Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza 2012

Transkrypt

Uzdrowiska i ich funkcja
turystyczno-lecznicza
pod redakcją naukową
Adama R. Szromka
PROKSENIA
Kraków 2012
13
Publikacja z serii „Monografie o tematyce turystycznej”
Publikacja powstała w ramach projektu badań własnych nr 3709/B/H03/2011/40
pt. „Wskaźniki funkcji turystycznej obszaru recepcji turystycznej”.
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki
na podstawie decyzji Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP z 4 lutego 2011 r.
Autor słowa wstępnego: prof. Jafar Jafari – University of Wisconsin-Stout, USA
Autorzy artykułów:
Diana Dryglas, Izabela Gąsior, Andrzej Hadzik, Tomasz Holecki,
Katarzyna Jakowska-Suwalska, Małgorzata Januszewska,
Joanna Kantyka, Marta Kubasiak, Zygmunt Kruczek,
Edyta Letka-Paralusz, Jolanta Mirek, Elżbieta Nawrocka,
Anna Nitkiewicz-Jankowska, Katarzyna Orfin, Tomasz Owczarek,
Agnieszka Sawińska, Marta Sidorkiewicz, Jolanta Staszewska,
Małgorzata Szewczuk, Adam R. Szromek, Piotr Romaniuk,
Joanna Woźniak-Holecka
Redaktor naukowy:
Adam R. Szromek
Recenzenci:
prof. zw. dr hab. n. med. Barbara Zubelewicz-Szkodzińska
– Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. zw. dr hab. n. ekon. Jerzy Mika
– Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
dr hab. n. ekon. Michał Żemła
– Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach
Korekta tekstu:
Marek Chadziński
Zdjęcia na okładce:
Zygmunt Kruczek, Maciej Hubert Krzemień
Wydawca: Wydawnictwo „PROKSENIA”
ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: + 48 12 421 63 80
www.proksenia.pl, e-mail: [email protected]
Spis treści
Słowo wstępne/Foreword.......................................................................................................................... 7
Jafar Jafari
Historyczny kontekst działalności uzdrowiskowej w Polsce ............................................................... 15
Izabela Gąsior, Adam R. Szromek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 15
2. Pierwsze wzmianki – pierwsze uzdrowiska........................................................................................................ 16
3. Historia działalności uzdrowiskowej na ziemiach polskich ............................................................................... 16
4. Trzy historie obszarów uzdrowiskowych ........................................................................................................... 25
4.1. Byłe uzdrowisko – Jastrzębie-Zdrój ............................................................................................................ 25
4.2. Obecne uzdrowisko – Nałęczów ................................................................................................................. 29
4.3. Przyszłe uzdrowisko – Uniejów .................................................................................................................. 32
5. Zakończenie ........................................................................................................................................................ 33
Literatura ................................................................................................................................................................. 34
Funkcja uzdrowiskowa i jej znaczenie w gospodarce gmin uzdrowiskowych .................................. 35
Adam R. Szromek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 35
2. Funkcja turystyczna i uzdrowiskowa .................................................................................................................. 36
3. Metodologia podejmowanych badań .................................................................................................................. 45
4. Podobieństwa i różnice gmin uzdrowiskowych i innych gmin turystycznych ................................................... 49
5. Podsumowanie .................................................................................................................................................... 54
Literatura ................................................................................................................................................................. 55
Atrakcyjność turystyczna uzdrowisk karpackich................................................................................ 59
Zygmunt Kruczek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 59
2. Karpackie uzdrowiska – powstanie, tradycje, specyfika ................................................................................... 60
3. Atrakcyjność uzdrowisk karpackich dla różnych form turystyki ....................................................................... 63
4. Uzdrowiska jako atrakcje turystyczne ................................................................................................................ 69
5. Wnioski ............................................................................................................................................................... 70
Literatura ................................................................................................................................................................. 71
Zrównoważony rozwój turystyki jako determinanta funkcjonowania polskich uzdrowisk
– wybrane zagadnienia ........................................................................................................................... 73
Jolanta Mirek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 74
2. Zrównoważony rozwój turystyki – podstawy teoretyczne ................................................................................. 74
3. Turystyka zrównoważona na obszarach uzdrowiskowych ................................................................................. 76
3.1. Ochrona naturalnych surowców leczniczych .............................................................................................. 77
3.2. Zabezpieczenie leczniczych właściwości klimatu ....................................................................................... 79
3.3. Utrzymanie właściwego stanu higieniczno-sanitarnego w uzdrowiskach................................................... 80
3.4. Dbałość o harmonię krajobrazu i zagospodarowania przestrzennego uzdrowisk ....................................... 81
3.5. Uwzględnienie interesów stałych mieszkańców miejscowości uzdrowiskowych ...................................... 84
4. Zakończenie ........................................................................................................................................................ 85
Literatura ................................................................................................................................................................. 86
Zastosowanie e-promocji na rynku uzdrowisk ................................................................................... 89
Katarzyna Orfin, Agnieszka Sawińska, Marta Sidorkiewicz
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................... 89
2. Promocja w ujęciu klasycznym i nowoczesnym (e-promocja)........................................................................... 90
3. Główni oferenci produktu turystyki zdrowotnej w miejscowościach uzdrowiskowych .................................... 95
4. Instrumenty e-promocji stosowane przez oferentów produktu turystyki zdrowotnej
w miejscowościach uzdrowiskowych województwa zachodniopomorskiego ................................................... 99
5. Sprawność internetowa zakładów uzdrowiskowych ........................................................................................ 104
6. Zakończenie ...................................................................................................................................................... 106
Literatura ............................................................................................................................................................... 106
Możliwości intensyfikacji sprzedaży
oferty polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych w internecie ........................................................ 109
Elżbieta Nawrocka, Małgorzata Januszewska
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 109
2. Przejawy rozwoju społeczeństwa informacyjnego ........................................................................................... 110
3. Pozycjonowanie stron internetowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych......................................................... 115
4. Ocena stron internetowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych – badania bezpośrednie .................................. 119
5. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 122
Literatura ............................................................................................................................................................... 123
Podejście agentowe w badaniach nad strukturą kuracjuszy
w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych .............................................................................................. 125
Tomasz Owczarek
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 125
2. Zarys problemu ................................................................................................................................................. 127
3. Opis modelu ...................................................................................................................................................... 129
3.1. Agenci – cechy i reguły ............................................................................................................................. 129
3.2. Przydział kuracjuszy .................................................................................................................................. 130
3.3. Wynik agenta, zmiana struktury ................................................................................................................ 131
4. Wyniki symulacji .............................................................................................................................................. 132
5. Dyskusja i perspektywa dalszych badań ........................................................................................................... 137
Literatura ............................................................................................................................................................... 138
Przyrodnicze uwarunkowania funkcjonowania uzdrowisk w Polsce .............................................. 141
Anna Nitkiewicz-Jankowska
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 141
2. Determinanty przyrodnicze funkcjonowania uzdrowisk .................................................................................. 144
2.1. Położenie geograficzne .............................................................................................................................. 144
2.2. Naturalne surowce lecznicze ..................................................................................................................... 146
2.3. Klasyfikacja uzdrowisk pod względem naturalnych surowców leczniczych ............................................ 155
3. Wnioski ............................................................................................................................................................. 158
Literatura ............................................................................................................................................................... 159
Wielokryterialna ocena gmin uzdrowiskowych ................................................................................. 161
Katarzyna Jakowska-Suwalska
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 161
2. Charakterystyka gminy uzdrowiskowej............................................................................................................ 162
3. Wskaźniki funkcji turystycznej obszaru ........................................................................................................... 164
3.1. Wskaźnik Baretje’a-Deferta ...................................................................................................................... 165
3.2. Wskaźnik Schneidera ................................................................................................................................ 165
3.3. Wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej do obsługi turystów indywidualnych ........................ 166
3.4. Wskaźnik rozwoju bazy noclegowej ......................................................................................................... 166
3.5. Wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej .................................................................................... 166
3.6. Wskaźnik Charvata .................................................................................................................................... 166
4. Analiza poziomu rozwoju turystycznego gmin uzdrowiskowych ................................................................... 167
5. Analiza zależności dochodów własnych od poziomu rozwoju turystycznego gmin uzdrowiskowych............ 173
6. Ocena funkcji turystycznej gmin uzdrowiskowych za pomocą analizy wielokryterialnej ............................... 177
7. Wielokryterialna analiza podobieństw gmin uzdrowiskowych ........................................................................ 180
8. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 183
Literatura ............................................................................................................................................................... 184
Rozwiązania sieciowe w działalności uzdrowiskowej – nowe spojrzenie
na funkcjonowanie uzdrowisk ............................................................................................................. 185
Jolanta Staszewska
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 185
2. Koncepcja klastrów uzdrowiskowych .............................................................................................................. 186
3. Korzyści z klastrów uzdrowisk ......................................................................................................................... 191
Literatura ............................................................................................................................................................... 194
Prognoza rozwoju funkcji uzdrowiskowej
w kontekście zmian wskaźników demograficznych w Polsce ........................................................... 195
Adam R. Szromek, Małgorzata Januszewska, Piotr Romaniuk
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 195
2. Sytuacja demograficzna na świecie .................................................................................................................. 196
3. Cechy turystyki zdrowotnej .............................................................................................................................. 197
4. Materiały i metody badawcze ........................................................................................................................... 200
5. Zmiany demograficzne w Polsce ...................................................................................................................... 201
6. Wpływ zmian demograficznych na turystykę zdrowotną ................................................................................. 207
7. Zakończenie ...................................................................................................................................................... 212
Literatura ............................................................................................................................................................... 214
Profilaktyka i edukacja zdrowotna w leczeniu uzdrowiskowym ...................................................... 215
Joanna Woźniak-Holecka, Tomasz Holecki
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 215
2. Edukacja zdrowotna w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego ...................................................................... 220
3. Profilaktyka chorób jako zadanie lecznictwa uzdrowiskowego ....................................................................... 224
4. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 226
Literatura ............................................................................................................................................................... 227
Edukacja zdrowotna w uzdrowisku Lądek-Zdrój. Opinia kuracjuszy
na temat edukacji zdrowotnej prowadzonej przez pielęgniarki uzdrowiskowe ............................. 229
Edyta Letka-Paralusz, Marta Kubasiak, Małgorzata Szewczuk
1. Wstęp ................................................................................................................................................................ 230
2. Materiał i metody badawcze ............................................................................................................................. 232
