Wychowanie do odpowiedzialności

Konferencja
DZIECKO W SYTUACJI KRYZYSU RODZINY
Wychowanie
do odpowiedzialności
Opracowanie: Aleksandra Karasowska
Koszalin, 17 września 2010 r.
Wychowanie w duchu wartości
Jak rozwiązywać trudne sytuacje
wychowawcze, ucząc dzieci
odpowiedzialnej postawy?
Wychowanie w duchu wartości
działania
zasady
wartości
Przekraczanie norm społecznych
wskazuje na problem w rozwoju dziecka
Dziecko nie zna normy lub nie rozumie jej
znaczenia
Dziecko ma zamieszanie w zakresie
obowiązujących norm
Dziecko sprawdza, czy norma „rzeczywiście
działa”, testuje dorosłego, jego granice
Dziecko zna normę , ale nie stosuje jej w swoim
działaniu, kieruje się innymi przesłankami
np. potrzebą zdobycia jakiegoś dobra
materialnego
Przekraczanie norm społecznych
wskazuje na problem w rozwoju dziecka
Dziecko działa impulsywnie, nie zastanawia
się nad tym co robi (niedojrzałość dziecka lub
zaburzenia kontroli np. ADHD)
Zachowanie naruszające normę ma charakter
kompulsywny, dziecko przeżywa poczucie
winy, ale nie potrafi się powstrzymać, co
wskazuje na jego problemy emocjonalne
Dziecko zna normy społeczne, rozumie ich
znaczenie i łamie je w świadomy sposób, dla
osiągnięcia określonych korzyści lub dokonania
zemsty – proces demoralizacji
Jak działa kara?
Czego
oczekujemy?
Dziecko odczuwa skutki złego
zachowania
Dziecko dokonuje refleksji nad
swoim zachowaniem- postawa
skruchy
Dziecko powstrzymuje się od
złych zachowań
Dziecko odróżnia dobro od zła
i wybiera dobro
Budowanie autorytetu
dorosłego
Doświadczenia
dzieci
Poczucie upokorzenia, ból,
opuszczenie i osamotnienie
Poczucie krzywdy- to
niesprawiedliwe
Bunt, pragnienie odwetu,
zrobienia na przekór- kiedyś
mu pokażę, i tak zrobię swoje
Złość, nawet nienawiść do
dorosłego- on jest wredny
Czego uczy się dziecko?
Chcemy, aby poddało refleksji swoje
zachowanie, tymczasem większość z nich
ocenia dorosłego, zarzucając mu
niesprawiedliwość!
Oczekujemy poczucia winy, skruchy, a
okazuje się, że ukarane dzieci czują się
skrzywdzone!
Tak więc nie przyjmują
odpowiedzialności za zło które
uczyniły, przerzucają ją na karzącą
osobę!
Czym jest kara?
Teoria warunkowania instrumentalnego◦ bodziec ujemny (sprawienie przykrości lub
odebranie przyjemności)
◦ bodziec ten może spowodować zmianę zachowania
w pożądanym kierunku, na przykład unikanie
zachowania niewłaściwego
B (-)
R
Eksperymenty dokonywane na zwierzętach –
duża skuteczność metody
Dlaczego w takim razie nie zadziałała w
opisanych przypadkach w stosunku do dzieci?
Dlaczego kara nie działa?
Dziecko jest osobą, wyposażoną w wolną wolę,
przeżywająca uczucia, potrzeby, realizującą własne cele,
zdolną do wybierania swoich reakcji
Możemy powiedzieć, że u człowieka, pomiędzy bodźcem a
reakcją, pośredniczy osobowość. Oznacza to, że kierując
się własnymi przesłankami (np. pragnieniem niezależności
od dorosłego, czy poczuciem własnej godności), może
wybrać reakcję przeciwną do tej, jaką spodziewamy
się uzyskać poprzez karę np. bunt, wzmocnienie złego
zachowania
R1
B ()
O
R2
R3
Zagrożenie dla rozwoju moralnego dziecka
Zmierzenie się z odpowiedzialnością za
uczynione zło jest trudne, wyrzuty sumienia,
poczucie winy- bolesne
Kara wywołuje silne emocje- ból, jakiego
dziecko doznaje od dorosłego, odwraca jego
uwagę od własnego czynu, a koncentruje na
dorosłym, który wymierzył karę
Pojawia się poczucie krzywdy, zamiast poczucia winy
Zagrożenie: unikanie poczucia winy i zamienianie go
w poczucie krzywdy, prowokowanie, szukanie osób,
które ukarzą lub źle potraktują, aby doznać ulgi i
zagłuszyć wyrzuty sumienia
Ten proces prowadzi do demoralizacji
Dziecko koncentruje się na
własnych uczuciach i na dorosłym
Spostrzega dorosłego jako
niesprawiedliwego, krzywdzącego
Dorosły
karze
dziecko
Dziecko
złamało
normę
Czuje się skrzywdzone
Czego nauczyło się
dziecko? Czy rozumie,
co zrobiło źle, jak ma
się zachować w
przyszłości? Czy
naprawiło szkodę?
