Working paper no. 2/2015

3.2.1_K_Andrejuk.pdf
Polish Academy of Sciences
Institute of Philosophy and Sociology
European Studies Unit
*
Working paper no. 2/2015
Katarzyna Andrejuk
Postawy wobec imigrantów w świetle wyników Europejskiego
Sondażu Społecznego 2014-2015. Polska na tle Europy.
Warsaw, December, 2015
1
Abstrakt
Badanie postaw wobec imigrantów nabiera szczególnej wagi w kontekście intensyfikacji migracji do Polski
(jak również innych krajów europejskich), jak też w związku z kryzysem uchodźczym w Unii Europejskiej.
Zagadnienie to obejmuje zarówno kwestie postrzegania mieszkających w danym kraju społeczności imigranckich,
jak również zapatrywania i oczekiwania odnoszące się do kwestii polityki wielokulturowości, na przykład
obowiązku przyjmowania cudzoziemców (w tym uchodźców). Postawy wobec imigrantów były badane w
najnowszej (siódmej) edycji Europejskiego Sondażu Społecznego, którego wyniki przedstawione są poniżej. Jak
pokazują rezultaty ESS, niektóre zjawiska w sferze postaw wobec imigrantów mają charakter dość trwały i
stanowią powtórzenie trendów pojawiających się w badaniu przeprowadzonym trzynaście lat temu. Przede
wszystkim, respondenci w państwach europejskich biorących udział w ESS wykazują bardziej otwarte postawy
wobec imigrantów z państw europejskich niż wobec imigrantów z państw pozaeuropejskich. Podobna
prawidłowość występuje w przypadku pytań o imigrantów tej samej lub różnej rasy / grupy etnicznej. Deklarowane
postawy wobec imigrantów tej samej rasy lub grupy etnicznej są bardziej przychylne niż postawy wobec
imigrantów innej rasy lub grupy etnicznej. W porównaniu z 2002 r. nastąpiła natomiast polaryzacja postaw:
respondenci w państwach oceniających migrację jako wpływającą pozytywnie na gospodarkę i kulturę umocnili
się w swoich poglądach; podobnie respondenci w państwach gdzie średnie oceny migracji były niskie w edycji
ESS 2002, jeszcze gorzej oceniają efekty imigracji na gospodarkę i kulturę kraju. Polska jest w czołówce państw
europejskich, których respondenci deklarują otwartość wobec uchodźców. Poza tym, postawy Polaków wobec
uchodźców są porównywalnie przychylne jak w przypadku imigrantów w ogóle (zarówno cudzoziemców z tej
samej grupy etnicznej, jak i z różnych grup etnicznych). Z kolei w przypadku respondentów z innych europejskich
państw postawy wobec uchodźców są mniej otwarte niż wobec imigrantów w ogóle.
Słowa kluczowe: postawy wobec imigrantów, Europejski Sondaż Społeczny
Postawy wobec imigrantów w świetle wyników Europejskiego Sondażu
Społecznego 2014-2015 – Polska na tle Europy
Wstęp. Pojęcie postawy.
Badanie postaw wobec imigrantów nabiera szczególnej wagi w kontekście intensyfikacji
migracji do Polski (jak również innych krajów europejskich), jak też w związku z kryzysem
uchodźczym w Unii Europejskiej. Zagadnienie stosunku do imigrantów obejmuje zarówno
kwestie postrzegania mieszkających w danym kraju społeczności imigranckich, jak również
zapatrywania i oczekiwania odnoszące się do kwestii polityki wielokulturowości, na przykład
obowiązku przyjmowania cudzoziemców (w tym uchodźców). W najnowszej edycji
2
Europejskiego Sondażu Społecznego znalazł się moduł dotyczący postaw wobec imigrantów,
przygotowany m.in. przez badaczy z Uniwersytetu z Oxfordu i Uniwersytetu z Zurychu.
Poniżej zaprezentowane są wstępne wyniki na podstawie materiałów z badań, które zostały
udostępnione w końcu października 2015.
Porządek poniższego artykułu jest następujący: po wstępnych uwagach metodologicznych,
analizowane są oceny zjawiska imigracji oraz postawy wobec imigrantów w różnych sferach
życia: kulturowej, gospodarczej, kontaktów osobistych. Można będzie też porównać te dane z
wynikami z 2002 r., kiedy były zadawane te same pytania. Następnie przedstawię, jak różnicują
się postawy wobec imigrantów w zależności od tego czy pytanie dotyczy cudzoziemców z
państw europejskich oraz pozaeuropejskich, a także jak kształtują się postawy wobec
uchodźstwa. Na koniec skupię się na przypadku Polski, analizując bardziej szczegółowo
odpowiedzi na wybrane pytania udzielane w Polsce.
Najważniejsze pojęcie teoretyczne używane w niniejszym tekście to termin „postawa” który
wymaga zdefiniowania. Jak podaje M. Marody (1976), pojęcie to zostało wprowadzone przez
Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa (w pracy „Chłop polski w Ameryce”) dla
oznaczenia procesów indywidualnej świadomości, które kształtują zarówno rzeczywiste, jak i
potencjalne reakcje każdej jednostki wobec społecznego świata. W ich definicji, postawa jest
zawsze postawą wobec jakiejś wartości, wobec jakiegokolwiek faktu mającego empiryczną
treść dostępną dla członków określonej grupy społecznej. M. Marody odwołuje się też i
popularyzuje definicję S. Nowaka, która wydaje mi się najbardziej adekwatna do celów
niniejszej analizy. Zgodnie z tą definicją „postawą jest ogół względnie trwałych dyspozycji do
oceniania tego zjawiska i emocjonalnego nań reagowania, oraz ewentualnie towarzyszących
tym emocjom i ocenom względnie trwałych przekonań, o naturze i właściwościach tego
przedmiotu oraz względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu”
(Marody 1976). W tej definicji przez postawę rozumie zatem konstrukcję składającą się z
elementów poznawczych, emocjonalnych i z aktywnych działań jednostki wobec danego
zjawiska (Marody 1976; Nowak 1973). Ponieważ pytania zadawane respondentom
Europejskiego Sondażu Społecznego dotyczą bardzo różnych aspektów postrzegania
obcokrajowców, można je uznać za wszechstronne narzędzie badania postaw.