3. Cel pracy ........................................................................................................................................................... 232
4. Wyniki przeprowadzonych badań ..................................................................................................................... 232
5. Dyskusja............................................................................................................................................................ 239
6. Wnioski ............................................................................................................................................................. 243
Literatura ............................................................................................................................................................... 244
Rodzaje turystyki uzdrowiskowej i jej wpływ na realizację zadań promocji zdrowia ................... 245
Diana Dryglas
1. Wstęp ................................................................................................................................................................ 245
2. Promocja zdrowia jako warunek rozwoju społeczeństwa XXI w. .................................................................... 246
3. Turystyka uzdrowiskowa jako forma promocji zdrowego stylu życia ............................................................. 249
4. Walory środowiska przyrodniczego polskich uzdrowisk.................................................................................. 252
4.1. Naturalne surowce lecznicze ..................................................................................................................... 252
4.2. Właściwości lecznicze klimatu .................................................................................................................. 254
4.3. Walory krajobrazowe ................................................................................................................................. 256
5. Zakończenie ...................................................................................................................................................... 258
Literatura ............................................................................................................................................................... 259
Uzdrowiskowa usługa zdrowotna
jako narzędzie budowania przewagi konkurencyjnej w regionie .................................................... 261
Tomasz Holecki, Joanna Woźniak-Holecka
1. Wstęp ................................................................................................................................................................ 262
2. Konkurencyjność regionów w oparciu o usługę medyczną.............................................................................. 263
3. Usługa medyczna w kontekście rynku ochrony zdrowia.................................................................................. 266
4. Rynkowy potencjał infrastrukturalny i usługowy w obszarze uzdrowiskowym .............................................. 269
5. Finansowy potencjał usług uzdrowiskowych w kontekście rynku ochrony zdrowia ....................................... 271
6. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 273
Literatura ............................................................................................................................................................... 274
Ubezpieczenie uzdrowiskowe kuracjuszy – trzy propozycje rozwiązań systemowych
w ramach ubezpieczenia zdrowotnego ................................................................................................ 275
Adam R. Szromek, Piotr Romaniuk
1. Wstęp ................................................................................................................................................................ 276
2. Ubezpieczenia i ich rola w systemie zdrowotnym ............................................................................................ 277
2.1. Ubezpieczenie jako mechanizm ochrony przed ryzykiem ........................................................................ 277
2.2. Ubezpieczenie zdrowotne a ubezpieczenie społeczne ............................................................................... 280
3. Metoda badawcza.............................................................................................................................................. 284
4. Wyniki badań .................................................................................................................................................... 285
5. Dyskusja............................................................................................................................................................ 290
6. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 294
Literatura ............................................................................................................................................................... 295
Ocena poziomu usług rekreacyjno-sportowych uzdrowiska Ustroń
w świetle współczesnych badań............................................................................................................ 297
Andrzej Hadzik, Joanna Kantyka
1. Wstęp ................................................................................................................................................................ 297
2. Materiał i metody .............................................................................................................................................. 299
3. Wyniki ............................................................................................................................................................... 300
3.1. Ocena składowych produktu uzdrowiskowego oraz ruchu turystycznego Ustronia ................................. 300
3.2. Ocena oferty rekreacyjno-sportowej Ustronia w świetle badań własnych ................................................ 302
4. Dyskusja i wnioski ............................................................................................................................................ 304
Literatura ............................................................................................................................................................... 311
Dostępność komunikacji drogowej i transportu publicznego w gminach uzdrowiskowych.......... 313
Adam R. Szromek, Izabela Gąsior
1. Wprowadzenie .................................................................................................................................................. 313
2. Podróż do uzdrowiska ....................................................................................................................................... 314
2.1. Transport drogowy..................................................................................................................................... 315
2.2. Transport kolejowy .................................................................................................................................... 317
2.3. Transport wodny ........................................................................................................................................ 319
2.4. Transport lotniczy ...................................................................................................................................... 321
3. Wyniki analizy infrastruktury ........................................................................................................................... 322
4. Analiza infrastruktury transportowej uzdrowisk .............................................................................................. 323
5. Podsumowanie .................................................................................................................................................. 329
Literatura ............................................................................................................................................................... 330
Zakończenie ........................................................................................................................................... 331
Adam R. Szromek
Summary................................................................................................................................................ 335
Adam R. Szromek
Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza, Proksenia, Kraków 2012
SŁOWO WSTĘPNE
We współczesnych czasach turystyka
jest rozpowszechniona na całym świecie.
