docPoczta i telegraf na Górnym Śląsku
download 
Reklamacja Transkrypt
Poczta i telegraf na Górnym Śląsku
Polski Związek Filatelistów Okręg Śląsko-Dąbrowski Oddział Gliwice SPECJALISTYCZNA OKRĘGOWA WYSTAWA FILATELISTYCZNA III STOPNIA GLIWICE 2011 ”Poczta i telegraf na Górnym Śląsku” Gliwice 2011 ORGANIZATOR WYSTAWY Polski Związek Filatelistów Oddział Gliwice Miejska Biblioteka Publiczna w Gliwicach Współorganizatorem Wystawy jest Ogólnopolski Klub Zainteresowań Filatelistycznych SILESIANA PATRONAT HONOROWY BISKUP GLIWICKI Jan Wieczorek ŚLĄSKI URZĄD MARSZAŁKOWSKI Jerzy Gorzelik PREZYDENT MIASTA GLIWICE Zygmunt Frankiewicz POSEŁ NA SEJM RP Krystyna Szumilas PREZYDENT MIASTA BYTOMIA Piotr Koj BURMISTRZ TARNOWSKICH GÓR Arkadiusz Czech PREZYDENT MIASTA ZABRZE Małgorzata Mańka-Szulik CENTRUM POCZTY ODDZIAŁ REJONOWY ZABRZE DYREKTOR Klaudiusz Hercig OBSŁUGA MEDIALNA Miejska Telewizja Gliwice Radio Piekary PATRONAT PRASOWY Gazeta Gliwicka 2 KOMITET HONOROWY PREZES POLSKIEGO ZWIĄZKU FILATELISTÓW OKRĘG ŚLASKO-DĄBROWSKI Andrzej Nowak STAROSTA GLIWICKI Michał Nieszporek MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA W GLIWICACH DYREKTOR Grażyna Lazar GLIWICKIE CENTRUM ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH DYREKTOR Andrzej Gillner „GLIWICKIE METAMORFOZY” STOWARZYSZENIE NA RZECZ DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GLIWIC Małgorzata Malanowicz MUZEUM GLIWICE Kierownik Działu Historii i Dokumentacji Mechanicznej Damian Recław POSEŁ NA SEJM RP Andrzej Głażewski POSEŁ NA SEJM RP Wacław Andrzej Martyniuk POSEŁ NA SEJM RP Jan Kaźmierczak ŚLĄSKA SIEĆ METROPOLITALNA PREZES Grzegorz Nitkiewicz 3 OPRACOWANIE Krystian Szejka Materiały: 1. Własne Krystian Szejka 2. Karol Micza 3. Jan Olchowik ,,Poczta na Górnym Śląsku” 4. J. Schmidt „Historia gliwickiej poczty”. Rocznik Muzeum w Gliwicach. Tom XIII 5. Archiwum państwowe Katowice, Oddział Gliwice REDAKCJA Justyna Arkit Władysław Gębczyk KOMISARZ WYSTAWY Zenon Podgórski SĄD KONKURSOWY SĘDZIOWIE: Karol Micza - przewodniczący (Okręg Katowice) Antoni Buczek - członek ( Okręg Wrocław) Marian Kazieczko - członek (Okręg Katowice) Adam Kęstowicz - członek (Okręg Wrocław) Antoni Lewandowski - członek (Okręg Katowice) ASPIRANCI: Marian Nawrot (Okręg Katowice) Eugeniusz Pradela (Okręg Częstochowa) Adam Staroń (Okręg Katowice) WYDAWCA Polski Związek Filatelistów Oddział Gliwice 44-100 Gliwice, ul. Zwycięstwa 1 skr. poczt. 251 e-mail: [email protected] Druk: „ALT” s. c. ul. Czwartaków 18, 44-121 Gliwice tel./ fax. (32) 238 36 37 4 Zapraszam do przeczytania katalogu Wystawy Filatelistycznej „Poczta i telegraf na Górnym Śląsku” W treści katalogu próbowałem przedstawić rys historyczny rozwoju ruchu pocztowego i telegraficznego. W oparciu o historię poczty Gliwickiej, Zabrzańskiej, Bytomskiej, Tarnogórskiej jak i historie tych miast, pokazać, iż dokumentują one rozwój przemysłowy i intelektualny mieszkańców Górnego Śląska. Prezentowane zbiory filatelistyczne są urozmaicone widokówkami miast Górnego Śląska z ubiegłego stulecia. Pierwszą dokumentacje poczty gliwickiej datujemy na 1815 r., dokumentuje to list zwany ,,prekursorem” wysłany z Gleiwitz /Gliwice/ do Tarnowitz /Tarnowskich Gór/. Rozwój linii kolejowej na trasie Wrocław-Gliwice-Bytom-Tarnowskie Góry powoduje szybki rozwój miast, Gliwice stają się lokomotywą napędzającą ten rozwój. Miasto może się pochwalić portem lotniczym, rzecznym największym węzłem kolejowym w tej części ówczesnej Europy, staje się bramą do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Swoją dyrekcję umiejscawia tu Graf von Balestern, który dba nie tylko o swoje zyski, ale też zaangażowany jest w codzienne bolączki swoich pracowników, sam zamieszkując w rodowej rezydencji w pałacu w Pławniowicach. Gliwice posiadają Teatr Miejski, kina. Gliwiczanie rodzą się i leczą w nowoczesnej klinice położniczej. Bulwar spacerowy nad rzeką Kłodnicą uwieńczony jest pięknym parkiem miejskim, który wraz z teatrem tworzy centrum kulturalne i rekreacyjne Gliwiczan. W mieście nadaje ,,Radiostacja Gliwice” programy lokalne, a zarazem retransmituje programy radia Wrocław. Swoje pracownie posiadają tu artyści Hienrich Breitenbach, Josef Limburg, Thomas Mirtek, Hans Karl Hermann Damman .W Królewskiej Odlewni Żeliwa odlewa się modele śpiących lwów wg. modelu Teodora Kalide rodowitego gliwiczanina. Repliki tych lwów odlewa się po dzień dzisiejszy w tej samej odlewni tj. Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, w mieście żyją w pełnej asymilacji Katolicy, Protestanci, Żydzi, Ormianie. Po 1945 r. Gliwice stają się drugim domem dla ludności lwowskiej, która bardzo szybko asymiluje się z pozostałymi w mieście Gliwiczanami. W mieście powstaje Politechnika Śląska, miasto staje się prężnym ośrodkiem naukowym kształcących absolwentów dla gliwickich przemysłowych ośrodków badawczych i biur konstrukcyjnych. Powstaje Podstrefa Katowickiej Strefy Ekonomicznej Gliwice. Jest ona największą z czterech podstref wchodzących w skład KSSE. Obejmuje dwa obszary o łącznej powierzchni 349 ha. Pierwszy o po- 5 wierzchni około 323 ha leży w rejonie skrzyżowania drogi krajowej nr 4 (E 40) z ulicą Wyczółkowskiego. Drugi o powierzchni ok. 26 ha znajduje się w rejonie ulicy Bojkowskiej. Szczególnie atrakcyjny jest teren położony przy drodze krajowej nr 4 (E 40), łączącej Górnośląski Okręg Przemysłowy z Wrocławiem i dalej na zachód z Niemcami oraz na wschód z Krakowem i dalej z Ukrainą. Swoje zakłady umiejscawia tu General Motors, który daje początek nowej kulturze przemysłowej. Pracownicy restrukturyzowanych kopalń i hut znajdują pracę w nowych zawodach. Na terenie rewitalizowanej Kopalni Gliwice powstaje kolebka przedsiębiorczości ,,Nowe Gliwice”. Miasto buduje nowoczesny stadion piłkarski na miarę dzisiejszych czasów wyposażony w najnowsze zdobycze techniki multimedialnej, halę sportową Podium”, nowoczesny węzeł przesiadkowy, powstają centra rozrywkowo-handlowe. Gliwice stają się skrzyżowaniem autostrad A1-A4 i drogi krajowej 44. Pierwsze wzmianki o filatelistach gliwickich datują się na rok 1910 r. W 1910 roku wielkim rarytasem dla filatelistów był datownik pocztowy, na którym pojawiły się kolejne trzy dziesiątki, zaś szczególnie duża kolejka ustawiła się przed okienkiem o godzinie 1000 gdy kasowano pieczątką „10.10.10.10”. W ramach Śląskiego Związku Filatelistów powstaje 3 maja 1951 r, koło w liczbie 12 członków pod przewodnictwem Mariana Wilczewskiego. W dniach od 30.12.1954 do 16.01.1955 r. w salach Gliwickiego Muzeum prezentowane są zbiory Gliwickich Filatelistów na I Wystawie Filatelistycznej. Wystawa spełniła pokładane w niej cele propagandowe i dzięki niej koło w 1955 r. liczy 500 członków. W dniach 7-26 października 1956 r. zorganizowano II wystawę. W dniach 3-10 marca 1957 r. zorganizowano III wystawę. W obecnej dekadzie PZF Oddział Gliwice działa na terenie powiatu gliwickiego starając się corocznie zorganizować imprezę filatelistyczną, dokumentując rocznicowe wydarzenia miejskie czy powiatowe datownikiem pocztowym okolicznościowym i kartką beznominałową. Obecnie, dzięki przychylności ze strony Dyrekcji Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gliwicach jak i Urzędu Miasta Gliwice filateliści gliwiccy mogą dalej trwać w swej życiowej pasji. Prezes Oddziału Polskiego Związku Filatelistów Gliwice Krystian Szejka 6 ZNACZKI W BIBLIOTECE? Biblioteka publiczna to instytucja kultury o charakterze uniwersalnym. Gromadzi i udostępnia dokumenty z wszystkich dziedzin wiedzy i umiejętności praktycznych człowieka, począwszy od dzieł filozoficznych, poprzez literaturę piękną, wydawnictwa przyrodnicze, nauki społeczne, medyczne, sztukę, architekturę, przemysł, rzemiosło, a na poradnikach językowych, kulinarnych, ogrodniczych czy podróżniczych skończywszy. Uniwersalizm bibliotek publicznych przejawia się także w tym, że działania swe kieruje do szerokiego odbiorcy, nie zawężając kręgu użytkowników do jakiejś kategorii wiekowej czy zawodowej. Ale biblioteka publiczna ma także charakter lokalny, bo działa na rzecz określonej terytorialnie społeczności. Mając to na uwadze, ze szczególną troską gromadzi dokumenty dotyczące własnego miasta, powiatu czy regionu. Nie tylko gromadzi i udostępnia zbiory regionalne, ale także popularyzuje wiedzę o najbliższym otoczeniu we wszystkich jego aspektach - historycznym, przyrodniczym, gospodarczym czy kulturalnym, organizując spotkania, wystawy czy prelekcje. Wystawa Poczta i telegraf na Górnym Śląsku, zorganizowana przez Polski Związek Filatelistów Oddział Gliwice, a prezentowana w sali wystawowej Miejskiej Biblioteki Publicznej w centrum Gliwic, doskonale wpisuje się w tę edukacyjną i popularyzującą wiedzę o własnym regionie funkcję biblioteki publicznej. Dlatego serdecznie dziękuję Panu Krystianowi Szejce za inicjatywę i ogromne zaangażowanie, a właścicielom eksponatów za ich udostępnienie. Dziękuję także wszystkim osobom, które ekspozycję przygotowały, tak pod względem merytorycznym, jak i plastycznym. Sądzę, że wystawa zainteresuje nie tylko osoby zawodowo związane z pocztą czy telekomunikacją, ale także kolekcjonerów oraz wszystkich chcących dowiedzieć się czegoś więcej o historii własnego miasta czy regionu. Zapraszam serdecznie! Grażyna Lazar dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gliwicach 7 Spis treści 1. Telegraf na Górnym Śląsku 2. Początki poczty 3. Poczta na Górnym Śląsku 4. Poczta w Gliwicach i Powiecie Gliwickim 5. Poczta w Pyskowicach /Peiskretscham/ 6. Poczta w Toszku /Tost/ 7. Polski Związek Filatelistów w Gliwicach 8. Historia poczty miasta Bytomia do końca XIX w. 9. Poczta w Bytomiu 10. Dzieje poczty w Tarnowskich Górach 11. Rys historyczny poczty w Zabrzu 12. Regulamin Wystawy 13. Regulamin Sądu Konkursowego 14. Plan Wystawy 15. Program Wystawy 16. Statuetka, Medal 17. Wydawnictwa 18. Preludium Wystawy 8 Szanowni Czytelnicy, drodzy Mieszkańcy województwa śląskiego i Goście W województwie śląskim filatelistyka ma bogatą tradycję, jest ponadczasowym świadkiem i zapisem wszelkich ludzkich poczynań i wydarzeń, uniwersalnym nośnikiem propagującym myśl, historię i kulturę społeczności oraz narodów. To właśnie dzięki zgromadzonym na wystawie „Poczta i telegraf na Górnym Śląsku” zbiorom filatelistycznym możemy dowiedzieć się, że równolegle z rozwojem cywilizacji, wśród różnorodnych potrzeb odczuwalnych przez człowieka, pojawiła się potrzeba porozumiewania się na odległość. We współczesnym świecie rozprzestrzenianie wiadomości odgrywa ogromną rolę społeczną, gospodarczą i kulturotwórczą. Coraz większego znaczenia nabiera szybkość przekazu, jego zasięg oraz powszechny i łatwy dostęp do informacji. Działalność Poczty Polskiej, oprócz krzewienia kilkusetletniej tradycji pocztowej, w szczególny sposób przyczynia się do podtrzymywania więzi międzyludzkich. Dla wielu osób poczta jest symbolem i głównym medium kontaktów ze światem. Cieszę się, że powstał katalog upamiętniający organizowaną przez Państwa wystawę. Prezentowane zbiory filatelistyczne z pewnością są wspaniałym prezentem dla miłośników poczty i telegrafu oraz pozwolą lepiej poznać wszystkim zainteresowanym ich historię i ewolucję na przestrzeni wieków. Marszałek Województwa Śląskiego Adam Matusiewicz 9 TELEGRAF NA GÓRNYM ŚLĄSKU Historia telegrafu w Niemczech datuje się od 22 listopada 1794 roku. Wówczas to prof. matematyki Lorenc Boeckmann z Karlsruhe wysłał życzenia urodzinowe margrabiemu Fryderykowi Badeńskiemu składające się z 200 liter przy pomocy uproszczonej przez siebie wersji optycznego telegrafu Francuza Claude Chappe'a, który uchodzi za ojca telegrafu. Telegraf ten sprawdził się również na dużych odległościach. W Niemczech jednak telegraf optyczny nie znalazł większego zainteresowania i dopiero w 1833 roku został wprowadzony w ograniczonym zasięgu w Prusach, jednak już jako nowoczesny telegraf. Urząd Telegraficzny Gleiwitz /Gliwice/ powstał w roku 1857 r. Pierwszy urząd telegraficzny w Gliwicach znajdował się w domu kupca Waldmanna przy ul. Matejki. Czynsz za wynajem lokalu wynosił wówczas 140 talarów rocznie. Kolejnymi szefami tego urzędu w latach 1857-1877 byli starszy telegrafista Schwarzer, a następnie sekretarze telegrafu Nehls, Röder i Pönicke. Dnia 1 maja 1877 roku urząd ten został połączony z urzędem pocztowym i ulokowany w budynku poczty przy ul. Górnych Wałów. Także i tu utyskiwaniom rozkapryszonej ludności nie było końca. Narzekano np. dlaczego telegramów nie można nadawać na poczcie przez całą dobę, a tylko do godziny 2400. Najwięcej pretensji zgłaszano w związku ze zbyt późnym doręczeniem telegramów. Zdarzyło się nawet, że od nadania telegramu z Czekanowa do Gliwic adresat otrzymał go dopiero po niemal 13 godzinach co dało miejscowej prasie powód do głębokiego oburzenia. Nieco dłuższa i bardziej skomplikowana była droga wprowadzenia telefonu w Gliwicach. W Niemczech po raz pierwszy użyto go 12 listopada 1877 roku. Założył go generalny poczmistrz Stephan. Po 3 latach w styczniu 1881 roku udało mu się namówić 8 abonentów, a w dniu uruchomienia było ich już 25. Kolejny wynalazek to telegraficzny aparat piszący (drukujący), sterowany na odległość impulsami elektrycznymi. Próby budowy takich urządzeń podejmowano już w latach czterdziestych XIX wieku, jednak pierwszy praktyczny aparat tego rodzaju (tzw. juz) skonstruował David E. Hughes dopiero w 1855 roku. Aparat ten znalazł natychmiast zastosowanie w USA, a w 1861 roku w Europie (Francja). 10 Już w XVII w. ludzie zaczęli zdawać sobie sprawę z możliwości przesyłania głosu za pośrednictwem metalowego przewodu. Można tego dowieść w prosty sposób za pomocą dwóch metalowych naczyń połączonych drutem. Telefonu nie wynalazł Alexander Graham Bell, któremu przez dziesiątki lat przypisywano to osiągnięcie, lecz Antonio Meucci, kiedy jego żona zachorowała. Meucci skonstruował telefon, dzięki któremu kobieta mogła z domu porozumiewać się z warsztatem. Później Włoch zmodernizował wynalazek tak, by można było się nim porozumiewać na znaczną odległość. Nie było go jednak stać na opłacenie patentu. Podobnych prób dokonywał także Niemiec Philipp Reis. W roku 1876 dwóch wynalazców, Elisha Gray i Alexander Bell, samodzielnie zaprojektowali swoje telefony. Obaj mężczyźni szybko udali się do urzędu patentowego z różnicą kilku godzin; Bell opatentował jako pierwszy swój telefon. Elisha Gray i Alexander Graham Bell przeszli przez słynną bitwę prawną o wynalezienie telefonu, którą wygrał Bell. Telegraf i telefon zbudowane są na bazie przewodów elektrycznych, a sukces telefonu Bella wyniknął bezpośrednio z jego prób udoskonalenia telegrafu. Elektromagnes przesłonił drgania cienkiej metalowej membrany mikrofonu, powstające pod wpływem fal dźwiękowych wytwarzanych przez mówiącego. Drugi elektromagnes odbierał i ponownie przekształcał w fale dźwiękowe drgania podobnej membrany umieszczonej w słuchawce, która początkowo była oddzielona od mikrofonu. Do łączenia abonentów zatrudniano operatorów. Opatentowany w 1877 r. przez Thomasa Alvę Edisona mikrofon węglowy wkrótce jednak na ponad sto lat wyparł mikrofon elektromagnetyczny, natomiast słuchawka używana w aparatach nadal działała w oparciu o efekt elektromagnetyczny i stalową membranę. Telegraf Telefon Bartek Telefon Eriksen Aparat komórkowy W 1889 roku Amerykanin Almon Brown Strowger wynalazł automatyczną centralę telefoniczną, która początkowo łączyła telefony, w których numer wybierało się za pomocą trzech przycisków oznaczających kolejno jedności, dziesiątki i setki. Po raz pierwszy telefon z tarczą do wybierania numerów użyto w 1896 roku, a telefon z klawiaturą w 1963 roku. Powstanie telefonu komórkowego wiąże się z wynalezieniem układów scalonych, co spopularyzowało bezprzewodową łączność radiotelefoniczną. Działa ona na zasadzie centrali, która wysyła sygnały nadawczo-odbiorcze do szeregu podstacji, obsługujących lokalnie posiadaczy telefonów komórkowych w swoim zasięgu działania. Istniejące od początku lat osiemdziesiątych przesyłały dźwięki zapisane w sposób analogowy (NMT). Po opracowaniu cyfrowego systemu łączności (GSM), telefonia komórkowa była najdynamiczniej rozwijającym się działem gospodarki światowej. W obecnym czasie upowszechniają się również telefony III generacji (UMTS, 3G), umożliwiające nie tylko łączność wizyjną z rozmówcą, ale także wykonywanie przy pomocy aparatu operacji bankowych, oglądanie telewizji, komfortową łączność z Internetem czy też obsługę domowych urządzeń. 11 Radiostacja Gliwice Pierwsza przeznaczona dla Górnego Śląska radiostacja powstała w Gliwicach w 1925 roku przy ul. Radiowej o mocy 1,5 kW, zwiększona w 1927 roku do 5 kW. Studio nadawcze i mikrofonowe radiostacji gliwickiej przy ul. Radiowej, gdzie powstawały programy lokalne. Podobnie jak audycje radia wrocławskiego, przesyłane były do nowej radiostacji kablem teletechnicznym. Nowa stacja nadawcza, znana dzisiaj jako Radiostacja Gliwicka, zbudowana została w latach 1934-35 przez berlińską firmę Lorenz przy ul. 12 Tarnogórskiej. Zainstalowano w niej nadajnik o mocy 8 kW, pracujący na fali średniej 243,7 m (1231 kHz). Powstała w odległości ok. 4 km od wcześniej funkcjonującej w mieście radiostacji. Sala operatorska radiostacji Gleiwitz /Gliwice/ 13 Wieża radiostacji jest dziś unikatem inżynieryjnym w skali światowej. Budulec wieży to drewno modrzewiowe. Belki zostały połączone śrubami mosiężnymi. Użyto 16 100 śrub i ani jednego gwoździa z żelaza! Wysokość konstrukcji drewnianej wynosi 111 m, podstawa - 20 x 20 m, najwyższa platforma to kwadrat o boku 2,53 m. Drabina wiodąca na szczyt ma 365 szczebli. Zbudowana w roku 1935 r. wieża doskonały stan techniczny, zawdzięcza 60-letniej konserwacji prowadzonej przez TELEKOMUNIKACJĘ POLSKĄ ZAKŁAD GLIWICE. W roku 2009 na zlecenie Urzędu Miejskiego Gliwice przeprowadzono rewaloryzację terenu wokół radiostacji. Usunięto niektóre późniejsze przeróbki powstałe po etapie budowy radiostacji w 1935 r., 3-hektarowa posesja została przekształcona w ogólnodostępny park. Dnia 31 sierpnia 2009 roku, w ramach ogólnopolskich wydarzeń upamiętniających 70 rocznicę wybuchu II wojny światowej, zaprezentowano system iluminacji oświetlenia wieży kilkoma tysiącami diod LED. Od czerwca 2010 roku w parku działa również darmowy hot spot. Zainstalowana na wieży kamera internetowa transmituje na stronie Urzędu Miejskiego w Gliwicach panoramę Gliwic. W budynkach wokół Radiostacji powstało Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów. Nad jej historią zaciążył fatalny kwadrans z roku 1939 i wydarzenia, które rozegrały się nawet nie pod tą wieżą, ale w pobliskim budynku radiostacji nadawczej. Po wojnie, do 1956 roku pracowała, jako maszt antenowy Radia Katowice oraz jako zagłuszarka. Później Radio Katowice nadawało z Rudy Śląskiej, a zagłuszarki przeniesiono do Czechosłowacji. W głównym budynku produkowano m.in. nadajniki radiowe średniej mocy na fale średnie. Wieżę wykorzystywano do technicznych prób nadawczych, a od kilkunastu lat głównie do łączności radiotelefonicznej (telefony komórkowe, radio CCM i in.). Na różnych wysokościach zamontowano ok. 50 różnych anten. 