielu kół łowieckich, można by pomyśleć, że chowany jest jakiś wysokiej rangi dygnitarz, a nie prosty robotnik leśny. Co takiego więc zrobił? Był człowiekiem, który nigdy nie złamał danego słowa i miał zasady, jakich się trzymał. Kochał las i ludzi. A ludzie kochali Jego. Stażyści kół łowieckich, których uczył, czym jest myślistwo, kursanci na kursach drwalskich, którym przekazywał swoją wiedzę o lesie, 56 Fot. M. Gielniak mówili do niego „wuju”. Inni po prostu Aleks. Koła łowieckie prześcigały się w staraniach, by mieć Go na polowaniu. Jego udział gwarantował sukces. Był co prawda tylko naganiaczem, ale nikt tak jak on nie potrafił wytropić i wystawić zwierzyny. Za swoje oddanie lasom i łowiectwu otrzymał wiele medali i odznaczeń, którymi cieszył się radością dziecka. Nie potrzebował wiele. Żył skromnie, ale pełnią życia. Pozostawił po sobie puste miejsce i żal, że już nie zobaczymy jego wysokiej, barczystej sylwetki. Że nie będziemy się śmiać, słuchając o jego myśliwskich przygodach. Że nie poczęstuje nas herbatą. Żegnaj Aleksie. „MOJA POMORSKA RODZINA” Zarząd Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku zaprasza uczniów gdańskich szkół podstawowych i gimnazjalnych na dziewiątą edycję Konkursu „Moja Pomorska Rodzina”. Współorganizatorami konkursu są Urząd Miejski w Gdańsku, Gimnazjum nr 1 w Gdańsku, Stowarzyszenie Archiwistów Polskich Oddział Gdańsk oraz Pomorskie Towarzystwo Genealogiczne. W dotychczasowych ośmiu edycjach uczestniczyli uczniowie z ponad 50 szkół. Honorowy patronat nad konkursem objął Prezydent Miasta Gdańska Paweł Adamowicz. Organizacja konkursu ma na celu zachęcenie jego uczestników do poznania przeszłości swoich przodków oraz dziejów dużej i małej Ojczyzny z perspektywy losów rodziny. Konkurs pozwoli także na utrwalenie w rodzinie pamięci o przodkach oraz zaprezentowanie ich historii w szerszym gronie. Szukając informacji, które służą do stworzenia zaprezentowanych podczas konkursu drzew genealogicznych, korzeni – wywodu przodków, czy też opisując rodzinne historie w albumach lub prezentacjach multimedialnych, uczniowie odtwarzają pamięć o swoich przodkach (dowiadują się, gdzie mieszkali i skąd przyszli, poznają zatem swoje korzenie), o ich życiu i o panującej w rodzinie tradycji. Zapraszamy młodzież do uczestnictwa, a nauczycieli do podjęcia się roli opiekunów uczniów przygotowujących prace do konkursu. Prace konkursowe należy składać w Gimnazjum nr 1 w Gdańsku od poniedziałku do piątku w godz. 8–14 (tel/ fax 58 341 09 29). Termin składania prac upływa 11 kwietnia 2014 roku. Prace z jednej szkoły należy składać razem zgodnie z zasadami określonymi w regulaminie. Szkoły biorące udział w konkursie zostaną powiadomione o terminie oficjalnego ogłoszenia wyników konkursu oraz terminie wręczenia nagród i zorganizowania wystawy najlepszych prac (wstępny termin 29 maja 2014 roku). Informacji w imieniu organizatora udziela J. Niwińska z Gimnazjum nr 1 w Gdańsku (tel. 58 341 09 29, e-mail: [email protected]) lub K. Kowalkowski (e-mail: [email protected]). Regulamin jest opublikowany na stronie www.kaszubi.pl/komunikaty/komunikat/id/877 W imieniu organizatorów konkursu Krzysztof Kowalkowski, ZKP Oddział w Gdańsku POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 Z kaszëbizną w kòżdim dzejanim Ji przigòda z kaszëbizną zaczãła sã przez pózniészégò chłopa, chòc gadac rozmiała z dodomù. Je szkólną, gazétniczką, ùsôdzô tekstë na binã, z chłopã Eùgeniuszã wëchòwiwô czwòro dzecy. Mieszkô w Baninie. Òsta wëprzédnionô Òrmùzdową Skrą za 2012 rok. DA R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Blisczi daleczi swiat Elżbiéta Prëczkòwskô (z dodomù Reiter) wëchòwała sã w Łątczënie. To małô i piãknô wies, jakô wikszoscë Kaszëbów (òsoblëwie tëch sparłãczonëch z Klubã Sztudérów Pomorania) je znónô leno z tegò, że leżi krótkò chëczë pòmòrańców w jesz miészi Łątczińsczi Hëce. Dlô Elë miało to téż stolemné znaczenié. Czedë jem sã dostała na pedagògiczné sztudia (pò zôchãtach òjca, jaczi gôdôł: Ela, biéj na POMERANIA GÒDNIK 2013 szkólną, bãdzesz dobrze zarôbia), przëszedł do naju lëst z rôczbą na adaptacyjny òbóz dlô zerowégò rokù. Tatk nie chcôł, żebëm tam jachała, bò doma bëła robòta, tej za czim rézowac pò swiece... Na szczescé ten swiat béł dëcht baro krótkò, bò w Łątczińsczi Hëce, tej jakòs dało sã gò ùbłagac – gôdô najô Skra. Ùdzél w tim zéńdzenim w chëczë pòmòrańców òtemkł przed Elą dwiérze do kaszëbiznë. Prôwdac pò kaszëbskù gôdała ju doma, òsoblëwie ze starką. Z nią i z tatkã nie kôrbiła jinaczi, jak w rodny mòwie, równak dopiérze na sztudiach òdkrëła i pòkòchała kaszëbiznã. Pòjachała jem na ten òbóz ze swòją drëszką Marią Sykòrą. Pierszé zéńdzenié bëło z Klubã Sztudérów Pomorania. Pamiãtóm, jak pò przëwitanim jegò przédnik Eùgeniusz Prëczkòwsczi zapitôł, chto z nas rozmieje gadac pò kaszëbskù. Wnenczas jem sã sta takô bùsznô w se, że doch jô rozmiejã. Pierszi rôz sã òkôzało, że to mô jakąs wôrtnotã, że w tim karnie to je brëkòwné – wspòminô Elżbiéta Prëczkòwskô. Òkróm ni w tim zéńdzenim brelë ùdzél m.jin. znóny do dzysô z dzejaniégò w Zrzeszenim i nié blós: Witóld Szmidtke (dzysdniowi przédnik partu w Baninie, jaczégò nôleżnikama 57 ÒRMÙZDOWÔ SKRA 2012 są òbëdwòje Prëczkòwscë), Ana Kazana, Iza Maszk. Z nima wszëtczima do dzysô Ela mô kòntakt. Më sã tam spòtkelë z baro profesjonalnym pòdéńdzenim do przëcyganiô młodëch lëdzy do kaszëbiznë. Wszëtcë, co prowadzëlë wnenczas klub Pomorania, gôdelë pò kaszëbskù, razã jesmë czëtelë „Remùsa”, program béł baro bòkadny. Òkróm rozmajitëch atrakcjów, wanogów nie felowało téż zéńdzeniów z kaszëbsczima dzejôrzama. Całi klimat chëczë pòmòrańców sprôwiôł, że letkò bëło sã integrowac – pòdczorchiwô Skra 2012. Chcemë jesz dodac, że dlô Elë ta integracjô bëła òsoblëwô, bò tam téż òbùdzëła sã w ni miłota (nawzôjnô) do Eùgeniusza. Trojanowskô i „Rodnô Zemia” Zéńdzenié dlô zerowégò rokù w Łątczińsczi Hëce miało jesz jeden wôżny brzôd w żëcym Elżbiétë Prëczkòwsczi. Pòtkała sã òna wnenczas pierszi rôz z Izabellą Trojanowską i natëchstopach trafiła do telewizyjny „Rodny Zemi”. Iza zrobiła na mie baro pòzytiwné wrażenié. Bëła baro zakòchónô w kaszëbiznie. A czej sã doznała, że jô rozmiejã gadac pò kaszëbskù, włącza mie do karna lektorów w prowadzonym przez se programie. Trzeba równak dodac, że ùczbama w „Rodny Zemi” zajimôł sã przede wszëtczim Genk – tak òpisywô Ela pòczątk swòji gazétny drodżi. W Klubie Pomorania bëłë tej prowadzoné ùczbë pisaniégò pò kaszëbskù. Tam Ela ùczëła sã pisac, pòtemù ùsôdzała tekstë do kaszëbsczich programów w radio, ale przede wszëtczim pòmôgała w twòrzenim „Rodny Zemi”. Czej wspòminô tã robòtã, Elżbiéta wërazno sã òżëwiwô. Widzec, że bëło to dlô ni wôżné. Jô czãsto jezdzëła z Trojanowską na zdjãca. Mòżna rzec, że jô bëła ji asystentką. Òna nie rozmia pò kaszëbskù, tej brëkòwała mòji pòmòcë, òsoblëwie w terenie. Jesmë tej jezdzëłë razã, kòl ni w chëczë òbzérałë nagróné materiałë, pòkazywała mie, jak robic dokùmentacjã, jak szëkac materiałów, dôwała do przezéraniô gazétë z wëcãtima sztëczkama. Nie bëło jesz internetu, tej prawie tam bëło nôlepszé zdrzódło wiédzë ò tim, co sã dzeje w regionie. Iza ùczëła mie krok pò krokù, jak bëc gazétniczką. Jak jem ju rzekła, Genk zajimôł sã òsoblëwie