Zaangażowane w nią jest każde państwo –
czy to jako kraj generujący ruch turystyczny, czy jako miejsce destynacji turystycznej,
czy też pełniąc obie te funkcje jednocześnie.
Turystyka, zapoczątkowana w pradawnych
czasach, współcześnie zawdzięcza swój
zasięg i popularność wysiłkom przedsiębiorstw i instytucji, które, działając wspólnie, tworzą przemysł turystyczny.
Turystyka, tak jak wiele innych sektorów gospodarki, ewoluowała w swojej formie, począwszy od prostej, a skończywszy na
kompleksowej postaci produktu. Rozwijała
się, przechodząc od zaledwie kilku prostych
i sporadycznie podejmowanych możliwości,
po nieskończenie wiele gigantycznych i konwencjonalnych możliwości wypoczynku
w wielu różnych miejscach. Pomimo ogromu
naturalnych, choć gwałtownych zmian społeczno-politycznych, lawinowo postępujący
rozwój turystyki oraz jej jednoczesne umocnienie (zwłaszcza po II wojnie światowej)
przemieniły ją w siłę napędową niejednej
gospodarki. Stała się ona pożądana zarówno
w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających
się, konkurujących o zwiększenie udziału
w przyjazdach turystycznych i wydatkach
turystów. Bez wątpienia, turystyka to jedna
z najszybciej ewoluujących gałęzi przemysłu,
FOREWORD
Today tourism is a ubiquitous practice
worldwide, with all countries involved in it,
either as generating markets, or receiving
destinations, or actually both. This age-old
practice – the largest peacetime movements
of peoples on an annual basis – has been led
to its present magnitude and glamour through
efforts of various businesses and institutions
which collectively form and are known as the
tourism industry.
Like many other economic sectors, tourism has evolved – from simple to complex
products, from few to almost endless options,
from small and sporadic to mega and conventional, and from here and there to everywhere. Despite various natural, social, and
political upheavals, tourism’s exponential
spread and simultaneous fortification (and
these chiefly since World War Two) have
transformed it into a powerful economic
engine sought by both developed and developing countries, all competing to increase
their respective shares of tourist arrivals and
expenditures. While it is one of the fastest
changing industries, some of its very early
forms have survived the test of time and are
–7–
Jafar Jafari – Słowo wstępne/Foreword
a niektóre z jej wczesnych form przetrwały
próbę czasu, co więcej – są nadal pożądane.
Turystyka religijna oraz turystyka uzdrowiskowa są przykładami ciągłej i utrzymującej
się popularności w morzu zmian, które charakteryzują działalność socjoekonomiczną.
Turystyka religijna i zdrowotna to dwie
od dawna wzajemnie kroczące obok siebie
formy turystyki, które dopiero obecnie zwróciły na siebie uwagę badaczy. Przykładowo
w 1992 roku specjalne wydanie czasopisma
„Annals of Tourism Research” poświęcono
właśnie turystyce religijnej (Pilgrimage and
Tourism: The Quest in Guest). Wkrótce ten
przyczynek doprowadził do opublikowania serii wydawniczej o podobnym tytule,
tj. „Tourism Social Science”. Odnośnie do
turystyki zdrowotnej w roku 2007 ukazała
się praca Wellness and Tourism: Nurturing
Mind, Body, Spirit and Place. Krótki przegląd
dotyczący najnowszych zagadnień poruszanych w czasopismach z zakresu hotelarstwa
i turystyki (w liczbie około 100 tytułów) sugeruje, że tematyka ta jest wciąż w czołówce
podejmowanych zagadnień naukowych.
Niniejsza praca Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza (Spas and their
Tourists and Curative Functions) opracowana pod redakcją naukową Adama Szromka, porusza zagadnienia dotyczące jednej
z dwóch wspomnianych form turystyki.
Ten wkład jest bardzo wartościowy, gdyż
stopniowo prowadzi do odnalezienia części wspólnej turystyki medycznej, turystyki
zdrowotnej, turystyki wellnessowej (ciała
i umysłu), turystyki i jakości życia, ukazując
więcej podobieństw niż różnic. Jakość życia
–8–
still in demand. Religious tourism and spa
tourism are examples of continuity and sustained popularity in the sea of change which
characterizes this socioeconomic activity.
