Prawo sąsiedzkie w świetle papirusów z Egiptu grecko

Prawo sąsiedzkie w świetle papirusów z Egiptu grecko-rzymskiego
Aneta Skalec
Streszczenie
Celem prezentowanej pracy doktorskiej jest odtworzenie i analiza kształtowania się prawa
sąsiedzkiego w Egipcie ptolemejskim i rzymskim (od podboju przez Aleksandra Wielkiego po
podbój arabski) w oparciu o źródła praktyki, jakimi są papirusy w kilku językach – przede
wszystkim greckim i demotycznym, ale z odwołaniami także do tych napisanych po koptyjsku i
arabsku. Wśród nich możemy wyróżnić petycje, akty sądowe, instrukcje oraz raporty urzędników,
kilka zbiorów praw i edykty prefektów, a także różnorodne kontrakty – umowy kupna-sprzedaży,
najmu czy podziału własności, w których zazwyczaj jedynie niewielkie fragmenty czy
poszczególne klauzule zawierały odniesienia do relacji sąsiedzkich.
Praca stanowi pierwsze kompleksowe i wyczerpujące opracowanie bogatego, acz
rozproszonego i mocno zróżnicowanego materiału papirusowego dotyczącego prawa sąsiedzkiego
w Egipcie ptolemejsko-rzymskim. Szeroki zakres chronologiczny i językowy badanego materiału
ma na celu wskazanie pochodzenia poszczególnych instytucji prawnych, ich kształtowania się i
zmian jakim ulegały one w czasie. Na podstawie przeprowadzonej analizy możliwe było
stwierdzenie istnienia wyraźnej kontynuacji pomiędzy okresem ptolemejskim i rzymskim, jeżeli
chodzi o charakter prawny instytucji prawa sąsiedzkiego znajdujących wyraz w dokumentach, co
wskazuje na ich wcześniejszy niż rzymski rodowód. Wywodziły się one zatem z wcześniej
obowiązujących na tym terenie praw – greckich oraz egipskiego i także po podboju rzymskim,
pomimo że prawo rzymskie dysponowało rozbudowanym systemem instytucji z zakresu prawa
sąsiedzkiego, w papirusach nie widać zasadniczo zmian, które można by uznać za jego wpływy na
praktykę prawną w Egipcie. Wypracowane uprzednio i utrwalone instytucje nie były zatem
zmieniane przez nowe władze. Spełniały one bowiem dobrze swoje funkcje, odpowiadając
lokalnym warunkom, a dodatkowo pod wieloma względami były one podobne do rozwiązań
rzymskich.
Dokładne i pewne przypisanie poszczególnych zagadnień z zakresu prawa sąsiedzkiego do
praw greckich czy egipskiego funkcjonujących na terenie Egiptu nie jest łatwe, ani też zawsze
możliwe z powodu niedostatecznego materiału porównawczego. Wydaje się jednak, że
przynajmniej pewna część rozwiązań stosowanych w Egipcie w czasach faraońskich i tych znanych
prawu greckiemu była analogiczna czy też różniła się jedynie nieznacznie, co pozwalało na ich w
miarę bezbolesne współistnienie. Część rozwiązań zdaje się mieć natomiast egipski rodowód, ale
niewykluczone, że zagadnienia te były regulowane także przez prawa greckie, które doznały
istotnych modyfikacji pod wpływem lokalnych, egipskich uwarunkowań, w ramach których
musiały funkcjonować, co jest szczególnie widoczne w przypadku kwestii związanych z irygacją.
Warto wskazać, że wiele rozwiązań z zakresu prawa sąsiedzkiego znajdujących odbicie w
papirusach właściwych było nie tylko dla tego kraju, ale także dla innych praw antycznych –
rzymskiego czy praw Wschodu. Przemawia to za uniwersalnym charakterem dużej części
rozwiązań stosowanych w Egipcie, wynikającym z ogólnoludzkiego rodzaju problemów i potrzeb z
jakimi musiały się zmierzyć antyczne społeczności dla zapewnienia w miarę pokojowego
współżycia oraz jak najszybszego rozwiązywania problemów pomiędzy sąsiadami.
Cała praca podzielona jest na wstęp, jedenaście rozdziałów, zakończenie, cztery apendyksy
oraz zaopatrzona jest w bibliografię, spis ilustracji oraz indeks źródeł. W kolejnych rozdziałach
przeanalizowane są poszczególne problemy i instytucje prawne związane ze stosunkami
sąsiedzkimi. Uporządkowane są one według kryterium przedmiotowego, opierającego się na fakcie
powiązania danego zagadnienia z sąsiedztwem gruntów lub też budynków.
Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do charakteru źródeł papirusowych i zagadnienia
pluralizmu prawnego w Egipcie ptolemejsko-rzymskim istotnego z punktu widzenia prawa
sąsiedzkiego. W rozdziale drugim przeanalizowany został spór o granice, stanowiący jeden z
podstawowych konfliktów pomiędzy sąsiadami. Rozdział trzeci poświęcony jest szkodom
wyrządzanym przez zwierzęta w uprawach. Rozdział czwarty i piąty dotyczą zagadnień związanych
z wodą, która w Egipcie rolniczo całkowicie uzależnionym od wylewów Nilu, odgrywała
zasadniczą rolę. Rozdział czwarty poświęcony jest sporom dotyczącym zalewania sąsiednich
terenów czy też blokowania dopływu do nich wody na skutek działań sąsiadów, a w rozdziale
piątym zostało omówione zagadnienie prowadzenia wody przez cudzy teren oraz kwestia
współpracy sąsiadów przy utrzymaniu systemu irygacyjnego.
Rozdział szósty dotyczy zapewnienia dostępu do nieruchomości, kwestii odnoszącej się w
Egipcie nie tylko do gruntów, ale także budynków. Kolejne cztery rozdziały poświęcone są
natomiast zagadnieniom związanym z sąsiedztwem budynków. W rozdziale siódmym poddany
został analizie problem powstrzymywania prac budowlanych prowadzonych na terenie sąsiednim, a
w rozdziale ósmym rozważana jest kwestia zabezpieczania przed szkodami grożącymi z
sąsiedniego budynku. Kolejny rozdział (dziewiąty) dotyczy ścian działowych – kwestii ich
własności, kosztów utrzymania oraz rozwiązywania sporów, a w dziesiątym analizie poddany został
dostęp światła do budynków. Ostatni rozdział poświęcony jest prawu pierwokupu przysługującemu
sąsiadom w przypadku sprzedaży nieruchomości.
Każdy rozdział rozpoczyna się krótkim wprowadzeniem przybliżającym badane zagadnienie
i przedstawiającym charakterystykę źródeł, którymi dysponujemy. Zasadnicza część, zawierająca
analizę materiału papirusowego, jest bogato ilustrowana tekstami źródłowymi wraz z ich
tłumaczeniami, w celu ukazania problemu na przykładach. W przypadku zagadnień znajdujących
wyraz przede wszystkim w petycjach, odtwarzana jest na ich podstawie procedura, a więc
zaangażowani urzędnicy, podejmowane przez nich środki oraz żądania i oczekiwania stron i
sposoby ich zaspokojenia. W przypadku zagadnień znajdujących odbicie w pierwszej kolejności w
kontraktach, odtwarzany jest przede wszystkim charakter prawny instytucji, okoliczności które
prowadziły do zawierania stosownych porozumień czy współpracy pomiędzy sąsiadami. Następnie
obraz wynikający z analizy papirusów zestawiany jest w poszczególnych rozdziałach z
uregulowaniami danego problemu znanymi z innych praw antycznych – egipskiego, greckiego,
bliskowschodnich i rzymskiego, co służy ustaleniu rodowodu poszczególnych instytucji z zakresu
prawa sąsiedzkiego, ale także ukazaniu podobieństw czy różnic w rozwiązywaniu różnego rodzaju
zagadnień pomiędzy różnymi prawami antycznymi. Wnioski z analizy prawnej są konfrontowane w
pracy także z pozostałościami archeologicznymi oraz wiedzą, na temat warunków naturalnych
panujących w Egipcie. Służy to osadzeniu instytucji prawnych w szerszym kontekście kulturowym
i środowiskowym, zbadaniu w jakim zakresie warunki, w których funkcjonuje prawo wpływają na
jego kształt oraz zaobserwowaniu odbicia prawa w pozostałościach materialnych.
Praca wzbogacona jest o cztery aneksy zawierające wykaz źródeł papirusowych w układzie
chronologicznym, dotyczące sporu granicznego, szkód wyrządzanych przez zwierzęta, szkód w
systemie irygacyjnym i szkód spowodowanych przez zawalenie się budynku. Dodatkowo zawiera
ona bogaty materiał ilustracyjny, na który składają się plany stanowisk i budynków odkrytych
podczas prac archeologicznych, schematyczne rekonstrukcje nieruchomości odtwarzane na
podstawie papirusów itp., które obrazują zagadnienia prawne analizowane w rozprawie, ułatwiając
ich wyjaśnienie.