14 POCZĄTKI POCZTY Początki dzisiejszej poczty sięgają staroegipskich i greckich gońców (hemerodrom), a także rzymskich (cursores, tabellari) z czasów republiki. Na przełomie wieków X i XI jej głównym zadaniem było dostarczanie koni i wozów dla dostojników i urzędników państwowych, a także komorników królewskich. Pierwsze poczty miejskie powstały na przełomie wieków XIII i XIV. Krótki zarys historii znaczka pocztowego i ruchu filatelistycznego Ojczyzną wydania pierwszego znaczka pocztowego na świecie jest Wielka Brytania. W dniu 6 maja 1840 roku wprowadzono do obiegu znaczek o nominale jednego pensa, w kolorze czarnym, przedstawiający podobiznę królowej Wiktorii. Profil twarzy królowej na znaczkach nie zmieniał się przez 60 lat, a ukazało się w tym czasie ponad sto znaczków. 15 Inicjatorem wprowadzenia pierwszego znaczka był urzędnik brytyjskiej poczty Rowland Hill. W setną rocznicę jego śmierci Poczta Polska wydała w 1979 r. znaczek o nominale 6 zł, nr katalogowy - 2494. Pierwszy znaczek wprowadzony w ramach wielkiej reformy poczty brytyjskiej służył do uiszczenia opłaty za doręczenie listu z góry przez nadawcę wbrew dotychczasowym zasadom pobierania opłat od adresatów. Jednocześnie stanowił jednolitą opłatę za list do pół uncji wagi bez względu na odległość miejsca przeznaczenia na terenie kraju. Wprowadzone wówczas innowacyjne zasady są do dzisiaj szeroko stosowane na świecie. Wielka Brytania jest jedynym krajem na świecie, na którego znaczkach nigdy nie podawano nazwy państwa. Znakiem identyfikującym był zawsze przedstawiony na znaczku wizerunek osoby panującej. Już pierwsze znaczki świata, czarna pensówka z 6 maja i niebieska dwupensówka z 8 maja 1840 r. miały zabezpieczenia przed ewentualnym fałszowaniem. Do produkcji znaczków użyto papieru ze znakiem wodnym. Na rysunku znaczka drukowanego w technice stalorytniczej umieszczono trudne do naśladownictwa ornamenty. W dolnych narożach znaczka umieszczono litery. Zestaw liter był niepowtarzalny w całym arkuszu drukarskim zawierającym 240 sztuk znaczków. Pierwsze znaczki pocztowe na ziemiach polskich pojawiły się w 1850 r. Były to znaczki państw zaborczych, Austrii i Prus. Pierwszy polski znaczek pocztowy wprowadzono do obiegu 1 stycznia 1860 r. Cyrkularzem nr 13 Zarządu Okręgu Pocztowego Królestwa Polskiego z 14 grudnia 1859 r. Zastąpił on będące w obiegu od 13 stycznia 1858 r. znaczki rosyjskie. Pierwszy polski znaczek pocztowy - przedstawiający herb Królestwa Polskiego przeznaczony był do frankowania listów kursujących wewnątrz Królestwa oraz listów wysyłanych do Rosji. Listy zagraniczne były opłacane gotówką. Znaczek został wycofany z obiegu 13 kwietnia 1865 r. a na jego miejsce wprowadzono ponownie znaczki rosyjskie. 16 Dyliżans (diligence - pośpiech) - duży zamknięty kołowy pojazd konny (przeważnie cztero- lub sześciokonny) używany od połowy XVI wieku do połowy XIX wieku do przewozu pasażerów i przesyłek pocztowych na stałych trasach obsługiwanych według ustalonego rozkładu jazdy. W pojeździe znajdowały się przedziały dla kilkunastu osób. Z przodu na tak zwanym koźle siedzieli konduktor i woźnica, natomiast z tyłu pojazdu oraz na dachu były miejsca przeznaczone na przesyłki i bagaże pasażerów. Dach dyliżansu do XVIII w. był zawieszony na skórzanych pasach, później resorowany, występował w wielu odmianach, np. z przykrytą częścią środkową oraz odkrytymi przodem i tyłem. Do czasu wprowadzenia kolei był to najszybszy i najdogodniejszy środek lokomocji w Europie i Ameryce Płn. Pierwsze dyliżanse w służbie pocztowej pojawiły się w 1640 roku w Anglii. Dyliżans był pierwszym publicznym środkiem transportu dla podróżnych. Na początku istnienia dyliżansu poczta konna służyła przede wszystkim do przewozu listów. Po wojnie trzydziestoletniej pojawia się omnibus pocztowy jako połączenie regularne. W 1821 roku wprowadzono w Prusach pocztę pośpieszną. Krótkie przerwy były przeznaczone tylko na posiłki w zajazdach pocztowych, poza tym jazda trwała dzień i noc. Nowe, należące do poczty, najczęściej dziewięciomiejscowe wozy pospieszne uważane były za "cud wygody i szybkości" (Eberty 1925). Drogę z Berlina do Wrocławia pokonywano teraz w 32 godziny, trzykrotnie szybciej niż dotychczas. Prędkość na drogach brukowanych wynosiła prawie 13 km/h, na pozostałych - 10 km/h. 17 18 POCZTA NA GÓRNYM ŚLĄSKU Początki poczty średniowiecznego Śląska, obejmującego dzisiejszy Dolny i Górny Śląsk, wiążą się z miastem Wrocław. Już w XIII wieku na tym terenie swoje instytucje posłańcze miało duchowieństwo zakonne: Franciszkanów, Bernardynów, Dominikanów, Augustyanów i Karmelitów, którzy utrzymywali łączność z biskupstwem wrocławskim oraz administracją diecezji nysko-otmuchowskiej (NeifieOttmachau). W połowie XIII wieku założono związek kupców miast Hanza, przekształcony pod koniec XIV wieku w rodzaj poczt kupieckich. Od 1364 roku kupcy wrocławscy korzystali z gońców tej poczty posłańczej na trasie Norymberga, Lipsk, Wrocław, Wiedeń, Salzburg i Stuttgart. W 1526 r. ziemie śląskie przeszły pod panowanie austriackie, niemieckiego rodu Habsburgów. Rada Miejska Wrocławia w dniu 17 czerwca 1542 roku uchwaliła rozporządzenie o poborach płacowych gońców miejskich, oraz o karach za przewinienia popełnione przez gońców. Od 14 listopada 1558 r. Poczta Śląska i Miejska Wrocławska zostały podporządkowane utworzonemu Cesarskiemu Urzędowi Administracji i Zarządzania Śląskiem we Wrocławiu (Schlesische Kammer), który to uruchomił własną sieć kurierską. Kurierzy mieli obowiązek nie tylko przekazywania korespondencji urzędowej tej administracji, ale również pobierania podatków oraz innych świadczeń na rzecz monarchii. Początkowo odprawą kurierów zajmował się urzędnik tej instytucji. Praca ta była jego dodatkowym obciążeniem, dlatego dnia 12 czerwca 1561 r. wystąpił on z wnioskiem do Głównej Cesarskiej Administracji w Wiedniu (Hauptkammer in Wien) o przydzielenie administracji śląskiej przełożonego kurierów (Botenmeister). Miałby on być odpowiedzialny za prowadzenie roboczych odpraw kurierskich, prowadzenie rejestru przesyłek, ksiąg rachunkowych itp. Wniosek rozpatrzono pozytywnie dopiero 1 maja 1572 r., w wydanej przez cesarza Maksymiliana II „Instrukcji” regulującej pracę przełożonego kurierów i samych posłańców. Pierwszym przełożonym kurierów był Adam Fels. Rada Miejska Wrocławia w 1573 r. wprowadziła specjalne przepisy regulujące funkcjonowanie instytucji posłańca pocztowego. Zaangażowano 40 posłańców, nad którymi nadzór sprawował przełożony posłańców (Botenknecht), urzędujący w niewielkim budynku znajdującym się obok Ratusza (pierwszym znanym urzędnikiem na tym urzędzie był Hans Schiller). Dnia 22 maja 1596 r. Rada Miejska Wrocławia wydała nowe rozporządzenie o regularnych kursach posłańczych pomiędzy Wrocławiem a Lipskiem. Rozporządzenie to wprowadziło opłaty dla kupców za to połączenie. Zagrożenie tureckie przyczyniło się do uruchomienia w 1593 r. połączenia Wiednia z Nysą, gdzie miał swoją siedzibę starosta księstw śląskich biskup Jerin. W 1599 r. uruchomiono pocztę posłańczą z Brzegu przez Niemodlin, Casimir, Racibórz, Freystadt, Bunzen koło Cieszyna, Jabłonków, Sillein, Noczową do Rosenberg i dalej na Węgry. Po zawarciu pokoju, z dniem 11 listopada 1606 r. połączenie to zostało zlikwidowane. Dalszy rozwój poczty na Śląsku wiąże się z nadaniem przez cesarza Ferdynanda II w dniu 4 września 1624 r. baronowi Janowi Krzysztofowi na Khrottenstein von Parr oraz jego męskim następcom urzędu nadwornego poczmistrza w Czechach, na Węgrzech i we wszystkich prowincjach inkorporowanych na zasadzie umowy lennej. Dnia 3 grudnia 1632 r. ogłoszono rozporządzenie administracji śląskiej, dopuszczające możliwość przyjmowania do spedycji listów od osób prywatnych pocztą państwową. 19 Opłaty za nie zostały określone w specjalnych taryfach. Datę tą można więc przyjąć za początek zorganizowanej poczty na Śląsku. Pod koniec wojny trzydziestoletniej (1618-1648) na ziemi śląskiej znajdowało się 9 placówek pocztowych: Wrocław, Oława, Grodków, Nysa, Zuckmantel, Engelsberg, Brauseifen, Sternberg i Olmütz. Kolejne zagrożenie tureckie z 1663 r. przyczyniło się do uruchomienia połączenia poczty konnej z Głubczyc do Baborowa z połączeniami na Prudnik i Racibórz. W tym samym czasie służba kurierska poczty konnej łączy Wrocław z Cieszynem przez Oławę, Grodków, Nysę, Prudnik, Krnov, Opawę, Chałupki do Frysztatu. W 1664 r. zmieniono trakt kurierski do Wiednia przez Oławę, Grodków, Nysę, Zlate Hory, Engelsberg, Braunseifen, Sternberg, Ołomuniec, Proßnitz, Wischau, Brünn, Prohorlitz, Nikiausburg, Kaseladorf, Gaunersdorf i Wolkersdorf. W związku z planowanym ślubem księżnej Eleonory Austriackiej z polskim królem Michałem Korybutem Wiśniowieckim cesarz Leopold I zarządził, aby z początkiem 1670 r. utworzyć dobrze zorganizowaną pocztę konną z Wiednia do Częstochowy, ze stacjami w Markt Gieba, Städtel Hof, Opawie, Raciborzu, Krapkowicach, Tarnowskich Górach i Częstochowie. Połączenie to czynne było krótko i nie było dopuszczone do wysyłania prywatnej korespondencji. Nowy trakt pocztowy pomiędzy Tarnowskimi Górami a Opawą uruchomiono w 1676 r. Było to pierwsze regularne połączenie pocztowe na Górnym Śląsku. W dniu 20 lipca 1683 r. uruchomiono trakt pocztowy z Wrocławia przez Nysę do Cieszyna, biegnący przez Prudnik, Krnov, Opawę i Chałupki. Trakt ten w 1728 r. został połączony przez Jabłonków z Węgrami. W dniu 11 lutego 1685 r. w księstwie Dolno- i Górnośląskim istniały następujące połączenia pocztowe: - Wrocław, Oława, Grodków, Nysa, Zlate Hory, Engelsberg, Braunseife, - Tarnowskie Góry, Gliwice, Rudy, Racibórz, Opawa, - Nysa, Prudnik, Krnov, Opawa, Bogumin, Cieszyn, - Wrocław, Środa Śląska, Prochowice, Lubin, Polkowice, Nowe Miasteczko, Zielona Góra, - Wrocław, Domasław, Jordanów, Niemcza, Ząbkowice Śląskie. Z dniem 11 kwietnia 1694 r. z Wrocławia przez Środę Śląską do Lipska zorganizowano szybkie kursy pocztowe, które kursowały dwa razy w tygodniu. W dniu 1 czerwca 1697 r. elektor Saski Fridrich August, został koronowany na króla Polski jako August II Mocny. Było to powodem do uruchomienia nowego połączenia pocztowego z Wrocławia przez Oławę, Brzeg, Skorogoszcz, Opole, Strzelce Opolskie do Tarnowskich Gór i dalej do Krakowa. Zabiegi króla polskiego o połączenie pocztowe biegnące przez Świdnicę i Zieloną Górę (ziemie dolnośląskie) do Saksonii zostały przez austriackiego cesarza oddalone. Oprócz regularnej poczty państwowej na Śląsku w 1713 r., istniały również następujące prywatne połączenia pocztowe: - Kluczbork-Wrocław, - Wołów-Wrocław, - Namysłów-Bierutów-Wrocław, - Wąsosz-Wińsko-Wrocław, - Ścinawa Mała-Wrocław, - Legnica-Środa Śląska-Wrocław, - Lubomierz-Jawor-Wrocław, - Kowary-Kamienna Góra- Strzegom-Wrocław, - Brzeg-Wrocław. W roku 1704 administracja śląska we Wrocławiu powiadamia Główną Administrację w Wiedniu o zamiarze wydzierżawienia poczty. Wiązałoby się to z likwidacją 20 poczt prywatnych, a gońcy pocztowi przybywający do Wrocławia mieliby za zadanie (pod groźbą kary) dostarczanie przyniesionej przez siebie poczty do tutejszego urzędu pocztowego. Pomimo odmowy Głównej Cesarskiej Administracji powstał nowy kurs pocztowy z Legnicy przez Jawor, Strzegom, Świdnicę do Dzierżoniowa, który został oddany na 3-letnią dzierżawę Kasparowi Ferdinandowi Steinerowi, z roczną sumą dzierżawy opiewającą na 500 guldenów. W tym samym roku połączenie to zostaje przedłużone z Ząbkowic Śląskich przez Ziębice do Nysy. Do władz administracji śląskiej docierały informacje, że zarządzający pocztą Steiner zalegał z wypłatami dla swoich pracowników. Po 3-letniej dzierżawie administracja śląska przejmuje ten kurs pocztowy pod swoje zarządzanie. W 1727 r. wyższy zarządca pocztowy Hermann Crusius został pierwszym dzierżawcą Poczty Śląskiej. Po śmierci Hermanna Crusiusa w dniu 22 marca 1735 r., kolejną umowę dzierżawną zawarto z radcą administracji śląskiej Biehnem, który obowiązki swe pełnił do czasu przejęcia ziem śląskich przez Prusy. Wykaz oraz mapa połączeń pocztowych na Śląsku z 1741 roku - Wrocław - Wiedeń (od 1632 r.), - poczta konna z Wrocławia do Berlina (od 1662 r., poczta wozowa od 1693 r.), - poczta posłańcza z Głogowa do Polkowic (od 1662 r.), - kurs pocztowy z Wiednia przez Opawę, Tarnowskie Góry do Częstochowy (od 1670 r.), - kurs pocztowy z Wrocławia przez Syców do Warszawy (od 1670 r.), - kurs pocztowy z Wrocławia przez Kłodzko do Pragi (od 1675 r.), - kurs pocztowy z Nysy przez Opawę do Cieszyna (od 1683 r.), - kurs pocztowy z Wrocławia do Lipska (od 1694 r.), - poczta posłańcza z Legnicy do Lubina (od 1694 r.), - kurs pocztowy z Wrocławia przez Opole do Tarnowskich Gór (od 1697 r.), - poczta konno - posłańcza z Opola do Nysy (od 1705 r.), - kurs pocztowy z Wrocławia przez Czerną - Leszno do Torunia (od 1710 r.), - kurs pocztowy z Legnicy przez Świdnicę - Ząbkowice Śląskie - Ziębice do Nysy (od 1715 r.), - poczta konna pomiędzy Brzegiem a Grodkowem (od 1727 r.), - poczta konna pomiędzy Nysą a Głogówkiem (od 1727 r.), - poczta posłańcza z Jeleniej Góry przez Kowary do Kamiennej Góry (od 1728 r.). 21 Wydarzenia, które nastąpiły w kolejnych latach to koniec okresu działalności poczty austriackiej na ziemi śląskiej. W dniu 20 października 1740 r. umarł ostatni męski potomek rodu Habsburgów cesarz Karol VI. Sytuację tę wykorzystał król pruski Fryderyk II i w grudniu 1740 r. wkroczył ze swoim wojskiem na Śląsk. Lata 17401742 to okres wojny prusko-austriackiej, która przeszła do historii pod nazwą I wojny śląskiej. Wygrana króla pruskiego, Fryderyka II, spowodowała, iż Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus, z wyjątkiem części Księstwa Opawskiego i Karniowskiego, południowej części Księstwa Nyskiego skrawków Księstwa Opolskiego oraz całego Cieszyńskiego. Poczta Prus na Górnym Śląsku do 1867 r. Już z obozu wojennego pod Strzelnem (Strehlen) w dniu 20 lipca 1741 roku król Fryderyk II Wielki wydał Najwyższe Zarządzenie Generalnemu Urzędowi Pocztowemu w Berlinie o jak najszybszym przejęciu i zorganizowaniu poczty na terenie nowej prowincji. W dniu 21 sierpnia 1741 roku z Berlina do Wrocławia przybył tajny radca wojenno-pocztowy von Scharden, który swą działalność rozpoczął od reorganizacji poczty na Dolnym Śląsku i w krótkim czasie przedłożył królowi do zaopiniowania nową instrukcję dotyczącą terenów nowej prowincji. Z instrukcji tej król wykreślił tylko jedno zdanie, które mówiło, że urzędnikami pocztowymi jak i poczmistrzami mogą być tylko osoby wyznania ewangelickiego. W bardzo krótkim okresie działalności von Scharden (zmarł 22 grudnia 1741 r. podczas podróży służbowej do Świdnicy) zdołał zorganizować kursy pocztowe do Wiednia, Berlina, Lipska, Warszawy, Torunia, Krakowa, do Czech i na Morawy. Jego następcą został inspektor pocztowy H. Hänel. W tym samym czasie inspektor pocztowy H. Hänel po inspekcji górnośląskich urzędów pocztowych, złożył w dniu 27 października 1742 r. oświadczenie Śląskiemu Ministrowi hrabiemu von Münchow o sytuacji w miejscowościach Toszek i Strzelce Opolskie. Stwierdził, iż prawie nie wychodzi stamtąd korespondencja pocztowa. Nie lepiej wygląda sytuacja w Tarnowskich Górach, które po pożarze były jeszcze zrujnowane. Instrukcją z 17 listopada 1742 r. inspektor pocztowy Hänel został awansowany na radcę dworu i poczty „gratis” (przesyłki urzędowe bez pobierania opłat), z rocznym wynagrodzeniem 600 talarów oraz otrzymał stanowisko i prawo głosu w Królewskiej Administracji Wojenno-Dominalnej Wrocławia = Śląski Urząd Rządowy (Kriegs und Domainen Cammer in Breslau = Schlesische Regierung). W dniu 27 maja 1743 r. wszedł w życie pierwszy regulamin śląskiej poczty, dotyczący poczty osobowej, konnej i posłańców pieszych, oraz z dniem 27 czerwca regulamin dla ekstra poczty, usługi pocztowej polegającej na dostarczeniu podróżnym za specjalną opłatą koni na zamówienie, a w razie potrzeby także pojazdu. Do uwierzytelnienia opłaty za przewóz pocztą osobową służył specjalnie do tego wydany bilet poczty pasażerskiej oraz specjalne pokwitowanie za usługę z ekstra poczty. 22 Połączenia pocztowe Śląska na dzień 1 lipca 1743 roku: - Wrocław - Berlin, - Wrocław - Lipsk, - Wrocław - Świdnica - Kamienna Góra - Kowary - Jelenia Góra, - Wrocław - Kłodzko - Duszniki Zdrój - Nachod, - Wrocław - Oława - Grodków - Nysa - Prudnik - Krnov - Wiedeń, - Nysa - Głogówek - Racibórz i Nysa - Prudnik - Racibórz oraz Nysa - Zlate Hory - Wiedeń, - Wrocław - Oława - Brzeg - Skorogoszcz - Opole - Strzelce Opolskie - Toszek Tarnowskie Góry, - Wrocław - Oleśnica - Syców, - Wrocław - Wąsosz - Leszno, - Lubin - Legnica - Jawor - Strzegom - Dzierżoniów - Ząbkowice Śląskie (z połączeniem na Kłodzko, Ziębice i Nysę), - Wrocław - Strzelin - Niemcza - Ząbkowice Śląskie - Kłodzko, - Polkowice - Chojnów - Złotoryja - Jelenia Góra - Głogów - Góra Śląska - Wąsosz - Głogów - Kożuchów - Nowe Miasteczko - Żagań - Żary, - Racibórz - Rybnik - Gliwice - Tarnowskie Góry oraz Racibórz - Rybnik - Żory - Pszczyna, a także Racibórz - Koźle - Krapkowice - Opole. Po zakończeniu II wojny śląskiej (1744 do 1745) w dniu 3 października 1746 r. wychodzi nowe zarządzenie pocztowe dla Dolnego i Górnego Śląska, które przyczynia się do szybszej rozbudowy linii i połączeń pocztowych. Mapa połączeń pocztowych z 1746 roku pokazuje dokładnie różnicę w ilości tych połączeń z okresu austriackiego i obecnie. Mapa połączeń pocztowych na Śląsku w 1746 roku 23 Po zakończeniu reorganizacji poczty śląskiej na terenie dzisiejszego Górnego Śląska znajdowało się 6 urzędów pocztowych oraz 9 placówek pomocniczych poczty (Postwarteramter): Grodków, Nysa, Prudnik z podlegającą mu placówką pomocniczą w Głogówku, Opole z podlegającymi mu placówkami pomocniczymi w Strzelcach Opolskich i Krapkowicach, Racibórz z podlegającymi mu placówkami pomocniczymi w Koźlu, Rybniku, Pszczynie i Żorach oraz posłańczej z Nysy do Otmuchowa, która zostaje przedłużone do Paczkowa. III wojna śląska (1756-1763), która przeszła do historii jako wojna siedmioletnia i zakończyła się pokojem w Hubertusburgu, definitywnie zdecydowała o przynależności ziem śląskich do Prus. W tym okresie funkcjonowało 6 urzędów pocztowych (tych samych co w 1743 r.), natomiast placówek pomocniczych poczty było już 25. Placówki pomocnicze poczty Wołczyna, Kluczborka oraz Byczyny podlegały urzędowi pocztowemu we Wrocławiu, który był odpowiedzialny za kurs pocztowy Oleśnica - Kluczbork oraz: - Grodków - z podlegającą mu placówką pomocniczą w Niemodlinie, - Nysa - z podlegającymi jej placówkami pomocniczymi w Otmuchowie, Paczkowie i Głuchołazach, - Prudnik - z podlegającymi mu placówkami pomocniczymi w Baborowie, Hultschinie, Kietrzu, Głubczycach, Głogówku i Białej, - Opole - z podlegającymi mu placówkami pomocniczymi w Koźlu, Strzelcach Opolskich, Dobrodzieniu, Krapkowicach, Lublińcu, Oleśnie, Toszku i Ujeździe;, - Racibórz - z podlegającymi mu placówkami pomocniczymi w Pszczynie, Rybniku i Żorach, - Tarnowskie Góry - z podlegającą placówką pocztową w Gliwicach. Mapa połączeń pocztowych na Śląsku z około 1760 roku 24 Północno - Niemiecki Związek Pocztowy Dziennik Urzędowy Północno-Niemieckiej Administracji Pocztowej nr 1 z dnia 1 stycznia 1868 r. zarządzeniem nr 1 (rozdział VIII tego zarządzenia odnosi się do poczty i telegrafu) mówi o przejęciu Naczelnej Dyrekcji Poczty w Opolu wraz z jej 143 placówkami pocztowymi, w tym: 4 urzędami pocztowymi I klasy, 5 urzędami pocztowymi II klasy, 16 ekspedycjami pocztowymi I klasy, oraz 118 ekspedycjami pocztowymi II klasy przez Północno-Niemiecki Związek Pocztowy. Krótki, bo tylko trzyletni okres działalności tego Związku (01.01.1868 r. 11.05.1871 r.), zapisał się wieloma zmianami oraz nowościami dotyczącymi działalności poczty. W tym okresie otwarto 10 ekspedycji pocztowych II klasy, natomiast w 5 miejscowościach je zamknięto, 4 ekspedycje pocztowe I klasy zostały podwyższone do rangi urzędu pocztowego II klasy, a 3 ekspedycje pocztowe II klasy podwyższono do rangi ekspedycji pocztowej I klasy. Organizacja poczty górnośląskiej w tym Związku pozostała bez zmian. Wybitnym organizatorem poczty niemieckiej był Heinrich Stephan, który został jej generalnym poczmistrzem. Stworzył jednolite prawo pocztowe stanowiące podstawę działalności przyszłej Poczty Rzeszy. Wprowadził wiele nowości. To on w 1865 r. na 5-tej Prusko-Austriackiej Konferencji Pocztowej w Karlsruhe zaproponował wprowadzenie karty pocztowej. Karton otwarty formatu prostokątnego, o nazwie „Pofitblat”, nie otrzymał akceptacji, ale oficjalnie jako kartę korespondencyjną (Corretëpondenz - Kartę) Północno-Niemiecki Związek Pocztowy z dniem 18 czerwca 1870 roku wprowadził do użytku powszechnego. Do tego wprowadził takie nowości jak zlecenie pocztowe, pobranie pocztowe, pocztę pneumatyczną. Był on też inicjatorem i współtwórcą Światowego Związku Pocztowego (Union Postale Universelle). Kartka Pocztowa wysłana w 1931 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Gleiwitz. Setne urodziny twórcy karty pocztowej Wilhelm Heinrich von Stephan 1831 – 1931 r. 25 Kartka Pocztowa wysłana w1867 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Gleiwitz. Datownik pocztowy ramkowy dwuwierszowy. List wysłany 1869 r. z Breslau /Wrocław/ do Gleiwitz /Gliwice/. 