ùczbama, òdpòwiôdôł za ten dzél „Rodny Zemi”. Béł nôlepi przërëchtowóny, bò równak òd pòczątkù dzejôł przë programie. Artur Jabłońsczi téż wiele robił przë telewizji, dzejôł 58 w Panoramie i dlô TV Polonia. Nicht ni mógł wiedzec, że Izabella tak chùtkò òdéńdze. Czedë ùmarła, òni òbaji bëlë pò sztudiach i robilë ju jakno warkòwi gazétnicë. Jô bëła dopiérze na trzecym rokù sztudiów. Stało sã tej czësto nôtëralné, że „Rodną Zemiã” przejãlë Genk z Arturã. Jô pòmôgała jima w robòce i dobrze jem sã w tim czëła. A „Rodnô Zemia” wcyg bëła w najich chëczach i wkół ni krącëło sã naje żëcé. Òkróm te Genk prowadzył „Nordã”, jô pisa tam tekstë. Tej téż przëszłë na swiat naje dzecë: Werónka (ùr. 1996), a pòtemù Antosz, Witk i Julian. Skùńcza jem sztudia, pózni zrobiła pòdiplomówkã z kaszëbsczégò. Wszëtczégò narôz sã nie dô… Bëc prôwdzëwim w szkòle Dzysô Elżbiéta Prëczkòwskô je znónô przédno jakno szkólnô kaszëbsczégò jãzëka. Zaczãła sã zajimac ùczbą dzecy pò tim, jak 12 lat temù przecygnãła z całą familią do Banina. Baro chùtkò më tam założëlë klub Zrzeszeniégò. Pierszé jegò dzejania bëlë przë kòscele i w szkòłach. Ju pò dwùch latach przëszła prosba ze spòdleczny szkòłë w Miszewie, żebëm zaczãła tam ùczëc. Bëłë to leno 3 gòdzënë òb tidzéń, tej jem pòmëslała, że jak na pòczątk, to pasëje. I tak jem weszła na stegnã dobiwaniô doswiôdczeniô jakò szkólnô. Na samim pòczątkù bëło tam le 7 sztëk dzecy. Chùtkò lëczba ta rosła. Ju w 2007 rokù direktorka Mirka Groth mògła z bùchą òbznajmic, że wszëtczé dzecë w Miszewie ùczą sã kaszëbsczégò – wspòminô Ela. A kògùm sã barżi dzysô czëje, gazétniczką czë szkólną? Jedno i drëdżé je dlô mie baro wôżné, chòc dzys wicy czasu pòswiãcywóm szkòle. Wiémë doch, że „Rodny Zemi” ju ni ma… – òdpòwiôdô. Przënôlégô dodac, że do te dochôdô prowadzenié dodomù i szeroczé dzejanié spòlëznowé w parce KPZ w Baninie. Wôrt téż rzec, że dlô Prëczkòwsczi robòta w szkòle nie kùńczi sã w zalach szkòłowëch. Czej nadchôdô kaszëbsczé diktando, zbiérô co sobòtã swòjich ùczniów i dolmaczi jima, jak pòprawno pisac. Nié wszëtcë równo sã ùczą. Jednym jidze lepi, drëdżim gòrzi. Jakbëm zrobia na ùczbach blós nôùkã pisënkù, tej sã wiele dzecy zniechãcy. Z tima, co mają do te chwat, mùszi pòsedzec pò gòdzënach – tłómaczi. Jeżlë robi w szkòle téatralny przedstôwk (co zdôrzô sã dosc czãsto), to téż nie rëchtëją tegò na ùczbach, bò tam je do zreali- zowaniô program. Òznôczô to pòstãpné sobòtë i pòpôłnia z ùczniama. Równak Ela nie narzékô i wcyg mësli nad nowima drogama przëcyganiô młodëch do kaszëbiznë. Ùczba òb czas przedstôwków jidze baro chùtkò. Ùczniowie nawetka nie wiedzą, czedë sã naùczą tekstów swòjich, ale téż wszëtczich jinëch, bò doch próbë są pòspólné. Kòżdi mòże bëc suflerã. A do te jesz dochôdają spiéwë, jaczé téż wchôdają letkò do głowë. Në i téater baro òtmikô. Nawetka ùczniowie, jaczi chùdzy bòjelë sã òdezwac, pò doswiôdczenim wëstãpù na binie, stôwają sã dzyrsczi, gwësny sebie. Równak móm swiądã, że ze wszëtczich nie zrobi sã aktorów. Dlô nich wôrt wëmëslec cos jinszégò. Na przëmiar òstatno jesmë rëchtowelë z drëgą klasą gazétczi. Kòżdi béł aùtorã swòji, wëbiérôł so témã. Jedny piselë ò farwach, jiny ò jaczis czekawi słowiznie, jeden knôp napisôł ò Swiãtopôłkù. Terô mómë z tëch dokazów zrobioné biblioteczkã. Dzecë sã wëmieniwają, czëtają, bierzą dodóm, pòspólno je òmôwiómë. Prostô rzecz, a dôwô wiôldżi brzôd. Pò taczich akcjach ùczniowie zaczinają tim żëc, ùczą kaszëbsczégò swòjich starszich, nawetka w familiach, gdze ni mają z kaszëbizną nick pòspólnégò – wëjôsniô miszewskô szkólnô. W szkòłowi ùczbie E. Prëczkòwskô widzy szansã na przedërchanié kaszëbiznë. Równak, żebë tak bëło, dzecë mùszą pòdług ni widzec, że ten jãzëk je pòżëteczny, że mòżna dzãka jegò znajomòscë przeczëtac dobrą ksążkã, òbezdrzec film, wëstąpic w przedstawienim, zrobic mùzyczną karierã itd. A szkólny, jaczi mô jich wprowadzëc w kaszëbsczi swiat, ni mòże ùdawac. Trzeba bëc prôwdzëwim. Dzecë to czëją. Czej szkólny gôdô do nich na przerwach pò pòlskù, to widzą, że cos nie graje. A są i taczi, co ùczą pôrã lat, a jesz dërch słabò kôrbią i piszą w rodny mòwie – gôdô zajisconô ò przińdnotã jãzëka Ela. Dzejanié z dzecama rozszerziwô téż ò wieczórné próbë i wëstãpë karna „Mùlczi”, chtërnégò je czerownikã, a jaczé mô ju pierszé dobëca, jak chòcbë I môl na przezérkù dzecnëch karnów „Bùrczibas” w Wierzchùcënie. Sygnie stwòrzëc warënczi Doma kòl Prëczkòwsczich dzys gôdô sã colemało pò kaszëbskù. Czedës równak, òsoblëwie czej mieszkelë jesz we Gduńskù, wëzdrzało to përznã jinaczi. Tak pò prôwdze wiele sã zmieniło, czej jePOMERANIA GRUDZIEŃ 2013 ÒRMÙZDOWÔ SKRA 2012 W ambasadze Kanadë w Pòlsce. Elżbiéta i Eùgeniusz Prëczkòwscë w dniu cywilnégò zdënkù. W Łebnie z karnã Mùlczi. Òdjimczi z archiwùm Prëczkówsczich POMERANIA GÒDNIK 2013 smë przecygnãlë do Banina. We Gduńskù béł taczi czas, że Genk wicy gôdôł pò pòlskù, bò zdôwôł rozmajité egzaminë w telewizji. Jô wnenczas wicy bëła jem przë dzecach. Dzecë Prëczkòwsczich mają dobré warënczi, żebë pòznac rodną mòwã, równak Elżbiéta pòdczorchiwô, że nôlepszą drogą do nôùczi jãzëka bëłë ùczbë „Rodny Zemi”. Przëjéżdżelë na nie do Banina młodi lëdze z całëch Kaszub, w tim familiô Andrzeja Bigùsa, jaką najô Skra mô za nôlepszé mòdło, żlë jidze ò kaszëbiznã. Te wszëtczé dzecë gôdałë do se pò kaszëbskù. Tam dopiérze fejn bëło widzec, jak dlô nich to sã stôwô czims normalnym. Nasza córka Werónka, chtërna wszëtkò rozmia, ale nie gôda, sama ze se przeszła na kaszëbsczi. Sygło leno stwòrzëc do te warënczi. Szkòda, że to sã skùńczëło. Nagrania bëłë le jedną telewizyjną kamérą, wiedno bëło téż mało czasu, ale jak na te bëlejaczé warënczi ùdało sã stwòrzëc wiele dobrégò – wspòminô Ela. Dzysô ji dzecë ùczą sã téż rodny mòwë w szkòle (òkróm Wéróniczi, jakô chòdzy do strzédny szkòłë w Gdini i ni mô taczi mòżlëwòtë), bierzą ùdzél w nagriwanim kaszëbsczich aùdicjów w telewizji, wszëtkò rozmieją (téż gadac), ale równak midzë sobą rozprôwiają pò pòlskù. Aùtorka scenarników i ùczbòwnika Westrzód dobëców Elżbiétë Prëczkòwsczi, jaczé rozsądzëłë ò przëznanim ji Òrmùzdowi Skrë, bëło przërëchtowanié ksążczi W krôjnie Grifa. Téatrowé scenarniczi (razã z Teresą Wejer i Dorotą Fòrmelą). Czej przëszła ùdba zebraniô scenarników, to baro jem bëła rôd. To widzałi dokôz, jaczi zbiérô to, co ju mómë, ale téż pòdskôcënk do te, żebë zrobic cos wiãcy – gôdô Ela. To „wiãcy” ju sã dzeje. Wespół z wielelatną szkólną kaszëbsczégò Jadwigą Héwelt robi nad przëszëkòwanim nowégò ùczbòwnika do gimnazjum. Jak gôdô, zajimô to wiele czasu, ale i rozwijô. Òkróm doswiôdczeniô aùtorków zôchãtą do kòrzëstaniô z jich ksążczi mòże bëc to, że kòżdi kònspekt je zarô sprôwdzóny na ùczbach. Dzãka temù je wiedzec, co wëchòdzy nôlepi, co wôrt przeprawic, a z czim lepi dac so pòkù – gôdô E. Prëczkòwskô. Na zakùńczenié pitóm, czë spòdzéwała sã, że mòże dostac Skrã. Nié. Nie mësla jem nawetka ò tim. Robiła jem swòje – òdpòwiôdô. 