Religious and health tourism – two
powerful feet on march since the beginning
– have only recently received research attention. For example, in 1992 a special issue of
“Annals of Tourism Research” was devoted
to religious tourism (Pilgrimage and Tourism: The Quest in Guest). Soon this contribution led to the publication of a volume on
a similar theme appearing in Tourism Social
Science [book] Series. As to health tourism,
a volume entitled Wellness and Tourism:
Nurturing Mind, Body, Spirit and Place appeared in 2007. A quick survey of recent
issues of hospitality and tourism journals
(which number about 100) would suggest
that while we have already amassed knowledge on these and other themes, much still
remains ahead.
Of these two strong tourism feet, health
tourism walks into the present volume, Spas
and their Tourists and Curative Functions
(Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza) edited by Adam Szromek. This contribution is most appropriate, as its subject
has gradually led to a crossroad of medical
tourism, surgery tourism, health tourism,
wellness (body and mind) tourism, tourism
Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza
i turystyka, które wnoszą wiele wątków do
nowego porządku (również w tej książce),
osiągają nowy poziom badań naukowych
i kształcenia, co jest motywem przewodnim publikacji z roku 2012: Handbook
of Tourism and Quality-of-Life Research:
Enhancing the Lives of Tourists and Residents of Host Communities.
Współczesne badania naukowe wyróżnia interdyscyplinarność podejmowanych
zagadnień, powodując rozwinięcie dobrze
widocznych, ale i ukrytych aspektów i wymiarów turystyki czy to w ujęciu ogólnym,
czy też skonkretyzowanym, jak ma to miejsce w niniejszej publikacji. Badania związane ze zdrowotnym i terapeutycznym znaczeniem turystyki uzdrowiskowej, a także
jej wyjątkowością, a czasem dramatycznym
ulokowaniem, specjalizacją jej produktów
i ofert, jej segmentem rynkowym i oddziaływaniem zmian demograficznych, a także
urządzeniami lecznictwa uzdrowiskowego,
własnościami leczniczymi itp., w perspektywie prowadzą do ich wzajemnego oddziaływania na takie obszary naukowe jak
antropologia, ekologia, ekonomia, geografia,
historia, zarządzanie, marketing, filozofia,
socjologia i wiele innych. Właśnie wzajemne połączenie tych zagadnień i prezentowane
egzemplifikacje uformowały pracę zbiorową
w postać niniejszej książki.
Turystyka uzdrowiskowa posiada własną genezę, ewolucję, stan obecny i perspektywy. Posiada własne struktury i funkcje,
które są wyjątkowe i warte zbadania, dlatego wiele stawianych pytań badawczych
prowadzi do podjęcia dyskusji na temat tej
and quality of life – derivations which have
more in common than differences. Quality
of life and tourism, which brings many themes
into a new orchestration (including the topic of this book) has reached a new height
of research and scholarship, as landmarked
with the 2012 publication of Handbook
of Tourism and Quality-of-Life Research:
Enhancing the Lives of Tourists and Residents of Host Communities.
What stands out in today’s research is
its multidisciplinary treatments which result
in unfolding the apparent and hidden aspects and dimensions of tourism – whether
in general or specifically, as in the subject
of this volume. To study spa tourism’s
curative or therapeutic notions and values,
its unique and sometimes dramatic locations, its specialized products and offerings,
its market segment and demographic changes, its specialized facilities and amenities, and
the like, this collection brings into interplay
perspectives which have benefitted from anthropology, ecology, economics, geography,
history, management, marketing, philosophy,
sociology, and more. These are the very perspectives and practices which have shaped
the combined contributions of this book.
Spa tourism has its own beginning, evolution, present stand, and future prospects.
It also has its own structures and functions,
–9–
– tak bardzo odróżniającej się od innych
– działalności turystycznej. Jak umiejscowienie i/lub globalizacja wpływa na style zarządzania najbardziej odpowiednie
w obiektach uzdrowiskowych? Jakie kwalifikacje powinna posiadać obsługa i jakie
szkolenia wewnętrzne będą odpowiednie?
Jak ważna jest jakość obsługi i duch gościnności w turystyce uzdrowiskowej? Czy
ma ona utrzymać swoją tradycyjną formę,
czy też powinna wypełnić lukę koncepcyjną i praktyczną związaną z ośrodkami typu
all-inclusive? Czy turystyka uzdrowiskowa dostarcza podwalin dla świadczeń typu
slow service jako alternatywy dla koncepcji
fast food oraz „szybkiej obsługi”? W jakim
stopniu ludność miejscowa osiąga korzyści
z ruchu turystycznego i pobytów? Jakie są
podobieństwa i różnice pomiędzy kuracjuszami regularnie powracającymi do uzdrowisk a osobami, które preferują inny rodzaj
turystyki? Czy uzdrowiska nadal powinny
przyciągać tradycyjnych kuracjuszy, czy
może przyszedł czas, aby skierować swoją
ofertę na zróżnicowany rynek odbiorców?
Jak znaczącą rolę w popularności turystyki
uzdrowiskowej (obecnie i w przyszłości)
odgrywają zachcianki i moda?