26 Poczta Rzeszy Niemieckiej Po przejęciu administracji pocztowej Północno-Niemieckiego Związku Pocztowego przez pocztę Rzeszy Niemieckiej, w pierwszym jej zarządzeniu z dnia 23 maja 1871 r. (Dziennik Urzędowy nr 1 z dnia 12 czerwca 1871 r.), zmieniono oznaczenia klas urzędów pocztowych. Ekspedycje pocztowe I klasy stały się administracjami pocztowymi, natomiast ekspedycje pocztowe II klasy przekształcono w ekspedycje pocztowe lub w nowo powstałe placówki pocztowe o nazwie „Agencje Pocztowe”. Znaczki Północno-Niemieckiego Związku Pocztowego posiadały swą moc obiegową do 3 grudnia 1871 r., za wyjątkiem znaczków Michel nr 24-25 i 26, które ważność obiegową posiadały do 31 grudnia 1874 List wysłany w 1868 r. z Peiskretscham /Pyskowice/ do Schwientochlowitz /Świętochłowice/. Datownik pocztowy ramkowy trzywierszowy godzinowy ofrankowany znaczkiem wydania Norddeutscher Postbezirk (były w użyciu od 1 stycznia 1868 r.). List wysłany 1881 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Lipska. Poczta peronowa - datownik ramkowy trzywierszowy. 27 Plebiscyt na Górnym Śląsku Do przeprowadzenia plebiscytu na Górnym Śląsku, na mocy art. 88 Traktatu Wersalskiego, alianci powołali Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową („Commission Interallie de Gouvernement et de Plebiscite de Haute Silesie"). W jej skład weszli przedstawiciele trzech mocarstw: Francji - gen. Henri Le Rond, Wielkiej Brytanii - płk. Harold F.P. Percival (od 4 czerwca 1921 r. - Harold Stuart) i Włoch gen. Andreo de Marinis Stendardo di Riciglii. Przewodniczącym został gen. Henri Le Rond. Międzysojusznicza Komisja sprawowała władzę na Górnym Śląsku od 12 lutego 1920 r. do 14 lipca 1922 r. Opole wybrano na jej główną siedzibę. W okresie Plebiscytu Górny Śląsk był podzielony na 16 okręgów plebiscytowych, w skład których wchodziło 15 powiatów ziemskich i 6 powiatów miejskich. Z obszaru plebiscytowego wyłączono ziemie powiatów prudnickiego, niemodlińskiego, nyskiego i grotkowskiego. Urzędy pocztowe tych powiatów podlegały teraz Naczelnej Dyrekcji Poczty we Wrocławiu. Natomiast trzy miejscowości z powiatu namysłowskiego - Dąbrowa, Domaszowice i Starościn przydzielono do obszaru plebiscytowego. Ziemię Hultszyńską (Hultschiner Landchen) z obszarem 31 590 ha i 48 446 mieszkańców (stan na dzień 1 grudnia 1910 r.), bez przeprowadzenia na tym terenie plebiscytu, przydzielono Czechom. Znaczki plebiscytowe Gleiwitz /Gliwice/ Schönwalde /Bojków/ Peiskretscham /Pyskowice/ Tost /Toszek/ Tworog /Tworóg/ 28 Lubie /Łubie/ Laband /Łabędy/ Gleiwitz /Gliwice/ Górny Śląsk /Wydanie Korfantego/ Sporna Zielona Poczta 29 List wysłany w 1922 r. z Peiskretscham /Pyskowice/ do Godenau. Rzadka frankatura z Peiskretscham znaczka 2 Mk, najrzadszej odmiany szaro-brązowej. Piękna Ziemia Górnośląska Gleiwitz /Gliwice/ 30 Polski Związek Filatelistów Oddział Gliwice 31 Obrona Gliwic – sierpień 1626 r. Stare ludzie opowiadali, ize jak downo tymu wojoki od Mansfelda stoli pod Glywicami i chcieli je zdobyc, to tak naprowdy Glywice uratowauy kobiyty i Swiynto Maryja i pora srebnych knefli. Bouo to tak: Jak Mansfeld ze odniego wojokami prziszou pod Glywice, to obie bramy Glywiczoki zawarli i jeszcze fest balkoma zaparli. A coby kule ich niy rozwalouy, to jeszcze je rubo gnojym oblepiyli. Mansfeld wyszykowou do Glywic posuow coby przegodali Glywiczokow zeba sie poddali i coby zaro przi tym wyszpiegowali jako to sie Glywice narichtowauy do obrony. Jak te posuy szli bez Glywice to we kozdyj siyni stouy puste beczki, obrucone wiyrchym na dou, na kere nasute bouo tela hirzy(kaszy jaglanyj) coby wyglondauo, ize wszyske te beczki som fol. Glywiczoki tysz ani niy mysleli sie poddac i wysuali tych posuow curik i kozali im padac ize sie bydom bronic, i ize mojom jedzynia aze za tyle, a Swiynto Paniynka ich tysz obroni. Jak sie zaczuo szczylanie i wrogi zaczli po lajtach wuazic na mury, to kobiyty louy na nich gorko hirza, tak ze za kozdym razym uciykali oparzone, i jak oparzone. Jedyn glywiczok, kerymu bouo Haiok, jak mu juz do szczylanio kulkow brakuo, zaczon szczylac ze srebnymi kneflami ze jakli, i uszczelou takim kneflym jednego kapitana od Mansfelda. A jak nad Glywicoma jeszcze Swiynto Paniynka odniyj mantel rozciongua, coby zodno kula Glywiczokow niy trefioua, to te wojoki od Mansfelda juz siouy niy mieli na Glywice i ostowiyli nasze miasto po czech dniach ostoc jak bouo i poszli furt. Tak to Swiynto Paniynka, trocha kobiyt i srebne knefle ze jakli od Haioka couke Glywice uratowali. Te wojoki od Mansfelda jak szli furt to opowiadali ludziom, ize widziele nad Glywicoma, we swiyconcych chmurach, Swiynto Maryja, jak ze wielkim mantlym miasto chronioua. 32 POCZTA W GLIWICACH I POWIECIE GLIWICKIM Powstanie poczty, jako instytucji na terenie Śląska należy przypisać na okres Wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648), kiedy to zapanowała potrzeba stałych, szybkich, i zorganizowanych połączeń. W roku 1662 otworzono trasę pocztową Berlin Wrocław - Kraków - Wiedeń. Zorganizowana w 1673 roku konna obsługa tej trasy przebiegała przez takie miasta, jaki Wrocław, Brzeg, Lewin, Skorogoszcz, Opole, Strzelce Opolskie, Tarnowskie Gór, Będzin. Konna Poczta trasę z Berlina do Wiednia obsługiwała dwa razy w tygodniu. Najwcześniejsze wiadomości o poczcie gliwickiej pochodzą z II połowy XVII wieku, kiedy to istniejąca trasa pocztowa została przedłużona z Wiednia przez Ołomuniec do Częstochowy. Na trasie tej zostały zorganizowane nowe stacje pocztowe po stronie austriackiej w Stembergu, Opawie, Raciborzu, Rudach, Gliwicach i Tarnowskich Górach. Trudno określić gdzie znajdowała się gliwicka stacja pocztowa. Należy przypuszczać, że blisko centrum miasta to jest w rynku, ale w trakcie pożaru Gliwic w 1711 r. spłonęła. Około 1800 r. poczta w Gliwicach zyskała rangę, Pocztamtu, a w roku 1824 r. urzędy pocztowe w Tarnowskich Górach, Bytomiu, Karolewskiej Hucie, Dziewkowicach, Woźniakach Mysłowicach zostały podporządkowane poczcie gliwickiej. W tym czasie szlak pocztowy z Wrocławia do Krakowa prowadził bezpośrednio przez Gliwice. Jedna mila podróży dyliżansem (7 532 m) kosztowała 5 srebrnych groszy od osoby. W 1845 roku dyrektor gliwickiej poczty Rauch ogłosił dokładny harmonogram kursów dyliżansów pocztowych na Górnym Śląsku, m.in. na trasie z Gliwic przez Królewską Hutę do Bytomia i Mysłowic dwa razy dziennie o 13 00 i 1900. Odjazd z Gliwic następował sprzed budynku poczty. Kolejny harmonogram kursów oraz tabelę opłat ogłosiła dyrekcja gliwickiej poczty 7 lipca 1851 roku. Za 1 milę osoba wraz z bagażem do 30 funtów płaciła 5 srebrnych groszy w wozie 4-osobowym. Kursy pomiędzy poszczególnymi miejscowościami były tak zorganizowane, że po przybyciu na miejsce pasażer miał dogodne połączenie z pociągiem. Na przykład z Tarnowskich Gór dyliżans przybywał do Gliwic o 1745 i pasażer miał kwadrans do odjazdu pociągu do Opola czy Wrocławia. Gdy otwarto w 1846 roku linię kolejową Kędzierzyn - Mysłowice dla przewozu poczty wykorzystano w każdą stronę dwa pociągi dziennie. W trakcie otwierania poszczególnych odcinków tras kolejowych, stopniowo zaczęto likwidować pocztę pieszą, konną oraz dyliżansową na następujących odcinkach: 1 października 1856 roku trasa Racibórz-Rybnik, 1 stycznia 1857 roku Rybnik-Mikołów, 24 stycznia 1858 roku Opole-Tarnowskie Góry, 15 września 1859 roku Chebzie - Bytom - Tarnowskie Góry czy 15 września 1872 roku trasę Gliwice - Bytom - Świętochłowice. W tym też roku zlikwidowano ostatnią pocztę pieszą z Gliwic do Rybnika i do Pyskowic na rzecz dyliżansów. Natomiast dyliżansową trasę do Pyskowic zlikwidowano 15 maja 1880 roku, po uruchomieniu linii kolejowej od Zakładów Borsiga w Zabrzu do Pyskowic oraz linii Pyskowice-Łabędy. Pozostały wówczas już tylko linie dyliżansowe GliwiceRybnik (raz dziennie) oraz Gliwice - Sośnicowice (dwa razy dziennie). Dla agencji pocztowych w Bojkowie i Kozłowie przesyłki dostarczali posłańcy piesi poczty gliwickiej. W tym czasie gliwicką pocztę transportowano każdego dnia w 13 pociągach..Gdy w 1841 roku Schwürtz przeszedł na emeryturę, następcą jego został Rauch, który zmarł 8 sierpnia 1849 roku. To on właśnie z polecenia władz pocztowych zakupił w 1842 roku, 66 morgów pola od formierza Kannewischera w tzw. Nowej Wsi le- 33 żącej pomiędzy Gliwicami a Szobiszowicami, za sumę 3 000 talarów. Planowano tam zbudowanie nowego budynku poczty w Gliwicach. Pole to jednak zostało zamienione na parcelę należącą do hutnika J. Schiwaka. Gdy jednak nie doszło do budowy nowej poczty, parcelę tę odsprzedano w 1863 roku dyrekcji kolei. W latach 1851-1873 pocztą gliwicką zarządzał dyrektor Peters z Opola, który potem przeniósł się do Kolonii. Gdy gliwicką pocztę w tym roku sklasyfikowano jako urząd o znaczeniu militarnym, jej kierownictwo objął major w stanie spoczynku Röhl, zaś po jego przeniesieniu do Tarnowskich Gór w 1885 roku, następcą wspomnianego został dyrektor Heideprim z Uelzen z Dolnej Saksonii. Trudno dziś dokładnie ustalić, gdzie stał prywatny dom oraz zabudowania gospodarcze pierwszego mistrza pocztowego w Gliwicach. W każdym razie w 1845 roku poczta mieściła się w domu poczmistrza Schwurtza na rogu ul. Raciborskiej i Krupniczej, następnie w domu kupca Krimmera, na rogu ul. Plebańskiej. Dom poczmistrza Schwurtza na rogu ul. Raciborskiej i Krupniczej Domu kupca Krimmera na rogu ul. Plebańskiej 34 W dniu 1 października 1851 roku przeniesiono pocztę do pomieszczeń Wilhelma Blumenreicha w Rynku nr 19, za które to lokum, wraz z mieszkaniem dyrektora na II piętrze płacono 400 talarów rocznego czynszu. Poczta istniała w tym budynku przez następnych 10 lat. Dopiero 1 października 1861 roku przeniesiono ją do domu przy ul. Górnych Wałów 23 należącego do wdowy po właścicielu cegielni Schwanke. Zgodnie z umową podpisaną na 16 lat wynajmowano tam parter i I piętro za sumę 2100 marek rocznie. Gdy następnie 1 maja 18 roku zainstalowano tam także Urząd Telegraficzny, wynajęto dalsze pomieszczenia czemu towarzyszył wzrost czynszu do 4500 marek. W dniu 1 października 1861 roku przeniesiono ją do domu przy ul. Górnych Wałów 23. 35 Dnia 1 października 1887 roku przeniesiono pocztę do nowego budynku przy pl. Mącznym, /Wilhelms Platz/, którego właścicielem był mistrz murarski Lubowski. Budynek ten wynajęto na okres 20 lat. Była to nowoczesna na owe czasy poczta w śródmieściu miasta. Aby jednak zwiększyć funkcjonalność budynku, rozebrano go i w jego miejsce wybudowano nowy. W dniu 1 października 1887 r. przeniesiono tam Urząd Telegraficzny /który powstał w roku 1857 i mieścił się w domu kupca Waldmanna przy ul. Matejki/. 36 W 1897 roku przy ul. Dolne Wały 13/ Niederwallstraße 13 / wybudowano Hotel „Pod Pocztą” („Zur Post”). Kres działalności hotelu przyniosła ujawniona tu wielka afera przemytnicza, którą szczegółowo opisuje w kilku numerach „Dziennik Śląski”. We wrześniu 1921 r. w hotelu zamieszkał kupiec Edward Rusin ze Szczygłowic. Po kilku dniach dostarczono mu cztery pokaźnych rozmiarów skrzynie. Zaniepokojony niezwykłą przesyłką właściciel zawiadomił policję plebiscytową. Rewizja odkryła, że w owych skrzyniach znajdowało się 40 000 naboi. Kupca aresztowano. Po kilku dniach wieczorem patrol wojskowy ponownie niespodziewanie pojawił się w hotelu, aresztując dalszych pięć osób zamieszanych w aferę. Kolejna drobiazgowa rewizja całego budynku od piwnic po strych znalazła duże ilości naboi i broni palnej ukrytej w różnych jego zakamarkach. Hotel został natychmiast zamknięty, a właściciel aresztowany i pozbawiany koncesji. Po kilkunastu miesiącach w 1922 r. w opuszczonym obiekcie urządzono hotel „Deutsches Haus”, jako że jego poprzednia siedziba na gliwickim rynku została zlikwidowana w 1921 r. po odnalezieniu tam sprzętu do produkcji fałszywych dokumentów dla potrzeb Niemieckiego Komitetu Plebiscytowego. Na podwórzu od strony dzisiejszego Placu Inwalidów stał nieduży budynek, w którym były pomieszczenia dla woźniców i stajnie, a obok drugi wjazd na podwórze. W dniu 17 lutego 1817 r. w Prusach zostały wydane dodatkowe rozporządzenia pocztowe, według których ponad 200 urzędów pocztowych od 1 marca 1817 r. miało zaopatrywać listy w stemple nadawcze. Zarządzenie objęło również urzędy pocztowe prowincji Śląsk wraz z gliwickim pocztamtem. Pierwszym oficjalnym stemplem pocztowym wprowadzonym w Prusach, był stempel liniowy dwuwierszowy. Pierwszy wiersz zawierał nazwę urzędu pocztowego wypisaną dużymi prostymi literami, drugi datę wypisaną cyframi, kursywą i miesiąc słownie. Stemple tego typu odbijane w kolorze czarnym zostały wprowadzone w większych placówkach pocztowych, /tzw. Oberpostamty-Postamtach/. Na Śląsku stemple te otrzymał Dyrekcyjny Urząd Pocztowy we Wrocławiu, Legnicy, Opolu także około 35 urzędów pocztowych i ekspedycji w tym Gliwicki Urząd Pocztowy /Postamt/. W latach 1830-1852 wozownia znajdowała się na parceli Schwurtza naprzeciwko poczty przy ul. Górne Wały. W 1886 r. na stanie poczty były 3 pocztyliony oraz 4 konie, którymi dostarczano przesyłki na dworzec oraz rozwożono paczki do domów. 37 Obniżenie ceny, a zarazem uproszczenie oszacowania opłaty przez nadającego umożliwiło to, że list nie musiał być oddany w okienku pocztowym, a mógł jak obecnie, być nadany za pośrednictwem skrzynki pocztowej. Pierwsze skrzynki pocztowe na listy wykonane z drewna i pomalowane na kolor czerwony zawieszono w Gliwicach dnia 8 września 1851 roku. Jedna wisiała na domu Stelmacha Brudniska na Przedmieściu Czarnym, a druga na Przedmieściu Białym, na domu kupca Ledwocha. Poczta pruska w reformie wprowadzenia znaczka pocztowego była spóźniona w porównaniu do przodującej Anglii o ponad 10 lat. W Gliwicach znaczki różnej wartości były do nabycia w urzędzie pocztowym. Były to pocięte, przeważnie prostokąty z oznaczonym nominałem w pojedynczych sztukach. Dopiero od 1852 roku wynalazek Anglika Archera pozwolił dzięki perforacji na zakup kilku znaczków w jednej części i ich łatwego rozdzielania. Kolejnym przełomem w dziejach gliwickiej poczty po wprowadzeniu kopert, znaczków oraz skrzynek pocztowych było włączenie się do nowoczesnego już systemu sieci telegraficznej, a następnie telefonicznej. Z dniem 21 sierpnia 1857 roku ogłoszono dumnie w prasie, iż w nowym urzędzie telegraficznym przyjmuje się do wysłania depesze. Szybkość wprowadzenia tej nowości technicznej spowodowała, iż urząd ten zaliczał się wówczas do nowocześniejszych. W 1908 roku Związek Pocztowców w Gliwicach zorganizował w sali teatralnej tzw. „Schiitzengarten” przy ul. Klasztornej konferencję, na której wybrano kierownictwo związku. Przewodniczącym został starszy konduktor poczty Otto, jego zastępcą starszy listonosz Sikora, skarbnikiem listonosz Jerschko, a jego zastępcą listonosz Grochulla. Ponadto wybrano 16 mężów zaufania. W 1910 roku wielkim rarytasem dla filatelistów był datownik pocztowy na którym pojawiły się kolejne trzy dziesiątki, zaś szczególnie duża kolejka ustawiła się przed okienkiem o godzinie 10 00, gdy kasowano pieczątką „10.10.10.10". Wielokrotnie dyrekcja poczty apelowała poprzez ogłoszenia na poczcie oraz ogłoszenia prasowe o większą wyrozumiałość wobec urzędników przy okienku, gdyż muszą oni wykonać wiele czynności i za ewentualne pomyłki odpowiadają swoją pensją. W 1914 roku apelowano w prasie o większą kulturę korzystających z usług poczty np. wezwano, aby nie przepychać się poza kolejką, nie trzaskać w pulpit gdy inni piszą itp. W latach 1917-1918 dyrekcja opublikowała specjalny regulamin korzystania z usług oraz zachowania się publiczności na poczcie. Zabytkowy budynek poczty przy Placu Inwalidów /Wilhelms Platz/ nie spełniał wymogów, jakie stawiało poczcie rozbudowujące się miasto, które zakupiło parcele o powierzchni 4690 m2 przy ul. Dolne Wały /Niederwallstraße/, po byłej giełdzie zbożowej. W maju 1904 r. rozpoczęto budowę nowego budynku poczty. Do budowy użyto cegły wykonanej ręcznie, formatu tzw. klasztornego, nieco większego od normal- 38 nych licowych i glazurowanych. W 1905 r. Postamt Gleiwitz 1 przeniesiono do nowo wybudowanego budynku, istniejącego do dnia dzisiejszego jako Gliwice 1. Stary budynek przy Placu Inwalidów /Wilhelms Platz/ zakupiło miasto i po gruntownej przebudowie kosztem 26 585 marek ulokowano w nim na parterze Urząd Finansowy oraz Kasę Miejską, na I piętrze władze policji, zaś na III piętrze urządzono mieszkanie dla dozorcy. W 1934 r. przeprowadzono renowację budynku poczty głównej zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Przywrócono blask artystycznie wykonanym herbom na ścianie frontowej, które w czasie zaburzeń rewolucyjnych 1918 r. zostały zatynkowane. Po odejściu na emeryturę dyrektora poczty von Fritschena do Bytomia, jego następcą został z dniem 1 września 1931 r. dr Dannenbring, który wcześniej był dyrektorem poczty w Berlinie. Piastując funkcje dyrektora gliwickiej poczty broni pracę doktorską z zakresu telekomunikacji. Cesarski Urząd Poczt Gleiwitz Postamt 1 Gleiwitz /Gliwice 1/ Oprócz poczty głównej istniały w Gliwicach także inne podległe jej urzędy pocztowe Najstarszym z nich była poczta dworcowa. Funkcjonowała ona tam od 1846 roku, a więc od powstania kolei w mieście i znajdowała się w małym domku przy dworcu. Oprócz działu paczek i listów prowadziła także od 1871 roku dział telegraficzny. 