59 REKLAMY 60 POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 PAGINA PRAWA POMERANIA GÒDNIK 2013 61 KLËKA RUMIA-JANOWO. NIEDZIELA KASZUBSKA Pod hasłem „Nie ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polski” w przeddzień Święta Niepodległości odbyła się organizowana co roku przez Dom Kultury SM „Janowo” przy współpracy z rumskim oddziałem ZKP impreza pn. Niedziela Kaszubska. Jak zawsze, najpierw w kościele pw. św. Jana z Kęt mszę św. z kaszubską liturgią słowa odprawił ks. prałat Stanisław Megier, oprawę wokalną zaś dał chór Rumianie pod dyr. Marzeny Graczyk. Po mszy szczelnie wypełniła się sala Domu Kultury, a wśród obecnych byli: burmistrz Rumi Elżbieta Rogala-Kończak, nowy wiceburmistrz Leszek Kiersznikiewicz, radny Aleksander Kubina i oczywiście Zarząd Oddziału z prezesem Ludwikiem Bachem na czele. Zebranych powitał gospodarz obiektu, Leszek Winczewski, po czym wystąpiły dzieci w kaszubskich strojach. Najpierw grali i śpiewali laureaci VI Przeglądu Kaszubskiej Piosenki, zorganizowanego w październiku przez Miejski Dom Kultury – zespół Lira z SP nr 6 oraz Małgosia Witkowska z SP nr 9. Po nich Dãbògórsczé kwiôtczi z SP w Dębogórzu z werwą zaprezentowały zestaw kaszubskich tańców. Wszystkie dzieciaki bardzo się podobały publiczności i zebrały rzęsiste brawa. Zostały też hojnie obdarowane kolorowymi lizakami. Kolejnym punktem programu była promocja nowego zbioru felietonów Gôdczi wùje Léòna, autorstwa Jerzego Hoppego. Żartobliwy charakter tekstów został podkreślony przez pracownika Domu Kultury, który wiązankę kwiatów wręczył autorowi... w masce Prezydenta RP. Zaraz potem wystąpiły dwa zespoły pod dyrekcją Wojciecha Grudnowskiego działające przy janowskiej parafii – Chór Świętojański i Orkiestra Świętojańska. W pierwszej części chór zaśpiewał kilka popularnych pieśni kaszubskich, natomiast w drugiej, już wspólnej, były utwory patriotyczne – od „Bogurodzicy” po „Pierwszą Brygadę”. Po krótkiej przerwie na kaszubski poczęstunek wyświetlony został interesujący film pt. „Adelajda” w reż. Wojciecha Rybakowskiego. Tłem romantycznej historii z XIX w. jest Wejherowo z pałacem Przebendowskich i Keyserlingków oraz kalwarią. Kolejna Niedziela Kaszubska w Janowie planowana jest na wiosnę. jh Fot. z archiwum rumskiego oddziału ZKP JAPONIA. O KASZUBSKIEJ WERSJI „PANA TADEUSZA” W japońskim piśmie dla slawistów „Acta Slavica Iaponica” (Tom 33) ukazała się, w języku angielskim, recenzja prof. Hanny Popowskiej-Taborskiej wydanego w 2010 roku kaszubskiego przekładu „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza autorstwa Stanisława Jankego. Pani profesor zainteresowana przemianami, jakie zachodzą w kaszubszczyźnie w wyniku przenoszenia wyrazów gwarowych do języka literackiego, podkreśliła w recenzji: „Publikacja kaszubskiej wersji »Pana Tadeusza« z pewnością podniesie prestiż kaszubskiego języka literackiego. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem w mediach, a spotkanie z tłumaczem eposu, zorganizowane na Uniwersytecie Gdańskim, wzbudziło duże zainteresowanie w środowisku polskiej nauki”. Hanna Popowska zaznaczyła, że nieocenioną rolę w publikacji dzieła wniósł prof. Jerzy Treder, który zarówno napisał posłowie, jak był konsultantem lingwistycznym całego przekładu. Red. ŁUBIANÔ. PROMÒCJÔ KSĄŻCZI Ò BP. DOMINIKÙ Nowô pùblikacjô ks. dr. Leszka Jażdżewsczégò Ksiądz Biskup Konstanty Domi- 62 nik. Życie i pamięć o nim na Kaszubach i Pomorzu mia swòją promòcjã w Zrzeszë Sztôłceniô w Łubianie 29 rujana. Przed pòtkanim bëła mszô swiãtô, a òb czas ni lëdze mòdlëlë sã ò chùtką beatifikacjã Bòżégò Słëdżi biskùpa Kònstantina Dominika. Aùtór ksążczi òpòwiedzôł ò robòce nad nią i zaprezentowôł „złoté mëslë” Bòżégò Słëdżi. Na aùtorsczi wieczór przëszło wiele mieszkańców Łubianë i gòscy z roz- majitëch partów KPZ. Promòcjô mògła sã òdbëc dzãka starze direkcji Zrzeszë Sztôłceniô w Łubianie, Pùbliczny Biblioteczi Gminë Kòscérzna w Wąglëkòjcach, partu KPZ w Łubianie i sołectwa, a téż łubiańsczi parafii i przewòżënkòwi firmë Pranczk z Kòrnégò. Pioter Kwidzyńsczi, tłom. KS Òdj. P.K. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 KLËKA PÒBŁOCÉ. BÒHATERSCZI PATRONOWIE Ùroczëstosc 150-lecô Spòdleczny Szkòłë w Pòbłocym i nadaniô ji miona Nieùdżibłëch Żôłnérzów [Żołnierzy Niezłomnych] òdbëła sã 12 rujana. Wëdarzenié zaczãło sã òd mszë swiãti òdprôwiony przez ks. Prałata Kòmandora Bògùsława Wronã, Dzekana Wòjnowi Marinarczi. Wespółcelebransama bëlë: ks. Andrzéj Kmiecyk, ks. Krësztof Kamińsczi i ks. Jón Bòrkòwsczi. Òbstawã zagwësniło Reprezentatiwné Karno Wòjnowi Marinarczi [Reprezentacyjna Kompania Marynarki Wojennej], a mùzyczny òprôwk Reprezentatiwnô Òrkestra Wòjnowi Marinarczi [Orkiestra Reprezentacyjna Marynarki Wojennej]. W swiãce wzãło ùdzél wiele harcerzów z gminów Lëzëno i Lëniô, kómbatancë, stanice i całô szkòłowô spòlëzna, rôczony gòsce, samòrządôrze, mieszkańcowie Pòbłocô i òkòlégò. Òb czas mszë ks. kmdr Bògùsłôw Wrona òdczëtôł lëst, jaczi do szkòłë sczerowôł Pòlowi Biskùp Pòlsczégò Wòjska Józef Gùtek, chtëren òbjimnął hònorowi patronat nad ùroczëstoscą. Pò kôzanim pòswiãconô bëła stanica szkòłë. Stanica mô symbòlizowac tradicjã niepòdległoscowégò pòdzemiô z lat 1945–1963 i pòdczorchiwac przëwiąza- nie do kaszëbsczich tradicji regionu. Je na ni biôło-czerwòny Krziż Virtuti Militari z òrzłã w kòrónie. Drëgą starnã stanicë ùpiãksziwają: szlachòta Matczi Bòżi Królewi Kaszëb ze Swiónowa, herbë: Gduńska, òrganizacji Wòlnosc i Niezależnota [Wolność i Niezawisłość], a téż Krëjamny Wòjskòwi Òrganizacji Pòmòrsczi Grif [Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski] i Gminë Lëniô. Spòdlecznô Szkoła w Pòbłocym je pierszą w Pòlsce, chtërna mô miono Nieùdżibłëch Żôłnérzów, czëli bòhatérów biôtków ò Niepòdległą Pòlskã w latach 1945–1963. Na spòdlim òpracowaniô Jana Trofimòwicza Tłom. KS Òdj. ze zbiorów UG w Lini ŁOMŻÔ. PROMÒCJÔ KASZËBSCZI KÙLTURË NA MAZOWSZU Òd 25 rujana w Nordowò-Mazowiecczim Mùzeùm w Łomżë [Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży] jidze òbzerac pòkôzk „Nad Kaszubskim Morzem”. Pòkazëwóné na nim rzeczë pòchòdzą z Mùzeùm – Kaszëbsczégò Etnografnégò Parkù miona Tédorë i Izydora Gùlgòwsczich we Wdzydzach. W Łomżë wëstôwioné są nôbarżi apartné elementë kaszëbsczi kùlturë: bùdownictwò, pòlichromòwóné méble, malënk na szkle, rzezba i plecëna. Ni mògło felac téż jednégò z nôbarżi òsoblëwëch na Kaszëbach dokazów, jaczim je wdzydzczi wësziwk, chtëren zrobiła wespółzałożëcelka i patrónka Kaszëbsczégò Etno- grafnégò Parkù – Tédora Gùlgòwskô. Wëstôwk mdze òtemkłi do 31 stëcznika 2014 rokù. j.b., tłom. KS STÔRÔ HËTA. KÒMIKS „KASZËBSCZÉ MADONNË” Stowôra „Akademiô Głodnica” i Kartësczé Centrum Kùlturë zòrganizowałë dlô ùczniów spòdlecznëch szkòłów dze- wiątą ju edicjã lëterackò-plasticznégò kònkùrsu ò pòzwie „Kaszëbsczé Madonnë”. 