Europejski Sondaż Społeczny – uwagi metodologiczne
W 7 rundzie Europejskiego Sondażu Społecznego wzięli udział respondenci z 22 krajów (w
tym dostępne są dane nt. 15 krajów, a 7 krajów nie opublikowało jeszcze wyników). Nie
3
wszystkie pytania były zadawane w każdym kraju – np. w części analiz nie ma Czech, Estonii,
jeśli dany fragment kwestionariusza był ominięty. Próby są dobierane losowo i są
reprezentatywne dla struktury populacji poszczególnych krajów, respondentami są osoby w
wieku od 15 lat wzwyż (bez górnej granicy wieku) – do próby dobierani są mieszkańcy danego
państwa bez względu na ich obywatelstwo, przynależność narodową i język.1 W większości
badanych krajów badanie przeprowadzono na przełomie 2014 i 2015 r., natomiast w Polsce
było realizowane najpóźniej IV-IX ‘15.
European Social Survey, 7 edycja – czas przeprowadzenia badania w poszczególnych
krajach oraz liczba respondentów/ odsetek uzyskanych odpowiedzi
Okres prowadzenia
badania
Liczba
przeprowadzonych
wywiadów
Response rate
Austria
14.10.14-05.05.15
1 795
51.6
Belgia
10.09.14-01.02.15
1 769
57.0
Czechy
24.11.14-09.02.15
2 148
67.9
Dania
12.09.14-17.02.15
1 502
51.9
Estonia
07.09.14-29.12.14
2 051
59.9
Finlandia
03.09.14-09.02.15
2 087
62.7
Francja
31.10.14-03.03.15
1 917
50.9
Niemcy
18.08.14-05.02.15
3 045
31.4
Irlandia
04.09.14-31.01.15
2 390
60.7
Holandia
08.09.14-15.01.15
1 919
58.6
Norwegia
20.08.14-08.01.15
1 436
53.9
Polska
17.04.15-14.09.15
1 615
65.8
Słowenia
09.10.14-01.02.15
1 224
52.3
Szwecja
01.08.14-30.01.15
1 791
50.1
Szwajcaria
29.08.14-20.02.15
1 532
52.7
Kraj
Źródło: http://www.europeansocialsurvey.org
Kraje, które wzięły udział w ESS edycji 7, ale dane nie były dostępne w czasie pisania raportu: Węgry, Izrael,
Łotwa, Litwa, Portugalia, Hiszpania, Wielka Brytania.
1
4
Jak zmieniały się postawy wobec imigrantów w porównaniu z 2002 rokiem?
Część pytań została powtórzona i była już wcześniej zadana w edycji European Social Survey
z 2002 roku, czyli również w momencie szczególnie trudnym z punktu widzenia
wielokulturowości – po zamachach terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych (2001) oraz
związanej z nimi panice moralnej dotyczącej imigrantów muzułmańskich. W okresie pomiędzy
analizowanymi rundami ESS też miały miejsce wydarzenia, które mogły mieć wpływ na
otwartość lub brak otwartości społeczeństw przyjmujących wobec imigrantów: zamachy
terrorystyczne w Madrycie (2004) oraz Londynie (2005), kryzys gospodarczy który w 2009 r.
dotknął większość państw europejskich (z wyjątkiem Polski).
W Polsce kontekst pytań zadanych w najnowszej (2015) edycji ESS jest inny niż trzynaście lat
temu. Państwo wstąpiło Unii Europejskiej (2004); w związku z otwarciem rynków pracy
poszczególnych państw członkowskich, nasiliła się migracja z Polski do państw unijnej
„piętnastki”. Ale też przyjmujemy coraz więcej imigrantów zarobkowych spoza Unii.
Dokonane zostały znaczące zmiany w przepisach o cudzoziemcach, ułatwiające pobyt i pracę
w Polsce: uchwalono ustawę z 7 IX 2007 o Karcie Polaka, ułatwiającą przyjazd do Polski oraz
integrację na rynku pracy migrantom z państw byłego Związku Radzieckiego, którzy
legitymują się polskim pochodzeniem. Weszła w życie nowa zmieniona ustawa z 12 XII 2013
o cudzoziemcach. Część zmian po 2004 r. dostosowywała polskie prawo migracyjne do
dyrektyw unijnych, np. wprowadzając instytucję długoterminowego rezydenta.
Ponadto w polskim dyskursie medialnym silnie zaistniała w ostatnich latach kwestia kryzysu
demograficznego i starzenia się społeczeństwa, w związku z tym pojawiają się często pomysły
przyjmowania imigrantów zarobkowych jako element przeciwdziałania niekorzystnej sytuacji
na rynku pracy i spodziewanego za kilka dekad wysokiego odsetka osób nieaktywnych
zawodowo. Porównanie odpowiedzi na takie same pytania udzielane obecnie i trzynaście lat
temu umożliwia prześledzenie zmiany postaw dotyczących imigrantów.
Wstępne wyniki badania pokazują, że Polska sytuuje się w środku skali, tj. wśród państw
europejskich średnio przychylnych imigrantom. Zdecydowanie bardziej pozytywnie oceniany
jest wpływ imigrantów na kulturę Polski oraz jej wzbogacenie, natomiast mniej przychylnie
oceniany jest wpływ imigrantów na polską gospodarkę. Dla wszystkich prezentowanych na
wykresie krajów występuje ta prawidłowość: znaczenie imigracji dla kultury kraju
przyjmującego jest oceniane bardziej pozytywnie niż znaczenie imigracji dla gospodarki kraju
5
przyjmującego. Ta prawidłowość występowała podczas badania w 2002 roku i tak samo jest
obserwowana w deklaracjach składanych w 2015 roku.
Najbardziej korzystnie oceniają zjawisko imigracji mieszkańcy Niemiec oraz państw
skandynawskich (w szczególności Szwecji i Finlandii – odnośnie wpływu imigracji na kulturę
państwa przyjmującego oraz Szwecji i Norwegii – odnośnie wpływu imigracji na gospodarkę
państwa przyjmującego). W porównaniu do sytuacji w 2002 r., respondenci z Polski korzystniej
oceniają wpływ imigrantów na gospodarkę państwa, ale nieco mniej korzystnie ich wpływ na
polską kulturę. Powodem może być właśnie powracające w dyskursie medialnym
przedstawienie imigracji jako wartościowej dla gospodarki, dającej możliwość rozwiązania
problemów demograficznych Polski, problemu starzenia się społeczeństwa.
Kultura kraju przyjmującego - zagrożona czy wzbogacona przez
imigrantów?