39 Do 1 stycznia 1875 roku pomieszczenia biurowe owej poczty znajdowały się w bocznym budynku dworca, zaś potem w specjalnie dla poczty zbudowanym małym budynku. Plan geodezyjny Poczty Dworcowej /Bahnhof/ Przed I wojną światową poczta otrzymała zgodę na wzniesienie tam nowego budynku. W następnych latach uzgodniono jego budowę z przebudową dworca, aby zwiększyć funkcjonalność obu instytucji. Tak więc w latach dwudziestych budowano wraz z nowym dworcem kolejowym także nowy, dwupiętrowy budynek poczty i tworzył on całość z resztą kompleksu dworcowego. Na parterze znajdowały się kasy, pulpity oraz sporo skrytek dla publiczności. Na I piętrze mieściła się odprawa listów oraz mieszkanie dyrektora poczty, zaś na II piętrze było mieszkanie stróża, pomieszczenia gospodarcze oraz pokoje dla obsługi poczty w pociągach. Budowa poczty rozpoczęła 40 się w 1926 roku i oddano ją do użytku 29 lipca 1928 roku. Poczta dworcowa była wielkim ułatwieniem dla mieszkańców Szobiszowic oraz dzielnicy hutniczej. Narzekania na mankamenty tej poczty dotyczyły głównie dorożek, które stale tarasowały dojścia do budynku. Pomieszczenie ekspedycji pocztowej Gleiwitz Bahnhof Istniejący od 29 lipca 1928 roku do dnia dzisiejszego budynek poczty Gliwice 2 przy dworcu kolejowym. 41 Dnia 1 kwietnia 1896 r. uruchomiono filie poczty w Wójtowej Wsi, a w 1907 r. Przezchlebiu, natomiast 1 listopada 1929 r. postają trzy nowe filie, nr 4 w Ligocie przy ul. Górna 1 i nr 5 w Żernikach oraz przy ul. Reymonta 15 w Sośnicy /wszystkie te urzędy dysponowały też pełnym zakresem usług telegraficznych-telefonicznych/. Dnia 1 października 1931 r. dzięki usilnym staraniom zakładów pracy tzw. Zatorza, oddano do użytku kolejną filię poczty na rogu ul. Dąbrowskiego i Poniatowskiego co poważnie ułatwiło życie ludności tej odległej od śródmieścia dzielnicy. Przy budowie urzędu uwzględniono możliwości dalszej rozbudowy. Jednoosobowa zrazu filia została przekazana do obsługi inwalidzie wojennemu. Piękny budynek narożny został wykonany przez mistrza budowlanego Nelke. W budynku oprócz poczty znajdowało się 31 mieszkań dla pracowników poczty. Dyrekcja poczty ustaliła dla nich niski czynsz dopłacając sporą część jako gratyfikację. U wejścia do tego budynku umieszczono z obu stron dwa znaki plebiscytowe. W dniu 11 lipca 1907 roku rozpoczął się transport poczty autobusowej na Górnym Śląsku. Autobusem przewożono pocztę i ludzi. Z początku dotyczyło to trasy Kozłów-Kędzierzyn. Nawiązując do tradycyjnych dyliżansów, zwanych tu „szwagrami”, autobusy miały zrazu kolor żółty, potem czerwony. Równolegle kursował też dyliżans konny, który zlikwidowano w 1913 r. W 1895 roku ogłoszono, że przewóz osób do Sośnicowic, następuje z Gliwic odbywa się o godz. 1130 i 2030, zaś do Pilchowic o 850 i 1130. Podano także kursy wozów pocztowych do Przyszówki, Kozłowa i Bojkowa. Pocztę wożono 3-4 razy dziennie - o godz. 700, 1130, 1430 i 1730. Zażądano też od dyrektora, aby listy wrzucone do skrzynek na poczcie do południa, były doręczane tego samego dnia pocztą wieczorną, gdyż dotąd tylko listy wrzucone do godz. 1000 były doręczane jeszcze tego samego dnia. Gwałtowny rozwój nastąpił w 1923 r. Wozy pocztowe o napędzie spalinowym były największym przedsięwzięciem tego typu na Śląsku W celu utrzymania tego ogromnego parku samochodowego zorganizowano wielkie warsztaty naprawcze w Opolu, a mniejsze w Gliwicach. W 1934 r. zbudowano na podwórzu poczty głównej w Gliwicach garaż dla 17 pojazdów mechanicznych w ramach modernizacji poczty. Poczta posiadała własny transport tramwajowy i samochodowy w mieście W 1925 r. uruchomiono pocztę lotniczą /żółte skrzynki pocztowe/, gdzie za niewielka dopłatą /20 fenigów od listu, 10 fenigów od kartki pocztowej/ można było wysłać wiadomość, która docierała do adresata najpóźniej następnego dnia, zaś do większości miejscowości najczęściej w dniu nadania. 42 Lotnisko Gleiwitz /Gliwice/ Połączenia lotnicze Postamt Gleiwitz /Gliwice/ 43 Kartka Pocztowa wysłana w 1931 r. z Gleiwitz 2 /Gliwice/ do Braunschweig. Poczta lotnicza Graf Zeppelin Oberschleisenfart 1931 r. Stempel nadawczy Gleiwitz 2 /Gliwice 2/, odbiorczy Friedrichshaffen. Kartka Pocztowa /wydana z okazji 10-lecia Plebiscytu na Górnym Śląsku /wysłana w 1931 r. z Gleiwitz 2 /Gliwice 2/ do Paryża pocztą lotniczą Graf Zeppelin Oberschleisenfart 1931 r. Stempel nadawczy Gleiwitz 2 /Gliwice 2/, odbiorczy Friedrichshaffen. 44 Kartka pocztowa z nadrukiem Gleiwitz /Gliwice/-Centrum Przemysłu i Handlu Niemieckiego Górnego Śląska wysłana w 1931 r. z Gleiwitz do Berlina pocztą lotniczą z lotniska Gleiwitz /Gliwice/. List wysłany w 1928 r. z Breslau /Wrocław/ do Freiburg. Stemple miast tranzytowych - Freiburg, Berlin. Pierwszy lot pocztowy na trasie Breslau /Wrocław/ - Gleiwitz /Gliwice/ - Wien /Wiedeń/ Brünn /Brno/. 45 Jedna z ostatnich korespondencji pocztowych wysłanych z Gleiwitz /Gliwice/. Kartka Pocztowa wysłana w dniu 13.01.1945 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Rumburk. W dniach 18-20 marca 1945 r. w Katowicach odbyło się przejęcie przez administrację polską ziem Górnego Śląska w tym także Gliwic. W dniu 20 marca 1945 r. przyjeżdża do Gliwic pierwszy Prezydent Miasta Wincenty Spaltowski. Rozpoczęto współpracę z radziecką komendanturą wojenną miasta. Dnia 1 czerwca 1945 r. miasto przechodzi w pełni w ręce polskie /wycofanie wojsk radzieckich/. W okresie tym wprowadzono w Gliwicach i powiecie gliwickim kasowanie znaczków przez przekreślenie i wpisanie nazwy miejscowości lub odciski kciuka, później wprowadzono prowizoryczne datowniki, które obowiązywały do 1947 r. Urzędy pocztowe zostały w swoich dotychczasowych siedzibach, tylko zmieniono nazewnictwo miejscowości. Przekaz pocztowy nadany 14.02.1945 r. w Katowicach z datownikiem dziennym Gliwice. (Gliwice zostały zajęte przez wojska rosyjskie 24.01.1945 r. Dowodzi to, że organizacyjnie poczta była tworzona w Katowicach.) 46 List wysłany 20.07.1945 r. z Gliwic do Siedlec. Znaczek skasowany ręcznie, datownik napisany ręcznie Gliwice 2, prowizoryczna erka stworzona z oryginału niemieckiego ramka dorysowana ręcznie, ocenzurowany przez jednostkę wojskową LWP 1752. Dokumentacja poczty gliwickiej i powiatu gliwickiego Pierwszym oficjalnym stemplem pocztowym wprowadzonym w Prusach, był stempel liniowy dwuwierszowy. Pierwszy wiersz zawierał nazwę urzędu pocztowego wypisaną dużymi prostymi literami, drugi datę cyframi wypisaną kursywą i miesiąc słownie. Stemple tego typu odbijane w kolorze czarnym zostały wprowadzone w większych placówkach pocztowych, /tzw. Oberpostamty-Postamtach/. Na Śląsku stemple te otrzymał Dyrekcyjny Urząd Pocztowy we Wrocławiu, Legnicy, Opolu także około 35 urzędów pocztowych i ekspedycji w tym Gliwicki Urząd Pocztowy /Postamt/. Znane są też przesyłki z terenu Gleiwitz /Gliwice/ z 1815 r. które w prawym górnym rogu listu miały napis ,,Gleiwitz” sporządzony czerwonym atramentem przez urzędnika pocztowego. Tego typu adnotacje nazywamy ,,prekursorem”. List wysłany z Gleiwitz /Gliwice/do Tarnowitz /Tarnowskie Góry/, /prekursor/. 47 48 List nadany w 1817 r. w Kowarach (ręczna adnotacja atramentem w kolorze czerwonym, do Beuthem /Bytom/. Pierwsze stemple miast tranzytowych: Jelenia Góra (Hirschberg) i Gleiwitz /Gliwice/. Pierwszy gliwicki stempel pocztowy dwuwierszowy wprowadzony do obiegu 1 marca 1817 r. Około 1822 r. na terenie Prus ukazały się stemple jedno obrączkowe o średnicy około 17-19 mm. Nazwa miejscowości umieszczona była na owalu, a data znajdowała się na środku w formie ułamka. Stempel jedno obrączkowy o średnicy 17,0 mm Stempel jedno obrączkowy średnicy 19,0 mm Stemple jedno obrączkowe po 1838 r. były zastępowane stemplami dwu obrączkowymi, ale w niektórych urzędach były stosowane do okresu znaczkowego. Wprowadzone do obiegu stemple dwu obrączkowe miały średnicę od 21-30 mm. Nazwa miejscowości w tego typach stemplach rozmieszczona była łukowo po- 49 między dwoma pierścieniami stempla. W środku data znajdowała się w formie ułamka. Gliwicki stempel dwu obrączkowy oprócz nazwy miejscowości i daty nie posiadał żadnych innych oznaczeń. Stempel dwu obrączkowy o średnicy 20,8 mm Stempel dwu obrączkowy o średnicy 22,0 mm Dużą grupę stempli wprowadzonych w Prusach w latach czterdziestych XIX wieku stanowiły stemple ramkowe, przeważnie dwuwierszowe. Pierwszy wiersz stempla zawierał nazwę miejscowości wypisaną dużymi literami, drugi wiersz datę dnia, miesiąca, ozdobnik w postaci gwiazdki dalej godzinę nadania listu. Niektóre stemple ponadto posiadały określenia pory nadania listu, oznaczone za pomocą liter M /morgen-rano/, A /abend-wieczór/. To samo znaczenie miały skróty Vm /vormittag przedpołudniem/ lub Nm /nachtmittag-popołudniu. Stemple tego typu są ostatnimi stemplami używanymi przez pocztę pruską w okresie przedznaczkowym. Stempel ramkowy jednowierszowy Stempel ramkowy dwuwierszowy Rangę Gliwic podniosła otwarta w 1846 r. linia kolejowa prowadząca z Wrocławia przez Gliwice do Mysłowic, co wiązało się z otwarciem nowego urzędu pocztowego podległego Gliwickiej Poczcie Głównej. Kolejowy urząd pocztowy znajdował się blisko dworca kolejowego i używał nowego stempla skrzynkowego różnił się tym, że do nazwy miejscowości miał dopisane słowo BAHNHOF. Do okresu znaczkowego znane są trzy typy tego stempla różniące się krojem liter „BAHNHOF”. 50 Stempel ramkowy kolejowy dwuwierszowy Stempel ramkowy kolejowy trzywierszowy Stosowano również znaki opłaty czerwony o wartości Ein Silber Groschen /1 srebrny grosz/, niebieski o wartości Zweien Silber Groschen /2 srebne grosze/, żółty o wartości Drein Silber Groschen /3 srebne grosze/, które unieważniane były przekątnym przekreśleniem niebieskiego koloru. Ein Silber Groschen 1 Srebrny Grosz Zwei Silber Groschen 2 Srebrne Grosze Drei Silber Groschen 3 Srebrne Grosze Połączenie znaku opłaty z datownikiem ramkowym. List wysłany w 1863 r. z Gleiwitz Bahnhof /Gliwice 2/ do Breslau /Wrocław/. Datownik pocztowy ramkowy, dwuwierszowy, godzinowy-kolejowy. Przekreślony znak opłaty 2 sgr. niebieskim atramentem. 51 List wysłany w 1854 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Kamienia. Datownik pocztowy ramkowy dwuwierszowy godzinowy, stempel Auslagen. List Auslagen - nadawca listu otrzymał zaliczkowo przy wysyłaniu listu kwotę 10 sgr., odbiorca listu musiał tą kwotę oraz 2 sgr. opłaty - razem 12 sgr. wpłacić przy odbiorze listu. List wysłany w 1864 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Berlin. Podwójnie frankowany datownik pocztowy ramkowy- dwuwierszowy godzinowy. 52 Stosowano również stemple Cesarskiego Urzędu Pocztowego. Okres przed znaczkowy kończy się w Prusach z dniem 15 listopada 1850 r., kiedy do obiegu wprowadzono pierwsze pruskie znaczki pocztowe. Były cztery: pomarańczowy o wartości ½ srebrnego grosza, czarno różowy o wartości 1 srebrnego grosza, czarno niebieski o wartości 2 srebrne grosze i czarno żółty o wartości 3 srebrne grosze. Wprowadzenie znaczków pocztowych wiązało się z reformą poczty. Od momentu wprowadzenia znaczka opłatę za list poczta pobierała tylko od wagi przesyłki /1 srebrny grosz za list do 25 gramów, a nie jak poprzednio od wagi listu jak i odległości, na którą był wysyłany. Datowniki znane z okresu przed znaczkowego wyparły kasowniki numerowe. Wprowadzając znaczek pocztowy wprowadzono do ich kasowania specjalny stempel pocztowy. W początkowym okresie używano dwóch stempli: jeden do kasowania - unieważniania znaczków, a drugi stosowany w okresie przed znaczkowym, przybijano obok datownika. Wprowadzone kasowniki miały za zadanie tak unieważnić znaczek, by nie nadawał się do powtórnego użycia, z tego względu kasowniki te nazywano zabójcami znaczków, w Prusach nazwa brzmiała „Vernichtungsstempel” czyli niszczący. Pruski stempel miał średnice około 25 mm i składał się z czterech koncentrycznie ułożonych okręgów, w które wpisany był numer placówki pocztowej. Placówki pocztowe na terenie powiatu gliwickiego otrzymały numery: Gleiwitz /Gliwice/ nr 494, Tost /Toszek/ nr 1506, Pyskowice /Peiskretscham/ nr 1129, Rudziniec /Rudzinitz/ nr 1268, Tworóg /Tworog/ nr 1956. 494 Stempel cztero obrączkowy Gleiwitz /Gliwice/ Peiskretscham /Pyskowice/ Tost /Toszek/ Rudzinitz /Rudziniec/ 53 Tworog /Tworóg/ Połączenie stempla numerowego z datownikiem ramkowym dwuwierszowym. Połączenie stempla numerowego z datownikiem ramkowym dwuwierszowym i wirnikiem /Hütte Herminenhütte - Huta Łabędy/. List wysłany w 1855 r. z Gleiwitz Bahnhof /Gliwice 2/ do Havelberg. Datownik pocztowy ramkowy, dwuwierszowy, godzinowy-numerowy kolejowy, ofrankowany znaczkiem Preußen 4a, skasowany stemplem numerowym 494 Gleiwitz. Pieczęcie poczty tranzytowej Breslau, odbiorczy Berlin. 54 List wysłany w 1863 r. z Gleiwitz /Gliwice/ do Breslau /Wrocław/. Datownik pocztowy ramkowy, dwuwierszowy, znak opłaty 1sgr. przekreślony niebieskim atramentem, ofrankowany znaczkiem Preußen 4a, skasowany stemplem numerowym 494 Gleiwitz. List wysłany w 1855 r. z Tost /Toszek/ do Tost /Toszek/. Datownik pocztowy dwu-obrączkowy ofrankowany znaczkiem Preußen 4a. Skasowany datownikiem numerowym 1506 Tost /Toszek. List wysłany w 1855 r. z Tost /Toszek/ do Persingen. Datownik pocztowy dwu-obrączkowy ofrankowany znaczkiem Preußen 4a. Skasowany datownikiem numerowym 1506 Tost /Toszek/. 55 W okresie Rzeszy Niemieckiej (1872 - 1945 r.) stosowano kasowniki pocztowe jedno obrączkowe o średnicy 22 mm, 24 mm i 26,4 mm, gdzie na górnej części łuku okręgu wpisywano nazwę miejscowości, po prostopadłej stronie nr urzędu pocztowego, w środku w postaci ułamka w liczniku wpisywano dzień miesiąc rok nadania a w mianowniku godzinę. Kasownik dwu obrączkowy składał się z dwu koncentrycznych okręgów o średnicy 30,71 mm i 19,36 mm. Miedzy nimi na owalu wpisana była nazwa miejscowości, po prostopadłej stronie nr urzędu pocztowego gdy było to Gleiwitz, a gdy miejscowość leżała w granicach powiatu wpisywano Landkries-Gleiwitz lub Oberschlesien, Land. W mniejszy okręg wpisano prostokąt a w nim dzień, miesiąc i rok nadania oraz godzinę. Dolną cześć między prostokątem a łukiem wykreskowano. Stosowano również datowniki o mniejszej średnicy tj. 25,76 mm a drugi 15,1 mm. W trakcie plebiscytu w Gleiwitz stacjonowały francuskie wojska Ligi Narodów, które stosowały swój datownik jedno obrączkowy o średnicy 25,6 mm. W okresie tym stosowano również obok datowników, wirniki propagandowe i frankatury mechaniczne. Kasownik Gleiwitz /Gliwice/ jedno obrączkowy średnica 24 mm średnica 22 mm średnica 26,4 mm Kasownik Gleiwitz /Gliwice/ dwu obrączkowy Kasownik Gleiwitz 1 i Gleiwitz 2 Gleiwitz Flughafen 56 Land Datowniki powiatowe Peiskretscham /Pyskowice/ Rudzinitz /Rudziniec/ Tost /Toszek/ Kamienietz /Kamieniec/ Kieferstädtel /Sośnicowice Laband /Łabędy/ Langendorf /Wielowieś/ Tworog /Tworóg/ Lubie /Łubie/ Ostroppa /Ostropa/ W trakcie plebiscytu w Gleiwitz stacjonowały francuskie wojska Ligi Narodów, które stosowały swój datownik jedno obrączkowy o średnicy 25,6 mm. 57 Wirniki propagandowe „Poczta lotnicza to zysk na czasie“ „Wyślij życzenia telegramem ozdobnym“ „Chleb pełnoziarnisty smaczniejszy i zdrowszy“ „Zapobiegaj zakłóceniom radiowym“ Frankatura mechaniczna „Hurtownia handluje stalą z Gleiwitz z 10 hut Górnego Śląska“ „Kasa Oszczędnościowa Gleiwitz“ „Energetyka-Gazownictwo Górnośląskie“ „Niemiecki Front Pracy Górnego Śląska i Powiatu Gliwickiego“ 58 Stempelki gumowe pośrednictw pocztowych Graumannsdorf/Schierakowitz - Sierakowice Flössingen-Pławniowice Birkenau-Brzezinka Böhmswalde-Czechowice Standorf-Stanica Wicschuben-Łany Schafanau-Czekanów Rudnau-Rudno 59 Nalepki polecenia nadania W okresie 18 - 20 marca 1945 r. wprowadzono w Gliwicach i powiecie gliwickim kasowanie znaczków przez przekreślenie i wpisanie nazwy miejscowości lub odciski kciuka, później wprowadzono prowizoryczne datowniki jedno obrączkowe i dwu obrączkowe, które używane były do roku 1947. Jedno obrączkowy o średnicy 24,15 mm, gdzie na górnej części łuku okręgu wpisywano nazwę miejscowości, po prostopadłej stronie nr urzędu pocztowego. Dwu obrączkowe składające się z dwu koncentrycznych okręgów o średnicy 24,04 mm i 16,08 mm, 27,53 mm a drugi 18,54 mm, 29,74mm i drugi 19,67 mm. Miedzy nimi na owalu wpisana była nazwa miejscowości po prostopadłej stronie nr urzędu pocztowego, /w mniejszy okręg wpisano prostokąt a w nim dzień, miesiąc i rok nadania, godzinę/. Przekreślenie znaczka Odcisk kciuka 60 Kasownik Gliwice jedno obrączkowy Kasowniki dwu obrączkowe średnica 27,53 mm średnica 24,04 mm średnica 29,74 mm Zastąpiono go obecnym kasownikiem pocztowym, jedno obrączkowym o średnicy 23,06 mm, który w górnej części łuku ma wpisaną nazwę miejscowości wraz z numerem urzędu pocztowego, po prostopadłej stronie okręgu nr zmiany, w środek okręgu prostopadle do nazwy miejscowości wpisywany jest dzień, miesiąc, rok, godzina nadania. Stosuje się również frankaturę mechaniczną. Dla celów filatelistycznych stosuje się miesięczne datowniki okolicznościowe. Gliwice 3 (Sośnica) Gliwice 2 Gliwice 1 Datowniki Powiatowe Toszek Wielowieś Rudziniec 61 Pyskowice 1 Frankatury mechaniczne Biuro Projektów Przemysłu Hutniczego Biuro Sprzedaży Pomp i Armatury Przemysłowej Nalepki polecenia nadania Datowniki okolicznościowe jednodniowe Pomoc potrzebującym 700-lecie Miasta Pierwszy lot Otwarcie hotelu Haus-Oberschlesien Odsłonięcie Pomnika 62 XXX-lecie Zwycięstwa Wernisaż Filatelistyczny Radiostacja Gliwice 760-lecie Miasta Istniejące na dzień 28 lipca 2009 r. Urzędy Pocztowe w mieście Gliwice i powiecie gliwickim: Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 1 ul. Dolnych Wałów 8 Fila UP Gliwice 1 ul. Sopocka 2, /Brzezinka/ Fila UP Gliwice 1 - Oddział ul. Rolników /Bojków/ Fila UP Gliwice 1- Oddział ul. Daszyńskiego 152 /Ostropa/ Fila UP Gliwice 1 - Oddział ul. Daszyńskiego 500 /Ostropa/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 2 ul. Boh’ Getta Warszawskiego 14 Fila UP Gliwice 2 - Oddział pl. Jaśminu 2, /Wilcze Gardło/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 3 ul. Skarbnika 3 Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 5 ul. Tarnogórska /Żerniki/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 5 - Oddział ul. Rapackiego 10 /Żerniki/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 6 ul. Chorzowska 1 /Dzielnica Zatorze/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 7 ul. Kozielska 10 Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 9 ul. Staromiejska /Łabędy/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 13 ul. Zygmuntowska /Łabędy/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 14 ul. Perkoza /Os. Sikornik/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 19 ul. Wiślana 5 /Sośnica/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 20 ul. Centaura 29 /Oś. Kopernika/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 21 ul. Gwardii Ludowej 1 /Os. Gwardii Ludowej/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Gliwice 22 ul. Zubrzyckiego /Os. Zubrzyckiego/ Poczta Polska Urząd Pocztowy Toszek Poczta Polska Urząd Pocztowy Pyskowice Poczta Polska Urząd Pocztowy Wielowieś Poczta Polska Urząd Pocztowy Pławniowice Poczta Polska Urząd Pocztowy Pilchowice Poczta Polska Urząd Pocztowy Gierałtowice Poczta Polska Urząd Pocztowy Knurów 63 POCZTA W PYSKOWICACH /PEISKRETSCHAM/ Budynek Poczty w 1936 r. Z przekazów historycznych wiemy, że przed wprowadzeniem poczty państwowej istniały na Śląsku prywatne instytucje posłańcze, tworzone przez duchowieństwo i klasztory, a później przez miasta, głównie Wrocław. Rozszerzający się ruch handlowy w XVI w. pociąga za sobą potrzebę nasilenia komunikacji Wrocławia z innymi miastami, w tym z Krakowem, do którego trakt prowadził od stuleci przez Pyskowice. Jeszcze na przełomie XVI i XVII w. nie stwierdzamy działania na Śląsku poczty państwowej. Wiemy jedynie, że od 1587 roku istniały stacje pocztowe, na których wymieniano konie