Odzyskało zaufanie
innych?
Dziecko
przyjmuje karę,
rozumie że
zrobiło źle
Dziecko koncentruje
się na unikaniu kar:
manipulacje,
kłamstwo, pozorna
uległość
Dziecko obwinia
dorosłego, unika
refleksji nad sobą
Dziecko
prowokuje
dorosłego do
wymierzania kar
żeby uwolnić się
od poczucia winy
Działanie kar
Dziecko walczy z
dorosłym o swoją
niezależność,
łamiąc normy:
bunt, odwet,
odrzucenie wpływu
dorosłego
Pobłażliwość
Dorosły pobłażliwy nie reaguje na złe zachowanie,
usprawiedliwia dziecko, okazuje uległość, nie
pokazuje konsekwencji złych zachowań, nie stawia
wymagań
Dezorientuje dziecko, przyzwala na zło, co
prowokuje je do kolejnego przekraczania norm, w
poszukiwaniu granic
Dziecko myśli, że granice są względne –
uzależnione od nastawienia osób, które ich
strzegą
Proces ten, podobnie jak karanie, utrudnia rozwój
moralny dziecka, prowadzi do demoralizacji
Kim jest dorosły dla dziecka
Kiedy karze- przyjmuje rolę sędziego i
egzekutora
Kiedy jest pobłażliwy- przyjmuje rolę
„kumpla” lub obojętnego obserwatora,
który nie reaguje na zło
Czego potrzebuje od nas dziecko, aby mogło
zrozumieć swoje zachowanie, przyjąć normy
społeczne i uwewnętrznić je?
Jaka jest rola dorosłego w rozwoju
moralnym dziecka?
Od destrukcji do zadośćuczynienia
DESTRUKCJA
Dziecko łamie
swoim
zachowaniem
społeczne normy
Dorosły
ogranicza
niewłaściwe
zachowanie
dziecka,
przerywa je,
stwarza warunki
uniemożliwiające
jego
kontynuowanie
KONFRONTACJA
Dziecko konfrontuje
własne
postępowanie z
normami
społecznymi, ocenia
jego skutki
Dorosły
sprawdza czy dziecko zna i
rozumie normę i czy jest
świadome, że ją przekroczyło
konfrontuje dziecko ze skutkami
jego zachowania: sprawdza, czy
dziecko je widzi, pokazuje co
zrobiło źle, wyraża własne
odczucia i oczekiwania w
związku z zachowaniem dziecka
pozwala dziecku doświadczyć
konsekwencji
REFLEKSJA
Dziecko dokonuje
refleksji nad sobą:
uświadamia sobie, że
zrobiło źle, przeżywa
poczucie winy, wstyd
ZMIANA
Dziecko deklaruje ,
że zmieni swoje
zachowanie,
przeprasza osoby,
które skrzywdziło,
naprawia szkody
Dorosły
Dorosły
zostawia dziecku
czas i przestrzeń
do własnej
refleksji,
okazuje mu
wsparcie i
szacunek
wyraża
oczekiwania
dotyczące zmiany
wspiera dziecko w
znalezieniu
dobrych rozwiązań ,
ustala zasady na
przyszłość
odnawia kredyt
zaufania
Założenia modelu
Modelowanie- spójność postawy dorosłego
Optymalna postawa dorosłego: towarzyszy dziecku w
pokonywaniu problemów rozwojowych poprzez wspieranie
i stawianie wymagań
Rozwijanie zdolności rozumowania moralnegoim wyższy jest poziom rozumienia sytuacji w odniesieniu do
norm moralnych, tym bardziej zachowanie jest spójne z tymi
normami (Kohlberg, Candee, 1984)
Zasada pedagogiczna Marii Montessori: „Skoncentrujmy wysiłek
na wzmacnianiu tego, co dobre i w taki sposób, aby dobro
pozostawiało coraz mniej miejsca na zło…”. Dążenie do
wyprowadzenia dobra z każdej sytuacji niewłaściwego
zachowania dziecka.