Synteza zagadnień turystyki uzdrowiskowej z aspektem zdrowia oraz dobrego
samopoczucia, a także z proponowaną ofertą leczniczą prowokuje kolejne pytania badawcze: Jak oferta turystyki uzdrowiskowej
znajduje swoje odniesienie i punkt wspólny
z jakością życia? Czy instytucje publiczne powinny zwrócić baczniejszą uwagę
na tę formę turystyki lub nawet zwiększyć
– 10 –
some unique to itself but all investigationworthy. Therefore, many research questions can guide the discussion of this sector
whose operations are somewhat different
from other tourism businesses. Which localized and/or globalized management styles
are suitable for spa properties? What qualifications should the staff possess and what
sort of in-house trainings be in place? How
central is service quality and spirit of hospitality to the success of spa tourism? Should
this sector stay with its traditional offerings
or should it close gaps with the concepts and
practice of all-inclusive resorts? Does spa
tourism provide the right breeding grounds
for “slow service” as opposed to the concept of “fast food” or service? To what extent does the host community benefit from
the resulting traffics and stays? What are
the similarities and differences between
spa repeaters and those who frequent other
types of tourism? Should spas continue attracting their traditional customers or has
the time come to appeal to a mixed market?
To what extent do fads and fashions play
a role in the present and future popularity
of spa tourism?
By bridging spa tourism with health
and wellbeing, and with its projected therapeutic and curative offerings, still more
research questions arise. How do the of-
subsydia na jej rozwój, promocję i funkcjonowanie? Skoro uzdrowiska powinny być
zlokalizowane w odległych miejscach, to
czy drogi i transport powinien być wspierany przez publiczne czy prywatne inwestycje? Czy operatorzy uzdrowiskowi powinni
utożsamiać się ze sferą medyczną, aby pokazać, że podobnie jak lekarze są zaangażowani w leczenie umysłu i ciała? Ośrodki
turystyczne oferują agentom biur podróży
i turoperatorom wycieczki pozwalające zapoznać się z ich ofertą. Zakłady uzdrowiskowe również mogą regularnie zapraszać
przedstawicieli różnego rodzaju zakładów
opieki zdrowotnej w celu wypróbowania
oferowanych przez nie usług. W pewnym
sensie będzie to działać jak idea spędzenia
u kogoś nocy dla doświadczenia proponowanej przez uzdrowisko oferty leczniczej. Podobnie jak wycieczki podejmowane w celu
zaznajomienia agentów z ofertą, tak też pobyty lekarzy, którzy skorzystali i zapoznali
się z zasobami uzdrowiska, wśród pacjentów
tych lekarzy mogą zaowocować rekomendacją uzdrowiska jako wakacyjnego ośrodka leczniczego uzupełniającego terapię lub
nawet zastępującego leczenie.
Wreszcie warto zadać pytanie – w jakim
stopniu uzdrowiska powinny skupić się na
segmencie osób starszych? Wobec ich wciąż
rosnących zainteresowań utrzymaniem dobrej formy fizycznej i duchowej, długowiecznością i jakością życia w pozostałych
latach życia zakłady uzdrowiskowe powinny dowiedzieć się więcej o ich potrzebach,
oczekiwaniach i obawach. Na przykład, być
może powinny one rozważyć wprowadzenie
ferings of spa tourism relate and connect
to quality of life? Should public agencies
pay closer attention to this form of tourism,
or even extend subsidies for its development, promotion, and operation? Since spas
can be located in remote locations, should
roads and transportation be backed with
public or private investment? Should spa
operators get closer to the medical field, to
show that they, similar to doctors, are committed to healing minds and bodies? Tourism destinations offer familiarization tours
to travel agents/tour operators. Spas may
also wish to routinely invite healthcare providers of all types to sample their services.
In a way, this would act as a “sleep over”
idea for them, to experience the curative
offerings of spas. Similar to how familiarization tours function, doctors who have enjoyed and benefitted from these resources
would recommend spas as clinical vacations
to their patients, with this as a “supplemental
drug” or even a treatment.
Finally, to what extent should spas
have an informed focus on the senior citizen market? With their ever growing interest in wellness, longevity, and quality of life
in their remaining years, spas should learn
more about their needs, expectations, and
concerns. For example, perhaps they should
even consider providing and promoting
– 11 –
i promowanie (pośrednio lub bezpośrednio)
uzupełniającego ubezpieczenia zdrowotnego w głównej mierze dotyczącego osób
starszych. Takie i inne problemy łączą turystykę uzdrowiskową oraz dostawców usług
zdrowotnych, instytucje ubezpieczeniowe
i administrację publiczną. Wymienione inicjatywy mogą być wspierane przez same
osoby starsze, czyli najszybciej rozwijający
się na świecie segment wiekowy, a zarazem
indywidualności, które posiadają odpowiednie fundusze, dużo wolnego czasu oraz głos
zdolny do mówienia i nogi do wędrowania.