poczty cesarskiej. Dopiero wiek XVII jest okresem krystalizowania się organizacji poczty państwowej na Śląsku. Przyspieszenie tego procesu następuje po zagarnięciu Śląska przez Prusy, które organizują tzw. ekspedycję pocztową. Taką ekspedycję pocztową otwarto w Pyskowicach w 1742 roku. Bliższych szczegółów o niej nie znamy. Studiowane dokumenty mówią dopiero o wieku XIX. Dowiadujemy się z nich, że w 1806 r. kupiec Franciszek Kosmol uruchomił urząd pocztowy w Pyskowicach, a wielkie zasługi w rozwoju tej placówki położył naczelnik Mesner w latach 1871-1898. Stopniowo otwierano agencje pocztowe w okolicznych miejscowościach, np. w 1888 roku w Kamieńcu, w 1891 w Paczynie, w 1893 w Łubiu. W sumie Urząd Pocztowy pyskowicki obsługiwał 34 miejscowości. Informacje na temat pracy urzędu pocztowego znajdujemy w rocznych sprawozdaniach miejskich. Oto kilka danych: W roku 1895 nadesłano do Pyskowic 60 012 listów, 21 114 kart pocztowych, a wysłano 43 596 listów i 19 530 kart pocztowych. W 1897 roku nadesłano 71 812 listów i 36 114 kart pocztowych, a wysłano 64 558 listów i 31 512 kart. Dnia 1 września 1871 r. uruchomiony został na tutejszej poczcie telegraf. Przed uruchomieniem kolei żelaznej z Opola do Gliwic, co miało miejsce w 1879 roku, specjalna bryczka pocztowa kursowała do Gliwic i Toszka. Do końca XIX stulecia poczta mieściła się w jednym z budynków na rynku, a 31 marca 1901 r. została przeniesiona do budynku przy ulicy Tarnogórskiej (dziś Kardynała Stefana Wyszyńskiego ). Kronikarz miasta ksiądz Johannes Chrząszcz przed rokiem 1920 zapisał że naczelnikiem poczty został Oskar Hannemann. Oprócz naczelnika na poczcie zatrudnieni byli sekretarz, asystent, dwie asystentki, kontroler przewodów, czterech kierowców samochodowych i dziesięciu różnych pracowników. Poczta w owym czasie zasięgiem obejmowała poza Pyskowicami, Zawadę, Karchowie, Jaśkowice, Dzierżono oraz majątki Zawada, Karchowie, 64 Jaśkowice, Dzierżono Górne, Zaolszany Wielkie, Folwark „Elsterberg" w Pniowie i Kolonię Mikoszowina. Należała do niej również agentura w Łubiu. W 1922 r. założono skrytki pocztowe, a w drugiej połowie roku uruchomiono połączenie samochodowe z dworcem kolejowym i Tworogiem. W 1936 r. oddany został do użytku nowy budynek poczty, w którym poczta funkcjonuje do chwili obecnej. Po przejściu frontu, w styczniu 1945 r. poczta jak wiele innych instytucji przestała funkcjonować. Przez pewien czas w jej pomieszczeniach było kasyno oficerskie. Wraz z przejęciem miasta przez władze polskie, co nastąpiło w marcu 1945 r. rozpoczęła działalność poczta. Lata pięćdziesiąte przynoszą rozbudowę miasta. W planach nowej zabudowy nie zapomniano o poczcie, którą usytuowano przy Placu 1-go Maja (obecnie Plac Piłsudskiego). W tych pomieszczeniach funkcjonowała ona od drugiej połowy 1959 roku do 1961 jako Filia poczty nr 1, obecnie mieści się w nim Bank Spółdzielczy. W okresie od 1966 do 1990 r. czynna była poczta nr 2 przy ulicy Marchlewskiego (obecnie gen. Sikorskiego). Obsada tej placówki była jednoosobowa i prowadziła obsługę ludności w ograniczonym zakresie (bez dostawy paczek) i została zlikwidowana. W 2003 r. została otwarta Agencja Pocztowa, przy ulicy gen. Sikorskiego, która działa na zasadzie placówki usługowej i obsługuje mieszkańców południowej części Pyskowic. List nadany w 1831 r. z Peiskretscham /Pyskowice/ do Gleiwitz /Gliwice/. Datownik pocztowy dwuwierszowy. List wysłany w 1862 r. z Peiskretscham /Pyskowice/ do Gleiwitz /Gliwice/. Datownik pocztowy ramkowy-dwuwierszowy. 65 POCZTA W TOSZKU /TOST/ Budynek Urzędu Pocztowego w Toszku /Tost/ Prawa miejskie Toszek otrzymał około roku 1235. W 1281 r. książę Władysław podzielił Górny Śląsk pomiędzy czterech swoich synów tworząc Księstwo kozielskobytomskie (1281-1355). W tym czasie Toszek był siedzibą książęcą o czym świadczył tytuł jakim określano księcia - "jaśnie oświecony Bolesław, książę Toszka”. Już w 1346 r. władzę w mieście sprawował burmistrz z Radą Miejską. W okresie swojej świetności Toszek posiadał mennicę bijącą brakteaty, kwartniki i grosze z herbem miasta, papiernię, hutę szkła, browar, gorzelnię, młyny oraz wytłaczarnię oleju. Po śmierci ostatniego księcia kozielsko-bytomskiego, książę Konrad Oleśnicki zhołdował Toszek (1356), a rok później ziemia toszecka przeszła do Księstwa Cieszyńskiego. W XVI wieku pierwotny gród piastowski przeszedł na własność Habsburgów, a później pozostawał w rękach prywatnych. Z przekazów historycznych wiemy, że przed wprowadzeniem poczty państwowej istniały na Śląsku prywatne instytucje posłańcze, tworzone przez duchowieństwo i klasztory, a później przez miasta, głównie Wrocław. Rozszerzający się ruch handlowy w XVI wieku pociąga za sobą potrzebę nasilenia komunikacji Wrocławia z innymi miastami, w tym z Krakowem, do którego trakt prowadził od stuleci przez Toszek i Pyskowice. Jeszcze na przełomie XVI i XVII wieku nie stwierdzamy działania na Śląsku poczty państwowej. Wiemy jedynie, że od 1587 roku istniały stacje pocztowe, na których wymieniano konie poczty cesarskiej. Dopiero wiek XVII jest okresem krystalizowania się organizacji poczty państwowej na Śląsku. Przyspieszenie tego procesu następuje po zagarnięciu Śląska przez Prusy, które organizują tzw. ekspedycję pocztową. Taką ekspedycję pocztową otwarto w Pyskowicach w 1742 roku. Po wprowadzeniu znaczka pocztowego Toszek otrzymuje datownik numerowy 1506. W 1913 r. działa w mieście Urząd Pocztowy II klasy. Poczta w Toszku mieści się w budynku wybudowanym w 1910 roku. 66 List nadany w 1869 r. w Tost /Toszek/ do Breslau /Wrocław/. Ofrankowany znaczkiem wydania Norddeutscher Postbezirk, które były w użyciu od 1 stycznia 1868 do 31 grudnia 1871 r. Datownik pocztowy ramkowy dwuwierszowy godzinowy. List windykacyjny nadany w 1878 r. w Tost /Toszek/ do Kreulentin. Stempel dwu obrączkowy. List pieniężny, wartość długu 5 srebrnych fenigów. Sucha pieczęć miasta Peiskretscham /Pyskowice/. 67 POLSKI ZWIĄZEK FILATELISTÓW W GLIWICACH Pierwsza wzmianka o powojennej działalności filatelistów w Gliwicach pochodzi z 1946 r. W ramach Śląskiego Związku Filatelistów powstaje 3 maja 1951 r. Koło w liczbie 12 członków pod przewodnictwem Mariana Wilczewskiego. W dniach od 30.12.1954 do 16.01.1955 r. w salach Gliwickiego Muzeum prezentowane są zbiory gliwickich filatelistów na I Wystawie Filatelistycznej. Wystawa spełniła pokładane w niej cele propagandowe i dzięki niej koło w 1955 r. powiększyło się do 500 osób. W dniach 7-26 października 1956 r. zorganizowano II wystawę. W dniach 3-10 marca 1957 r. kolo organizuje III wystawę. Zarząd Główny PZF doceniając zasługi aktywistów koła przyznał Złotą Odznakę Honorową Marianowi Wilczewskiemu i Zygmuntowi Grodziskiemu a srebrną Stanisławowi Piklikiewiczowi, który był wystawcą. Dzięki działalności koła powstają sekcje koła w Zabrzu i Sławieńcicach. W dniu 28 listopada 1967 r. powstaje Komisja Koordynacyjna w celu konsolidacji koła z Zarządem Wojewódzkim PZF, pod przewodnictwem J .Krajewskiego. Po kilku miesiącach komisja przechodzi reorganizację, a przewodniczącym zostaje Feliks Szot. XX Walny Zjazd PZF uchwala nowy statut, dzięki któremu komisje koordynacyjne przekształcają się w Oddziały, a Zarząd Wojewódzki w Okręg. W dniu 14 grudnia 1969 r. odbyło się Walne Zebranie Wyborcze Gliwickiego Oddziału PZF. W wyniku wyborów prezesem zostaje wybrany Feliks Szot. Zarząd Oddziału rozpoczął swoją działalność od Wystawy Okręgowej zorganizowanej w dniach 24 maja - 7 czerwca 1970 r. w sali ZNTK. Kilka dni później od 814 czerwca 1970 r. z okazji „XX-lecia ZSP” zorganizowano Pokaz Znaczków Pocztowych w klubie Kropka. Z okazji XXX-lecia Zjednoczenia Ruchu Filatelistycznego w Polsce Zarząd Oddziału zwrócił się z apelem do członków kół o ufundowanie książeczki mieszkaniowej dla wychowanki domu dziecka w Gliwicach Jolanty M. W 1980 r. książeczka zostaje wręczona. Równocześnie Komisja Młodzieżowa pod przewodnictwem M. Gmiterka roztoczyła opiekę nad Jolą do czasu ukończenia szkoły pielęgniarskiej i pomogła w utrzymaniu i zagospodarowaniu mieszkania. Również Koło nr 51 przy Energoprojekcie zebrało część funduszy na książeczkę mieszkaniową dla wychowanka PDD Nr 2 w Gliwicach Ryszarda. F. W 2001 r. obowiązki Prezesa PZF Gliwice obejmuje Krystian Szejka, pełniąc równocześnie w kadencji 2001-2006 r. funkcje wice prezesa Okręgu ŚląskoDąbrowskiego. W 2006 i 2011 r. zostaje wybrany ponownie prezesem Oddziału PZF Gliwice pełniąc również funkcje członka Zarządu Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego. 68 Kalendarium imprez /wystaw/ organizowanych przez Filatelistów Gliwickich: 1946 r.- Datownik Pocztowy „ Wystawa Przemysłu w Gliwicach” 1950 r.- Datownik Pocztowy „700-lecie Gliwic” 1954 r.- I Wystawa Filatelistyczna 1955 r.- II Wystawa Filatelistyczna 1957 r.- III Wystawa Filatelistyczna 1958 r.- Datownik Pocztowy „III Targi Gliwickie” 1970 r.- Okręgowa Wystawa Filatelistyczna „Gliwicka Wiosna” 1972 r.- Pokaz Filatelistyczny „Gliwicka Wiosna 72” 1975 r.- Okręgowa Wystawa Filatelistyczna „XXX - lecie Zwycięstwa nad faszyzmem” 1978 r.- Pokaz Filatelistyczny „Lenino 43” w ramach obchodów XXXV-lecia LWP 1985 r.- Okręgowa Wystawa Filatelistyczna „Gliwice 1985” z okazji 40-lecia powrotu Gliwic do Macierzy 1987 r.- Okręgowa Wystawa Filatelistyczna „Transport 87” 1987 r.- V Krajowa Młodzieżowa Wystawa Filatelistyczna „Wielkie Nadzieje” 1992 r.- Pokaz Filatelistyczny „60-lecie filatelistyki na Górnym Śląsku” 1994 r.- Okręgowa Wystawa Filatelistyczna „Gliwice 94” 1999 r.- Pokaz Filatelistyczny „60-lecie Prowokacji Gliwickiej” 1999 r.- Pokaz Filatelistyczny „VI wizyta Papieża Jana Pawła II” 2002 r.- Pokaz Filatelistyczny „Dzień Wojska Polskiego” 2004 r.- Pokaz Filatelistyczny „Święto Niepodległości” 2005 r.- Pokaz „35 lat Oddziału PZF Gliwice” 2008 r.- Pokaz „Moja Ojczyzna Górny Śląsk moje miasto Gliwice” 2009 r.- Pokaz „70 lat po Prowokacji Gliwickiej 31.08.2009 r.” 2009 r.- Wernisaż Filatelistyczny „Dziedzictwo Sztuki Prehistorycznej i Starożytnego Wschodu” 2010 r.- Pokaz w Zamku Piastowskim w ramach obchodów ,,VII Dni Dziedzictwa Kulturowego’’ – „ Przemysł i Transport” Urząd Pocztowy Gliwice 1 – „Moja Ojczyzna Górny Śląsk moje miasto Gliwice” i „Jan Paweł II” 2011 r.- Wernisaż Filatelistyczny Zenona Podgórskiego ,,Pontyfikat Papieża Jana Pawła II w polskiej filatelistyce” 2011 r.- Specjalistyczna Okręgowa Wystawa Filatelistyczna ,,Poczta i telegraf na Górnym Śląsku” Koło Miejskie Pyskowice Styczeń 2010 r. - Biblioteka Miejska w Pyskowicach: Pokaz znaczków poświęcony ,,Noblistom Polskim” Lipiec 2010 r. - Ratusz Miejski w Pyskowicach: Pokaz znaczków ,,700 lat Pyskowic” Wrzesień 2010 r. - Ratusz Miejski w Pyskowicach: ,,Tradycja Dożynek” ,,71 Rocznica wybuchu II Wojny Światowej –Jenieckie obozy polskie” Grudzień 2010 r. - Biblioteka Miejska w Pyskowicach: ,,Tradycje bożonarodzeniowe” 69 Kartka wysłana z Pyskowic w 2010 r. do Gliwic. Datownik okolicznościowy ,,750-lecie nadania praw miejskich“. Kartka Pocztowa wysłana w 2008 r. z Gliwic do Gliwic z datownikiem pocztowym okolicznościowym i znaczkiem personalizowanym ,,Moja Ojczyzna Górny ŚląskMój Powiat Miasto Gliwice”. Kartka Pocztowa wysłana z Gliwic w 2009 r. do Gliwic z z datownikiem pocztowym okolicznościowym i znaczkiem personalizowanym Wernisaż Filatelistyczny Rajmunda Dąbka ,,Cywilizacje Starożytne na Znaczku Pocztowym“. 70 Kartka wysłana z Gliwic w 2010 r. do Gliwic z datownikiem pocztowym okolicznościowym i znaczkiem personalizowanym ,, XII Edycja Prymusów Filatelistycznych Gliwice 2010 r.“. Kartka wysłana z Gliwic w 2010 r. do Gliwic z datownikiem pocztowym okolicznościowym ,,Oblicza Gliwickiej Industrii“ i znaczkiem personalizowanym. Kartka wysłana z Gliwic w 2010 r. do Gliwic z datownikiem pocztowym okolicznościowym ,,760 lat miasta Gliwice“ i znaczkiem personalizowanym. 71 Bytom Bytom to miasto o bogatej historii, w której splatają się losy kilku narodów. Tutejszy gród na Wzgórzu Świętej Małgorzaty powstał w XI wieku i wkrótce stał się siedzibą kasztelana. Prawa miejskie Bytom otrzymał już w 1254 roku. Dzięki bogatym złożom srebra i ołowiu miasto tętniło życiem do połowy XIV wieku. Drugą szansę rozwoju przyniósł miastu wiek XIX, dając początek epoce węgla i stali. Dynamiczny rozwój przemysłu wydobywczego i ciężkiego sprawił, że w ciągu stu lat Bytom stał się miastem ponad stutysięcznym. Obok kopalń i hut powstawały szkoły i placówki kulturalne teatr, konserwatorium muzyczne, muzeum, artyści zakładali tu swoje atelier. Nowa sytuacja społeczno-ekonomiczna jaka nastąpiła po 1989 roku, doprowadziła do upadku nierentownego przemysłu ciężkiego w Bytomiu, a miasto zaczęło poszukiwać nowej drogi rozwoju. Bytom odradza się w nowej szacie. Tętni kulturą i jest uznanym ośrodkiem akademickim, w którym siedem wyższych uczelni zdecydowało się umiejscowić swoje wydziały. Działają tu cenione instytucje kultury: Opera Śląska, Muzeum Górnośląskie, Śląski Teatr Tańca, Bytomskie Centrum Kultury z galerią Kronika, Kwartet Akademos, a także liczne małe galerie i salony wystawowe. Bogata oferta kulturalna przygotowywana przez te doświadczone zespoły artystów doskonale odbierana jest nie tylko na deskach teatrów, ale i w murach majestatycznych, poprzemysłowych budowli, których w Bytomiu nie brakuje, np. w zabytkowej Elektrociepłowni Szombierki z 1920 r. Sceną kulturalnych wydarzeń niejednokrotnie staje się rynek, o średniowiecznym układzie przestrzennym, otoczony secesyjnymi kamieniczkami, których Bytom ma najwięcej w regionie. Jeśli mowa o spędzaniu czasu wolnego w Bytomiu, warto wspomnieć o sporcie. Uprawianiu różnych dyscyplin sprzyja tu działalność kilkudziesięciu klubów i stowarzyszeń, rozbudowana infrastruktura sportowo-rekreacyjna oraz liczne tereny zielone, poprzecinane siatką ścieżek i kryjące ciekawe przyrodniczo zakątki. Bytom to również ważny ośrodek usług medycznych. Trzy szpitale specjalistyczne, wielkie nazwiska świata medycyny, a także szeroki zakres kształcenia w bytomskich katedrach Śląskiego Uniwersytetu Medycznego są tego dowodem. HISTORIA POCZTY MIASTA BYTOMIA DO KOŃCA XIX W. Do 13-go wieku nie istniało żadne połączenie pocztowe Bytomia z innymi miejscowościami. Handel dla załatwienia swoich spraw zmuszony był do stworzenia własnych połączeń komunikacyjnych poprzez swoich posłańców. W tym czasie kupcy, kościoły, klasztory, uczelnie oraz garstka ludzi umiejących pisać, skazana była na samopomoc w przekazywaniu informacji. W 13-tym wieku powstały połączenia posłańcze związku miast Hanzy oraz uczelni i klasztorów. Również i miasta w tym czasie posiadały własne połączenia po- 72 słańcze. Znana była wówczas poczta klasztorna pomiędzy klasztorami, zwłaszcza należącymi do jego zakonu. Dostarczaniem poczty zajmowali się również mnisi wędrujący po kraju. Rozwój poczty posłańczej w Europie nastąpił w 15-tym wieku i tak cesarz austriacki Fryderyk III miał w 1478 roku 20 posłańców i jeźdźców do dyspozycji. Posłańcy posiadali odzież służbową, która ich wyróżniała wśród ludzi. Wyposażeni byli w puszki listowe, w których przenosili powierzone im listy. W roku 1440 cesarz austriacki Maksymilian I, syn Fryderyka III, otrzymał w spadku Tyrol. Już w roku 1492 posłańcy wychodzący z Insbrucka, podporządkowani zostali cesarzowi. Według kroniki Memminga, już w roku 1490 miało istnieć połączenie posłańcze między Insbruckiem w Austrii, a Mechelen w Belgii. W ustawie pocztowej Fryderyka I z 20 sierpnia 1535 roku podano, że posłańcom nie wolno było przyjmować od osób postronnych żadnych przesyłek czy listów do ekspediowania. Wszystkie listy i przesyłki, jakie posłańcy otrzymywali do ekspediowania, musiały być ujęte w karcie godzinowej, w której adresat odnotowywał czas otrzymania przesyłki. Do roku 1587 nie było żadnej wzmianki o poczcie w Bytomiu na Górnym Śląsku. W tym czasie listy wychodzące z Bytomia, przechodziły przez Świerklaniec, gdzie funkcjonowała poczta posłańcza, założona przez księcia Jana Opolskiego i margrabiego Jerzego Branderburczyka, któremu od 1532 roku ziemie bytomskotarnogórskie podlegały. Z posłańców tych korzystać mogły władze miejskie pod warunkiem, że była to korespondencja przeznaczona dla księcia lub dotyczyła spraw książęcych. Połączenia pocztowe w 1587 r. Dopiero w 1587 r. ze względów politycznych założona została linia posłańcza dla celów poczty austriackiej. Linia ta była potrzebna dla zapewnienia połączeń między Austria a Polską. Gdy zmarł Stefan Batory Habsburgowie przedstawili arcyksięcia Maksymiliana, jako kandydata do korony polskiej. W tym celu wysłana została delegacja Austriacka do Warszawy. W dniu 4 czerwca 1587 roku, arcybiskup Andreas, pełniący funkcję zarządcy Prowincji Śląskiej powiadomił Komorę Celną, że na życzenie cesarza kurier cesarski ma mieć zapewnione środki transportowe przez ziemie śląskie do Polski i z powrotem, z możliwością zmiany koni. W porozumieniu z bisku- 73 pem, Komora Śląska założyła Stacje pocztowe na trasie Kłodzko, Ząbkowice, Niemcza, Domasłów i dalej przez Wrocław, Oławę i Otyń aż po granicę Polski, oraz z Wrocławia przez Brzeg, Opole, Nysę, Strzelce Opolskie i Bytom. W każdej z tych miejscowości, gdzie założona została stacja pocztowa, musiał być dobry koń dla kuriera. Przewóz listów jak i przesyłek pocztowych od granicy polskiej do Warszawy jak i w kierunku odwrotnym, pozostawiono do uregulowania członkom poselstwa austriackiego. Ponieważ arcyksiążę Maksymilian nie sprostał swemu kontrkandydatowi, którym był Zygmunt Waza, przeniósł się do Byczyny. Tam w bitwie poniósł klęskę i dostał się do niewoli. Z tego też powodu stacja pocztowa w Bytomiu istniała tylko przez klika miesięcy w roku 1587. Przez następne 150 lat nie zdołano uruchomić w Bytomiu stacji pocztowej. Wprawdzie czynione były starania przez starostę bytomskiego Karola Józefa hrabiego Donnersmarcka w latach 1737 i 1739 by przenieść pocztę z Tarnowskich Gór do Bytomia, jednak nie przyniosły one żadnego rezultatu. Na interwencję Magistratu Tarnogórskiego u cesarza oraz Komory śląskiej, sprawę załatwiono odmownie. Miasto Bytom, mimo swego znaczenia gospodarczego i apolitycznego, zostało nadal bez własnej placówki pocztowej, aż po rok 1812, kiedy to utworzono w Bytomiu pocztwerterię. Do tego czasu wszystkie przesyłki i listy dostarczane były do Tarnowskich Gór, skąd kierowane były do adresata. Utworzona pocztwerteria w Bytomiu podlegała Urzędowi Pocztowemu w Tarnowskich Górach do roku 1824. W roku 1824 zniesiono status Urzędu pocztowego w Tarnowskich Górach, a pocztwerterię bytomską podporządkowano Urzędowi pocztowemu w Gliwicach. W dniu 1 lipca 1825 roku przekształcono bytomską pocztwerterię w ekspedycję pocztową. Stempel dwuwierszowy z datą bez podania roku wprowadzony dla ekspedycji w 1825 r. Rok 1837 przyniósł następną zmianę. Dodatkowo oprócz ekspedycji pocztowej utworzono w Bytomiu Stację przeprzęgową. Stempel wprowadzony w 1840 r. dwu obrączkowy z podaniem roku bez daty. Stempel dwuwierszowy ramkowy z datą i godzinnikiem bez podania roku. Stosowany w okresie 1854 do 1862 r. 74 W roku 1850 przemianowano Ekspedycję pocztową na Ekspedycję pocztową I klasy. Stempel numerowy cztero obrączkowy wprowadzono w 1850 roku. Stempel numerowy cztero obrączkowy o numerze 119 wprowadzony 1850 r. List wysłany w 1872 r. z Beuthen /Bytom/ do Königsberg /Królewiec, Kalingrad/. Datownik pocztowy ramkowy, dwuwierszowy, ofrankowany znaczkiem Preußen 4a, skasowany stemplem numerowym 119. Stempel trzywierszowy ramkowy z podaniem daty, godziny i roku. Stosowany w okresie od 1863 do 1867 r. Stempel trzywierszowy ramkowy a datą, godzinnikiem i rokiem. Wprowadzony w 1867 r. Stempel jedno obrączkowy z datownikiem, rokiem i godzinnikiem. Stosowany w okresie od 1867 r. 75 W roku 1868 przemianowano Ekspedycję pocztową I klasy w samodzielny Urząd pocztowy I klasy. Od tego czasu miasto Bytom posiada urząd pocztowy. List paczkowy wysłany z Beuthen /Bytom/ do Tarnowitz /Tarnowskich Gór/ 22.7.1870 r., opłata 2 sgr. List wysłany 22.7.1872r.z Beuthen /Bytom/ do Kamienia k.Olesna List wysłany 22.7.1872 r. z Beuthen /Bytom/ do Kamienia k. Olesna. List nadany 11. 