(0-10, 0: bardzo zagrożona, 10: bardzo wzbogacona)
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Szwecj Finland
Holandi Szwajc
Norwe
Słowen
Niemcy
Polska
Dania Belgia Irlandia Francja
Austria Czechy
a
ia
a
aria
gia
ia
ESS 2015
7,28
6,86
6,3
6,05
6,01
5,97
5,82
5,81
5,73
5,43
5,36
5,23
4,98
4
ESS 2002
7,1
7,32
6,23
6,06
6,24
6,19
5,83
5,79
5,83
5,59
5,25
5,21
5,86
4,64
ESS 2015
Źródło: ESS 2014-2015 oraz ESS 2002
6
ESS 2002
Imigracja - dobra czy zła dla gospodarki kraju?
(skala 0-10, 0: bardzo zła, 10: bardzo dobra)
7
6
5
4
3
2
1
0
Szwajc
Szwecj Norwe Finland
Holandi
Słowen
Niemcy
Irlandia Dania
Austria Polska Francja Belgia
Czechy
aria
a
gia
ia
a
ia
ESS 2015
6,13
5,86
5,78
5,67
5,29
5,03
4,94
4,87
4,87
4,86
4,56
4,48
4,04
3,69
ESS 2002
5,86
5,17
5,46
5,41
5,25
4,98
4,8
4,82
5,63
4,48
5,14
4,59
4,29
4,42
ESS 2015
ESS 2002
Źródło: ESS 2014-2015 oraz ESS 2002
W porównaniu z 2002 rokiem, ocena wpływu imigracji na gospodarkę kraju przyjmującego
stała się bardziej pozytywna w: Szwajcarii, Szwecji, Niemczech, Norwegii, Finlandii, Irlandii,
Danii,
Polsce. Jednocześnie w porównaniu z 2002 rokiem, poglądy dotyczące wpływu
imigracji na gospodarkę kraju zmieniły się na bardziej negatywne w: Austrii, Francji, Belgii,
Słowenii, Czechach. Pokazuje to, że przede wszystkim respondenci z krajów, gdzie już we
wcześniejszej edycji wyrażano nieprzychylne opinie na temat wpływu imigracji na gospodarkę,
zmienili swoje nastawienie na jeszcze bardziej nieprzychylne. (Wyjątkiem jest tu Austria, która
z profilu „przyjaznego wobec imigracji” zmieniła profil na „krytyczny wobec imigracji”).
Respondenci z krajów gdzie wyrażane są poglądy o użyteczności/ korzystności migracji,
bardziej wyraźnie deklarują swoje pozytywne postawy. Porównanie granicznych wartości
(średniej arytmetycznej odpowiedzi z najbardziej przychylnego i najbardziej nieprzychylnego
kraju) pokazuje polaryzację postaw wobec imigrantów. Różnica między postawami najbardziej
pozytywnymi i najbardziej negatywnymi w 2014-2015 roku jest większa niż w 2002 roku.
W porównaniu z 2002 rokiem, ocena wpływu imigracji na kulturę kraju przyjmującego
stała się bardziej pozytywna w Szwecji, Niemczech i Francji. Ocena wpływu imigracji na
kulturę stała się bardziej nieprzychylna w: Finlandii, Szwajcarii, Polsce, Austrii, Czechach.
Podobnie jak w przypadku pytania o znaczenie imigracji dla gospodarki kraju, również tutaj
nastąpiła pewna radykalizacja poglądów: wzrosła różnica między średnią z kraju najbardziej
przychylnego oraz średnią z kraju najbardziej krytycznego wobec imigracji.
7
W tych pytaniach zwraca uwagę bardzo niska pozycja Czech i Słowenii. Na kolejnych slajdach
będzie jeszcze pokazana Estonia, gdzie postawy wobec imigrantów też są bardzo negatywne.
Na pierwszy rzut oka są to kraje podobne do Polski (b. kraje bloku komunistycznego, które
przeszły transformację ustrojową). Ale jest też bardzo ważna różnica, która może wpływać na
kształtowanie postaw wobec imigracji. W Polsce po 1989 roku zmienił się ustrój, ale państwo
jest to samo, wspólnota narodowa jest ta sama. Z kolei w tych trzech państwach, które
wyróżniają się dość zamkniętymi postawami wobec migrantów, zmienił się nie tylko ustrój, ale
tez państwo. Przed transformacją w państwach bloku komunistycznego, Estonia była częścią
Związku Radzieckiego, Czechy należały do Czechosłowacji, a Słowenia stanowiła część
Jugosławii. Na ogół w państwach młodych, będących na etapie budowania, konstruowania
wspólnoty narodowej, wszelkie zjawiska, które mogą osłabiać tę wspólnotę, są postrzegane
negatywnie, jako zagrożenie. Przekłada się to również na postawy wobec imigrantów, których
napływ może być rozumiany jako szkodliwy dla kształtującej się od niedawna zbiorowej
tożsamości narodowej.
Polska (obok Słowenii i Czech) jest wśród państw, których respondenci deklarują, że imigranci
raczej zabierają miejsca pracy niż pomagają tworzyć nowe miejsca pracy. Pod tym względem
jednak opinia Polaków o obecności imigrantów na rynku pracy poprawiła się w porównaniu z
edycją 2002. Podobnie jak w przypadku wcześniej prezentowanych pytań, nastąpiła
polaryzacja odpowiedzi: jest większa różnica (niż w 2002 r.) między odpowiedziami z krajów
najbardziej przyjaznych imigrantom oraz krajów najbardziej zamkniętych wobec imigrantów.
Imigranci - odbierają pracę czy pomagają tworzyć nowe miejsca
pracy?
(0-10, 0: odbierają pracę, 10: tworzą nowe miejsca pracy)
7
6
5
4
3
2
1
0
Szwecj Norwe
Finland Szwajc
Holand
Słowen
Niemcy Dania
Francja
Austria Belgia Irlandia Polska
Czechy
a
gia
ia
aria
ia
ia
ESS 2015
6,36
5,95
5,62
5,42
5,39
5,3
4,87
4,79
4,64
4,48
4,46
4,35
4,32
3,44
ESS 2002
6,09
5,53
4,2
5,63
5,05
4,87
4,95
5,08
4,74
4,33
4,19
3,88
4,13
3,73
ESS 2015
8
ESS 2002
Źródło: ESS 2014-2015 oraz ESS 2002
W badaniu ESS wykorzystano również pewne elementy skali dystansu społecznego Bogardusa,
która pozwala na zmierzenie, czy ludzie są skłonni do utrzymywania kontaktów z
przedstawicielami odmiennych grup i mniejszości. Skala ta przewiduje pytania o różne typy
kontaktów (od dalszych, np. pytania o zgodę respondenta na to, aby migranci mieszkali w jego
kraju - do bliższych, np. pytania o potencjalną akceptację sytuacji, w której migrant poślubia
kogoś z rodziny respondenta). W Europejskim Sondażu Społecznym zadano pytanie o to, czy
respondent byłby przeciwny temu, aby imigrant innej rasy/ grupy etnicznej został mianowany
jego szefem oraz czy byłby przeciwny temu, aby taki imigrant poślubił kogoś z rodziny
pytanego. Najbardziej otwarci na taką sytuację byli mieszkańcy Szwecji, Norwegii, Holandii.
