dla młodzieży - uczestników projektu systemowego

MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ
w Mikołajkach
WYJAZD EDUKACYJNY
„Moja mała ojczyzna”
dla młodzieży - uczestników projektu systemowego
„Integracja, aktywizacja, praca 2010 r.”
Opracowanie i prowadzenie wyjazdu: J. Maliszewski
Mikołajki – sierpień 2010 r.
Projekt systemowy „INTEGRACJA, AKTYWIZACJA ,PRACA” finansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ w Mikołajkach
SZTYNORT - Pałac rodu Lehndorff
W Sztynorcie znajduje się XVII-wieczny pałac rodu Lehndorff. Częstym gościem był tam
biskup Ignacy Krasicki, który miał ponoć powiedzieć hrabiemu Heinrichowi Lehndorffowi, że
"Kto ma Sztynort, ten posiada Mazury". Do końca XIX w. była tam stadnina koni krwi
arabskiej.
Od roku 1572 do 1945 Sztynort był główną siedzibą rodową Lehndorffów, jednego z
potężniejszych rodów szlachty pruskiej. Lehndorffowie pochodzili z rodu Stango,
zamieszkującego jeszcze w czasach przedkrzyżackich ziemię chełmińską. W czasach
krzyżackich miejscowość nazwano Legendorf a.członkowie rodu, sprzyjający Krzyżakom,
zaczęli nazywać się von Legendorf, potem Lehndorf i.Lehndorff. Dzisiejsza nazwa Sztynort
wywodzi się z niemieckiego Steinort co oznacza w wolnym tłumaczeniu kamienny róg.
Nazwa prawdopodobnie wzięła się od znanej żeglarzom kamienistej mielizny na jez. Dargin
obecnie zwanej Kamieniami Sztynorckimi.
Zachowana do dnia dzisiejszego rezydencja rodowa Lehndorffów powstawała wieloetapowo.
Pierwszy pałac usytuowany w innym miejscu uległ zniszczeniu w XVI wieku. Drugą budowlę
wzniesiono w latach 1554-1572, jej ślady pozostały w dolnych partiach głównego korpusu
budowli (plan prostokąta zbliżonego do kwadratu, podział na trzy trakty, piwnice sklepione
krzyżowo i kolebkowo). Budowę właściwego pałacu z wykorzystaniem murów
fundamentowych starej, podupadłej budowli, przeprowadziła Maria Eleonora von Dönhoff w
latach 1689-1691. Wzniesiono dwukondygnacyjną budowlę z niewielkim ryzalitem na osi
fasady zwieńczonym wysokim, spłaszczonym naczółkiem, a całość przykryto
czterospadowym, stromym dachem o bardzo skomplikowanej, trzykondygnacyjnej
konstrukcji więźby dachowej. Układ wnętrz pozostał trójtraktowy. W wielkiej sieni znalazły
się reprezentacyjne, dębowe schody. Wnętrza ozdobiły polichromowane, drewniane stropy,
sztukaterie, malowane olejno plafony, dekoracyjne kominki i piece. W tym samym czasie
wzniesiono otaczające pałac dwa ciągi budynków gospodarczych z bramą przejazdową,
tworząc wewnętrzny dziedziniec, z widokiem na Jezioro Sztynorckie.
Od północy pałac okalał rozległy park. Był to na owe czasy jeden z największych parków,
osiemnastohektarowy - z wytyczonymi regularnie alejami dębowymi, bogatymi parterami
kwiatowymi w pobliżu pałacu, ciekawymi gatunkami drzew, krzewów - ozdobiony parkowymi
rzeźbami. Na polanie parkowej, na osi elewacji ogrodowej stał zegar słoneczny wykonany w
1741 roku.
W XIX wieku miała miejsce znaczna przebudowa zespołu i przede wszystkim rozbudowa
pałacu. Rozebrano zabudowania gospodarcze otaczające pałac, a wykorzystując mury
fundamentowe dawnego browaru wzniesiono spichlerz, stojący do dziś. Do głównego
budynku dobudowano dwa skrzydła, rozciągając pałac wzdłuż. Zmieniono szczyt ryzalitu
fasady, przekształcając go w stylu neogotyckim. Od ogrodu do naroży dobudowano
alkierzowe wieże. W parku na końcach alei dębowej równoległej do pałacu wzniesiono od
wschodu neoklasycystyczną herbaciarnię, a od zachodu neogotycką kaplicę.