3. 1872 r. w Beuthen /Bytom / do Dąbrówki Wielkiej, stempel „F” FRANCO czyli uiszczono w pełni opłatę portoryjną List nadany 11.3.1872 r. w Beuthen /Bytom / do Dąbrówki Wielkiej, stempel „F” - FRANCO czyli uiszczono w pełni opłatę portoryjną. 76 List nadany w Beuthen /Bytom / do Myslowitz /Mysłowice/. POCZTA W BYTOMIU Bytom to jedno z najstarszych miast Górnego Śląska o bardzo złożonej, a zarazem interesującej historii. Swym położeniem geograficznym na przestrzeni wieków poddany był zmiennemu, często niechcianemu przez społeczność zwierzchnictwu. Bytom ze swą ponad dziewięćsetletnią historią swe losy wiązał z panowaniem dynastii Piastów. Był we władaniu czeskim, pod berłem Habsburgów, władzą Prus, Rzeszy Niemieckiej i od 27 stycznia 1945 w granicach Rzeczypospolitej. W Bytomiu do 1925 r. istniał tylko jeden urząd pocztowy, a kolejny w okresie międzywojennym utworzono przy ul. Karola Miarki i dzielnicy Rozbark po przyłączeniu tej gminy do Bytomia. Na ilość i rangę placówek pocztowych w Bytomiu duży wpływ miało zainteresowanie mieszkańców komunikacją pocztową. Bytom, sięgający historią czasów średniowiecznych, nie był miastem o dużej liczbie mieszkańców. Dostępne źródła, w czasach nas interesujących, podają, że Bytom zamieszkiwało w roku 1761 - 793 osoby, w 1810 - 1926 osób, a na przełomie wieków w 1910 r. - ponad 50 tys. osób. Podane stany mieszkańców w pierwszym odruchu mogą budzić zdziwienie. Jednak należy pamiętać, że miasta nie ominęły wydarzenia wojny 30-letniej, przemarszu wojsk, kontrybucje, rabunki i epidemie powodujące, szczególnie w latach 16181648 upadek miasta. Stało się to powodem utworzenia przez władze pruskie w 1742 r. 77 powiatu bytomsko-tarnogórskiego (do 1817 r.) z siedzibą w Tarnowskich Górach, w którym istniała m.in. stacja dyliżansów pocztowych. Dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, w Bytomiu nastąpiło ożywienie gospodarcze, wzrost liczby rzemieślników, zwłaszcza sukienników i tkaczy, początek eksploatacji węgla kamiennego. Wzrost liczby mieszkańców i jej zamożności stał się inspiracją do tworzenia pierwszych instytucji pocztowych. W Bytomiu wprowadzono pocztę pieszą na trasie Bytom-Tarnowskie Góry w 1766 r. do tamtejszej stacji dyliżansów. Pomimo usilnych starań, nie udało się autorowi ustalić miejsca działalności tej usługi. Wiadomo jednak, że Bytomski Urząd Pocztowy w 1812 r. objął swoją obsługą Czarny Las. Kronikarz bytomski Franciszek Gramer, w wydanej w 1863 r. monografii Bytomia potwierdza, że urząd pocztowy w Bytomiu powstał w 1823 roku, zatrudniając ekspedienta i dwóch posłańców. Placówka przyjmowała przesyłki dwa razy tygodniowo, a ekspedycji dokonywał jeszcze rzadziej. Z placówki korzystały przede wszystkim urzędy, rzemieślnicy i wydawcy prasy. Rozbudowa przemysłu węglowego i hutniczego, instytucji użyteczności publicznej (szpital, drukarnia, Spółka Bracka) ma zasadniczy wpływ na rozwój placówki pocztowej. Nastąpiło także poszerzenie usług poprzez objęcie swym zasięgiem okolicznych gmin: Brzeziny, Bobrek, Buchacz, Karb, Miechowice, Wielka Dąbrówka, Czekanów i Szombierki oraz sąsiadujące z Bytomiem kolonie robotnicze. Budynkiem poczty był dwupiętrowy gmach zbudowany na początku XIX wieku. Na parterze była poczta a piętra zajmowały hotel dla podróżnych "Zur Post". Budynek (poczty i hotelu) znajdował się na rogu dzisiejszego pl. Kościuszki i ul. Dworcowej. Przy urzędzie istniała stacja dyliżansów, która oprócz przesyłek zabierała także pasażerów. Budynek i hotel istniały do około 1886 r. kiedy to został rozebrany. Hotel (a prawdopodobnie i urząd pocztowy) także pod nazwą "Zur Post" przeniesiono na ul. Pocztową (ulica i budynek obecnie nie istnieją). W miejscu wyburzonego budynku poczty i hotelu zbudowano w 1886 roku nowy gmach Cesarskiego Urzędu Pocztowego. Budynek był jednopiętrowy, w całości przeznaczony na potrzeby poczty. Parter służył obsłudze klientów a na piętrze znajdowały się biura. Załogę placówki stanowiło w 1904 r. 60 osób a w 1908 r. 86 osób . W 1903 r. w Łagiewnikach uruchomiono ekspedycję pocztową. Pierwszy, publiczny telefon w urzędzie pocztowym uruchomiony został w 1905 r. Wobec zwiększonego zapotrzebowania na usługi pocztowe oddano w 1909 r. do użytku nowy zbudowany w stylu neorenesansowym gmach Poczty Głównej wg projektu K. Fiszera z ciekawą fasadą i bogato zdobionymi portalami. Budynek przecho- 78 dził różne losy (w 1920 r. służył jako odwach stacjonującym w Bytomiu wojskom francuskim, nie oszczędziły go również bojówki niemieckie). Budynek i istniejąca w nim placówka pocztowa, po gruntowej renowacji w latach 90-tych, jest wizytówką miasta i dobrze służy jej klientom jako Urząd Pocztowy Bytom 1. W latach dwudziestych okazało się, że zachodzi potrzeba budowy nowego urzędu pocztowego dla obsługi przesyłek dostarczanych drogą kolejową. Zapadła decyzja wybudowania placówki pocztowej w pobliżu dworca kolejowego na obecnej ul. Karola Miarki. Budynek poczty oddany do użytku w 1925 r. ma dogodne połączenia z dworcowym peronem pocztowym, użytkowanym wyłącznie przez pocztowców. Placówka do dzisiaj służy społeczeństwu Bytomia jako Urząd Przewozu Poczty. Obecnie Bytom wraz z dzielnicami liczy około 230 tys. mieszkańców. Obsługą pocztową objęte są wszystkie dzielnice, w których wraz ze śródmieściem istnieją 22 urzędy pocztowe. Szereg z nich powstało w okresie międzywojennym, kiedy obecne dzielnice były gminami np. Bobrek, Miechowice, Rozbark. 79 TARNOWSKIE GÓRY Na północnych krańcach Śląska, wśród pól i lasów leżą Tarnowskie Góry, stary gród gwarków o 450-letniej historii. Historia grodu pisana była twardą i ciężką pracą tarnogórskich gwarków. Powstanie miasta wiązało się z bogactwami naturalnymi tej ziemi i odkryciem pod koniec XV wieku bogatych złóż cynkowo-ołowianych, których eksploatacja przyczyniła się do szybkiego rozwoju młodego osiedla górniczego. Założone w 1526 roku przez Księcia Jana II Opolskiego były już Tarnowskie Góry w połowie wieku XVI największym ośrodkiem górniczym na całym obszarze złóż śląsko-krakowskich. Przewyższyły nawet pobliski Olkusz, stając się jednym z największych zagłębi kruszcowych w ówczesnej Europie. Nazwa miasta Tarnowskie Góry powstała od wsi Tarnowice (dziś przedmieście Stare Tarnowice) oraz od kopców urobku ziemi i skały płonnej, zwanych „GÓRAMI”. Legendarnym założycielem miasta był rolnik Rybka, który w 1490 roku wyorał spod korzeni drzew bryłę czystego kruszcu srebra. Piękny opis tego wydarzenia, jak i powstania tarnogórskiego górnictwa kruszcowego oraz samego miasta znajdujemy w słynnym poemacie mistrza Walentego Roździeńskiego z roku 1612 pt. „Officina feiraria abo huta y warstat z kuźnicami szlachetnego dzieła żelaznego”. Dla rozwijającego się górnictwa tarnogórskiego Książę Jan II Opolski wydaje w roku 1528 sławny "Ordunek Górny", pierwszą polską ustawę górniczą. Ordynacja ta stała się osią i fundamentem, na którym opierało się przez cztery stulecia całe górnictwo kruszcowe. W tym samym roku powstał w Tarnowskich Górach Urząd Górniczy, a dnia 3 grudnia 1529 roku książę Jan nadał miastu pierwszy herb miejski, przedstawiający w swym górnym polu skrzydło orła piastowskiego, zaś w dolnym dwa skrzyżowane młotki, będące symbolem górnictwa. W latach 1529-1627 na tarnogórskich polach górniczych czynnych było 7500 szybów (kopalń) wydobywczych. Prócz tego istniały w okolicy liczne płuczki, prażalnie rudy, huty srebra i ołowiu oraz 5 wielkich i 5 mniejszych sztolni odwadniających. Praca gwarków tarnogórskich była ciężka. W wyniku trudnych warunków pracy i ogromnego wyzysku doszło w latach 1533 i 1534 do pierwszego buntu gwarków w Tarnowskich Górach. Silne rozruchy w mieście zostały stłumione przez wojsko z zamku książęcego w Świerklańcu. Po strajkach górniczych, w roku 1534 ustawiono przy hucie Sowickiej „Skarbonkę Górniczą”, a z uzyskanych składek i pieniędzy wybudowano w północnej części miasta szpital dla chorych górników (dzisiaj teren restauracji „Parkowej” przy ulicy Kardynała Wyszyńskiego). Pomyślny rozwój górnictwa i hutnictwa w XVI wieku korzystnie przyczynił się do rozbudowy Tarnowskich Gór i wzrostu zamożności jego mieszkańców. Miasto 80 utrzymywało rozległe kontakty handlowe. Produkowany w Tarnowskich Górach ołów sprzedawany był do wszystkich miast śląskich, do centralnej Polski, a także do sąsiednich krajów Czech, Saksonii i na Węgry. W mieście powstały nowe budowle. Wybudowano tak charakterystyczne dla tarnogórskiego rynku podcienia, uregulowano oraz założono nowe place i ulice. Zwiększył się ruch handlowy, a w mieście osiedlili się kupcy i rzemieślnicy. Miastu nadano prawo odbywania dwóch jarmarków rocznie. W roku 1599 Tarnowskie Góry otrzymały wiele dalszych, korzystnych przywilejów, jak wolność cechów, prawo urządzania zabaw, założenia winiarni itp. Pierwszy powstał w mieście cech szewski, następnie krawiecki, sukienniczy, rzeźnicki, tkacki, bednarski, kołodziejski, piekarski, zduński i kowalski. Wzmocnione nowymi przywilejami rozkwitło w Tarnowskich Górach bogate życie miejskie. Na rynku tarnogórskim gwarkowie zbudowali nowy ratusz, w kamienicy „Siedlaczka” umieszczono siedzibę Starostwa Ziemi Bytomsko-Tarnogórskiej, a w budynku „Pod Lipami” uruchomiono browar. Przed bramą wrocławską, przy dzisiejszej ulicy Gliwickiej, wybudowany został w latach 1617-1619 kościółek pod wezwaniem św. Jakuba, dzisiejszy kościół Św. Anny. Wybuch wojny 30-letniej (1618-1648) przerwał okres świetności Tarnowskich Gór. W wyniku licznych kontrybucji i podatków, nakładanych na mieszkańców miasta nastąpił upadek górnictwa tarnogórskiego. Miasto było także wielokrotnie rabowane przez wojska szwedzkie, duńskie i cesarskie. Najbardziej ucierpieli tarnogórzanie ze strony Szwedów, którzy dwukrotnie, w latach 1642 i 1643, miasto okrutnie ograbili. Nie były też Tarnowskie Góry wolne od epidemii i pożarów, często nawiedzających gród gwarków. Największy pożar wybuchł w 1746 roku, który strawił prawie doszczętnie całe miasto, gdyż domy kryte były gontami i słomą. Szalały także w mieście zaraźliwe epidemie, powodując ogromną śmiertelność wśród jego mieszkańców. Zaraźliwe choroby nawiedziły miasto w latach 1676, 1737 i w 1772. Odrodzenie górnictwa tarnogórskiego i ponowny jego rozkwit nastąpił w II połowie XVIII wieku, co łączyło się z wielką rewolucją przemysłową na całym Górnym Śląsku, zapoczątkowaną właśnie w Tarnowskich Górach. W czasie tym bowiem sprowadzona została z Anglii do Tarnowskich Gór pierwsza na kontynencie europejskim maszyna parowa, której uruchomienie w 1788 roku pozwoliło na sprawniejsze i głębsze drążenie szybów, lepszą wydajność pracy i w konsekwencji na wzrost wydobycia kruszców. Tarnowskie Góry posiadają również bogatą historię szkolnictwa. W 1713 roku, w budynku przy ulicy Zamkowej otwarte zostało pierwsze polskie gimnazjum na Śląsku, które istniało w mieście do roku 1765. W 1754 roku, w domu przy ulicy Gliwickiej 2 otwarto szkołę polską o ciekawych i bogatych tradycjach, prowadzoną przez protestantów. Opiekował się nią wybitny polski arianin i łaciński poeta Szymon Pistoriusz. Inny znany przedstawiciel Braci Polskich Daniel Franconius (poeta i pedagog łaciński) był tutaj rektorem, zanim nie wyemigrował do Czarnkowa. Dla zapewnienia dopływu wysoko kwalifikowanych kadr dla górnictwa otwarta również została w roku 1803 w Tarnowskich Górach pierwsza szkoła górnicza, która istniała w mieście przez wiele lat, bo aż do 1933 roku. Bogactwa naturalne tej ziemi: srebro, galman i ołów, jak i wysoko rozwinięty przemysł górniczy wsławiły Tarnowskie Góry, stawiając je w szeregu najświetniejszych miast Śląska. Zapamiętał to mistrz Rozdzieński, pisząc tak w swoim poemacie: „Miasto, prawie użytne we wszystkie dostatki przechodzi w tym graniczne szlaske miasta wszytki”. Były więc Tarnowskie Góry miastem stawnym, cieszącym się opinią grodu majętnego, które mogło przyjmować nawet królewskich gości. 81 Historia miasta zapisała pobyt w Tarnowskich Górach wielu znanych i sławnych osobistości ze świata kultury, polityki i nauki. Przyjeżdżali do grodu gwarków, by zobaczyć jego przemysł, poznać ciekawe zabytki i odpocząć w murach historycznej winiarni „Sedlaczka”: - w 1669 roku spotykamy w mieście księcia Lotaryńskiego Karola IV, - rok 1670 to wizyta pięknej arcyksiężnej Eleonory, małżonki króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, - największy zaszczyt przypada tarnogórzanom w 1683 roku, kiedy to na czele polskiej husarii, w czasie swej wyprawy na Wiedeń, wkroczył w mury miasta król Jan III Sobieski, serdecznie podejmowany wraz z żoną Marysieńką, - w roku 1697 przybył do miasta król polski August II Mocny. Jego zabawne wydarzenie u tarnogórskiego kowala jeszcze dzisiaj znane jest mieszkańcom miasta, - kronikarskie zapisy wspominają o pobycie w Tarnowskich Górach w 1707 roku króla szwedzkiego Karola XII, - witało miasto w 1734 roku króla Augusta III, który wydał wielkie przyjęcie dla mieszkańców na rynku tarnogórskim, - 22 sierpnia 1784 przejeżdżał przez miasto książę Stanisław Poniatowski, szef gwardii pieszej koronnej, podskarbi wielki litewski, bratanek króla Stanisława Augusto Poniatowskiego, - w roku 1790 zwiedzał miasto, zainteresowany jego przemysłem górniczym, poeta niemiecki Jan Wolfgang Goethe, - w 1804 roku zatrzymał się przejazdem w naszym grodzie Józef Wybicki, autor polskiego hymnu narodowego, - był również w mieście, w latach 1820 i 1821 car rosyjski Aleksander, - wśród zwiedzających miasto spotykamy w roku 1821 poetę Juliana Ursyna Niemcewicza, który w swych pamiętnikach z podróży pozostawił wiele godnych uwag i szczegółów o tarnogórskim przemyśle, o mieście i o jego mieszkańcach, - rysownik i poeta Bogusz Zygmunt Stęczyński w swoich poetyckich relacjach z podróży po Śląsku w 1851 roku wymienia Tarnowskie Góry, jako miasto sławnych kopalń srebra i ołowiu, w których rozbrzmiewa polska mowa. Fryderyk Skobel, profesor medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, podróżując przez Śląsk w połowie XIX wieku wspomina w notatkach o Tarnowskich Górach, jako o siedzibie najwyższych władz górniczych na Śląsku. Górnictwo tarnogórskie, tak wspaniale rozwijające się od XVI wieku, zaczęło na początku XX wieku powoli chylić się ku upadkowi. Znaczne wyczerpanie pokładów kruszcowych i nieopłacalność prowadzenia dalszych robót górniczych zamknęły w latach dwudziestych naszego stulecia barwną i ciekawą historię górnictwa kruszcowego tarnogórskiego grodu. Po dawnej świetności górniczej pozostał pod miastem i okolicą podziemny labirynt chodników, szybów, sztolni i wyrobisk górniczych o przeszło 150 km długości. Dzisiaj miasto Tarnowskie Góry posiada szereg obiektów i budowli zabytkowych. Pochodzą one w większości z okresu powstania i rozwoju górnictwa kruszcowego rud srebra i ołowiu. U wylotu podcieni przy ulicy Gliwickiej 2 znajduje się jeden z najstarszych budynków miasta z 1598 roku. Dawniej działała w nim szkoła polsko-protestancka, o czym wcześniej wspominaliśmy, a dzisiaj budynek znany jest jako „Dom Gwarka”, z siedzibą „Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej”. Obok kamienica z XVI 82 wieku, pieczołowicie odrestaurowana w roku 1974. Mieści się w niej stylowa kawiarenka „U Kopackiego”. Zabytkowy jest również narożny dom pod nr 6, którego piwnica i część pierwszego piętra pochodzi z XVI wieku. Pierwotnie mieścił się w nim Urząd Górniczy. W czasie buntu gwarków w latach 1533 i 1534, w jego mrocznych piwnicach więziono strajkujących górników. W zachodniej fasadzie budynku została wmurowana w 1930 roku tablica, upamiętniająca znalezienie w tym miejscu, w roku 1490 bryły kruszcu srebra, którego odkrycie dało początek Tarnowskim Górom. Naprzeciw (ul. Gliwicka nr 5), w ciekawym budynku o charakterystycznych sklepieniach mieści się Archiwum Państwowe. Do pięknych zabytków górniczej przeszłości miasta należy dzwonnica gwarków, ustawiona na Placu Gwarków, z dzwonem z XVI wieku. Wzywał on niegdyś górników do pracy w podziemiach oraz informował o przerwie południowej, jak i o jej zakończeniu. Przy Placu Gwarków wznosi się również, kilkakrotnie przebudowywany, kościół parafialny z I połowy XVI wieku. Za jego najstarszą część uważać można wysoką wieżę, pochodzącą z 1563 roku. Wewnątrz kościoła na uwagę zasługują kamienne płyty nagrobne, z których najcenniejsza należy do Magdaleny Janiczkowej, żony burmistrza miasta Jakuba Gruzełki, zmarłej w roku 1614. Jest to najprawdopodobniej najstarszy w Polsce nagrobek kamienny w języku polskim. Jednym z najciekawszych zabytków tarnogórskich jest dom przy Rynku pod nr 1 słynna winiarnia „Siedlaczek”. Atrakcją budynku są piękne i oryginalne polichromie stropów oraz barokowe sklepienie. Na rogu budynku umieszczono tablicę, upamiętniającą 300-rocznicę pobytu króla Jana III Sobieskiego w Tarnowskich Górach, w drodze pod Wiedeń. Ozdobą rynku jest ratusz zbudowany w roku 1898. W niszy na fasadzie, umieszczono w 1959 roku postać gwarka - cichego bohatera tej ziemi. Ciekawym budynkiem jest też dom przy Rynku pod numerem 5, gdzie mieściła się niegdyś szkoła górnicza, a następnie apteka pod „Białym Aniołem”, która swą działalność rozpoczęła w roku 1786. Po przeciwnej, północnej stronie rynku znajduje się kościół ewangelicki, zbudowany w stylu neoromańskim, który swój obecny wygląd uzyskał na przełomie lat 1899 i 1900. Przylega do niego stara kamienica, niegdyś „Gospoda pod Lipami”, pochodząca z 1517 roku; grubymi murami i sklepieniami przypomina stare dzieje miasta. 