Damian
Damian jest uczniem pierwszej klasy gimnazjum. Pochodzi
z trudnego środowiska, jego ojciec twierdzi, że nic już na
niego nie działa: „Kiedy zrobi coś złego, nigdy nie chce się
przyznać. Nawet jeżeli zostanie przyłapany na gorącym
uczynku, zaprzecza i zrzuca winę na młodszego brata. Żadne
kary nie skutkują…” Pedagog podejrzewa, że ojciec w
poczuciu bezradności bije chłopca.
Damian poszedł do swoje dawnej szkoły i spowodował
zamieszanie podczas lekcji. Wszedł do klasy i ignorując
obecność nauczyciela, zaczął rozmawiać z kolegą, chcąc go
wywołać na korytarz. Kiedy nauczycielka poprosiła go o
opuszczenie klasy, odezwał się do niej lekceważąco,
używając obraźliwych słów. Kiedy nauczycielka wstała i
podeszła do niego- uciekł.
Destrukcja
Zadanie dorosłego- powstrzymanie
destrukcyjnego zachowania dziecka w
sposób zdecydowany i skuteczny.
Często nie wystarczą słowa- trzeba podjąć
działania, przejąć inicjatywę, aby
zapobiec dalszym szkodom.
◦ Nauczycielka przerywa złe zachowanie Damiana
◦ Dzwoni do pedagoga z gimnazjum informując co
się stało
◦ Pedagog wzywa Damiana na rozmowę
Błędy dorosłych
Dorośli w poczuciu bezradności nie interweniują
Dorośli używają maksymalnej siły, licząc, że w ten
sposób spowodują w dziecku jakąś diametralną przemianę:
„…żeby już nigdy więcej…”
Siła może nam się przydać tylko do doraźnego
ograniczenia złych zachowań- wewnętrzna przemiana
zachodzi w klimacie wolności. Dorosły nie może jej
„spowodować”, może tylko stworzyć warunki, aby ona
mogła się dokonać
Doraźne ograniczenie destrukcji jest tyko pierwszym
etapem interwencji- praca nad zmianą wymaga
dalszych działań
Konfrontacja
Dorosły stwarza warunki, w których dziecko
może ocenić swój czyn
◦ prosi o opisanie przebiegu zdarzenia, aby
poznać jego intencje i sposób myślenia
◦ sprawdza czy dziecko zna i rozumie normę
i czy jest świadome, że ją przekroczyło
◦ zachęca dziecko do własnej oceny:
◦ Czy wiesz jaką zasadę przekroczyłeś? Co myślałeś,
kiedy to robiłeś? Co złego stało się w wyniku twojego
zachowania? W jaki sposób zaszkodziłeś sobie,
innym osobom?
Kiedy dziecko nie rozumie
znaczenia swojego zachowania
Dorosły konfrontuje je: przypomina normy,
pokazuje skutki: zakłóciłeś lekcję, obraziłeś
panią… Szkody mogą mieć charakter nie
tylko materialny, ale także emocjonalny
Postawa wychowawcy: aby dziecko było w
stanie przyjąć trudną prawdę o sobie,
trzeba mu ją przekazać w atmosferze
miłości
Ważne jest odróżnienie działań intencjonalnych
dziecka, od zła, które się stało bez jego woli,
a także precyzyjne określenie, które zachowanie
było niewłaściwe
Błędy dorosłych
Obwinianie i oskarżanie dziecka, w celu
wywołania poczucia winy
Koncentrowanie się na materialnej stronie
problemu, niedostrzeganie skutków
emocjonalnych
„Wciskanie” dziecku naszej oceny sytuacji,
bez uwzględnienia jego wersji zdarzeń
Niepotrzebne „przepychanki słowne”normy społeczne a także faty dotyczące zdarzeń
nie podlegają dyskusji. Jeżeli dziecko je
kwestionuje, musi doświadczyć konsekwencji
takiej postawy
Wewnętrzna refleksja
Dorosły towarzyszy dziecku w jego
mierzeniu się z odpowiedzialnością za zło,
które wyrządziło
Stwarza przestrzeń, w której może
„przemówić sumienie"
Daje czas na przemyślenie
Organizuje miejsce
Wspiera dziecko w przyjęciu trudnej
prawdy, pokazuje, że może się
zrehabilitować:
◦ Widzę, że zrozumiałeś swój błąd i żałujesz tego, co
się stało. Pomyśl, jak możesz to naprawić…
Wewnętrzna refleksja
Cel: pogłębieniu procesu przyswajania norm
moralnych.