Od lipca 1941 r do 20 listopada 1944 r. w Sztynorcie przebywał Joachim von Ribbentrop minister spraw zagranicznych Rzeszy. Hrabia Henryk von Lehndorff - właściciel pałacu - mógł
wtedy zamieszkiwać tylko w jednym jego skrzydle.
Podczas działań wojennych w 1945 roku Sztynort nie uległ zniszczeniu. Do początku 1947
roku była tu kwatera wojsk radzieckich oraz punkt zborny zwożonego z bliższych i dalszych
okolic mienia, przeznaczonego do wywiezienia na wschód. Po odejściu wojska resztki
dawnego wyposażenia pałacu zostały zabezpieczone przez olsztyńskie muzeum. W chwili
obecnej, niejednokrotnie już zmieniający się, prywatni właściciele obiektu nie są w stanie
unieść kosztów przywrócenia do życia tego przepięknego miejsca.
Projekt systemowy „Integracja, aktywizacja, praca”, finanansowany ze środkow Unii Europejskiej w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz samorządu Gminy Mikołajki.
2
MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ w Mikołajkach
Warte zobaczenia jest także zdewastowane mauzoleum Lehndorffów w kształcie
ośmiobocznej rotundy o sklepieniu gwiaździstym. Obiekt znajduje się na półwyspie pomiędzy
jeziorem Sztynorckim, a jeziorem Łabap.
Kaplica rodowa wybudowana została w 1858r. W podziemnej części spoczywały trumny ze
szczątkami zmarłych członków rodu. W czasie wojny, a może po jej zakończeniu kaplica i
cmentarz uległy kompletnemu zniszczeniu.
Reszel - Zamek Biskupów Warmińskich
Na całym 6 km odcinku ze Świętej Lipki do Reszla zwraca uwagę 15 barokowych kapliczek
drogi różańcowej, pochodzących z 1743 roku, zlokalizowanych niemal naprzemienne po
obydwu stronach drogi. Wszystkie, zbudowane w tej samej konwencji, zawierają
płaskorzeźby drogi krzyżowej, przy których odmawiano modlitwy różańca podczas częstych
niegdyś pielgrzymek z Reszla do Świętej Lipki,.
W 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie
nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę.
Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247
gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Kolejne umocnienia krzyżackie zostały
pobudowane dwa lata później i przetrwały do 1261. W tym roku wybuchło II powstanie
pruskie. Załoga krzyżacka sama zniszczyła gród i wycofała się najprawdopodobniej do
pobliskiego Braniewa. Powstanie upadło w 1273.
Już w 1243 papież Innocenty IV zlikwidował biskupstwo pruskie i ustanowił na tych ziemiach
diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. Na mocy tego postanowienia,
dwie trzecie ziem z każdej diecezji miało należeć do zakonu krzyżackiego, a jedna trzecia do
biskupów. Przez ciągłe walki powstańcze, najazdy jaćwińskie i litewskie, ziemie wokół Reszla
wraz z strażnicą mogły przejść pod panowanie biskupie w 1275. Reszel już w 1254. przypadł
biskupowi warmińskiemu - w dokumentach wymieniany jako "castrum Ressel"
W 1300 mieszczanie z pobliskiego Braniewa założyli przy strażnicy osadę handlową. Jej
szybki rozwój pozwolił kapitule warmińskiej i wójtowi biskupiemu Henrykowi z Lutr na
wystawienie 12 lipca 1337 przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim. Pierwszym
sołtysem (burmistrzem) został braniewski mieszczanin Eleus. Miasto budowane było według
wcześniej ustalonego planu. Posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W
1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką,
Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po
Braniewie i Lidzbarku Warmińskim.
Po bitwie pod Grunwaldem Reszel przeszedł pod panowanie Władysława Jagiełły, ale jeszcze
jesienią 1410 przywrócono tu władzę zakonną. W 1440 Reszel przystąpił do Związku
Pruskiego założonego w Kwidzynie, jako jedno z miast założycielskich. Tajna Rada Związku
Pruskiego w dniu 4 lutego 1454 wypowiedziała posłuszeństwo władzom zakonnym. Dwa dni
później opanowano większość zamków krzyżackich i biskupich. Obroniły się tylko Malbork,
Sztum i Chojnice. Wojska zakonne rok później opanowały Reszel, przekazując miasto
biskupom warmińskim dopiero w 1462.