83 Szczególnego uroku nadają miastu domy z podcieniami, zbudowane przez bogatych mieszczan w wiekach XVI-XVIII, wzdłuż ulicy Gliwickiej. Przetrwały one liczne pożary i klęski wojenne, które spadały przez wieki na miasto. Widzimy tu urokliwe sklepienia krzyżowe, kolebkowe, żaglaste i piękne portale kamienne. Pod stuletnimi sklepieniami wisiała niegdyś stara waga miejska, na której odważano kruszce. Z innych, godnych uwagi zabytków wymienić należy: dworek mieszczański z XVIII wieku przy ulicy Górniczej 7, zwany domem Goethego i Niemcewicza; kościół cmentarny św. Anny z I połowy XVII wieku; „Stary Zamek” przy ulicy Zamkowej nr 12 z 1575 roku oraz dawny szpital górniczy z roku 1534 przy końcu ulicy Ks. J. Wajdy. Tamowskie Góry nie były nigdy otoczone murami, jednak główne ulice wychodzące z miasta zaopatrzono w mocne wysokie bramy, w rodzaju wież pochodzące z czasów założenia miasta była to Brama Lubliniecka, Krakowska, Wrocławska ,obok powstał cmentarz ewangelicki, założony na gruntach ofiarowanych przez urzędnika górniczego Hepnera. Przy bramach miasta znajdowały się rogatki miejskie (zniesione około roku 1872), Tarnowskim Górom przysługiwało bowiem od roku 1602 prawo pobierania opłat od przejeżdżających wozów, uiszczanych właśnie przy rogatce. Tarnowskie Góry - stary gród gwarków serdecznie zaprasza i wita wszystkich, którzy pragną poznać jego ciekawą, historyczną przeszłość, jak i bogatą teraźniejszość. Ratusz 84 DZIEJE POCZTY W TARNOWSKICH GÓRACH Historyczny, gospodarczy i handlowy rodowód Tarnowskich Gór ma swój początek w odkryciu na przełomie XV i XVI wieku bardzo bogatych złóż rud srebra, ołowiu i cynku w okolicy wsi Tarnowice, dzisiejszej dzielnicy miasta. Znał wartość ziemi tarnogórskiej jej właściciel, książę Jan Opolski, założyciel osady Tarnowskie Góry, który w roku 1526 nadał jej prawa miejskie i przywileje górnicze. Popierał tę dziedzinę gospodarki, jaką jest górnictwo kruszcowe i ciągnął z niego ogromne zyski. W krótkim czasie eksploatacja tych naturalnych bogactw spowodowała dynamiczny rozwój gospodarczy całego regionu. Po śmierci księcia Jana II Opolskiego (rok 1532) ziemie bytomsko-tarnogórskie przeszły do rąk księcia Jerzego Brandenburczyka, który dla zarządzania swoimi prywatnymi posiadłościami ustanowił osobistego kasztelana w miejscowości Świerklaniec, położonej niedaleko Tarnowskich Gór. Książę na swoją siedzibę obrał miasto Karniów na Morawach, gdzie także działała kancelaria książęca i administracja jego olbrzymich włości. Margrabia zmuszony został do zorganizowania sprężystej komunikacji oraz powołania prywatnego urzędu pocztowego, który by w regularnych odstępach czasu, początkowo 2-tygodniowych, a później tygodniowych, doręczał książęcym hetmanom, kasztelanom i zarządcom dworów polecenia oraz rozkazy księcia i jego administratorów. Tą samą drogą przekazywano do jego rezydencji pieniądze z tytułu podatków, czynszów itp. należności oraz wszelką korespondencję. Prywatna poczta książęca zajmowała się jedynie przewozem towarów, a nie osób, ponieważ posłańcy pocztowi nie posługiwali się wozami, lecz jeździli konno. Z poczty książęcej miały również prawo korzystać inne osoby i urzędy, a mianowicie hetman ziemi bytomsko-tarnogórskiej, urząd górniczy, burmistrzowie Tarnowskich Gór i Bytomia, a od roku 1551 także i Miasteczka Śląskiego. Posłaniec książęcy za osobną opłatą przewoził także prywatną korespondencję rzemieślników, kupców i osób prywatnych, przeznaczoną dla ich klientów, krewnych i znajomych mieszkających w miejscowościach położonych na trasie między Świerklańcem a Karniowem. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej (1618-1648), kiedy to ziemia bytomsko-tarnogórska została własnością Donnersmarcków, austriacki hrabia Thurn und Taxis, który jako jedyny miał przywilej urządzania poczty w całym państwie niemieckim, założył w drugiej połowie XVII wieku w Tarnowskich Górach pierwszy, oficjal- 85 ny urząd pocztowy. Mieścił się on w domu nr 2 na tarnogórskim rynku, obok Urzędu Górniczego, obecnie winiarni „Sedlaczek”. W owym czasie istniała bardzo ożywiona komunikacja pocztowa, gdyż według zapisu z 1687 roku poczta polska z Tarnowskich Gór do Krakowa odchodziła aż dwa razy w tygodniu. Nie wiadomo jak danych w tarnogórskich dokumentach archiwalnych. W każdym bądź razie często poczta z Tarnowskich Gór przekazywana była do Wrocławia, Opola, Gliwic, Raciborza i Częstochowy, brak bowiem konkretnych częstotliwość kursów na tych szlakach. Musiała być duża, ponieważ ich punkty docelowe były znacznie bliżej położone Tarnowskich Gór, aniżeli Kraków. Więcej dokładniejszych danych o tarnogórskiej poczcie posiadamy z wieku XVIII. W roku 1711 poczmistrzem w Tarnowskich Górach był Bernard Ferdynand Petrasch, albowiem z tego roku znane są jego pierwsze fundacje. Mistrz pocztowy Petrasch sprawował swój urząd bardzo długo i był ostatnim, austriackim poczmistrzem w mieście Podkreślić należy, że poczty w owym czasie nie można traktować jako urzędu państwowego o znaczeniu dzisiejszym, lecz jako przedsiębiorstwo prywatne, uprzywilejowane przez cesarza. Tarnogórski mistrz pocztowy posiadał kilka par koni oraz wozów i za opłatą utrzymywał komunikację między Tarnowskimi Górami i ważniejszym miastami Opolem, Kluczborkiem, Lublińcem, Częstochowa, Bytomiem i Gliwicami. Oprócz poczty mistrz pocztowy prowadził pierwszą w mieście księgarnię, zlokalizowaną przy rynku, obok urzędu pocztowego. Tarnowskie Góry stały się w tym okresie najruchliwszym miastem na Śląsku. Komunikacja pocztowa była bardzo ożywiona i przedsiębiorstwo pocztowe przynosiło wielkie zyski. Pod koniec panowania austriackiego, kurs pocztowy z Wiednia do Częstochowy przebiegał poprzez Tarnowskie Góry, jako pocztę węzłową. Również kurs pocztowy Opawa-Racibórz-Tarnowskie Góry-Kraków-Warszawa podlegał urzędowi pocztowemu w Tarnowskich Górach. Tutaj rozdzielały się także kursy pocztowe z Warszawy w kierunku Opawy i Wiednia, oraz do Opola, drogą poprzez Toszek i Strzelce Opolskie. Po pierwszej wojnie śląskiej (1740-42), kiedy to Śląsk przeszedł pod panowanie praskie, rodzinę Thurn und Taxis pozbawiono przywileju urządzania i prowadzenia poczt na Śląsku, a król pruski Fryderyk Wilhelm II (1712-1786) mianował dyrektorem wszystkich urzędów pocztowych na tym terenie radcę wojennego i pocztowego Hanla. Na całym Górnym Śląsku (stolicą regencji górnośląskiej było miasto Brzeg nad Odrą) istniały cztery królewskie urzędy pocztowe, a mianowicie w Opolu, Prudniku, Raciborzu i w Tarnowskich Górach, któremu to urzędowi podlegała stacja pocztowa w Gliwicach. Kiedy w dniu 27 października 1742 roku w/wym. radca pocztowy Hanel wizytował urząd pocztowy w Tarnowskich Górach, napisał w swoim sprawozdaniu: „Poczta w Tarnowskich Górach założona została jako graniczny urząd pocztowy w kierunku Krakowa, gdzie poczty się rozdzielają. Jedna idzie przez Gliwice, Rudy, Racibórz do Opawy, druga przez Toszek, Strzelce Opolskie do Opola. Jednak z Polski przychodzi tu mało listów”. W roku 1744 urządzono nowy kurs pocztowy z Brzegu przez Skorogoszcz, Opole, Strzelce Opolskie i Toszek do Tarnowskich Gór. Tarnowskie Góry spełniały więc w ogólnej sieci pocztowej znaczącą rolę, co wiązało się z centralną lokalizacją ówczesnego, górniczego przemysłu wydobywczego w Prusach. Nie jest więc dziwne, że tarnogórski urząd pocztowy, jako pierwszy przyjęty został przez Prusy od Austrii w 1742 r., a pruskim poczmistrzem w Tarnowskich Górach mianowano Jana Melchiora. W roku 1757 dokumenty miejskie wymieniają jako poczmistrza tarnogórskiego Jerzego Hoffmeistra. Bardzo ciekawie przedstawiało się za czasów panowania króla pru- 86 skiego Fryderyka Wilhelma II umundurowanie urzędników pocztowych, jednolite dla wszystkich. Składało się z błękitnej bluzy z pomarańczowym kołnierzem i takimi samymi naszywkami oraz z białych spodni w miesiącach letnich, a czarnych w porze zimowej. Do munduru noszono trójgraniasty kapelusz. Pocztylioni i niżsi rangą pracownicy mieli przypięty przy kapeluszu czarny pióropusz, a urzędnicy średniej i wyższej rangi - biały. Wyżsi urzędnicy i niektórzy zasłużeni urzędnicy średniej rangi mieli także prawo noszenia pałasza oficerskiego, co dodawało im większego splendoru i zwiększało ogólne poszanowanie ze strony ludności. Wszyscy urzędnicy pocztowi zobowiązani byli także do noszenia munduru nie tylko w służbie, lecz także i poza nią. Wiadomym jest, że około roku 1760 jeden z głównych szlaków pocztowych z Tarnowskich Gór do Opawy prowadził przez Gliwice i Racibórz, skąd możliwa była komunikacja z Pragą. Inna linia pocztowa wiodła z Tarnowskich Gór przez Mysłowice do Krakowa, gdzie istniało połączenie z Warszawą. Trzecia arteria pocztowa, biegnąca z Tarnowskich Gór w kierunku Opola została za czasów pruskich przedłużona do Wrocławia przez Brzeg. Z powyższego wynika, że urząd pocztowy w Tarnowskich Górach stanowił w dalszym ciągu ważny punkt komunikacyjny, łączył bowiem wszystkie starostwa Górnego Śląska z władzami śląskiej prowincji we Wrocławiu. Tarnowskie Góry miały też przez Wrocław dogodną komunikację pocztową ze stolicą Prus - Berlinem. Poza linią berlińską, Wrocław posiadał połączenie komunikacyjnopocztowe z innymi, głównymi szlakami pocztowymi w Prusach: z traktem lipskim, górskim (Jelenia Góra, Drezno) i polskim. Dogodna komunikacja pocztowa Tarnowskich Gór z krajem i zagranicą miała wielkie znaczenie dla wciąż rozwijającego się tu handlu i dla nowo powstałego w drugiej połowie XVIII wieku górnictwa, tak w okolicy miasta, jak i na całym Górnym Śląsku. Do ożywienia ruchu pocztowego na ziemi bytomsko-tarnogórskiej przyczynił się także rozwój sieci kolejowej na Śląsku. W dniu 24 stycznia 1858 roku uruchomiono pierwszą linię kolejową, łączącą Opole z Tarnowskimi Górami, a od 15 września 1859 roku linię Tarnowskie Góry-Chebzie (dzielnica dzisiejszej Rudy Śląskiej), przez Bytom. Dzień 20 maja 1884 roku, to data uruchomienia następnej linii kolejowej z Tarnowskich Gór do Kluczborka, którą w roku 1889 przedłużono do Katowic, umożliwiając bezpośrednie połączenie kolejowe między tymi miastami. Włodarze tarnogórskiej poczty: 1713 - Bernhard Ferdynand Petrasch ostatni austriacki zawiadowca poczty 1756 Johann Melchior pierwszy pruski zawiadowca poczty 1757 Georg Hoffmeister poczmistrz 1804 Dittrich 1814 Friedrich Nixdorf poczmistrz 1839-1846 Schildknecht 1847 Lamprecht 1848-1850 Nowak 1850-1865 Mayer 1866-1868 Ebert dyrektor poczty 1868-1878 Kaempf 1.02-31.03.1881 von Lekow 1.07.1881-09.1882 - Rothe 1.04.1883-1.11.1885 - Roehl 87 1.07.1885-12.1892 1.05.1893-07.1896 1.08.1896-09.1899 1.10.1899-06.1903 1. 07.1903-04.1910 - Gentschmer Jausly Beckmann Hitschfeld Jordan dyrektor poczty Wbrew dzisiejszym, skąpym informacjom o lokalizacji budynków, czy samych urzędów pocztowych, poczta w dawnych Tarnowskich Górach miała swoje siedziby w wielu punktach miasta, by wreszcie w kwietniu 1883 roku znaleźć się w nowo wybudowanym budynku nr 9 na Nowym Rynku, obecna nazwa Plac Żwirki i Wigury. Ulicę prowadzącą do budynku pocztowego, zwaną „Poststrasse” przemianowano w okresie międzywojennym na ulicę Staropocztową, którą to nazwę ulica nosi do dnia dzisiejszego. Nowe pomieszczenia poczty stanowiły wówczas prawdziwą sensację dla mieszkańców Tarnowskich Gór. Oto co pisze rozentuzjazmowany korespondent Gazety Tarnogórskiej („Tarnowitzer Stadtblatt”): „1 kwietnia 1889 r. tutejsza cesarska poczta przeniosła się do nowego budynku na Nowym Rynku, którego wewnętrzne pomieszczenia, szczególnie okienka dla przyjmowania i wydawania przesyłek, jak również hala i wejście są wykonane gustownie. Tą nową ozdobę nasze miasto zawdzięcza wizycie Sekretarza Stanu (Dyrektora Generalnego Poczty) dra Stephana, który w roku 1881 przeprowadził gruntowną rewizję tutejszego urzędu pocztowego. Stwierdzono wtedy, że dotychczasowy lokal pocztów nie wystarczał dla wciąż wzrastającego ruchu pocztowego. Wielki założyciel pocztowej komunikacji światowej wszczął natychmiast zabiegi, aby także nasze miasto otrzymało przestrzenny i odpowiedni budynek pocztowy. Zaledwie dwa lata później powstał na Nowym Rynku wspaniały budynek poczty, który ze swoją charakterystyczną wieżyczką i trzema mansardowymi oknami pod dachem tworzy wspaniały widok i śmiało może konkurować z innymi, okazałymi budynkami, które powstały w naszym mięście w ostatnim dziesięcioleciu jak gimnazjum realne i starostwo. Ślicznemu zewnętrznemu widokowi odpowiada także wnętrze nowej poczty. Przez godnie wyposażone wejście wchodzi się do ogromnego holu z okienkami do odprawy, który stanowi wspaniałą salę z kamienną podłogą. Wszystkie pokoje ekspedycyjne, w których pracuje wielka liczba urzędników, są ze sobą połączone, jasne i obszerne”. 88 Jak w owych czasach wyglądał ilościowy i wartościowy obrót pocztowy w Tarnowskich Górach? W 1883 roku do tutejszego urzędu pocztowego wpłynęło 402 974 listów, a nadano 417 742. Paczek wpłynęło 34 060 sztuk o wartości 5 937 176 marek, a wysłano 23 835 sztuk, o wartości 10 014 484 marek. Nadano telegramów krajowych 4 313 i 229 zagranicznych, przyjęto natomiast 4 325 sztuk .Urząd posiadał w tym roku 6 aparatów telefonicznych i jeden telegraficzny Usytuowanie poczty na przestrzeni wieków Usytuowanie urzędu pocztowego Okres Inne uwagi o lokalizacji poczty od II połowy XVII wieku Rynek 2 budynek sąsiadujący z kawiarnią i restauracją „Sedlaczek” II polowa XVIII wieku ul. Krakowska 7 budynek apteki „Pod Eskulapem” lata 1847-1860 ul. Górnicza 5 budynek Foto Atelier „Adamek” lata 1860-1883 Nowy Rynek 6 obecnie Plac Żwirki i Wigury - siedziba Firmy Handlowej „Eltech” 1IV 1883-X 1909 Nowy Rynek 9 Plac Żwirki i Wigury - była siedziba Urzędu Finansowego od 1 XI 1909 do dzisiaj ul. Kolejowa 12 obecnie ul. Piłsudskiego 12, obok Ronda Interesujące jest także zestawienie zmieniających się często klas tarnogórskiego urzędu pocztowego. Oto ta klasyfikacja, zestawiona na podstawie opracowania prof. dr. H. I. Andersona: „Przyczynki do historii poczty Górnego Śląska”. Lata Pełna nazwa urzędu pocztowego Klasa Urzędu Do l819 Urząd Pocztowy od 1. 5. 1824 Pocztowy Urząd Zawiadowczy* od 1850 Ekspedycja Pocztowa I od 1. 1. 1868 Urząd Pocztowy II od 1871-72 Urząd Pocztowy - od 1873-74 Wojskowy Urząd Pocztowy** od 1875-1919 Urząd Pocztowy I **- podległy Urzędowi, został wyodrębniony spod zarządu Dyrekcji Głównej w Opolu i ze względu na bliskość granicy rosyjskiej przekształcony w Wojskowy Urząd Pocztowy *- podległy urzędowi Pocztowemu Gliwice Po prawie 26 latach wspaniały budynek pocztowy, wybudowany przy Nowym Rynku okazał się znowu za ciasny dla potrzeb wzmagającego się wciąż ruchu poczto- 89 wego. Z tych powodów wybudowano nowy budynek poczty zlokalizowany na rogu dzisiejszych ulic Sobieskiego i Piłsudskiego /przy Rondzie/ I, do którego wprowadzono się w listopadzie 1909 r. Budynek ten jest aktualną siedzibą Poczty Głównej w Tamowskich Górach. Znaki pocztowe Tarnowskich Gór Do pierwszych lat XIX wieku tarnogórska poczta, podlegająca w tym okresie poczcie pruskiej i kierująca się jej zasadami nie posiadała i nie używała żadnych znaków pocztowych, czyli adnotacji nadawczych, kasowników, znaczków itp., które można by odnaleźć na listach i innych przesyłkach pocztowych. Najstarszy rodzaj znaków pocztowych - odręczne adnotacje nadawcze, znane z przełomu XVIII i XIX wieku na korespondencji pocztowej z różnych pruskich urzędów pocztowych charakteryzowały się tym, że nazwę miejscowości nadania listu wpisywano ręcznie, w zasadzie czerwonym atramentem, przeważnie w prawym, górnym rogu listu, w większości bez podania daty nadania, a tym bardziej roku. Ten półoficjalny sposób pocztowego znakowania listów przed znaczkowych trwał na terenie Prus do lat dwudziestych XIX wieku. Pierwsze pocztowe stemple nadawcze zaczęto stosować na terenie Prus na przełomie lat 1816-17, co początkowo dotyczyło tylko większych urzędów pocztowych. Mniejsze poczty nadal stosowały odręczne adnotacje pocztowe, lub półoficjalne stemple jednowierszowe, bez ramki lub z ramką, które we własnym zakresie opracowywali i wprowadzali do użytku urzędnicy pocztowi. Tarnowskie Góry, jako poczta zbiorcza wyższej rangi stempli jednowierszowych nie stosowała. Najwcześniejszy odcisk oficjalnego stempla nadawczego na korespondencji z Tarnowskich Gór znany jest z roku 1818. Był to stempel dwuwierszowy, podłużny, bez ramki. W pierwszym wierszu podano nazwę miejscowości, zaś w drugim - dzień i miesiąc nadania listu (słownie). 90 Tarnogórski i pierwszy dwuwierszowy stempel pocztowy wprowadzony do obiegu 1 marca 1817 r. List wysłany do Kamienia w 1819 r. z Tarnowitz /Tarnowskie Góry/, waga napisana odręcznie czerwonym atramentem przez urzędnika pocztowego. Opłata za przeniesienie listu 2 sgr. (srebrne grosze). Mniej więcej od roku 1827 wchodzi w użytkowanie stempel nadawczy jedno obrączkowy mały, o średnicy 18 mm, tzw. „naparstkowy”. Stemple takie stosowano także przez pocztę w Tarnowskich Górach. Stempel jedno obrączkowy stosowany od 1822 r. 91 List wysłany z Tarnowitz /Tarnowskie Góry/ w dn. 26.04.1823 r. do Kamienia koło Olesna, opłata 1 1/2 sgr., waga 1 łut. Od roku 1839 na terenie Prus pojawiają się stemple nadawcze dwu obrączkowe duże, o średnicy 27-29 mm, z nazwą miejscowości oraz oznaczeniem cyframi dnia i miesiąca nadania. Stemple te zostały w niedługim czasie zastąpione stemplami dwu obrączkowymi mniejszymi, o średnicy 22 mm. średnica 22 mm średnica 27 – 29 mm 92 List wysłany w 1854 r. do Gleiwitz /Gliwice/. Stemple dwu obraczkowe, nadawczy Tarnowitz /Tarnowskie Góry/, odbiorczy Gleiwitz /Gliwice/. Wyżej opisane stemple były stosowane okresie przed znaczkowym, jak i w pierwszych latach okresu znaczkowego, tj. po 15 listopada 1850 roku. Dzień 15 listopada 1850 roku, to data wprowadzenia na terenie Prus pierwszych znaczków pocztowych. Do ich unieważniania zastosowano nowy rodzaj stempli - kasowników numerowych cztero obrączkowych. Urząd pocztowy w Tarnowskich Górach otrzymał od pruskich władz pocztowych numer 1482. 1482 List wysłany w 1855 r. z Tarnowitz /Tarnowskie Góry/ do Breslau/ Wrocław/. Datownik pocztowy dwu obrączkowy ofrankowany znaczkiem Preußen 4a, skasowany stemplem numerowym 1482 Tarnowitz. 93 Także w latach 50-tych ubiegłego wieku pojawiły się w użyciu stemple dwu wierszowe ramkowe, o różnych rozmiarach, z których tylko nieliczne stosowano jeszcze w okresie przed znaczkowym (stemple małe, o delikatnie zarysowanych literach i cyfrach). W drugiej połowie XIX wieku poczta tarnogórska stosowała do znakowania listów i kart, towarzyszących paczkom stempel tzw. paczkowy dwuwierszowy, ramkowy, bez datownika. Dużą grupę stempli wprowadzonych w Prusach w latach czterdziestych XIX wieku stanowiły stemple ramkowe. List wysłany w dniu 3.07.1862 r. z Tarnowitz /Tarnowskie Góry/ do Breslau /Wrocław/. Datownik pocztowy ramkowy dwuwierszowy godzinowy, odbiorczy dwu obrączkowy Breslau. Stempel ENTLASTET BRESLAU oznacza odciążenie (wykreślenie) zaliczonej kwoty dla urzędu we Wrocławiu z naliczonej opłaty portoryjnej z powodu zwrotu listu do nadawcy. Przed wprowadzeniem nalepek polecenia, nalepianych na listach i innych przesyłkach, co nastąpiło po 15.1.1875 roku, listy polecone opatrywane był stempelkiem jednowierszowym. W połowie XIX wieku poczta pruska stosowała nieznany dzisiaj sposób przekazywania pieniędzy, tak zwane gotówkowe wyłożenie pocztowe „Postvorschuss”. Na listach tego typu umieszczano dodatkowy stempel jedno wierszowy w obramowaniu w kształcie kiszki - „Auslagen”. Po otrzymaniu takiego listu odbiorca zobowiązany był zwrócić poczcie wyłożoną przez nią kwotę pieniędzy, powiększoną o poniesione dodatkowe koszty. Pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku wprowadzono do użytku stemple jedno obrączkowe nowego typu, z podaniem roku w treści, zaś na początku lat 90tych stemple dwu obrączkowe z mostkiem i rusztem, lub bez niego. Po wprowadzeniu z dniem 15 stycznia 1875 roku obowiązku stosowania nalepek na listach poleconych (Zarządzenie Poczty Generalnej z Administracji Pocztowej nr 4), w tarnogórskim urzędzie pocztowym były używane trzywierszowe nalepki z obwódką i dużą literą "R" z prawej strony, wydane tak w wersji ciętej jak i ząbkowanej. Pierwszy i trzeci wiersz 94 nalepek był czarny, natomiast pozostałe elementy, obwódka, nazwa "polecenie", duża litera "R" i pionowy rząd kropek przed "R" - czerwone. Wybudowanie linii kolejowych i rozwój kolejnictwa także przyczynił się do wprowadzenia nowych rodzajów stempli - owalnych datowników pocztowych. W skład każdego pociągu wchodził wagon pocztowy - ambulans, który zabierał korespondencję z urzędów pocztowych. Korespondencję, wrzucaną bezpośrednio do skrzynki pocztowej ambulansu także kasowano stemplem ambulansowym danej trasy. Treść stempla zawierała nazwy miasta wyjazdu i miasta docelowego oraz napis poczta kolejowa numer ambulansu pocztowego. List wysłany w 1854 r. z Tarnowitz /Tarnowskie Góry/ do Beuthen /Bytom/. Datownik pocztowy ramkowy dwuwierszowy godzinowy, stempel „Auslagen”. List „Auslagen“ - nadawca listu otrzymał zaliczkowo przy wysyłaniu listu kwotę 10 sgr., odbiorca listu musiał tą kwotę oraz 2 sgr. opłaty - razem 12 sgr. wpłacić przy odbiorze listu. List skierowany do Bujakowa w roku 1811. Nazwa poczty nadawczej Tarnowitz /Tarnowskie Góry, napisana odręcznie czerwonym atramentem przez urzędnika pocztowego. Opłata za przeniesianie listu 2 sgr. (srebrne grosze). 