Trudność dorosłego- musi podążać za
gotowością dziecka
„Tajemnica serca”
Nie wszystkie dzieci są gotowe do głębszej
refleksji wewnętrznej. Bazujemy na motywacji,
jaką dziecko ma (np. obawa przed konsekwencjami).
W dalszej pracy można dążyć do pogłębienia jego
rozumienia norm moralnych.
Zagłuszanie sumienia
Podstawowym błędem wychowawcy jest
interweniowanie i konfrontowanie
dziecka w sytuacji, gdy powinien się
już wycofać, aby dać mu czas i
przestrzeń na własną refleksję
Musimy wyczuć moment, kiedy widać, że
ono już zrozumiało, co się stało, zaczyna
odnosić to do siebie
Zmiana
Dorosły konsekwentnie trwa przy
swoich oczekiwaniach: „Twoje
zachowanie musi się zmienić”, „Sprawa musi
zostać rozwiązana z osobami, które
skrzywdziłeś”.
Inicjatywa zmiany należy do samego
dziecka. Dorosły oczekuje, aż ono
zadeklaruje gotowość powstrzymania się
na przyszłość od takich zachowań i
naprawienia szkody.
Zadośćuczynienie
Kiedy dziecko jest już gotowe, dorosły wspiera je w
rozwiązaniu problemu- ustala wspólnie z nim
zasady na przyszłość a także formę
zadośćuczynienia: Co zrobi? Wobec kogo? W jaki
sposób? Kiedy?
Zadośćuczynienie powinno być adekwatne do
wyrządzonego zła.
Dorosły podsumowuje całą sytuację, pytając:
Czego się nauczyłeś?, Jakie wyciągasz wnioski na
przyszłość?
Dorosły odnawia kredyt zaufania: „Popełniłeś
błąd, naprawiłeś go, teraz wiem, że mogę ci zaufać.”
Błędy dorosłych
„Odpuszczają”, kiedy dziecko wykazuje pierwsze
przejawy skruchy- zwalniając je z odpowiedzialności za
naprawienie szkody czy relacji z innymi osobami
Sami naprawiają szkodę za dziecko, uznając, że ono nie
potrafi lub nie będzie chciało tego zrobić
Wymuszają przeprosiny czy naprawienie szkody.
Zadośćuczynienie jest aktem dobrowolnym i tylko
wtedy jest ono prawdziwe i wartościowe. Wymuszone
przeprosiny przebiegają zwykle w atmosferze lekceważenia i
braku szacunku, co jest ogromną stratą.
Zapominają o odnowieniu kredytu zaufania, trzymając
dziecko w poczuciu, że „nie jest w porządku”.
Zagrożenie: dziecko, które doświadcza ciągłego braku
zaufania, traci motywację do angażowania się w
konstruktywne działania i łatwo usprawiedliwia swoje złe
zachowania: „Nie mam nic do stracenia…”.
Kiedy dziecku nie zależy na
zaufaniu…
Taka sytuacja oznacza, że zaufanie w jego
relacjach z otoczeniem zostało zniszczone
lub w ogóle nie zaistniało. Nie mając takich
doświadczeń, nie może ono dążyć do
czegoś, czego nie zna
Tak więc inicjatywa należy tu do dorosłych,
trzeba stworzyć warunki, w których
dziecko doświadczy, że „jest dorosły, który
we mnie uwierzył”
Nie jest to łatwe. Musimy zainwestować w
dziecko i podejmujemy ryzyko, że ono nas
zawiedzie
Kiedy dziecko nie deklaruje poprawy, nie
chce przeprosić, ani naprawić szkody…
Prawdopodobnie oznacza to, że nadal nie
przyjmuje odpowiedzialności za swoje
zachowanie
Musimy się cofnąć do wcześniejszych
etapów, sprawdzając, czy rozumie normę i
jak ocenia dokonany czyn
Dać dziecku doświadczyć realnych
konsekwencji takiej postawy: „Dopóki tego
nie naprawisz, nie mogę mieć do ciebie
zaufania, a to oznacza…”
Kiedy dziecko nie przyznaje się do
złego czynu…
Przykład: Podejrzewamy, że konkretne dziecko ukradło, jednak
nie mamy pewności.