Po wojnie trzynastoletniej Warmia przeszła pod opiekę króla polskiego, a Reszel stał się
polskim miastem granicznym. Z inicjatywy bpa Łukasza Watzenrode (wuj Mikołaja
Kopernika) w 1505 roku rozpoczęto budowę nowych murów obronnych i fortyfikacji miasta,
które to umocnienia pomogły obronić miasto w 1520 r. podczas szturmu wojsk zakonnych.
Mieszczanie reszelscy dobrze prosperowali w wieku XV i XVI, ale największy rozkwit miasta
Projekt systemowy „Integracja, aktywizacja, praca”, finanansowany ze środkow Unii Europejskiej w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz samorządu Gminy Mikołajki.
3
MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ w Mikołajkach
nastąpił w okresie baroku. Pracowały tu liczne warsztaty malarskie i złotnicze. Sławni byli
rzeźbiarze, m.in Krzysztof Peucker (1662-1735) oraz rodzina Schmidtów.
Wojny polsko-szwedzkie nie spowodowały zniszczeń. Jezuici, wypędzeni z pobliskiego
Braniewa w 1631 przejęli zabudowania klasztorne pozostałe po zakonie augustianów i
utworzyli kolegium, w którym wykształciło się prawie 6 tysięcy absolwentów. W szkole
kształcili się katolicy i protestanci. Jednym z rektorów (w latach 1670-1673) był Mikołaj
Slaski. Kolegium w Reszlu miało mecenasa w królu Janie Kazimierzu, który utworzył fundusz
stypendialny dla jego uczniów. Na dobrach żywieckich ulokował 100 tys. zł (odpowiadało to
25% rocznych dochodów dominium warmińskiego), z których 6% rocznie przekazywano do
Reszla.
Rozwój miasta i zamożność mieszkańców pozwoliła na wykupienie w 1655 miasta spod
władzy biskupiej. Reszel w okresie baroku znany był jako miasto artystów. Zamek reszelski
był jedną z rezydencji ostatniego biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego. W owym
czasie w Reszlu funkcję proboszcza pełnił Marcin Krasicki – brat biskupa. Z Reszlem związany
był biskup Fabian Luzjański. Ojciec jego był burgrabią reszelskim. Przyszły biskup porwany
został przez podjazd krzyżacki z pobliskich Łężan. Krzyżacy pod murami Reszla zażądali
poddania miasta, szantażując, że zabiją dziecko, jeśli bramy miasta nie zostaną otwarte.
Dziecko zostało jednak odbite i obyło się bez otwierania bram miasta.
Po I rozbiorze Polski Reszel dostał się pod panowanie pruskie. Zamek został przekształcony
w więzienie oraz magazyn zboża i spirytusu. W latach 1806 i 1807 dwa kolejne pożary
mocno zniszczyły miasto. Prawie całe miasto spłonęło, ocalał m.in kościół gimnazjalny, jeden
z budynków kolegium, wikarówka oraz zamek. By odbudować miasto rozebrano część murów
obronnych, zamek został przekazany gminie ewangelickiej. Pomieszczenia w skrzydle
południowym zostały przekształcone w zbór. W 1816 r. ukończono budowę ratusza. Kolejne
lata to powolny upadek miasta, powodowany m.in. pożarami (w 1841 i 1917). W 1914r.
miasto zajęli Rosjanie. W 1917 spłonęła część kamieniczek przy rynku. Podczas II wojny
miasto nie doznało większych zniszczeń. W następnych dziesięcioleciach rozebrano ponad 30
zabytkowych budynków w obrębie starego miasta. Jeden z dwóch ostatnich
dziewiętnastowiecznych spichrzów (ul. Spichrzowa) zburzony został w 1985. Prace
rekonstrukcyjne zamku i historycznej zabudowy miasta rozpoczęły się w 1956, remont
generalny zamku został przeprowadzony w latach 1976-1985.
Zamek biskupów warmińskich - zbudowany w latach 1350-1401, na planie kwadratu, z
dziedzińcem wewnętrznym i krużgankami. Część mieszkalna znajdowała się w skrzydłach
południowym i wschodnim, pozostałe boki zamykał mur kurtynowy. W narożniku północnozachodnim znajduje się wieża obecnie nakryta dachem, wcześniej zwieńczona była blankami.