30 rujana bëło jegò pòdrechòwanié. Latos béł mùsz stwòrzëc kòmiks. Ùczniowie mielë przësłónëch jaż 151 prôców. Kònkùrsowô kòmisjô nôdgrodzëła 56 dzecy ze szkòłów w Bączu, Głodnicë, Kòlonii, Kòżëczkòwie, Łapalëcach, Mirochòwie, Niepòczołejcach, Pòbłocym, Pòmieczińsczi Hëce, Serakòjcach, Stajszewie, Szopie, Strzépczu i Stôri Hëce. Finałowô ùroczëstosc kònkùrsu zaczãtô bëła òd przedstawieniô WWW.KASZUBI.PL POMERANIA GÒDNIK 2013 „U progu 700-lecia Strzepcza”, jaczé zrobilë ùczniowie ze Stôri Hëtë k. Stajszewa (w chtërny òdbëła sã ta ùroczëstosc). Pòtemù Aleksandra Macybòrskô-Pëtka, direktorka Kartësczégò Centrum Kùlturë w Kartuzach, i Léna Bòbrowskô, przédniczka Stowôrë „Akademiô Głodnica”, dôwałë diplomë i nôdgrodë dlô dobiwców, òpiekùnów, ùczniów i szkòłów, chtërne brałë ùdzél w kònkùrsu. Léna Bòbrowskô, òprac. jb, tłom. KS Òdj. z arch. Stowôrë „Akademiô Głodnica” WIADOMOŚCI & KOMUNIKATY 63 KLËKA WEJROWÒ. WIÔLDŻI KÒNCERT 24 rujana karno FUCUS grało w Kaszëbsczi Filharmónii w Wejrowie. Béł to galowi kòncert na skùńczenié òbchòdów 10-lecô ùtwórstwa tegò zespòłu. Òb czas ùroczëstoscë nôleżnicë karna mielë dostóné òd wejrowsczégò starostë Józefa Reszke Medal Różë za rozkòscérzanié mùzyczny kùlturë w wej- rowsczim krézu i za promòcjã kaszëbsczi kùlturë w Pòlsce. j.b., tłom. KS KARTUZË. HISTORIÔ KASZËBÓW W Pòpùlarnonôùkòwi Czëtnicë Gardowi i Krézowi Pùbliczny Biblioteczi [Czytelnia Popularnonaukowa Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej] w Kartuzach 25 rujana òdbéł sã wernisaż pòkôzkù „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego”. Wëstôwk béł przërëchtowóny przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié Part w Szczecënie, przë wespółrobòce z Pań- stwòwim Archiwùm i Zómkã Pòmòrsczich Ksyżëców [Zamek Książąt Pomorskich] w tim gardze. Na 20 planszach zebróné są infòrmacje m.jin. ò nôdôwniészich dzejach kaszëbsczégò òsadnictwa na Pòmòrzim, pierszi pisemny nadczidce ò Kaszëbach czë ò historii panowaniô dinastii Grifitów. Jb, tłom. KS Òdj. K. Fòrmela WIEŻËCA. TRZËDZESTI JUBILEÙSZ Kaszëbsczi Lëdowi Ùniwersytet we Wieżëcë 7 lëstopadnika swiãtowôł 30-lecé dzejnotë. Z ti leżnoscë zòrganizowôł w swòji sedzbie ùroczësti kòncert. Na binie brzmiałë kaszëbsczé, ùkrajińsczé i klezmersczé zwãczi. Zagrelë Koleczkowianie, wëstąpił téż pòchòdzący z zôpadny Ùkrajinë, a òd pôrãnôsce lat mieszkający w Bëtowie Włodzmiérz Drozd, założëcel pòlskò- -ùkrajińsczégò towarzëstwa Perspektiwa (Stowarzyszenie Polsko-Ukraińskie „Perspektywa”). Gòscóm widzała sã téż mùzyka Klezmersczi Òrkestrë Sejneńsczégò Téatru. Karno twòrzą młodi lëdze zrzeszony z fùndacją i òstrzódkã „Pogranicze – sztuk, kultur i narodów” w Sejnach. jb, tłom. KS Òdj. z arch. KLÙ we Wieżëcë GDINIÔ. WKÓŁ LECHA BĄDKÒWSCZÉGÒ W gdińsczim Òstrzódkù Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë bëła promòcjô wëdóny trzecy rôz pò latach ksążczi Lecha Bądkòwsczégò Połów nadziei. Pòtkanié prowadzył przédny redaktór cządnika „Pomerania” Dariusz Majkòwsczi. Do gôdczi rôczony bëlë: córka i córecznica Lecha Bądkòwsczégò – Sławina i Miłosława Kosmùlsczé, a téż regionalësta Andrzéj Bùsler. Wnet półtora gòdzënë gòsce gôdelë ò wiele sprawach sparłãczonëch z ksążką Połów nadziei i dzejnotą ji aùtora. Wiele czasu pòswiãcëlë téż tematowi pamiãcë ò Lechù Bądkòwsczim i jegò DOŁĄCZ DO NAS I BĄDŹ NA BIEŻĄCO! 64 môla tak w historii Pòmòrzô, jak i Pòlsczi. Do gôdków dołączëło sã wiele lëdzy, m.jin. Teréza Hoppe, Édmùnd Pùzdrowsczi, Artur Jabłońsczi i Sławòmir Kòsmùlsczi. Dzéle ksążczi Połów nadziei i dołączonégò do ni w latosym wëdanim dokazu Legenda o pustelniku (to aùtór czedës sã ùdbôł, żebë to bëło w jedny pùblikacje, leno tedë cenzura na to nie przësta) przeczëtała Małgòrzata Bądkòwskô. A.B., tłom. KS Òdj. Ewa Hoppe www.facebook.com/kaszubi POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 KLËKA GDUŃSK. GÔDELË Ò PÒMÒRSCZI KSĄŻCE „Kultura książki – książka dla kultury” to titel przedslédnégò dzéla Pòmòrsczi Debatë ò Kùlturze, chtëren miôł plac 14 lëstopadnika w Gduńsczi Bibliotece PAN. Òbczas zéńdzeniô m.jin. ò zachãcëwanim do czëtaniô i pòmòcë dlô regionalny ksążczi gôdelë Danuta Balcerowicz – direktorka Krézowi i Gardowi Pùbliczny Biblioteczi m. Aleksandra Majkòwsczégò w Wejrowie [Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Wejherowie], Jarosłôw Ellwart z wëdôwiznë Region, Krësztof Grinder – przédnik zarządu wëdôwiznë Oskar, prof. Daniél Kalinowsczi – lëte- raturoznôwca i téatrolog, i téż Leszk Szimczak – majicel krómù z ksążkama Conrad w Bëtowie. Diskùsjã prowadzëlë: Iwóna Joc-Adamkòwicz i Cezari Òbracht-Prondzyńsczi. Òrganizatorama tegò, ju czwiôrtégò, dzéla Pòmòrsczi Debatë ò Kùlturze bëlë: Kaszëbsczi Institut we Gduńskù, Wòjewódzkô i Gardowô Pùblicznô Biblioteka we Gduńskù i Gduńskô Biblioteka PAN. Red., tłom. KS Òdj. D.M. CHÒNICE. KÙLTURALNÉ WËDARZENIA Part KPZ w Chònicach wiedno w rujanie òrganizëje Dnie Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë. Jak w ùszłëch latach, tak i terô zaczãła je ùroczëstô mszô z kaszëbską lëturgią słowa. Bëła òna òdprôwionô 13 rujana w bazylice przez ks. prał. Jacka Dawidowsczégò, z mùzycznym òprôwkã karna Kaszuby. W nastãpnëch dniach bëłë rozmajité wëdarzenia: promòcjô ksążczi Tomasza Cysewsczégò Pomorskie korzenie. Rodowód Ossowskich; w Òglowòsztôłcącym Liceùm m. Chònicczich Filomatów sympòzjum, chtërnégò bòhatérã béł bëlny historik Pòmòrzô ks. P. Czaplewsczi (z leżnoscë 50. roczëznë Jegò smiercë); dwadniowi przezérk kaszëbsczich téatrów Zdrzadniô Tespisa; pòdrechòwanié plasticznégò kònkùrsu „Jesień malowana”; promòcjô 5. numra pismiona „Kwartalnik Chojnicki”; deklamatorsczi kònkùrs „Kaszëbsczé EKO-ART”; pòtkania z pisarzã Rómanã Drzéżdżonã w gimnazjum i w bibliotece; zéńdzenié z cyklu „Kaszëbsczé Bajania” z ùdzélã ùczniów Spòdleczny Szkòłë nr 3; òrganizowóny pierszi rôz przez môlowi KPZ turniéj grë w baszkã ò pùchar bùrméstra Chòniców. Przez dwa rujanowé tidzenie w Chònicach bëło głosno ò Zrzeszenim. Môłi grant z Gardowégò Ùrzãdu nie pòzwòliwô za baro rozwinąc skrzidłów, le òrganizowanié kòżdégò rokù Dniów je mòżlëwé dzãka dobri wespółrobòce z Gardową Pùbliczną Biblioteką, Chònicczim Dodomã Kùlturë, Zrzeszą Szkòłów nr 7, Chònicczim Towarzëstwã Drëchów Nôùków, parafią pw. Scãcô sw. Jana Chrzcëcela i jinszima. KO, tłom. KS CHÒNICE. I ZNÔWÙ PREMIERA! Amatorsczi Kaszëbsczi Téater przë parce KPZ w Chònicach robi bez ùstónkù. Przërëchtowôł ju szósti kaszëbsczi zdrzadniowi pòkôzk – je to dokôz Stanisława Jankegò „Roczëzna”. Premiera bëła 19 rujana na binie Chònicczégò Dodomù Kùlturë, òbczas téatralnégò przezérkù Zdrzadniô Tespisa. Akcjô „Roczëznë” dzeje sã na Kaszëbach, le pòkôzóny w ùsôdzkù jiwer mô òglowé znaczenié. Migracjô młodégò pòkòleniô do gardów, co doprowôdzô do samòtnoscë jich starszich – stôrëch miesz- kańców wsë, je smùtnym skùtkã cywilizacyjnëch i òbëczajowëch pòzmianów nié leno w naszim òkòlim. Przedstawienié reżisérowa Janina Kòsedowskô, chtërna bëła téż przédną bòhaterką. Grała wdowã Witczëną òbchòdzącą swòjã 60. roczëznã. Òkróm tegò na binie wëstąpilë: Alina Jaruszewskô, Barbara Lewińskô, Małgòrzata Dikiert, Józef Kòsedowsczi, Mark Górnowicz, Daniél Łangòwsczi, Bògdón Wãglińsczi. Nieletkò je grac w psychòlogicznym téatrze, gdze wiele znaczi kòżdi gest, mi- WWW.KASZUBI.PL POMERANIA GÒDNIK 2013 mika, wëzdrzatk twarzë, intonacjô itd., a chònicczi amatorzë mają zadanié tim barżi drãdżé, że kaszëbsczi jãzëk, jaczim gôdają na binie, nie je jich codniową mòwą. Le grelë baro dobrze, nôleżą sã jima wiôldżé brawa! Stanisława Jankegò znómë przédno jakno pòétã, prozajika i tłomacza (Pón Tadeùsz!), binowi dokôz „Roczëzna” pòkazëje, że je téż zdolnym dramaturgã. KO, tłom. KS wiadomości / komunikaty / fotorelacje 65 KLËKA BÓLSZEWÒ. ZÉŃDZENIÉ TRZECH PARTÓW KPZ W Pùbliczny Bibliotece Gminë Wejrowò m. A. Labùdë w Bólszewie 6 lëstopadnika òdbëło sã pòtkanié pòdrechòwùjącé wespółrobòtã môlowi biblioteczi i trzech partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô – gdińsczégò, lëzyńsczégò