95 Szanowni Państwo! Przekazujemy w Państwa ręce katalog wystawy „Poczta i Telegraf na Górnym Śląsku”. Celem ekspozycji jest ocalenie od zapomnienia ciekawych i nieznanych szerszej publiczności aspektów funkcjonowania instytucji, której działalność niewątpliwie wpływała na rozwój naszego regionu. Wystawa ta w niebanalny sposób dokumentuje przemiany dokonujące się w obszarze telekomunikacji, ukazując równocześnie obserwowany współcześnie ogromy skok technologiczny. Wszystkim zwiedzającym wystawę życzę wielu niezapomnianych wrażeń i serdecznie zapraszam do odkrywania piękna historii zaklętej w małych znaczkach. Prezydent Miasta Zabrze Małgorzata Mańka-Szulik 96 97 RYS HISTORYCZNY POCZTY W ZABRZU Kiedy w roku 1845 zbudowano trakt kolejowy Wrocław - Gliwic - Mysłowice uruchomiono wagon pocztowy, który obsłużył wszystkie miejscowości na tej trasie, także w Zabrzu nadszedł koniec bajecznego pocztyliona i dyliżansu na trasie Gliwice Zabrze -Królewska Huta. Do tego czasu Zabrze podlegało okręgowi pocztowemu w Gliwicach. Pierwszy listonosz w rejonie zabrskim to pan Karl Rodich z Gliwic, który obsługiwał następujące miejscowości: Bielszowice, Czekanów, Dorotheendorf /wieś Doroty/, Kończyce, Maciejów, Mikulczyce, Pawłów, Sośnicę, Zaborze i Zabrze. Dyrektor Poczty w Opolu pan Albinus zezwolił na utworzenie dnia 1 lipca 1851 roku Ekspedycji Pocztowej (dworcowej) w Zabrzu i Rudzie - na specjalne życzenie hrabiego von Ballestrema, który był właścicielem Ekspedycji Towarowej na tej kolei. Zabrze otrzymało ekspedycję pocztową II klasy, którą prowadził pan Kwasnek. W roku 1865 poczta awansowała do I klasy i otrzymała stację telegraficzną. Zabrze należało do królestwa Prus, a poczta pruska stosowała w okresie 1850 - 1858 stemple w formie czterech kółek z kolejnym numerem w środku. Zabrze otrzymało więc nr 1736, obok odbijano ramkowy stempel dzienny „Zabrze - data - godzina”. Ekspedycja pocztowa I klasy została w roku 1891 podniesiona do rangi Urzędu Pocztowego I klasy. List wysłany w 1855 r. z Zabrza do Breslau /Wrocław/. Datownik pocztowy dwu obrączkowy ofrankowany znaczkiem Preußen 4a, skasowany stemplem numerowym 1736 Zabrze. Datownik ramkowy dwuwierszowy godzinowy. 98 List wartościowy, nadanie Zabrze 15.10.1866 r. do Beuthen /Bytom/, zawartość 7 talarów 5 sgr. List wysłany z Zabrza 13.03.1857 r. do Beuthen /Bytomia,/ wewnątrz listu pieczęć posłańcza Dem BOTEM 22.3. 99 Cesarski Urząd Pocztowy Zabrze mieścił się przy Dorotheenstrasse 10, obecnie ul. 3-go Maja 10 (bank). Z biegiem lat budynek okazał się za mały, więc władze pocztowe i gminne zadecydowały o budowie nowego, dużego gmachu przy placu dworcowym. W dniu 14 czerwca 1909 r. przystąpiono do budowy, która trwała 2 lata. Koszt budowy 280 000 marek, a wartość wyposażenia okrągłe pół miliona marek. Nadzór budowlany pełnił pan Hennig, a kierownictwo radca budowlany pan Robrade z Wrocławia. Otwarcia Cesarskiej Poczty w Zabrzu dokonano 29 marca 1911 roku. Budynek swoją funkcję pełni do dnia dzisiejszego. W latach 1850 - 1900 rozbudowała się wieś Doroty /Dorotheendorf/, dlatego został tam 1.11.1902 r. uruchomiony urząd pocztowy III klasy.W dniu 1 kwietnia 1905 roku gmina Zabrze została powiększona między innymi przez połączenie wsi Doroty, wobec tego poczta Dorotheendorf otrzymała nazwę Zabrze 2. W Biskupicach powstaje w 1.05.1867 r. ekspedycja pocztowa na osiedlu Borsiga, która otrzymała nazwę „Borsigwerk” - od nazwiska przemysłowca i budowniczego tej dzielnicy - Alberta Borsiga. W dniu 1.01.1927 r. Biskupice zostały wcielone do Hindenburga - Zabrza, lecz poczta ta urzędowała pod tą nazwą tj. „Borsigwerk” do 1945 roku. 100 Dnia 1 listopada 1871 r. uruchomiono agencję pocztową w Zaborzu, która działała do 1 stycznia 1927 r. - do momentu połączenia Zaborza z Hindenburgiem /Zabrzem/. Z dniem 1 października 1873 r. powstała w Mikulczycach Agencja Pocztowa, administratorem został właściciel restauracji Albert Panowski, gdyż on wydzierżawił pomieszczenia dla poczty. Czynsz dzierżawny roczny wynosił 120 talarów. Pocztę w Mikulczycach przenoszono jeszcze trzykrotnie, aż w roku 1910 zbudowano budynek dla potrzeb poczty, który służy dla tych celów po dzień dzisiejszy. W roku 1905 powstał obwód pocztowy Mikulczyce do którego dołączono wieś Pilzendorf /Grzybowice/. Urząd Pocztowy pod nazwą "Mikultschutz - Oberschlesien" działał do stycznia 1936 r., pomimo że w grudniu 1935 r. zmieniono nazwę Mikultschutz na Klausberg, a poczta otrzymała stempel dopiero w lutym 1936 r. Taki datownik był używany do stycznia 1945 r. Urząd Pocztowy pod nazwa Mikulczyce uruchomiono we wrześniu 1945 r. i działał do marca 1951 r. Z dniem 1.04.1951 r. Mikulczyce zostały włączone do Zabrza, poczta otrzymała nazwę Zabrze 7. Dnia 1.03.1915 r. miejscowość Zabrze została przemianowana na Hindenburg O/s, a prawa miejskie otrzymało w 1922 roku. W latach 1930 - 1945 miasto Hindenburg posiadało pocztę główną oraz 9 poczt pomocniczych. Po przejściu frontu w styczniu 1945 r. ruch pocztowy został wstrzymany. Dopiero zgodnie z rozporządzeniem Okręgowego Urzędu Poczt z dnia 20 kwietnia 1945 r. został uruchomiony urząd pocztowy przy placu dworcowym. Do dnia 30 czerwca 1945 r. był stosowany datownik bezimienny, a poczta miała zezwolenie na przybijanie płaskiej nazwy „Zabrze - 1” chociaż miasto nadal nazywało się Hindenburg. Dopiero dekretem wojewody gen. Zawadzkiego w listopadzie 1945 r. przywrócono miastu nazwę Zabrze. Dnia 1.07.1945 r. zarządzeniem wewnętrznym Okręgowej Poczty w Katowicach został nadany stempel „Zabrze - 1”. Po reformie terytorialnej 17.03.1951 r. w której powiększono miasto o kilka ościennych miejscowości, nadano nazwy i stemple tym placówkom z numerami: Zabrze 1 41 -800 Zabrze pl. Dworcowy 1 Centrum Zabrze 3 41-803 Zabrze ul. Bytomska 28 Biskupice Zabrze 5 41-805 Zabrze ul. 3- go Maja 60 Centrum Zabrze 6 41-806 ul. Kalinowa 7 Zabrze Zabrze 7 41-807 Zabrze ul. Brygadzistów 2 Mikulczyce Zabrze 8 41 -808 Zabrze ul. Jordana 2 Rokitnica Zabrze 13 41 -81 3 Zabrze ul. Jordana 54 Helenka Zabrze 1 5 41 -815 Zabrze ul. Roosvelta 20a/1 Centrum Zabrze 19 41 -819 Zabrze ul. Franciszkańska 21 Centrum Zabrze 20 41 -820 Zabrze ul. Wolności 1 65 101 Maciejów REGULAMIN SPECJALISTYCZNEJ OKRĘGOWEJ WYSTAWY FILATELISTYCZNEJ III STOPNIA GLIWICE 2011 „POCZTA I TELEGRAF NA GÓRNYM ŚLĄSKU” 1. Organizatorem wystawy jest: - Polski Związek Filatelistów Okręg Śląsko-Dąbrowski, Oddział Gliwice - Biblioteka Miejska Gliwice Współorganizatorem Wystawy jest Ogólnopolski Klub Zainteresowań Filatelistycznych SILESIANA. 2. Wystawa powyższa jest wystawą specjalizowaną o zasięgu krajowym. 3. Wystawa czynna będzie codziennie, od 19.09.2011 r. do 19.10.2011 r. w auli Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gliwicach przy Placu Inwalidów Wojennych 3 w godz. pracy Biblioteki. Otwarcie wystawy nastąpi dnia 19.09.2011 r. o godz. 1600, a zamknięcie dnia 19.10.2011 r. o godz. 1300. Siedzibą Komitetu Organizacyjnego Wystawy (KOW) jest Polski Związek Filatelistów Oddział Gliwice, ul. Zwycięstwa 1, skrytka poczt. 251 tel. kom: 535-310-450, 514-401-774, 501-310-450, tel. 32/238-27-53 e-mail: [email protected] [email protected] Biuro KOW jest czynne w godz. od 900 do 1500. Wszelką korespondencję związaną z wystawą należy kierować na powyższy adres. 4. Wystawcami mogą być: Poczta Polska, Muzeum Poczty Polskiej i Telekomunikacji, członkowie Polskiego Związku Filatelistów oraz inni zaproszeni przez KOW. Do udziału w wystawie przewidziano eksponaty z klas wystawowych wymienionych w pkt. 14 niniejszego regulaminu. Warunkiem uczestnictwa w Wystawie jest uzyskanie atestu. 5. Do ekspozycji będą przyjęte jedynie eksponaty umieszczone jednostronnie na kartach wystawowych znormalizowanego formatu. Przepis ten nie dotyczy literatury. Wystawcom przyznaje się 5 lub 8 ekranów wystawowych, w tym ostatnim przypadku eksponat musi spełniać wymagania art. 5.7. GREX-PZF. Za wystawienie eksponatu nie pobiera się opłaty. 6. Zgłoszenia wstępne, potwierdzone przez Okręgową Komisję Wystaw, należy kierować do KOW do dnia 30.07.2011 r. Zgłoszenia należy przesyłać na formularzach dostarczonych przez Komitet Organizacyjny Wystawy lub pobranych z strony www.zgpzf.pl 7. Komitet Organizacyjny Wystawy zawiadomi wystawców w terminie do dnia 15.08.2011 r. o przyjęciu eksponatu i wielkości przyznanej powierzchni ekspozycyjnej / liczbie ekranów/, (1 ekran = 16 kart wystawowych). Każdy eksponat musi zawierać kartę tytułową. Każda jego karta winna być ponumerowana, opisana na odwrocie imieniem i nazwiskiem oraz umieszczona w przeźroczystej osłonce. Do eksponatu wystawca dołącza sporządzoną w dwóch egzemplarzach specyfikację zawartego materiału na poszczególnych kartach wystawowych oraz jego metrykę. Druki specyfikacji zostaną przesłane wraz z decyzją o przyjęciu eksponatu na wystawę. Wystawca sam dokonuje wyboru fragmentów zbioru przeznaczonych do ekspozycji, w zależności od wielkości przyznanej mu powierzchni. 8. Pod względem filatelistycznym i technicznym eksponat powinien odpowiadać warunkom regulaminu oraz być przygotowany w sposób wskazany na formularzu 102 zgłoszenia. Wystawca może udzielać organom KOW wskazówek dotyczących sposobu rozmieszczenia poszczególnych kart w przydzielonych mu ekranach ekspozycyjnych. W tym celu wystawca może dołączyć plan ekspozycji. 9. Komitet Organizacyjny wystawy zastrzega sobie prawo nie przyjęcia eksponatu na wystawę, jak również prawo do nie wystawienia przyjętego już na wystawę eksponatu bez podania przyczyny. Wystawca ma prawo zrezygnować - z ważnych powodów - z udziału w wystawie. Zgłoszenie takiego faktu musi mieć miejsce na co najmniej 2 tygodnie przed datą rozpoczęcia wystawy. 10. Za dobór eksponatów do klas wystawowych odpowiada Komisarz Wystawy, kol. Zenon Podgórski, tel. kom. 607 939 454. 11. Przyjęte eksponaty powinny być dostarczone na wystawę w terminie do dnia 30.08.2011 r. na adres biura Komitetu lub inny adres wskazany na formularzu zgłoszenia. Koszty dostarczenia eksponatu na wystawę ponosi wystawca. 12. Komitet Organizacyjny Wystawy ponosi odpowiedzialność za eksponaty od chwili ich przyjęcia do magazynu - do chwili zwrotu wystawcy (przy odbiorze bezpośrednio przez wystawcę) lub do chwili nadania ich na pocztę lub innego licencjonowanego przewoźnika. W czasie trwania wystawy Komitet zapewnia eksponatom należytą ochronę. Ewentualne ubezpieczenie eksponatu pozostaje w gestii wystawcy. 13. Bez zgody Komitetu Organizacyjnego eksponat nie może być wycofany z wystawy przed jej zakończeniem. Podczas trwania wystawy nie mogą być również dokonywane w eksponacie żadne zmiany. 14. Eksponaty będą wystawione według następującej klasyfikacji: klasy konkursowe: - klasa historii poczty HP - klasa eksponatów jedno-ekranowych JE Oprócz powyższych klas odbędzie się pokaz sprzętu telegraficznego. 15. Oceny eksponatów w klasach konkursowych dokonuje Sąd Konkursowy Wystawy, powołany przez Prezydium ZO Śląsko-Dąbrowskiego PZF w Katowicach. Sąd Konkursowy ma prawo dokonywać zmian w zakwalifikowaniu eksponatów do poszczególnych klas, a także - w przypadku naruszenia zasad wystawiennictwa PZF lub niniejszego regulaminu - wyłączyć eksponat z oceny. 16. Eksponaty wystawione w klasie konkursowej mogą otrzymać następujące wyróżnienia: Grand Prix Wystawy, Nagrody Specjalne Wystawy, Gratulacje Jury oraz dyplomy w randze medali: - złote, duże pozłacane, pozłacane, duże srebrne, srebrne, posrebrzane lub brązowe. Lista nagród zostanie przekazana przez KOW jury wystawy przed rozpoczęciem jego pracy. Nagrodzony przez Sąd Konkursowy eksponat musi otrzymać minimum dyplom w randze medalu pozłacanego. Pozostałe nagrody przyznaje Komitet Organizacyjny Wystawy. Eksponaty, które nie wyróżniono dyplomem w randze medalu otrzymują od organizatora wystawy zaświadczenie uczestnictwa. Wystawcy otrzymują po 1 egzemplarzu katalogu wystawy i Palmaresu. 18. W dniu zamknięcia wystawy, przed Palmaresem, tzn. w godz. 1200 wystawcy będą mieli możliwość przeprowadzenia rozmów z jurorami. 19. Zwrot eksponatów nastąpi: a) w ciągu 4 godzin po zamknięciu wystawy, bezpośrednio do rąk wystawcy lub osoby upoważnionej, 103 b) nie później niż 7 dnia po zamknięciu wystawy przez pocztę/ licencjonowanego przewoźnika przesyłką wartościową, z podaniem wartości zadeklarowanej przez wystawcę. Koszt przesyłki ponosi wystawca. 20. Na terenie wystawy planuje się spotkania wymienne i będzie można handlować osobom fizycznym i firmom za zgodą Komitetu Organizacyjnego Wystawy. Przez podpisanie zgłoszenia wystawcy stwierdzają, że znają przepisy niniejszego Regulaminu oraz zobowiązują się do podporządkowanie się tym przepisom i wydanym na ich podstawie zarządzeniom władz i organów wystawowych. Zwiedzający wystawę są obowiązani do przestrzegania przepisów porządkowych oraz do stosowania się do zarządzeń organów sprawujących nadzór nad wystawą. O sprawach nieuregulowanych niniejszym Regulaminem decyduje Komitet Organizacyjny Wystawy. Właściwe organa Polskiego Związku Filatelistów są uprawnione do dokonywania zmian w niniejszym Regulaminie. Zmiany takie, o ile dotyczą praw i obowiązków wystawców, powinny być podane do ich wiadomości. Regulamin niniejszy został przyjęty przez Zarząd Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego PZF na posiedzeniu w dniu 15.03.2011 r. 104 REGULAMIN SĄDU KONKURSOWEGO SPECJALISTYCZNEJ OKRĘGOWEJ WYSTAWY FILATELISTYCZNEJ III STOPNIA GLIWICE 2011 „POCZTA I TELEGRAF NA GÓRNYM ŚLĄSKU” 1. Sąd konkursowy został powołany przez prezydium Zarządu Okręgu ŚląskoDąbrowskiego na wniosek Komitetu Organizacyjnego Wystawy w dniu 18.05.2011 r. 2. Sąd Konkursowy składa się z 5 członków i 3 aspirantów z głosem doradczym. 3. Przewodniczący Sądu Konkursowego zostanie powołany przez Zarządu Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego na wniosek Komitetu Organizacyjnego Wystawy. 4. Sąd konkursowy ma prawo dokonać zmian w zakwalifikowaniu eksponatu do klasy, grupy i działu oraz wyłączyć eksponat z oceny. 5. Obrady Sądu Konkursowego są tajne i ostateczne. 6. Decyzje Sadu zapadają przy udziale wszystkich członków w drodze głosowania. Rozstrzyga zwykła większość głosów, a w razie równowagi głosów decyduje głos przewodniczącego Sądu. 7. Przy ocenie eksponatów Sąd Konkursowy kieruje się wytycznymi określonymi w Regulaminie Wystawy regulaminie Sądu Konkursowego oraz o zasadach wystawiennictwa PZF obowiązujących od 1.01.2008 r. 8. W klasie konkursowej Sąd Konkursowy może przyznać wystawcom następujące wyróżnienia: - Grand Prix Wystawy; dyplom w randze medalu; złotego, dużego pozłacanego, dużego srebrnego, posrebrzanego, brązowego. - Inne ufundowane nagrody miarę możliwości zgodnie z życzeniem ofiarodawców, jeżeli będą takie dyspozycje. 9. Eksponaty wyróżnione przez Sąd Konkursowy otrzymają od Komitetu Organizacyjnego Wystawy zaświadczenie uczestnictwa. 10. Posiedzenia Sadu Konkursowego są protokołowane. Wyniki umieszcza się w protokole końcowym i podane do ogólnej wiadomości po zakończeniu pracy Sądu Konkursowego przed zamknięciem wystawy. 11. Dokumenty Sądu Konkursowego wraz z protokołem zostaną przekazane Komitetowi Organizacyjnemu wystawy celem opracowania Palmaresu. 12. Regulamin niniejszy został zatwierdzony przez Prezydium Zarządu Okręgu Śląsko–Dąbrowskiego Polskiego Związku Filatelistów w dniu 18.05.2011 r. 105 Krótki opis eksponatu wystawowego Wystawa: Data: Tytuł eksponatu: Wystawca: Adres: Tel., adres mailowy: 1. Krótki opis eksponatu: (w tym: sposób doboru tematu i jego prezentacji, punkty ciężkości, myśl przewodnia) 2. Plan eksponatu – w załączeniu: (ewentualnie kopia karty z planem na odwrocie) 3. Szczególne walory w eksponacie: (w tym: użycie jakich walorów wymagało specjalnej wiedzy?) 4. Najważniejsze zmiany dokonane w eksponacie w okresie ostatnich 2-3 lat: 5. Wykorzystanie literatury do budowy eksponatu: 6. Własne badania: (własne publikacje, praca w kołach zainteresowań i komisjach badawczych) Niniejszy formularz stanowi integralna cześć zgłoszenia na wystawę a dla Sądu Konkursowego i będzie pomocny przy ocenie eksponatu. Oświadczam, że w eksponacie wykorzystano prawdziwe – w moim przekonaniu - walory filatelistyczne. Walory fałszywe zostały wyraźnie zaznaczone na kartach. Data ............................................. Podpis ................................................ 106 107 POLSKI ZWIĄZEK FILATELISTÓW ARKUSZ OCENY EKSPONATU JEDNOEKRANOWEGO DLA KLAS: TRADYCYJNEJ (TR), HISTORII POCZTY (HP), AEROFILATELISTYKI (AE), CAŁOSTEK (CP). MAKSIMAFILII (CM), ZNAKÓW FISKALNYCH (REV) Wystawa: Klasa: JE - .................. Stopień wystawy: I st. II st. III.st Tytuł eksponatu Eksponat nr Wystawca - imię i nazwisko: Okręg: Maksymalna liczba Przyznan punkty punktów 30 Kryteria oceny 1. Opracowanie i znaczenie 1.1, Opracowanie 20 1.2. Znaczenie 10 2. Wiedza, osobiste studia i badania 35 3. Stan i rzadkość materiału 30 3.1. Stan 10 3.2. Rzadkość 20 4. Prezentacja materiału 5 RAZEM Medal 100 Stopień wystawy 1 II Eksponat otrzymał medal (dyplom w randze medalu) III Z 90-100 85-100 80-100 PZ 80-89 75-84 SR 70-79 65-74 60-69 B 60-69 55-64 50 - 59 ZU do 59 do 54 Eksponat otrzymał nagrodę nr 70 - 79 Eksponat otrzyma! gratulacje jury do 49 Podpisy członków Sądu Konkursowego: 108 PLAN WYSTAWY 109 PROGRAM WYSTAWY Otwarcie Wystawy 19.09.2011 r. 1. Spotkanie Wystawców z członkami sądu konkursowego 22.09.2011 r. o godz. 1700 2. Zarząd Okręgu 29.09.2011 r. godz. 1700 3. Dzień Miasta Gliwice 4 . Dzień Miasta Zabrze 5. Dzień Miasta Bytom 6. Dzień Miasta Tarnowskie Góry 7. Dzień Śląska 8. Dzień Młodzieży 9. Zakończenie Wystawy 20.10.2011 r. Palmares 110 Logo Wystawy Wydawnictwa Znaczek personalizowany 111 Karnet 112 113 114 115 Datownik Pocztowy Kartka beznominałowa 116 Statuetka, Medal 117 Dyplom 118 Plakat 119 PRELUDIUM WYSTAWY Lato z Metamorfozami – Poznaj okolice Wśród wspomnianych miejskich tras tematycznych, na szczególną uwagę zasługuje trasa „pocztowa”. Jej promocja będzie miała miejsce w dniu 21 sierpnia br. Na ten dzień przygotowano dla uczestników specjalne atrakcje i niespodzianki, m.in. pocztowy datownik okolicznościowy. Wydany zostanie również bogato ilustrowany folder „Historia gliwickiej poczty” z unikalnymi materiałami archiwalnymi. Na uroczyste zakończenie przewidziano drugi piknik historyczny w dniu 4 września, na terenie Zespołu Szkół Ogólnokształcąco-Ekonomicznych na osiedlu Kopernika. Zaprezentowane zostaną na nim wystawy zbiorów pasjonatów historii. Wystawy związane będą tematycznie z przeprowadzonymi podczas rajdu wycieczkami, m.in. będą to wystawy: filatelistyczna, fotograficzna, zbiory birofiliów, pamiątki drukarstwa gliwickiego itp. 120 121 122