Najwięcej zastrzeżeń do imigranta jako potencjalnego szefa lub potencjalnego członka rodziny
mieli respondenci z Czech, a także z Estonii oraz Belgii. Dość zaskakujące jest natomiast, że w
niektórych krajach – zwłaszcza Szwajcarii, Słowenii, Finlandii – respondenci deklarowali
większą akceptację sytuacji, która na skali dystansu społecznego teoretycznie wymaga więcej
tolerancji (imigrant poślubiający kogoś z rodziny respondenta) niż sytuacji która zakłada
utrzymanie większego dystansu społecznego od imigranta (imigrant jako szef respondenta).
Wiąże się to prawdopodobnie z pokazywaną wcześniej większą tolerancją społeczeństw
przyjmujących wobec związanych z imigracją zmian w sferze kultury (wartości) niż do zmian
w sferze gospodarki (a więc również obecności imigrantów na rynku pracy).
9
Zgoda na imigranta- szefa i imigranta w rodzinie
skala 0-10, 0: nie miał(a)bym nic przeciwko, 10: był(a)bym zdecydowanie
przeciw
6
5
4
3
2
1
0
szef Resp.
Szwecj Norwe Holan Niemc
Szwajc Słowe Austri Finlan Francj Irlandi
Estoni Czech
Dania
Polska Belgia
a
gia
dia
y
aria nia
a
dia
a
a
a
y
1,11
1,84
1,86
2,14
2,19
2,33
2,35
2,53
2,58
2,65
2,78
2,81
2,91
3,98
5,16
rodzina Resp. 1,22
2,26
2,15
2,12
2,54
2,21
2,16
2,54
2,26
2,92
2,75
3
3,35
4,16
5,31
Źródło: ESS 2014-2015
Zróżnicowanie poglądów wobec różnych grup imigrantów oraz w zależności od polityki
integracyjnej kraju przyjmującego
Kolejne dwie tabele dotyczą przyjmowania imigrantów z biedniejszych krajów europejskich
oraz pozaeuropejskich (w domyśle chodzi o imigrantów zarobkowych, nie jest to jednoznacznie
stwierdzone w pytaniu). (Czy państwo powinno przyjmować imigrantów z biedniejszych
krajów europejskich? Czy państwo powinno przyjmować imigrantów z biedniejszych krajów
pozaeuropejskich?). Respondenci z poszczególnych państw zostali uszeregowani według
odsetka pozytywnych odpowiedzi (suma odpowiedzi „przyjmować wielu” i „przyjmować
pewną liczbę”). Zestawienie tak skonstruowanych tabel pokazuje, że krajami najbardziej
przychylnymi wobec przyjmowania imigrantów są w obu przypadkach Szwecja, Norwegia,
Niemcy i Szwajcaria.
Bardziej przychylne są postawy demonstrowane wobec imigrantów z krajów europejskich, niż
pozaeuropejskich. Jedną z przyczyn może być postrzegana bliskość kulturowa krajów
europejskich, co wpływa na oczekiwanie, że takie grupy będą się szybciej adaptować i
integracja przebiegnie bez konfliktów.
10
Polacy opowiadają się w zasadzie za przyjmowaniem takich imigrantów (wielu z nich lub
części z nich). W sumie 63,9% osób zadeklarowało, że państwo powinno przyjmować wielu”
lub „przyjmować pewną liczbę” imigrantów z państw europejskich. Z kolei nieco ponad 52%
respondentów uważa, że należy „przyjmować wielu” bądź „przyjmować pewną liczbę”
imigrantów z biednych państw pozaeuropejskich. Powtarza się więc wzór widoczny również w
przypadku innych krajów, że postawy wobec imigrantów z państw pozaeuropejskich są mniej
otwarte niż postawy wobec imigrantów z państw europejskich.
Czy państwo powinno przyjmować imigrantów z biedniejszych
krajów europejskich?
Finlandia
11,4
Estonia
31,8
8,3
36,4
Austria
10,7
Irlandia
12
Dania
12,5
Holandia
12,5
Francja
13
Słowenia
36,7
37,7
34,5
15,8
36,4
14,3
26,1
23,2
7,1
31,1
47,2
20,2
12,3
29
50,9
54,2
20%
40%
przyjmować pewną liczbę osób %
Źródło: ESS 2014-2015
11
5,9
22,7
48,9
30%
4,5
23,7
39,4
przyjmować wielu %
12,7
24
48,2
10%
10,7
26,6
47,9
Szwecja
6,8
30,7
49,5
Niemcy
0%
15,6
47,7
13,4
Norwegia
37
46,1
15,7
Szwajcaria
16,2
44,3
12,2
Polska
9
39,2
13,7
Belgia
47,7
50%
60%
2,9
10,1
70%
przyjmować nielicznych %
80%
90%
1,6
100%
nie przyjmować nikogo %
Czy państwo powinno przyjmować imigrantów z biedniejszych
krajów pozaeuropejskich?
Czechy 2,4
Estonia
24,3
5,1
44,3
25,8
28,9
39,8
29,3
Finlandia
9,4
Irlandia
9,4
Austria
10,3
Dania
10,4
Francja
10,5
41,2
30,3
18
Słowenia
10,7
41,5
29
18,8
Polska
25,7
31,7
38,4
10,8
Szwajcaria
11,3
43,2
39,6
Szwecja
przyjmować wielu %
13,2
37
44,3
7,5
28,1
50,1
20%
17,6
33,3
7,9
28,6
38,8
10%
13,2
30
44,3
17,9
12
34,5
42,7
19,8
0%
19
43,1
Holandia
Norwegia
22,8
34,4
9,3
Niemcy
15,4
36,1
32,3
12,8
Belgia
49,4
48,6
30%
40%
przyjmować pewną liczbę osób %
50%
60%
3,4
10,7
70%
przyjmować nielicznych %
80%
90%
Kolejna tabela porównuje postawy wobec imigrantów w poszczególnych państwach w
kontekście wielkości populacji imigranckiej w danym kraju (wyrażonej w procentach ogółu
populacji) oraz w kontekście efektywności polityki migracyjnej (wyrażonej wskaźnikiem
MIPEX). Mipex, czyli Migrant Integration Policy Index, to międzynarodowy system
porównywania państwowych polityk integracji imigrantów. Poszczególne państwa ocenia się
w skali od 1 do 100, przy czym 100 to modelowe równe szanse dla imigrantów czyli najbardziej
efektywna polityka integracji. W ten sposób porównuje się 38 krajów na czterech kontynentach.