i wejrowsczégò. Kaszëbsczi wieczór zaczął sã mùltimedialnym pòkôzkã i referatã „50 lat miesięcznika społeczno-kulturalnego Pomerania na Pomorzu” przëszëkòwónym przez przédnika KPZ Part w Gdinie Andrzeja Bùslera. Prelegent, òmôwiającë historiã „Pòmeranii”, przedstawił wiele cekawëch òdjimków i skanów pòchòdzącëch z bògatégò archiwùm miesãcznika. Pózni przédnik KPZ Lëzëno Sławòmir Klas w mùltimedialnym pòkôzkù „Swiãtopôłk Wiôldżi i jegò spôdkòwizna” ùkôzôł historiã Kaszëb (w skrócënkù) i nôwôżniészé pòstacje tegò regionu. Do bólszewsczi biblioteczi przëszło wiele bëlnëch gòscy sparłãczonëch dôwni i terô z „Pòmeranią” i kaszëbskò-pòmòrską rësznotą, m.jin. Stanisłôw Janke, Jerzi Stachùrsczi, Tomôsz Fópka, Radosłôw Kamińsczi, Bògùsłôw Breza i Jerzi Hoppe. Red., tłom. KS Na òdjimkù: òd lewi – przédnik lëzyńsczégò KPZ Sławòmir Klas, przédnik gdińsczégò KPZ Andrzéj Bùsler, direktorka biblioteczi w Bólszewie Janina Bòrchmann i redaktór Stanisłôw Janke. Òdj. Zygmùnt Pałasz GDAŃSK. LECH BĄDKOWSKI BOHATEREM KOMIKSÓW Komiksowy kolaż przedstawiający biografię Lecha Bądkowskiego i jego książka Połów nadziei z przetworzonymi literacko autobiograficznymi wątkami stano- wiły powód spotkania, które odbyło się 7 listopada w salce wystawowej na piętrze gdańskiego klubu studenckiego Żak. Wernisaż wystawy „Lech Bądkowski – obrazy z życia” i promocję książki wydanej przez gdyński Region prowadził dziennikarz Radia Gdańsk Leszek Szmidtke. Pomysłodawczynią ekspozycji jest Miłosława Kosmulska, wnuczka Bądkowskiego. Kolaże stworzyli: Anna Pietralczyk (ps. Avi), Monika (Laurie) Sodkiewicz, Agata Sobiepan, Unka Odya, Łukasz Godlewski i Kamil Olszówka. Wystawę zorganizowało Stowarzyszenie Gdański Komitet Obywatelski. Wpisuje się w obchody zbliżającej się 30. rocznicy śmierci Lecha Bądkowskiego. Będzie też prezentowana w kilku miejscach, m.in. w Nadbałtyckim Centrum Kultury. W Żaku można ją oglądać do 2 grudnia. Red. Fot. Sławomir Kosmulski SZIMBARK. MÓMË MÉSTRÓW KASZËBSCZÉGÒ PISËNKÙ Do testu znajemnotë wskôzów pisënkù òb czas XII Kaszëbsczégò Diktanda zgłosëło sã 200 chãtnëch w piãc kategóriach. Latos pòtkelë sã òni 9 lëstopadnika w Zrzeszë Sztôłceniô i Wëchòwaniô w Szimbarkù. Òkróm pisaniégò ùczãstnicë zwiedzëlë szimbarsczé Centrum Edukacji i Promòcji Regionu, pòjachelë téż na wieżã na Wieżëcë. 66 A hewò dobiwcowie: w kategórie ùczniów spòdlecznëch szkòłów 1. Paùlina Fopke 2. Dominik Miotk 3. Michalina Pindera w kategórie ùczniów gimnazjów 1. Robert Wenta 2. Karolëna Bùrka 3. Dorota Mateja w kategórie ùczniów wëżigimnazjowëch szkòłów 1. Gracjana Pòtrëkùs 2. Marta Miszczak 3. Angelika Grubba w kategórie ùstnëch: 1. Alicjô Szopińskô 2. Edita Jankòwskô-Giermek 3. Mónika Lidzbarskô w kategórie profesjonalëstów, szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka 1. Mariô Kraùze 2. Dariusz Majkòwsczi 3. Elżbiéta Prëczkòwskô Nôdgrodã za estetikã pisënkù òd Stowôrë Szkólnëch Kaszëbsczégò Jãzëka dosta Wérónika Kòlke. Òrganizatorama XII Kaszëbsczégò Diktanda bëlë: Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié, Gmina Stãżëca i Stowôra Szkólnëch Kaszëbsczégò Jãzëka „Remùsowi Drëszë”. jb Òdj. i tłom. D.M. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 SËCHIM PÃKà ÙSZŁÉ Kòżdémù wòlno pisac TÓMK FÓPKA SŁOWÔRZK Jak ce widzą, tak ce piszą. Nie ùczosôsz sã? Zle. Knąpë nie do- dlô jãzëkòwò niefùlsprôwnëch? Takô móda, a przë tim jaczé to pniesz? Téż nié za dobrze. Òkaloné bótë? A matizernoga, jo! je „pòliticzno pòprawné”! Trzë pierszé réżczi i wiãcy jak 20 błãdów. A kòżdô pòsobnô Krzëwò mùszka, szlips? A jenë, jenë… Pòd jasną kòszlą co cemnégò môsz òblokłé? Mój të panie…Mòżesz miec żałobã za fela je jak pôlc òbskôrżëcela, a za tim pòjôwiô sã pitanié: czë na paznokcama, mòżesz bëc zarosłi jak jaczi szogùn, ale kòszla mô pewno szkólny pòtrafią pisac w jãzëkù, jaczégò ùczą? Bédëjã wspòmóżczi. Chòcle etiudë: bëc wëplatowónô a bùksë ni mògą sã pò zemi cygnąc. Są taczi, co całi tidzéń żdaSłuńce, plińce, kùczer, pùczel ją, cobë òbôczëc, co chto mô Kruta, róta, ruta, nóta òbùté. To nôlepi w niedzelã na (...) a za tim pòjôwiô sã Kót, bót, drót, nót mszi pasëje. A nônôlepi, czej sã próg, dług, pług z chóru zdrzi. I z tëłu i z przódkù pitanié: czë na pewno Stółk, Slëmiéń, strëmiéń, jãczmiéń, mãcz mie widzec, jak òd kòmónie jidą nazôd. A ga sã trafi jimrotné kôzaszkólny pòtrafią pisac Gôrsc, wôrt, zôs, złosc (…) nié, tej je ju „zastãpczi temat” na w jãzëkù, jaczégò ùczą? Réga, Zyga, grëbô knéga pòpôłniową domòwą kôrbiónkã: Rëba, nëba, wòda, zgòda – Lëdze mielë skórë òblokłé, le Ropa, tropa, rosa z nosa jeden Klecha w ancuchù przëZôrno z kłosa – jô móm dosc ju! szedł… – Ta Pòtrëkùska sromòtë ni mô! Takô wënagòlonô w kòsceChtos z ùstnëch zrobił wicy jak 90 błãdów (jo!). Jô sã pitóm: le! A jesz pòd swiãtégò Krësztofa wlazła… Pòdobno je przë diktandze, leno tuwò, jak ce czëją, tak cë jak ten człowiek zabłądzył na diktando?! Naprôwiôł prawie co piszą. Wiém, bò sóm jem pisôł. Téż òbsądzywôł jinëch. Nawetkã w scanie i wtim zaczãlë diktowac? Przëwiózł szkòłowé dzecë czësto niedôwno. A jesz za „diktatora” robił, to je „tegò, co dik- aùtobùsã i nie zdążił wińc z salë? Chcała le òtemknąc òkno tëje”. Gôdajã Wama: chòcbë so taczi przë diktowanim jãzëk dlô przëlëftowaniô i zatrzasnãłë sã dwiérze? A mòże miôł le w zôwiąz òd gôdaniô zarzesził, liter slënë òd wëraznégò nôdgrodã wrãczëc i biédnégò bez czësti przëtrôfk zanëkelë? Ale co të sã, Fópka, szãtolisz? Tec kòżdémù wòlno pisac. wëpòwiôdaniô stracył a szczãkã òd nią rëchaniô wnetkã I le banónë z òbsądzëcelowégò stołu szmakają jak trzeba… z zôwiasów wëpùscył – òni swòje. Kò to mòże człowiek gadac a… A tu nowô lëteratura je twòrzonô. knąpa – guzik; òkaloné – ubłocone; a matizernoga, jo! – okrzyk zdziwieCzëtóné je: „lëscaté gradła, kãpë drzéwiãt” – pisóné: „lësaté nia; a jenë, jenë, mój të panie – wyrazy ubolewania; bùksë – spodnie; gardła, krãpë dzéwczãt”. Mô bëc „górczi” – bëłë „gùrczi”. Gimnaòbùté, òblokłé – odziane, ubrane; ga – gdy; jimrotné – nudne; sromòta – wstyd; zôwiąz – supeł, węzeł; lëscaté gradła – liściaste wysepki drzew; zjaliscë mają: „Na Lesôkach są blós niewiôldżé górczi”, a wëszło krãpë – drgawki; gùrczi – ogórki; blós – tylko; pażëce, pażãce – pastwis„niewiôldżé gùrczi”. Znaczi co, kòrniszónczi? Diktatór: „pażëce ka; róta – stado; ruta – szyba; rëk – ryk, wrzask; rek – rak, skorupiak, też do paseniô” – diktandownik: „parzëce”, „pażecë” czë „parzecë”. nowotwór; rak – drobne śmieci; bana – pociąg, kolej; bóma – drzewo; kùsk Kò bëło wërazno diktowóné: mitczé „ż”, krótczé „ë”… – pocałunek; kąsk – odrobina, ciut; kùszk – ciastko; żëcé – życie; rzëc – tyłek; rzec – powiedzieć; réżka – linijka; fela – błąd; òbskôrżëcél – osMili sã: „róta” z „rutą”, „rëk” z „rekã” a „rakã”, „bana” karżyciel; bédëjã – polecam; wspòmóżczi – pomoce; kùczer – woźniz „bómą”, „kùsk” z „kąskã” i „kùszkã”, „żëcé” z „rzëcą” itd. ca; pùczel – garb; kruta – bukiet; nót – trzeba; slëmiéń – ślimak; zôs Głëchò wszãdze, cemno wszãdze, pò refòrmach gòrzi bãdze. – znów; nëba – otok czapki; ropa – para (np. wodna); tropa – korek; ùstny – dorosły; czësti – tu: zupełny; przëtrôfk – przypadek, zanëkelë Wësëpało sã rozmajitëch „dis”. Jedno dzéwczã nawetkã dosc – zapędzili; szãtolëc sã – szarpać