Przedmiotem książki Adama Szromka są właśnie wspomniane, ale i inne zagadnienia, których motywem przewodnim
jest działalność sektora uzdrowiskowego.
Niniejsze studium przypadku kontrastuje
z podobnymi zjawiskami w innych krajach,
jak chociażby funkcjonowanie gorących
źródeł w Japonii. Takie międzynarodowe
i zarazem porównawcze badania prowadzą
do kompleksowego przeglądu oraz zrozumienia tej starej praktyki. Prezentowany
wkład jest ważnym krokiem w tym kierunku,
wspartym zarazem interdyscyplinarnością
oraz międzykulturowością badań prowadzących do nowej wiedzy na temat turystyki
uzdrowiskowej i jej ostatecznego transferu
do praktyki gospodarczej w Polsce oraz
w innych krajach.
(directly or indirectly) supplemental health
Jafar Jafari
Jafar Jafari
Uniwersytet Wisconsin-Stout, USA
University of Wisconsin-Stout, USA
18 lutego 2012 r.
18 February 2012
Tłumaczenie: Anna Mucha
– 12 –
insurance, a major concern of senior citizens.
This and similar thrusts would bring together
spa tourism, healthcare providers, insurance
companies, public agencies, among others.
Such a takeoff would be supported by senior citizens themselves – the fastest growing
population segment worldwide – the very
individuals who have the money and time
to spare, with their voices doing the talking
and legs the walking.
Several of these and other points are
addressed in Adam Szromek’s book, with
its focus on the spa sector of Poland. This
“case study” is set to be contrasted with similar developments in other countries, like hot
spring operations in Japan. Such national and
comparative studies would lead to a comprehensive view and understanding of this oldage practice. The present contribution is an
important step in this direction, to be backed
with multidisciplinary and cross-cultural
research leading to new spa tourism knowledge and its eventual transfer to the fields
of operation in Poland and elsewhere.
Jafar Jafari jest założycielem i redaktorem czasopisma „Annals of Tourism Research”: A Social
Sciences Journal”, redaktorem naczelnym serii
wydawniczej Tourism Social Science Series, współredaktorem serii wydawniczej Bridging Tourism
Theory and Practice, redaktorem naczelnym Encyclopedia of Tourism, redaktorem i współzałożycielem
Information Technology & Tourism, współzałożycielem TRINET: Tourism Research Information
Network oraz prezesem i założycielem International Academy for the Study of Tourism.
Z wykształcenia jest doktorem antropologii kultury (Uniwersytetu Minnesota w USA), ale posiada również stopień licencjata oraz magistra
hotelarstwa (Uniwersytetu Cornell w USA). Jest
doktorem honoris causa Uniwersytetu de les Illes Balears (Hiszpania) oraz laureatem Nagrody
Ulissesa przyznanej w roku 2005 przez Światową
Organizację Turystyki przy Organizacji Narodów
Zjednoczonych (UNWTO). Jest także profesorem
wizytatorem kilku uniwersytetów: Uniwersytetu
do Algarve (Portugalia), Uniwersytetu de les Illes
Balears (Hiszpania), Politechniki w Luleĺ (Szwecja) oraz Chińskiego Uniwersytetu Sun Yat-sen,
a także członkiem Rady Wydziału Hotelarstwa i Turystyki na Uniwersytecie Wisconsin-Stout (USA).
E-mail: [email protected].
Jafar Jafari is Founding Editor, “Annals of Tourism
Research: A Social Sciences Journal”; Chief Editor, Tourism Social Science (book) Series; Co-Chief
Editor, Bridging Tourism Theory and Practice book
series; Chief Editor, Encyclopedia of Tourism; CoFounding Editor, Information Technology & Tourism; Co-Founder, TRINET: Tourism Research
Information Network; and Founding President,
International Academy for the Study of Tourism.
A cultural anthropologist (PhD, University of Minnesota, USA) and a hotel administration graduate
(BS and MS, Cornell University, USA), with an
honorary doctorate from the Universitat de les Illes
Balears (Spain) and the recipient of the 2005 United Nations World Tourism Organization Ulysses
Award, he is a Visiting Professor of Universitat do
Algarve, Portugal; Universitat de les Illes Balears,
Spain; Luleĺ University of Technology, Sweden;
and of Sun Yat-sen University of China, and a faculty member of the University of Wisconsin-Stout
Department of Hospitality and Tourism (USA).
E-mail: [email protected].
– 13 –
Izabela Gąsior, Adam R. Szromek
Politechnika Śląska
HISTORYCZNY KONTEKST
DZIAŁALNOŚCI UZDROWISKOWEJ W POLSCE
Streszczenie: Praca prezentuje główne etapy rozwoju działalności uzdrowiskowej na obszarze Polski. Autorzy podejmują zagadnienia historycznego rozwoju polskich uzdrowisk oraz lecznictwa uzdrowiskowego i jego pierwotnych postaci. W pracy omówiono również historię trzech obszarów uzdrowisk będących
w różnych momentach historii – byłego uzdrowiska Jastrzębie-Zdrój, obecnego uzdrowiska Nałęczów oraz
obszaru, który może się stać jednym z pierwszych uzdrowisk termalnych – Uniejowa.