Podczas tej oceny bierze się pod uwagę takie obszary polityki jak dostęp imigrantów do rynku
pracy, przepisy dotyczące łączenia rodzin, edukacji, partycypacji politycznej, możliwość
otrzymania statusu długoterminowego rezydenta, dostępność naturalizacji, przepisy
wskaźników).
12
100%
nie przyjmować nikogo %
Źródło: ESS 2014-2015
antydyskryminacyjne i dotyczące dostępu do służby zdrowia
1,9
(w sumie jest to 167
Zestawienie poniżej pokazuje, że kraje, które mają szczególnie efektywną politykę integracji
imigrantów są też często państwami, gdzie respondenci są bardziej przychylnie nastawieni do
przyjmowania cudzoziemców. Dotyczy to zarówno przyjmowania imigrantów tej samej rasy/
grupy etnicznej, jak też przyjmowania imigrantów innej rasy/ grupy etnicznej. Widać to
zwłaszcza na przykładzie państw skandynawskich: Szwecji i Norwegii, oraz Niemiec – państw,
które mają wysoki wskaźnik MIPEX, a jednocześnie respondenci z tych krajów najczęściej
udzielają pozytywnych odpowiedzi na pytania dotyczące przyjmowania imigrantów w ich
państwie. Wytłumaczenie może być takie, że kraje w których imigranci dobrze się integrują, są
sprawnie włączani do społeczeństwa przyjmującego, są najmniej narażeni na dyskryminację i
marginalizację – to jednocześnie kraje, w których imigracja jest najmniej konfliktogenna w
odczuciu jednostek, z perspektywy społeczeństwa przyjmującego. Jeśli w danym kraju polityka
integracyjna zapewnia spójność społeczną, to imigranci nie są postrzegani jako zagrożenie i
postawy wobec nich są bardziej otwarte. Zbieżność wysokiego wskaźnika MIPEX z otwartymi
postawami wobec imigracji jest obserwowana w szczególności w państwach, gdzie odsetek
imigrantów w populacji jest znaczący, co potwierdza słuszność wyjaśnienia o pozytywnej
ocenie migrantów, gdy są oni sprawie włączani do społeczeństwa przyjmującego.
Z drugiej strony niektóre państwa o niskim wskaźniku MIPEX – zwłaszcza Szwajcaria –
deklarują jednocześnie dużą otwartość na przyjmowanie imigrantów (tej samej rasy/ grupy
etnicznej). Prawdopodobnie zatem oprócz polityki integracyjnej i otoczenia instytucjonalnego
w danym kraju na postawy wobec imigrantów wpływają też np. uwarunkowania historyczne,
w tym tradycja przyjmowania grup imigranckich.
MIPEX
score
2014
% imigrantów w
populacji danego
kraju*
ESS 2014-15: czy
zezwalać na przyjazd
imigrantów tej samej
grupy etnicznej?**
ESS 2014-15: czy zezwalać na
przyjazd imigrantów innej grupy
etnicznej co większość
społeczeństwa?**
Szwecja
80
15,9
94,5
92,4
Finlandia
71
5,4
65,1
46,9
Belgia
70
10,4
73,2
58,9
Norwegia
69
13,8
84
76,5
Niemcy
63
11,9
90,9
76,7
Holandia
61
11,7
72
67,3
Dania
59
9,9
83,2
61,3
Francja
54
11,6
74,2
61,7
13
Irlandia
51
15,9
60,9
52,6
Estonia
49
16,3
72
46,2
Słowenia
48
11,3
75,1
64,1
Austria
48
15,7
68,9
51
Szwajcaria 46
28,9
84,4
62,9
Czechy
45
4
42,6
27,8
Polska
43
1,7
68,3
57,3
* Dane ONZ 2013 (dane nt. osób urodzonych poza krajem zamieszkania, w przypadku niedostępności tych
danych – osób z obywatelstwem innym niż kraju zamieszkania
** Suma odpowiedzi „zezwalać wielu osobom” + „zezwalać pewnej liczbie osób”
Polska w porównaniu z innymi krajami biorącymi udział w Europejskim Sondażu Społecznym
ma bardzo niski wskaźnik MIPEX. (I tak jednak wzrósł on w ostatnich latach, ponieważ w 2012
r. weszła w życie nowa ustawa o obywatelstwie polskim, która podniosła ocenę naszej polityki
integracyjnej). Jednocześnie jak na kraj z tak niskim wskaźnikiem MIPEX odnotowuje się
zaskakująco pozytywne postawy wobec imigrantów. Wyjaśnieniem może być fakt, że odsetek
imigrantów w populacji kraju jest niewielki; oznacza to, że z jednej strony państwo nie traktuje
priorytetowo polityki integracyjnej ponieważ dotyczy ona małej liczby osób, a z drugiej strony
braki tej polityki nie są zauważane przez przeciętnego obywatela, ponieważ dotyczy ona
niewielkiej liczebnie populacji.
Respondenci ESS byli również proszeni oszacowanie odsetka imigrantów w populacji Polski.
(„Na każdych 100 mieszkańców Polski, ilu P. zdaniem urodziło się poza naszym krajem?”).
Średnia odpowiedzi (9,14), jak i mediana (5) wskazuje na skłonność do przeszacowania
liczebności imigrantów w Polsce. Jednocześnie 19,9% respondentów2 podało odpowiedzi „1
na 100 mieszkańców” oraz „2 na 100 mieszkańców”, które można uznać za najbardziej
prawidłowe w świetle danych ONZ.
Co wpływa na postawy Polaków wobec imigrantów, w tym uchodźców?
Dane pokazują, że deklarowane postawy Polaków wobec uchodźców są szczególnie życzliwe
i otwarte, pod tym względem przodujemy wśród państw europejskich analizowanych w
badaniu. Również w edycji Europejskiego Sondażu Społecznego z 2002 r. Polacy wykazywali
2
Odsetek liczony od wszystkich odpowiedzi, włączając „nie wiem” i brak odpowiedzi.