Wieża bramna z zachowanymi do dzisiaj prowadnicami bron znajduje się w zachodniej części
zamku. Drewnianą strażnicę krzyżacką wzniesiono już około 1241 r.[2].Przebudowa
przeprowadzona w latach 1505-1530 dostosowała umocnienia zamku do broni palnej.
Wzniesiono dodatkowy mur obronny z bastejami od strony północnej i zachodniej.
Umocnienia zamku połączono z umocnieniami miasta. W 1648 i 1704 zamek został
dwukrotnie splądrowany przez wojska szwedzkie. Rozebrano też w tym czasie część murów
obronnych. Po I rozbiorze Polski został zamieniony na więzienie. Dwa pożary w pierwszych
latach XIX w. spowodowały zniszczenia m.in. wieży głównej. Obiekt został opuszczony na
kilkanaście lat. W 1822 przekazano go gminie ewangelickiej, która poczyniła w min kolejne
prace remontowe. Przebudowano skrzydło południowe na zbór, zmieniono elewacje m.in.
dobudowano szczyt z sygnaturką. Rozebrano krużganki a w skrzydle wschodnim
umieszczono szkołę. W 1931 dokonano odbudowy wież zamkowych, w salach utworzono
muzeum. Gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1976-1985. Obecnie w zamku
Projekt systemowy „Integracja, aktywizacja, praca”, finanansowany ze środkow Unii Europejskiej w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz samorządu Gminy Mikołajki.
4
MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ w Mikołajkach
znajduje się hotel, a miejscu dawnej kaplicy ewangelickiej powstała w latach
osiemdziesiątych galeria sztuki współczesnej.
Kościół farny pw. św. Piotra i Pawła - budowę rozpoczęto w 1348 (lub po 1360[3]),
wzmiankowany w dokumentach w 1402 początkowo była to trójnawowa hala bez
prezbiterium, z okazała wieżą od strony zachodniej oraz zakrystia i kruchtą od strony
północnej. Kościół uległ znacznemu zniszczeniu w pożarze z 1774. Kolejny pożar zniszczył
odbudowany kościół w 1806 - spłonęły m.in. obrazy. Kolejna odbudowę poprowadzono pod
nadzorem miejscowego architekta - Joachima Sadrozińskiego, który zaprojektował także
nowy hełm wieży z latarnią (1837). Wnętrze ponownie wyposażono w latach 1822-1843.
Wykonawcami sprzętów byli miejscowi rzemieślnicy: Wilhelm i Karol Ludwig Biereichelowie.
W ołtarzu główny znajduje sie obraz patronów kościoła, autorstwa Antoniego Jana Blanka
(1785-1844), który był profesorem sztuk pięknych na Uniwersytecie Warszawskim, a
pochodził z Warmii. Do 1945 w kościelnym skarbcu przechowywano kilka wartościowych,
gotyckich sprzętów liturgicznych, w tym krzyż relikwiarzowy z ok. 1400, relikwiarz św. Piotra
z XVI w., kielich ufundowany przez biskupa Łukasza Watzenrode z ok. 1500. W kościele jest
możliwość wejścia na zabytkową 52. metrową wieżę. Można w niej zobaczyć zabytkowy
mechanizm zegara (1913) oraz dzwony kościelne.
Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z XVIII w. (do zmiany tytułu w 1963 – kościół
pw. św. Krzyża, zwany także gimnazjalnym)
Gotyckie mosty(murowane z cegły) nad Sajną: Rybacki XIV w. (przy nim była miejska
Brama Rybacka), Niski oraz trzeci most z XIV w. (w znacznej części obsypany ziemią, który
przechodził przez zasypaną fosę biegnącą niegdyś po zachodniej stronie starego miasta.
Most ten chroniła Brama Wysoka)
Fragment murów obronnych z XIV w.
Mosty gotyckie: jeden na Sajnie (przebudowany), drugi nad zachodnią, osuszona obecnie
fosa (z XIV w.).
Kolegium pojezuickie
Stara plebania - rezydencja archiprezbitera z XV w.[4], przebudowywana ok. 1700 r.,
także w XIX w.
Klasycystyczny ratusz z XIX w.
Trakt pielgrzymkowy z Reszla do Świętej Lipki - Drogą z Reszla do Świętej Lipki, o
długości ok. 6 km, już od XV w. szli pątnicy w „łosierach” do sanktuarium maryjnego. Po
hołdzie pruskim trakt łączył katolicką Warmię z protestanckimi Mazurami. W czasach biskupa
Krzysztofa Andrzeja Szembeka, w latach 1733–1735, zostały wybudowane po obu stronach
traktu barokowe kapliczki różańcowe. Wzdłuż alei rosną lipy. Zarówno kapliczki, jak i lipy
wpisane są do rejestru zabytków.