się; tec – wszak; òbsądzëcél – tu: członek szpòrtowno mie pòprosëło, żebë ji rzec, jak to sã pisze, bò òno je komisji oceniającej. „dis”… Mòże tej bë zrobic jaczé „distando” abò „paradiktando” POMERANIA GÒDNIK 2013 67 Z BÙTNA Jo – jedinka! RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Tak rozjarchòlonégò brifczi jô jem dôwno ni miôł widzóné. – Z pòlsczégò? Ë, pewno jaczi wiérztczi sã nie naùcził. Të Kò jakbë chtos jaczégò pùrtka mù zadôł! Piorënë mù z òczów doch wiész, jaczi òn je zgniélc… za tatkã je padłi – próbòwôł trzôskałë, skrë z gãbë szłë a pò jizbie fùrgałë. Grzëmòt jegò jem pòszpòrtowac, le drëch tak wëzdrzôł, jakbë chcôł mie klnieniô wëfùlowôł mòją zataconą na pëlckòwsczich pùstkach swòją wiôlgą pają trzasnąc. – Në, në, spòkójno, nie jiszczë sã. chatińkã a hòlowôł bùten do nieba. Kùńc swiata a pół americzi! Niech le przińdzë ùnuzel dó miã. Jô ju z nim pògôdajã! – Cëż cë je? – strzãsł jem jegò, a nen nic, le wadzącë nie – Z tobą? To mdze jesz gòrzi. Të doch pò pòlskù nie rozwiedzec na kògùm, wërwôł sã, wzniósł do nieba zacësnioné pi- miejesz bëlno gadac. Wezdrzë w szpédżel, a wez sã na se scë, a tej wnëkôł jak òdzëwiałi w nórt, dze trzasł głową w sca- przësłëchôj. Nie czëjesz të, jak të gôdôsz? Kerownik, ja miał byte, nã. Mòckò jem gò chwacył ë przëtrzimôł, wëzdrzôł mù w òczë ja to miał zrobione… A wezkôj mie rzeczë tak! a bez zacësnioné zãbë rozkôzôł: – Sadnij so! – Jo – rzekł jem nôtërno, bez rozmëszlaniô. Wëdôwało sã, że brifka – Nié! sã òbdôł, sôdł zmarachòwóny – Co nié? w zëslu, trzë razë halôł lëft… – Lëchò! a tej znowa zaczął szkalowac: – Co lëchò? – Diôblëszcze! Pùrtcë prze– Jo, lëchò! „Jo” na pòlsczim to grzeszony! Antkòwie spieklo– Nie rozmiejã. je fela, wedle ni nié ny! Niedoczënilcë! Rasyscë! – Jô téż nié, ale lëchò. Diskriminancë… diskrimina– Tak më do niczegò nie za wiôlgô, ale fela. doprzińdzemë. torowie! Jesz rôz. Co je – Chtëż taczi? – próbòwôł lëchò? jem sã przebic bez scanã jegò – JOOOO! Je lëchò. klnieniô. – Në chtëż! – Kò JO je dobrze. – Szkólny! A chtëż? Niedoùczałi szkólny! Przebrzëdłi! – Nié, lëchò! TAK je dobrze, JO je lëchò! – brifka riknął mie Mackòwie z wiôldżégò swiata! prost w ùchò. Prôwdac brifka z nôtërë béł nerwés, ale dzysô? Kò chłopa – Aha, rozmiejã. Òn miast tak, gôdô jo. Ë cëż z tegò? Na żôl, ale to mdze mùszôł z nim na sygnale wëjachac. szkólnô nie rozmieje? – Môsz të wszëtczich doma? – riknął jem na niegò z nôdze– Nen szkólny. Rozmieje, ale wadzy, że cë jegò zacëtëjã: „Na ją, że to pòmòże. języku polskim mówimy po polsku, za każde brzydkie jo będę – Jo! Jô móm, ale ti tã ni mają! To bë miôł z nima do wstawiał jedynkę!”. prokùraturë jic! – Biôj z tim do direktora – doradzył jem. – To je, wedle mie, – Z kògùm? jãzëkòwô diskriminacjô. – Z tima, co mòjégò knôpa mają skrziwdzoné – drëch za– Mëslisz, że jô nie béł? Òna rzekła, że szkólny mô prôwdã. krił rãkama gãbã a zaczął rikac. „Jo” na pòlsczim to je fela, wedle ni nié za wiôlgô, ale fela. Jô – Në nie blékôj ju, nie blékôj – pòsmùkôł jem gò pò szadëch ji gôdajã, że nen mój z pòlsczégò lëchi nie je – za wiérztkã mô klatach. – Rzeczë lepi, co za krziwda twòjémù sã sta? piątkã, z diktanda sztërë, z wëpracowaniô nawetka szesc… – Jedinkã dostôł… – łizë wiôldżé jak kùrzé jaja płënãłë mù – Në tej òn je baro dobri! – zawòłôł jem bùszny z mòjégò pò licach. chrzestniôka. – Në wiész të co! – Wstrzimùjące sã òd smiéchù, zapitôł – Jo, leno za „jo” mô do terô 24 jedińczi nazbiéróné, jem jegò: – Mariczënë bùksë jo! Zó co? a mómë dopiérze gòdnik. Kùliż sã jich nazbiérô do kùńca rokù, – Za nic! Za nic, za nic, za nic… nie wëzgódniesz! jaż strach mëslec. – Ë, pewno z matematiczi. Kò òn je za chrzestnym tatkã – Jo, jo – zamëslôł jem sã. – Wiész të co, żlë mù tak drãgò padłi, jô téż rechòwac nie rozmiôł. Nie jiszczë sã, to sã dô jidze gadac tak, tej mòże niech gôdô YES! Żlë nemù szkólnémù ùprawic… pëlckòwskô gôdka wadzy, tej jô sã mògã wiatowac, anielskô – Z pòlsczégò – rzekł cëchò brifka. gôdka nick a nick nie mdze jemù przeszkôdza. 68 POMERANIA GRUDZIEŃ 2013 EDUKACYJNY DODÔWK DO „PÒMERANII”, NR 10 (72), GÒDNIK 2013 WËDAN IÉ ÙDË ADMINPRZEZ MINTYKÒWIONÉ ISTRAC STRA JI I C YF RIZAC J I Mónika Kùbisôk Strzédné klase spòdleczny szkòłë Gwiôzdkòwé jigrë Céle • • • • • bògacenié słowiznë z zôkrãżégò gòdowi tematiczi rozwijanié kòncentracji i bôczënkù spiéwanié kòlãdë „Serce wilijny nocë” parłãczenié ruchnów z jich pòzwama zabawa kaszëbsczim słowã przë ùżëcym jigrów 3. Zawiészenié na tôflë cedelków z pòzwama ruchnów, farwów i prosba, żebë szkòłownicë wëjasnilë jich znaczenié i przëczepilë je do pasownëch ruchnów Gwiôzdora. Kòżdi ùczéń za dobrą robòtã dostôwô jeden pùnkt. Metodë • • • gôdka didakticzné jigrë robòta z tekstã Fòrmë • robòta w karnach i indiwidualnô Didakticzné pòmòce • • • • • • • kôrtë z tekstã kòlãdë ruchna Gwiôzdora i miech z darënkama kôrta i farwné ilustracje do jigrë bingò kôrtë prôcë nagranié kòlãdë „Serce wilijny nocë” słowarze przekładowé kôrtczi z pòzwama ruchnów, farwów CYG ÙCZBË 1. Pòwitanié szkòłowników przez szkólnégò, chtëren je przezeblokłi za Gwiôzdora. 2. Przedstawienié célów ùczbë, gôdka wstãpnô. Infòrmacjô, że kòżdi szkòłownik mdze mógł dzysô dostac darënk òd Gwiôzdora, czej te céle ùczbë òsygnie. Zapisanié tematu – Gwiôzdkòwé jigrë – na tôflë i przepisywanié przez szkòłowników do zesziwków. kòruna, larwa, kòżëch, bótë, szléfë, kòrbacz, biôłi, żôłti, mòdri, zelony, bruny, czôrny, czerwòny NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” I STRZÉDNÉ KLASE SPÒDLECZNY SZKÒŁË 4. Infòrmacjô, że pòstãpny pùnkt mòże dostac za zaspié- wanié kòlãdë (pò 1 pùnkce dlô kòżdégò, chto spiéwôł). 5. Pòdsztrëchniãcé słów sparłãczonëch z Gòdama w teksce kòlãdë „Serce wilijny nocë”, tłomaczenié jich przë ùżëcym słowarzów. Dlô kòżdégò ùcznia za dobrą òdpòwiédz 1 pùnkt. - Szëkanié na kôrce numrów, chtërne stoją przë pòdsztrëchnionëch pòzwach i zaznaczenié jich. Parłãczenié zaznaczonëch numrów (3, 7, 8, 9, 3 / 8, 12, 13, 14, 8 / 13, 17, 21, 22, 23, 24, 25, 19, 13), żebë pòwstôł òbrôzk rzeszący sã z Gòdama, chtëren je nót pò kaszëbskù pòdpisac (danka). Dlô kòżdégò ùcznia za wëkònanié zadaniów pò pùnkce). Serce wilijny nocë tekst: T. Fópka, mùzyka: J. Stachùrsczi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Zôs, jak wiedno, pierszi gwiôzdë w òknie szukóm, chtërnã chtos mô w niebny chëczë zapôloné. Czëjã zôpôch grzëbny zupë, grochòt statków, wnetka stół mdze na wieczerzã zastawiony. Ref. Prawie tedë czëc je swiãti nocë tón, bicé serca, chtërno wnetka przeńdze w zwón, co ògłosy wszëtczim lëdzóm: Żëje Pón! W Alleluja kòlãdowi spiéw zamieni. Przińdze gwiôzdór, dô darënczi grzecznym dzecóm, czasã kòrbacz je w robòce ù nipòcëch. Gòdné drzéwkò w nórce swiécy swòjim blôskã, chtëren òdżin w lëdzczich sercach mô zniéconé. Ref. Prawie … (Żelë bãdze chãc na spiéwanié kòlãdë, to melodiô je na platce „Kaszëbi na Gòdë”). 6. Rozdanié kôrtów robòtë. Tłomaczenié słów tam zapisónëch i pòdsztrëchniãcé tëch, chtërne parłãczą sã z Gòdama. 