14
bardzo otwarte i przyjazne postawy wobec uchodźców, czym wyróżniali się wśród
respondentów innych państw biorących udział w badaniu. Wydaje mi się, że można to
tłumaczyć specyfiką polskiego przekazu kulturowego, w którym dominuje romantyczny
wizerunek uchodźcy – patrioty walczącego o ojczyznę. Myślę, że już na etapie socjalizacji
szkolnej taki przekaz jest w Polsce dość intensywny. Takie wyobrażenie jest ważną częścią
polskiej kultury co najmniej od XIX wieku, Wielkiej Emigracji, romantycznych poetów
tworzących na obczyźnie. Również cała historia emigracji politycznej z Polski po zakończeniu
II wojny światowej umacnia pozytywny wizerunek uchodźcy.
Ponadto uważam, że wielu respondentów odpowiadając na to pytanie zwłaszcza w pierwszych
miesiącach prowadzenia badania (całość odbyła się IV-IX 2015) mogła postrzegać zjawiska
uchodźstwa do Polski przez pryzmat toczącego się konfliktu na Ukrainie3. Z powodu tego
konfliktu do Polski przybywa coraz więcej imigrantów z Ukrainy, również od 2014 r. rośnie
ilość wniosków o status uchodźcy składanych przez Ukraińców. Jest to więc postrzeganie
uchodźstwa przez pryzmat grupy, która do tej pory stosunkowo łatwo i szybko integrowała się
ze społeczeństwem przyjmującym. Wpływ na pozytywne postawy ma więc podobieństwo
kulturowe, szybkie uczenie się języka polskiego, brak radykalnych różnic religijnych, a także
wieloletnie doświadczenia obecności społeczności imigrantów ukraińskich w Polsce
(zarobkowych). Również bardzo negatywne postrzeganie Rosji jako agresora w tym konflikcie
mogło przyczynić się do chęci niesienia pomocy wymuszonym imigrantom (forced migrants)
z Ukrainy.
Obie edycje ESS (2002 oraz 2015) pokazały stabilne pozytywne postawy Polaków wobec
uchodźstwa. W krajach innych niż Polska na przestrzeni 12 lat dzielącej oba badania postawy
wobec uchodźców dynamicznie się zmieniały. W Europie otwartość wobec uchodźców
znacznie wzrosła w porównaniu z 2002 rokiem. Dotyczy to krajów skandynawskich: Szwecji,
Norwegii, Finlandii, Danii, państw niemieckojęzycznych, państw Beneluksu. Natomiast we
Francji poparcie wobec otwartej polityki azylowej wyraźnie zmalało.
Według zestawień statystycznych UDSC, w całym 2014 r. 2253 Ukraińców złożyło wniosek o status
uchodźcy w Polsce. Z kolei w pierwszym półroczu 2015 złożono 4199 wniosków o status uchodźcy.
Najliczniejszą grupą (ponad połowa wniosków) byli Rosjanie, w tym 91% osoby narodowości
czeczeńskiej. Obywatele Ukrainy i w I półroczu 2015 zajmują drugie miejsce pod względem liczby
wniosków – 1345 osób, czyli 1/3 wszystkich aplikujących. 82% spośród nich deklarowało narodowość
ukraińską).
http://udsc.gov.pl/wp-content/uploads/2014/12/Komentarz-do-danychdotycz%C4%85cych-zestawienia-za-pierwsze-p%C3%B3%C5%82rocze-2015-roku.pdf
3
15
Po zestawieniu omawianych danych z danymi poprzedniej tabeli wydaje się, że w Polsce
istnieje małe zróżnicowanie w zakresie postaw wobec imigrantów (w ogóle) oraz uchodźców
(jako specyficznej grupy imigrantów). Wskazują na to cytowane wcześniej dane o opiniach na
temat zezwalania na przyjazd imigrantów z tej samej grupy etnicznej bądź z innej grupy
etnicznej. Natomiast w innych krajach (nawet państwach skandynawskich, czyli raczej
przychylnych imigracji) takie zróżnicowanie rysuje się dużo silniej: odsetek osób
akceptujących imigrację jest znacznie wyższy niż odsetek osób akceptujących uchodźców.
Rząd powinien wykazywać życzliwość rozpatrując wnioski o status
uchodźcy
(% odpowiedzi "zgadzam się" i "zdecydowanie się zgadzam")
70
60
50
40
30
20
10
0
Polska
Szwecj Francj Norwe Irlandi Finlan
Niemc Słowe
Szwajc Holand
Estoni
Dania
Austria
Belgia
Czechy
a
a
gia
a
dia
y
nia
aria
ia
a
ESS 2015
63,4
60,3
57,7
56,8
56,6
50,4
45,7
40,8
39,3
37,9
34,4
31,8
30,2
25,4
21,3
ESS 2002
62,9
41,5
63,1
26,7
55,9
33,4
30,7
15,9
19,6
30,1
22,2
10
17,9
0
14,3
ESS 2015
ESS 2002
Źródło: ESS 2014-2015 oraz ESS 2002
Kontekst społeczno-polityczny wpływający na postawy wobec uchodźstwa szybko się zmieniał
w ostatnich miesiącach. Miała na to wpływ częsta obecność w mediach tematu relokacji
uchodźców w państwach Unii Europejskiej (zwłaszcza imigrantów z Syrii, Erytrei,
Afganistanu), upolitycznienie tej kwestii podczas kampanii wyborczej (przed wyborami
parlamentarnymi 25 października), a w listopadzie dodatkowo zamachy terrorystyczne we
Francji i związana z nimi panika moralna dotycząca imigrantów muzułmańskich. Toteż
kontekst, w którym obecnie analizujemy kwestię postaw wobec napływu uchodźców może być
nieco inny niż kontekst, w którym udzielano odpowiedzi na to pytanie. Interpretując dane o
pozytywnych postawach wobec imigrantów należy pamiętać, że prawdopodobnie ma na nie
wpływ postrzeganie napływu uchodźców jako konsekwencji kryzysu politycznego na Ukrainie
i konfliktu rosyjsko-ukraińskiego. Dopiero w ostatnich miesiącach większy wpływ na postawy
16
wobec uchodźstwa ma kwestia wymuszonej imigracji z Syrii i innych państw
pozaeuropejskich. Dane ESS wskazują, że otwartość wobec imigrantów z grup etnicznych
odmiennych niż społeczeństwo przyjmujące jest mniejsza.
Należy pamiętać o jeszcze jednym aspekcie badania postaw wobec imigrantów w Polsce.