Projekt systemowy „Integracja, aktywizacja, praca”, finanansowany ze środkow Unii Europejskiej w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz samorządu Gminy Mikołajki.
5
MIEJSKO-GMINNY OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ w Mikołajkach
KANAŁ MAZURSKI
Kanał Mazurski wraz z uzupełniającymi go budowlami to jeden z najbardziej tajemniczych
obiektów na Mazurach, z którego historią powstania i przeznaczenia wiążą się różne legendy.
Kanał Mazurski miał zapewnić wodne połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z Bałtykiem,
poprzez rzekę Pregoła. Miał służyć transportowi towarów (drewo, zboże, torf, węgiel,
produkty przemysłowe) oraz odprowadzeniu nadmiaru wody z jezior mazurskich.
Projekt jego budowy powstał w latach 1862-64 i przewidywał budowę 10 śluz oraz 2 jazów
mających zlikwidować różnicę poziomów wody wynoszącą 111,2m (Jezioro Mamry: 116,3m
npm - rzeka Łyna: 5,1m npm), co średnio dawało niewiele ponad 2m/1 km.
W tym celu zaplanowano utworzenie 10 stopni wodnych, mających niwelować różnice
wysokości wynoszące od 5 do 17m. Kanał zaprojektowano tak, aby mogły w nim pływać
statki o wyporności do 240 ton. Poprowadzony został głównie w specjalnych nasypach lub
sztucznych wykopach, za wyjątkiem trzykilometrowego odcinka przez j. Rydzówka
Budowa została rozpoczęta w 1911r , a następnie przerwana w 1914r wybuchem wojny.
Prace wznowiono dopiero 20 lat później, w 1934r i ponownie przerwano w czasie II wojny.
Kanału nigdy już nie dokończono, pomimo że budowa wykonana byłą w 90% i brakowało
tylko drobnych prac wykończeniowych przy niektórych śluzach.
Przyczyną były względy polityczne - nowo ustalona granica podzieliła kanał na dwie części.
Jego całkowita długość wynosi 51,5 km, z czego 22 km leżą po stronie polskiej, a ok. 30 km
w Obwodzie Kaliningradzkim (Rosja). Spośród 10 śluz, 6 znajduje się na terenie Polski:
Leśniewo Górne
Imponujących rozmiarów budowla hydrotechniczna. Jej komora ma głęb. 21 m, szer. 7,5 m,
dłg. 46 m i spad 17,2 m. Ocenia się, że śluza została ukończona w ok. 30%.
W konstrukcji betonowej nie zamontowano urządzeń technicznych. Nie zdążono też
doprowadzić do niej kanału. Na frontowej ścianie widać odcisk po niemieckim orle, który
ponoć do dziś spoczywa w wodzie napuszczonej do śluzy.
Leśniewo Dolne
Śluza ta znajduje się niedaleko śluzy Leśniewo Górne i według planów miała mieć identyczną
konstrukcję. Budowa została wykonana w zaledwie 15%.
Guja
Śluza Guja została nie tylko wykończona w 100%, ale działa do dziś, regulując poziom wody
w jeziorze Rydzówka. Wysokość spiętrzania wody wynosi w przybliżeniu 10m. Jest to śluza
komorowo-dokowa.
Bajory Wielkie
Powstały jedynie fundamenty tej śluzy.
Bajory Małe
Pomimo niemałych rozmiarów, można napotkać na trudności w zlokalizowaniu tej śluzy w
lesie. Otacza ją gęsty zagajnik.
Długopole
Jest to ostatnia śluza znajdująca się na terenie Polski.
Legenda głosi, że Kanałem Mazurskim miały przepływać niemieckie łodzie podwodne, tzw UBooty- w Mamerkach miała powstać baza remontowa tych okrętów. Ta teoria jednak nie
znajduje potwierdzenia ani w źródłach historycznych, ani w wymiarach kanału, którego
głębokość wynosi zaledwie 1,2m.
Projekt systemowy „Integracja, aktywizacja, praca”, finanansowany ze środkow Unii Europejskiej w
ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz samorządu Gminy Mikołajki.
6