1. STRZODA 2. KNÔP 3. DANKA 4. ZYMK 5. JASTRË 6. BÙKSË 7. GWIÔZDÓR 8. DARËNCZI 9. GÒDNIK 10. BIAŁKA 11. KÙR 12. KÙGLA 13. JEZËSK 14. MIECH 15. ZESZIWK 16. BRZËCH 17. KÒLÃDA 18. CZWIKŁA 19. PASTÉRZ 20. BLIWK 21. KÙMK 22. SNIÉG 23. GWIÔZDA 24. ŻËCZBA II 25. LIŃCUCH NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” STRZÉDNÉ KLASE SPÒDLECZNY SZKÒŁË 7. Jigra bingò. Kôrta dlô kòżdégò szkòłownika – 9 pól, do tegò 12 òbrôzków, z chtërnëch 9 wëbrónëch kòżdi kładze na swòji kôrce. Pózni ùczniowie pòsobicą gôdają głosno pòzwë òbrôzków ze swòji kôrtë, a kòżdi, chto ù se mô nen òbrôzk, òdkłôdô gò na bòk. Wëgriwô nen, chto pierszi òczëscy kôrtã, grajemë do piãc razy (za wëgranié kòżdi ùczéń mòże dostac 1 pùnkt). 8. Robòta dodóm: Nôleżi wklejic do zesziwka òbrôzczi z jigrë bingò i je pòdpisac pò kaszëbskù. 9. Rozdanié przez Gwiôzdora darënków, chtërne są nôdgrodą za pùnktë i robòtã na ùczbie. Słowizna do òbrôzków: Gwiôzdór, nótë, Jezësk, gwiôzda, danka, kùgla, kôrtka, kùmk, miech, snieżónka, dôrënczi, pastérz BINGÒ NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” III GÒDOWÉ PRZËSTROJËNCZI Alicjô Serkòwskô Pajac na dankã 4. Z krepinë òdcynómë prosti sztëczk szeroczi na 5 cm. 5. Sztëpówką z nawlokłą nitką przecygómë przez rańt papióra. Materiałë • • • • • • • Wëdmùchónô skòrëpka jôjka. Farwny papiór na czôpkã. Farwnô krepina na kòlnérz. Kòl 50 cm kòrdónka abò wełniany nitczi. Sztëpówka i pôcórk. Czôrny marker. Papiórowi rãcznik, lepiszcze i sztëczk watë na pómpelk. 6. Scygómë kùńce nitczi i môrzczimë papiór, tak pòwstôwô kòlnérz dlô pajaca, kùńce nitczi wiążemë. Wëkònanié 1. Z natłëkłégò z dwùch strón jôjka wëdmùchiwómë żôłtkò i biôłtkò. 2. Wëdmùchóną skòrëpkã jôjka dokładno wëcérómë papiórowim rãcznikã. 3. Robimë dlô pajaca czôpeczkã z farwnégò papióra a) òdcynómë papiór wedle sztôłtu i miarë jak niżi na malënkù, 9 cm c 10 cm os jn ré sz 4 cm 14,5 cm b) zwijómë papiór w stóżk, chòwającë czëpk we westrzódkù czôpczi, a szréjnosc bãdze tëłã czôpczi, pùnktë b i c sklejiwómë – bãdą òne tëłã czôpczi. IV NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” 7. Robimë kùlkã z watë na pómpelk do czôpczi. 8. Nawlôkómë nitkã w sztëpówkã i parłãczimë wszëtczé dzéle w jedno a) na kùńc nitczi nawlôkómë pôcórk, b) na to wcygómë kòlnérz, c) przetikómë sztëpówkã przez wëdmùchóną skòrëpkã, d) prowadzymë nitkã przez czôpkã, e) czôpkã lepimë do skòrëpczi jôjka, f) nitkã dali prowadzymë przez pómpelk z watë, g) robimë zôdzerzgã do zawiészeniô pôcórk je we westrzódkù, pòd dzurką w skòrëpce 9. Na kùńcu malëjemë pajacowi markerã òczë, nos i gãbã. 10. Wiészómë przëstrojënk na dance. MÙZYCZNÉ SZTÔŁCENIÉ Tómk Fópka Za ną Gwiôzdą Wstajôj, Tóna! Cos sã dzeje! Bùten mòcno cos bùgrëje… Widno, jakbë słuńce wzeszło Nëże, chłopie! Wcygnij kòszlã! Wnetka pasturzowé karno Zdrzi na gwiôzdã jak latarniã A bidlątka w nocë cemżą Prosto w lëdzką szkòdã lézą… – Tądka, tądka – za nym widã! Genk zakrziknął a wpôdł w régã Szlë na ùszrôc przez las, pòla Za ną gwiôzdą, co jich wòła. Jaż kùreszce krótkò Pùcka Stanã jasnosc, a wkół kùmka Zebra sã pasturków grónkò I zaspiéwa: Witôj, Królkù! Gloria in excelsis Deo! Òbzérają sã za chòwą… I pò Bòga pòchwôlenim Wrócëlë do krów paseniô. NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” V HISTORICZNÉ SZTÔŁCENIÉ Dark Szëmikòwsczi Żëcé i dzejanié Floriana Cenôwë (dzél 3) Céle ùczbë Pò skùńczenim ùczbë szkòłownik rozmieje: • pòdac title czile dokazów Floriana Cenôwë, jaczé pòwstałë w drëdżim cządze XIX wiekù, • przedstawic dzejania F. Cenôwë dlô rozwiju kaszëbsczi pismieniznë, • pòsłużëc sã historiczną kartą. Metodë robòtë • dzejanié z dërżéniowim tekstã, diskùsjô, wëłożënk a téż parłãcze z rusczima, czesczima i pòlsczima ùczałima. Pòstãpno szkòłownicë analizëją materiałë z dodôwków 1 i 2 (cw. 1–7). 3. Szkólny dôwô bôczënk na prôwdã ò tim, że to Cenôwa je ùsôdzcą kaszëbsczégò pisënkù i aùtorã pierszi kaszëbsczi gramaticzi. Pòdczorchiwô téż, że Cenôwa zajimôł sã sprawama zrzeszonyma z gòspòdarką – miôł dejã założeniô stowôrë rzemiãsniczo-przemësłowi. Szkòłownicë analizëją tekst z dodôwka 3 (cw. 8–9). 4. Na zakùńczenié ùczbë szkólny podczorchiwô aktualnotã programù F. Cenôwë. Didakticzné pòmòce 5. Domôcô robòta – cw. 10 i 11, a téż dlô chãtnëch – 12. • karta, dërżéniowé tekstë (dodôwczi 1–3) Bibliografiô • • • Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950. Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982. Treder J., Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk 2005. CYG ÙCZBË 1. Pòwtórzenié wiadomòsców na témã dzejaniów Cenôwë w latach 40. XIX stolecégò. 2. Szkólny przedstôwiô dzejania F. Cenôwë od lat 50. XIX wiekù, czedë to òstateczno ùsztôłtowałë sã jegò pòzdrzatczi, do smiercë w 1886 rokù. Krótkò òmôwiô nôwôżniészé jegò dokazë, jaczé pòwstałë w tim cządze, VI NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” DODÔWCZI Dodôwk 1: Cenôwë wskôzczi dlô Kaszëbów (F. Cenôva, Zvéczaje é wòbéczaje Kaszébskosłovjnskjèho narodé, „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé”, t. 1, z. 1, nr 6, 1866, s. 97–98). Mòwa naszô kaszëbskò-słowińskô je dzys bezmała ta sama, co przed tësącã ë wicy latami, bò ji nie wëpaczëlë ùczony papùgòwie, le jã prosti lud przechòwôł. (…) Ale wstid ë sromòta wszëtczim Kaszëbóm, chtërny, zrobiwszë w nôùkach pòstãpë, w swòje włôsné gniôzdo (…) smrodzą, a sława ùczonym pòbratimcóm Mòskalóm ë Czechóm, co niejedno dzéłkò ò mòwie kaszëbsczi napiselë ë delë drëkòwac. Ju je wiôldżi czas, abë żóden Kaszëba sã nie wstidzył pò kaszëbskù gadac; bò chtëren to robi, ten gwësno nigdë nie pòmëslôł, że òn je zbójcą przecywkò swòjim starszim, òn je zbójcą przecywkò swòjim bracóm ë sostróm, że òn je zbójcą przecywkò swòjim krewnym ë przëjacelóm lat dzecynnëch; jednym słowã, że òn je zbójcą przecywkò swòjémù nôrodowi. HISTORICZNÉ SZTÔŁCENIÉ Dodôwk 2: Kaszëbizna F. Cenôwë (J. Treder, Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk 2005, s. 78, 80, 111, 113). Mòdłã dlô kaszëbiznë w jegò pismieniznie stôł sã w prosti spòsób pòlsczi lëteracczi jãzëk, tedë ju m.jin. lëterackô kaszëbizna Cenôwë je mòckò spòlaszonô. (…) Pisënk m.jin. miôł wiôldżi cësk na ògrańczenié pòczëtnoscë jegò pismionów, ale równoczasno béł òn wiedno dërżéniowim spòsobã rozszlachòwaniô jegò jãzëka òd kaszëbsczégò. (…) Jegò kaszëbizna reprezentëje mòwã inteligenta – Kaszëbë, wësztôłconégò na pòlaszëznie, czedë dorazno, w gwësnym sztërkù przechôdô òn na swòjã domôcą gôdkã. (…) I to prawie bëło przëczëną, że Kaszëbi nie rozmielë jegò broszurów, a pòsobnicë pisaniô pò kaszëbskù nie przëstojiwelë deji jegò jãzëka. (…) Rozmieje sã, że wôżné bëło to, ò czim pisôł i rozprôwiôł. Ju nié tëli béł to fòlklor czë ò fòlklorze, ale ò pòlitice i filozofii, dzejach i etnografii, medicynie itd. Dodôwk 3: Wëjimk statutu Towarzëstwa Rzemiãsniczo-Przemësłowégò kaszëbskò-słowińsczégò nôrodu (1866 r.) (F. Cenôva, Kjlka słóv wò kaszébsko słovjnskjm narodze é wò zavjązanju Tovarzésztva rzemjęsnjczo-przemésłovèho, „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé”, t. 1, z. 1, nr 3, 1866, s. 47). §8 Jãzëk Rozprawë na pòsedzeniach mdą sã toczëc w kaszëbskòsłowińsczi mòwie; równak do pisma Towarzëstwa mdą przëjmòwóné òbwieszczenia ë w jinszich narzeczach słowiańsczich. CWICZËNCZI czégò nastawieniô. Czë jegò òdniesenié do „zbratińców Mòskalów” mògło zwëskac aprobatã pòlsczich strzodowiszczów? 