Polska jest krajem niemal homogenicznym etnicznie, a poglądy na temat zróżnicowania
kulturowego oraz imigrantów są traktowane bardziej w kategoriach teoretycznej refleksji nad
pewnymi procesami, niż w kategoriach odnoszenia się do zjawiska rzeczywiście
doświadczanego. Pokazują to zresztą odpowiedzi na pytanie o częstotliwość kontaktów z
osobami innej rasy lub grupy etnicznej. Respondenci z Polski najczęściej deklarowali, że nie
mają z nimi kontaktów w ogóle (57,3%) lub mają takie kontakty rzadziej niż raz w miesiącu
(16,1%). Z kolei 26,7% respondentów stwierdziło, że ma takie kontakty raz w miesiącu lub
częściej. W świetle tych danych uzasadnione wydaje się twierdzenie, że przynajmniej w
przypadku części respondentów z Polski udzielane odpowiedzi na poglądy wobec mniejszości
imigranckich nie stanowią odbicia ich faktycznych zachowań wobec imigrantów. Nie są
rezultatem rzeczywistych kontaktów z imigrantami, lecz pewnych przekonań ideologicznych
czy światopoglądowych. Poglądy te mogą po części stanowić odbicie autostereotypu Polakatolerancyjnego obywatela („spadkobiercy” wielonarodowej Rzeczpospolitej) lub przekonań o
konieczności zachowania poprawności politycznej podczas wypowiadania się na te tematy4.
Inne sondaże (prowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej) pokazują, że medialna
eksploatacja zagadnienia uchodźstwa z państw pozaeuropejskich, jak również debaty
polityczne dotyczące kwestii uchodźstwa toczące się zwłaszcza intensywnie w okresie od
czerwca do października, zdecydowanie miały wpływ na radykalizację poglądów oraz
polaryzację opinii. CBOS przeprowadził swoje badanie w maju, sierpniu, wrześniu i
październiku – zadając pytanie, czy Polska powinna przyjmować uchodźców z krajów objętych
konfliktami zbrojnymi. Dane pokazują, że zdecydowanie zmalała liczba osób opowiadających
się za przyjmowaniem uchodźców (o 20 punktów procentowych). Jednocześnie wzrosła liczba
respondentów deklarujących, że państwo nie powinno przyjmować imigrantów politycznych.
Poza tym zmalał odsetek osób w próbie deklarujących brak zdania na ten temat. Opinie
dotyczące tego zagadnienia wyostrzyły się.
Dziękuję za uwagi do tekstu przekazane przez dr. Jacka Kucharczyka (odnośnie wpływu autostereotypu Polaka
na udzielane odpowiedzi) oraz prof. Józefa Niżnika (odnośnie roli poprawności politycznej w konstruowaniu
odpowiedzi).
4
17
Warto dodać, że nawet jeśli przyjmiemy spadek poparcia wobec obecności uchodźców w
Polsce (w badaniu CBOS – z 72% w V 2015 do 54% w X 2015), to nadal poparcie na poziomie
powyżej 50% sytuuje nas w czołówce państw europejskich.
Czy Polska powinna przyjmować uchodźców z krajów
objętych konfliktami zbrojnymi?
80
72
70
60
56
56
38
40
6
4
3
sie-15
wrz-15
paź-15
50
40
30
54
43
21
20
10
7
0
maj-15
cze-15
lip-15
tak
nie
trudno powiedzieć
Źródło: na podst. danych Centrum Badania Opinii Społecznej http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_149_15.PDF
Otwarte postawy wobec imigracji wyjaśniam po części tym, że imigranci w Polsce pochodzą
przede wszystkim z krajów bliskich geograficznie i przede wszystkim kulturowo. Wydaje się,
że wniosek ten potwierdzają również udzielone odpowiedzi na pytanie „czy dla kraju jest lepiej,
gdy niemal wszyscy mają jednakowe zwyczaje i tradycje?”. Większość respondentów (w sumie
56,9%) opowiada się za takim twierdzeniem. Jednocześnie Polacy na ogół dystansują się od
twierdzenia, że niektóre kultury mogą być lepsze, a inne gorsze. Ponad 51% respondentów
stwierdziło, że wszystkie kultury są równe.
18
Czy zgadza się P. z twierdzeniem: "dla kraju jest znacznie
lepiej, gdy niemal wszyscy mają jednakowe zwyczaje i
tradycje"
2,2
15,8
Zdecydowanie się zgadzam (15,1%)
15,1
Zgadzam się (41,8%)
Ani się zgadzam, ani się nie zgadzam
(25%)
Nie zgadzam się (15,8%)
25
41,8
Zdecydowanie się nie zgadzam (2,2%)
Źródło: ESS 2014-2015
Czy uważa P., że niektóre kultury są zdecydowanie lepsze niż
inne czy że wszystkie są równe?
14,6
34,1
niektóre kultury znacznie lepsze niż
inne (34,1%)
wszystkie kultury są równe (51,3%)
51,3
nie wiem/ trudno powiedzieć
(14,6%)
Źródło: ESS 2014-2015
Podczas badania pytano również o to, jakie cechy i osobiste uwarunkowania imigrantów
powinny być kluczowe przy przyjmowaniu ich do kraju i zezwalaniu na osiedlanie się w Polsce.
Na dwóch pierwszych miejscach znalazły się kwestie dotyczące adaptacji do codziennego życia
w Polsce, które respondenci uznali za najważniejsze w procesie przyjmowania cudzoziemców:
znajomość języka oraz gotowość przejęcia stylu życia powszechnie akceptowanego w Polsce.
Dopiero na kolejnych dwóch miejscach znalazły się czynniki dotyczące integracji
ekonomicznej i obecności na rynku pracy (posiadanie kwalifikacji zawodowych przydatnych
19
w państwie przyjmującym oraz posiadanie wyższego wykształcenia). Jako najmniej ważne
oceniono fakt wychowania w tradycji chrześcijańskiej oraz posiadanie białego koloru skóry.
Na ile poniższe kwestie powinny być ważne przy
decydowaniu o tym, czy osobie urodzonej, wychowanej i
żyjącej poza Polską pozwolić na przyjazd i zamieszkanie w
Polsce?