Błędy:
◦ koncentrowanie się na udowodnieniu winy.
◦ rezygnacja z rozmowy z dzieckiem w obawie przed
fałszywym oskarżeniem
Konieczne jest dążenie do prawdy i otwartości w relacji
z dzieckiem. Dlatego mamy prawo rozmawiać o tym,
co nas niepokoi czy budzi nasze wątpliwości:
„Nie wiem, skąd pochodzą te rzeczy, jednak to, co mi mówisz, jest
zupełnie nieprawdopodobne i nie wierzę w takie wyjaśnienia. Dopóki
nie dowiemy się, do kogo należą, zabieram je. Zamierzam też
sprawdzić, czy komuś w twojej szkole coś takiego nie zginęło. Bardzo
mi zależy, abyś powiedział prawdę. Wtedy będziemy mogli wspólnie
rozwiązać problem.”
Rola grupy
Przepracowanie problemu destrukcyjnych
zachowań w społeczności, w której się wydarzyły,
przyczynia się do utrwalenia konstruktywnych
norm.
Badania psychologiczne pokazują, że grupa może mieć
bardzo duży wpływ na rozwój moralny jej członków. W
szkołach eksperymentalnych, gdzie wszystkie
problemy moralne były dyskutowane na forum
społeczności i przez nią rozwiązywane, znacząco
wzrastał poziom odpowiedzialności uczestników
za przestrzeganie wspólnie ustalonych norm, co
prowadziło do wygaszania niepożądanych zachowańnp. w jednej ze szkół zupełnie znikł problem kradzieży
(Kohlberg, Higgins 1987)
Ograniczenia modelu
Model nie pokazuje różnic w podejściu do
dziecka w zależności od jego wieku i poziomu
rozwoju poznawczego
Jest wymagający dla wychowawcy: kompetencje
wychowawcze, czas i uwaga poświęcona dziecku,
osobista relacja z nim
Zwykle w praktyce stosowane są działania
koncentrujące się głównie na utrzymaniu dyscypliny,
które są prostsze i łatwiejsze w zastosowaniu. Nie są
one wystarczające dla kształtowania postawy
moralnej dzieci i umacniania norm w społeczności
Zagrożenie: działanie kryzysowe, ciągła walka z
niewłaściwymi zachowaniami, pustka wychowawczabrak dobra
Doświadczenia praktyczne
W placówkach dla młodzieży pracujących w oparciu o zasady
„podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniu”, stosuje się
podobny model wychowawczy, nazwany „Stopnie
Odpowiedzialności” (Krystian Labuda- adaptacja pomysłu
Bena Furmana i Tapani Ahola)
Wychowanek przechodzi 7 stopni, które prowadzą go
do przyjęcia odpowiedzialności za swoje zachowanie:
Przyznanie się, Zrozumienie, Przeproszenie,
Zadośćuczynienie, Obietnica, Zadbanie o innych. Na każdym
z tych stopni realizuje określone zadania.
Jest to pomysł na samodzielną pracę wychowanka,
przy wsparciu dorosłego. Taki sposób działania jest bardzo
trafny w stosunku do starszej młodzieży. W przypadku dzieci,
konieczna jest większa inicjatywa i odpowiedzialność
dorosłego za rozwiązanie problemu wychowawczego
Doświadczenia świetlic
socjoterapeutycznych
Model jest realizowany od kilku lat w świetlicach
socjoterapeutycznych prowadzonych przez
Stowarzyszenie św. Filipa Nereusza w Rudzie Śląskiej:
◦ Przepracowywanie trudnych sytuacji wychowawczych
w kontakcie indywidualnym i w grupie
◦ Realizacja projektów, w których dzieci pełnią
konstruktywne role społeczne, dostarczające im
doświadczeń korygujących niewłaściwe wzorce
zachowań
Obiecujące efekty:
◦ Spadek ilości zachowań destrukcyjnych wśród dzieci
◦ Wzrost ilości zachowań konstruktywnych
◦ Integracja społeczności świetlicy wokół
konstruktywnych norm społecznych
Dziękuję za uwagę