3. Wëwidnij, za czim bë mielë – wedle Cenôwë – zgrôwac Kaszëbi. Jak pòzwôł tëch, co nie chcą jic w pòkôzónym przez niegò czerënkù? Jak wedle twòjégò pòzdrzatkù dzysdniowé pòkòlenié Kaszëbów zjiscywô wskôzë Cenôwë? Na spòdlim materiału z dodôwka 2: 4. Òbjasnij, co mògło bëc jedną z przëczënów môłégò zainteresowaniô Kaszëbów dokazama Cenôwë. 5. Wëliczë zôkrãża żëcégò spòlëznowò-pòliticznégò a téż nôùczi, jaczich tikało sã kaszëbskòjãzëkòwé ùtwórstwò Cenôwë. Na spòdlim materiału z dodôwków 1 i 2 a téż jinszi wiédzë: 6. Pòdôj jeden przikłôd z zôkrãżégò leksyczi, co bë zòbrazowôł scwierdzenié dzysdniowégò badérë, że „lëterackô kaszëbizna Cenôwë je mòckò spòlaszonô”. 7. Pòdôj òbrëmią kùlturë (np. nôùka, lëteratura, religiô), w jaczi w cządze slédnëch 150 lat pòwstało nôwicy tekstów w kaszëbsczim jãzëkù. Na spòdlim materiału z dodôwka 3, a téż jinszi wiédzë (np. historicznô karta): 8. Pòdôj pòzwã kraju, do jaczégò nôleżałë Kaszëbë na zôczątkù drëdżi pòłowë XIX stolecégò, a téż je- gò ùrzãdowi jãzëk. Czë Cenôwa przëjął tã mòwã w dzejaniach ùdbóny stowôrë? Na spòdlim materiału z dodôwka 1 a téż jinszi wiédzë: 1. Òmówi nastawienié Cenôwë do wësztôłconégò dzéla kaszëbsczi spòlëznë. Jaczé mògłë bëc przëczënë taczégò stanowiszcza? 9. Wëwidnij, w nawleczenim do pòzdrzatków Cenôwë, czemù w statuce je gôdka ò „narzeczach”, a nié ò „jãzëkach” słowiańsczich. 2. Przedstawi stanowiszcze Cenôwë wzglãdã rusczich i czesczich ùczałëch. Wëwidnij òrãdze przëjimaniô ta- Tłomaczenié scenarnika i dodôwka 2, i téż ùterôczasnienié pisënkù w tekstach Cënôwë Danuta Pioch. NAJÔ ÙCZBA, NUMER 10 (72), DODÔWK DO „PÒMERANII” VII GRAMATIKA Hana Makùrôt Słowòbùdowizna jistników. Jistniczi òdznankòwnikòwé Dzél 5 Deriwatë jistnikòwé mòtiwòwóné przez znankòwniczi òbjimają taczé kategórie, jak: pòzwë abstrakcyjnëch znanków; pòzwë kònkretnëch przedmiotów, dlô jaczich przirodnô je òkreslonô znanka, i pòzwë subiektów, dlô jaczich przirodnô je gwësnô znanka. Pòzwë abstrakcyjnëch znanków – to przesztôłcenia znankòwników w jistniczi; deriwòwóné są òne za pòmòcą nôslédnëch sufiksów: -ota (-òta), np.: nipòcota, redota, nagòta, lëchòta, krëchòta, gòrzkòta, zgniłota, żëcznota, piãknota, bëlnota, wòlnota, niemirnota, gwësnota, strasznota, dzywnota, pòbòżnota, próżnota, starota, dobrota, mądrota, szczërota, czekawòta, prawòta, chcëwòta, ùtcëwòta, pòtcëwòta, niegòdzëwòta, żëczlëwòta, niesprawiedlëwòta, strachlëwòta, szczeslëwòta, snôżota, miłota, pòczestnota; -izna || -ëzna – za pòmòcą tegò fòrmantu ùrôbiô sã pòzwë abstrakcyjnëch znanków òd domôcëch spòdlów, np.: cëszëzna, drożëzna, grëbizna, gòlëzna, nagòcëzna, proscëzna, sëszëzna, sërowizna, sëwizna, zdłużëzna, lepizna, mòczëzna, zamòczëzna, słonizna, przër.: słony, słabizna, starzëzna, gòtowizna, nipòcëzna, ùparcëzna, gòrszczëzna ‘gòrzkòta’, nadżélëzna, zëmizna, ale téż mògą bëc òne twòrzoné òd cëzëch słowòbùdowiznowëch spòdlów: bestialëzna, pesymizna, òptimizna, hùmanitarëzna, indiwidualëzna, tragizna, altruizna; -osc (-òsc), np.: wstëdlëwòsc, ùtcëwòsc, skrëtosc, òstróżnosc, szëkòwnosc, nôbòżnosc, sławnosc, pòczestnosc, wëdatnosc, strasznosc, nielusosc, zôzdrosnosc, nieprzezórnosc, wiérnosc, zuchternosc, czôrnosc, niedowinnosc, skrómnosc, ùczinnosc, wòlnosc, rzetelnosc, niewdzãcznosc, dalecznosc, złosc, cepłosc, zgniłosc, niesmiałosc, małosc, chùtkòsc, mitkòsc, dzyrskòsc, snôdkòsc, cëchòsc, wiôlgòsc; -stwò, np.: ùbóstwò, chcywstwò, skąpstwò, głëpstwò, niepòsłëszeństwò, pòdobiéństwò, zgniélstwò, niegòdzélstwò, òkrucélstwò. Pòzwë kònkretnëch przedmiotów, dlô jaczich przirodnô je gwësnô znanka – ùsôdzóné są za pòmòcą nôslédnëch sufiksów: -izna || -ëzna, np.: bielëzna, czarnizna, gãscëzna, żôłcëzna ‘żôłti piôsk’, trëcëzna, płaszczëzna, nowaczëzna, môlëczëzna ‘môłé gbùrstwò’, wësoczëzna ‘pòle ùmôlowioné na wësoczi wiéch- rzëznie’, swòjszczëzna, gładzëzna ‘gładkô wiéchrzëzna mòrzô’, rzôdzëzna ‘cos rzôdczégò, rzôdkò pòtikónégò’, słodzëzna, słodczëzna ‘cos słodczégò’, cwiardzëzna ‘cwiardô ziemia z przëczënë dłudżi sëszë’, calëzna ‘całô rolô pòdzelonô miedzama’, malëzna ‘lëdze nisczégò rostu’, strëpielëzna ‘strëpiałi piéń’, łëselëzna ‘łësô głowa’, ceplëzna ‘cepłô wòda VIII przë sztrądze’, mòkrzëzna ‘kalëszcze na drogach i łąkach’, swiéżëzna ‘1. swiéżô zymkòwô ògrodowizna, 2. swiéżé ùszlachtowóné miãso’, lëbizna ‘niebrzadné pòle’, przër. lëbi ‘słabi, wërosłi bez słuńca’, dzurawizna ‘dzurawô zacha’; -ina || -ëna, np.: równina, czôrnina, drobina, nizëna. Pòzwë subiektów, dlô jaczich przirodnô je gwësnô znanka – òbjimają nié leno neùtralné pòzwë subiektów, ale téż pòzwë, dlô jaczich przirodné je emòcjonalné ùprocëmnienié, pòzytiwné abò negatiwné. Niechtërne z fòrmacjów przënôlégającëch do ny kategórii mògą miec dëbeltną, znankòwnikòwą i jistnikòwą mòtiwacjã, le znankòwnikòwô mòtiwacjô je wiedno barżi pierwòsznô, bò w nym drëdżim przëtrôfkù spòdla jistnikòwé wiedno pòchôdają téż òd znankòwników. Pòzwë subiektów, dlô jaczich przirodnô je jakôs znanka, a chtërne mòtiwòwóné są przez znankòwniczi, ùrôbiô sã w kaszëbsczim jãzëkù za pòmòcą nôslédnëch sufiksów: -c, np.: slépc, falsziwc, nieszczesliwc, szczesliwc, gòrliwc, niecerpliwc, òbrzëdliwc, strachòbliwc, niegòdzywc, zapalcziwc, nieùtcywc, ùtcywc, niepòcywc, chcywc, pòpãdliwc, òsobliwc, kòszlawc, strachòbliwc, czekawc; -ôk, np.: dzëwôk, chcëwôk, prostôk, ùmierlôk, zmierlôk, biédôk; -k, np.: stark, slépk ‘slepi człowiek’; -ik, np.: niewdzãcznik, ùłómnik ‘człowiek ùłómny’, samòtnik, pòbóżnik; -nik, np.: nipòcnik, ùpartnik; -élc, np.: ùmiartélc, zmiartélc, czekawiélc, kòszlawiélc, ùpartélc, chitrzélc, òbarchniélc, zgniélc, głëchélc, młodzélc, rudélc, szadélc, chcëwélc; -ulc (-ùlc), np.: strachùlc, nagùlc ‘nadżé dzeckò’, grëbùlc ‘człowiek grëbi’, slépùlc, chcëwùlc, czekawùlc; -ulk (-ùlk) grëbùlk ‘człowiek grëbi’, nagùlk ‘nadżé dzeckò’, chcëwùlk; -ôl, np.: garbôl, brzëdôl, długôl, chcëwôl; -ôcz, np.: chcëwôcz, długôcz, głodniôcz; -éla, np.: cwardzéla ‘człowiek cwiardi’, głëpiéla, nadżéla ‘na- dżé dzeckò’, zgniéla; -éra, np.: głupéra; -och, np.: zmiartoch, ùpartoch, chitroch, cemnoch, zgniélcoch; -uch, np.: staruch, głodniuch; -uszk (ùszk) || -ëszk, np.: nagùszk, grëbùszk, staruszk, krzëwùszk; -iszk, np.: głupiszk, młodiszk; -oszk, np.: mądroszk; -is, np.: dzywnis, czôrnis, głodnis, zgnilis; -as, np.: dzëwas, grëbas. Redakcjô: Danuta Pioch / Projekt i skłôd: Maciej Stanke / Òbrôzczi: Joana Kòzlarskô / Wespółrobòta: Róman Drzéżdżón, Hana Makùrôt, Janusz Mamelsczi
Podobne dokumenty
Jesiań, Wszitke Śłante ji Zaduszki
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można
składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: pr...
prof. Jerzy Samp (1951–2015)
Pamiętajmy o nich i o innych ludziach, którzy działali w czasach, gdy kaszubski zamek znajdował się głęboko pod powierzchnią. Dzisiaj zbieramy owoce
ich ciężkiej pracy.
Marika Jocz (Najô Ùczba)
Lipiec-Sierpień 2013
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail:
[email protected]
Kaszubski teatr s. 3–13
W dawnych czasach, kiedy nie znano lodówek, mięso wędzone zimą
spożywano przez całe lato.
Gęsi to zwierzęta, które hodowane były dawniej na Pomorzu, w tym
także na Kaszubach w bardzo dużych ilościa...
Lipiec-Sierpień 2012
z prof. Jerzym Trederem, który w tym roku obchodził 70. urodziny, a 30 września
uroczyście zakończy pracę na Uniwersytecie Gdańskim. Na szczęście zapewnia,
że pracę dla kaszubszczyzny będzie kontyn...