(0-10, 0: zupełnie nieważne, 10: bardzo ważne)
7
6,56
6,55
6,34
5,9
6
4,91
5
4
2,95
3
2
1
0
znajomość języka gotowość przejęcia
polskiego
w pełni sposobu
życia takiego jak w
Polsce
posiadanie
kwalifikacji
zawodowych
potrzebnych w
Polsce
posiadanie
dobrego
wykształcenia
wychowanie w
tradycji
chrześcijańskiej
biały kolor skóry
Źródło: ESS 2014-2015
Dwa wybrane pytania o kompetencje i kwalifikacje imigrantów (czy powinno mieć znaczenie
posiadanie dobrego wykształcenia? Czy powinna mieć znaczenie znajomość języka kraju
przyjmującego?) zostały porównane z danymi z innych krajów europejskich. W większości
krajów – podobnie jak w Polsce – umiejętności językowe we wskazanym zakresie uznawano
za istotniejsze niż kompetencje zawodowe potencjalnych imigrantów. Tylko w nielicznych
krajach (Estonia, Dania, Finlandia, Szwecja) kwalifikacje ewentualnych imigrantów zostały
ocenione jako ważniejsze niż kompetencje językowe, umożliwiające szybkie zaadaptowanie
się w sferze kulturowej.
20
Na ile poniższe kwestie powinny być ważne przy decydowaniu, czy
imigrantowi pozwolić na przyjazd i osiedlenie się?
(0-10, 0: nieważne, 10: bardzo ważne)
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Austria Estonia
język
Irlandi Niemc Szwajc
Finland Holand Słowen Norwe Szwecj
Belgia Francja Czechy Dania Polska
a
y
aria
ia
ia
ia
gia
a
7,96
5,89
7,32
7,06
7,01
7,44
7,51
6,77
5,1
6,56
5,28
7,12
7,33
5,55
3,79
wykształcenie 7,19
6,87
6,81
6,68
6,55
6,54
6,34
6,25
6,18
5,9
5,81
5,78
5,61
5,08
4,14
język
wykształcenie
Źródło: ESS 2014-2015
Podsumowanie
Wstępna analiza wyników najnowszej edycji Europejskiego Sondażu Społecznego pozwala na
ukazanie podstawowych trendów w postrzeganiu grup imigranckich oraz dynamiki postaw
wobec imigrantów. Niektóre z tych zjawisk mają charakter dość trwały i stanowią powtórzenie
trendów pojawiających się w badaniu przeprowadzonym trzynaście lat temu. Przede
wszystkim, respondenci w państwach europejskich biorących udział w ESS demonstrują
bardziej otwarte postawy wobec imigrantów z państw europejskich niż wobec imigrantów z
państw pozaeuropejskich. Podobna prawidłowość jest odnotowana w przypadku pytań o
imigrantów tej samej lub różnej rasy / grupy etnicznej. Deklarowane postawy wobec
imigrantów tej samej rasy lub grupy etnicznej są bardziej przychylne niż postawy wobec
imigrantów innej rasy lub grupy etnicznej
W porównaniu z 2002 r. nastąpiła polaryzacja postaw: respondenci w państwach oceniających
migrację jako wpływającą pozytywnie na gospodarkę i kulturę umocnili się w swoich
poglądach; podobnie respondenci w państwach gdzie średnie oceny migracji były niskie w
edycji ESS 2002, jeszcze gorzej oceniają efekty imigracji na gospodarkę i kulturę kraju.
Prawdopodobnie należy to wiązać z intensyfikacją procesów migracyjnych do poszczególnych
krajów europejskich. Dla coraz większej liczby respondentów zjawisko migracji stało się
21
realnym, mającym bezpośrednie przełożenie na ich życie procesem; z imigrantami mają
styczność w codziennych interakcjach. W związku z tym coraz rzadziej wybierane są
odpowiedzi ze środka skali (oznaczające brak zdecydowania lub postawy najbardziej obojętne
wobec zjawiska). Natomiast wzrasta częstotliwość udzielania odpowiedzi skrajnych – zarówno
zdecydowanie pozytywnych, jak też zdecydowanie negatywnych. Przekładają się one na
postrzeganą na poziomie międzykrajowym polaryzację poglądów wobec imigracji.
Zdaniem respondentów z Polski, państwo powinno przyjmować i zezwalać na zamieszkanie
tym cudzoziemcom, którzy znają język kraju przyjmującego i są gotowi przejąć styl życia
utrwalony w Polsce, natomiast czynniki ekonomiczne (posiadanie kwalifikacji brakujących w
Polsce, wykształcenie) mają mniejsze znaczenie. Ponadto Polska jest w czołówce państw
europejskich, których respondenci deklarują otwartość wobec uchodźców. Postawy Polaków
wobec uchodźców są porównywalnie przychylne jak w przypadku imigrantów w ogóle
(zarówno cudzoziemców z tej samej grupy etnicznej, jak i z różnych grup etnicznych).
Natomiast w przypadku respondentów z innych europejskich państw postawy wobec
uchodźców są mniej otwarte niż wobec imigrantów w ogóle
BIBLIOGRAFIA:
S. Nowak (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973, PWN
CBOS, Polacy o uchodźcach – w internecie i w „realu”, Komunikat z badań 149/2015,
dostępny w Internecie: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_149_15.PDF
Ladrech, R. (2010), Europeanization and National Politics, Basingstoke: Palgrave
Macmillan.
Levy, Carl (2010), Refugees, Europe, Camps/State of Exception: “Into The Zone”, the
European Union and Extraterritorial Processing of Migrants, Refugees, and Asylum-seekers
(Theories and Practice), Refugee Survey Quarterly vol. 29 (1): ss. 92-119. DOI:
10.1093/rsq/hdq013
Łukasiewicz, Karolina (2011), „Integracja” po polsku. Strategie adaptacyjne uchodźców
czeczeńskich w Polsce, Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny nr 2(140).
22
Marody, Mirosława (1976), Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Analiza
metodologiczna zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
McLaren, Lauren M. (2015), Immigration and perceptions of national political systems in
Europe, Oxford University Press.
McLuhan M. (1964), Understanding media: The extensions of man, Massachusetts University
Press, Cambridge, Massachusetts
Urząd ds. Cudzoziemców, Główne trendy migracyjne ’15. Raport, http://udsc.gov.pl/wpcontent/uploads/2014/12/Komentarz-do-danych-dotycz%C4%85cych-zestawienia-zapierwsze-p%C3%B3%C5%82rocze-2015-roku.pdf
Weber Hannes (2015), National and regional proportion of immigrants and perceived threat
of immigration: A three-level analysis in Western Europe, “International Journal of
Comparative Sociology”, Vol. 56(2), pp. 116 –140
Ząbek M. , Łodziński S. (2008), Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego,
Warszawa, wyd. Polska Akcja Humanitarna, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
UW.
3.2_wprow.docx
23