Słowa kluczowe: historia, uzdrowiska, lecznictwo.
HISTORICAL CONTEXT OF HEALTH RESORTS ACTIVITIES IN POLAND
Abstract: The paper presents the main stages of development of the health resort on Polish territory. The
author tackles the issue of the historical development of spas in the world, and then focuses on the history
of the Polish health resorts and its primitive form. The paper also discusses the stories of three areas that
are at different points in its history: (1) the former health resort – Jastrzębie-Zdrój, (2) present health resort
– Nałęczów and (3) the area which may become the first thermals spa in Uniejów.
Key words: history, health resorts, treatment.
1. Wprowadzenie
Ogólnym obrazem rozwoju funkcji uzdrowiskowej na świecie jest historia uzdrowisk
i lecznictwa uzdrowiskowego (jego organizacji i prowadzonych terapii). Śledząc kluczowe etapy rozwoju działalności uzdrowiskowej, można zauważyć zarazem, jak ewoluowała
funkcja turystyczno-lecznicza obszarów uzdrowiskowych.
Praca prezentuje historyczne zmiany w prowadzonej działalności uzdrowiskowej, szczególnie w Polsce, uwzględniając również zmianę granic państwa. Uzupełniając doniesienia
literaturowe dotyczące polskich uzdrowisk w ujęciu ogólnym, zaprezentowano historię
trzech obszarów będących na różnych etapach historii uzdrowisk w Polsce. Pierwszym jest
byłe uzdrowisko – Jastrzębie-Zdrój, następnie jedno ze współczesnych uzdrowisk – Nałęczów oraz obszar, który w niedalekiej perspektywie może stać się jednym z pierwszych
uzdrowisk termalnych (gmina Uniejów).
– 15 –
Izabela Gąsior, Adam R. Szromek – Historyczny kontekst działalności uzdrowiskowej w Polsce
2. Pierwsze wzmianki – pierwsze uzdrowiska
Historia uzdrowisk rozpoczyna się w momencie, gdy człowiek po raz pierwszy wykorzystał właściwości lecznicze tworzyw naturalnych. Były to prawdopodobnie wody lecznicze, którymi leczył rany i uśmierzał dolegliwości bólowe, przypisując im magiczną moc.
Z biegiem lat, poza korzystaniem z wód leczniczych, podejmowano bardziej zorganizowane
praktyki lecznicze takie jak okłady miksturami błotnymi, masaże wodne pod wodospadami oraz kąpiele u źródeł wód termalnych (gorących)1. Wiedza ta, przechodząc z pokolenia
na pokolenie, ulegała zwykle pogłębianiu. Wyjątkiem jest okres średniowiecza, kiedy to
niejednokrotnie wiedza stawała się narzędziem uwiarygodniania magii. Historia dowodzi,
iż dzieje uzdrowisk – a tym samym lecznictwa uzdrowiskowego – były bardzo zmienne.
Jednym z pierwszych medyków doceniających leczniczy wpływ natury na organizm
człowieka był Hipokrates. Tym samym pierwsze wzmianki dotyczące lecznictwa uzdrowiskowego datuje się na V wiek p.n.e.2, a, jak zauważa Z. Kruczek, w ruinach Mohendżodaro
odkryto kąpielisko sprzed 5 tys. lat, z tego też okresu pochodzą podobne obiekty w Egipcie
i Mezopotamii3. W starożytności źródła wód termalnych i mineralnych były już bardzo popularne m.in. za sprawą starożytnego zakonu greckich eskulapów, którzy zakładali świątynie zdrowia lokalizowane w pobliżu źródeł zdrojowych. Leczniczy i regenerujący wpływ
wód na zdrowie człowieka doceniały również legiony rzymskie (leczące rany po bitwach)
oraz zamożni rzymianie godzinami przesiadujący w termach i łaźniach4.
3. Historia działalności uzdrowiskowej na ziemiach polskich
Pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu naturalnych surowców leczniczych w Polsce
pochodzą z kronik z XI wieku. Wówczas to nadworni medycy Władysława Hermana, zalecili
żonie króla (Judycie Czeskiej) kąpiele w wodach zdrojowych, co miało pomóc w poczęciu
potomka. Wkrótce została matką Bolesława Krzywoustego5.
XII wiek to zgodnie z dowodami piśmiennymi czas powstania takich uzdrowisk jak Cieplice, Szczawno i Lądek-Zdrój, gdzie zażywano kąpieli leczniczych. Legenda o powstaniu
1
2
3
4
5
Wody termalne to wody podziemne o temperaturze (na wypływie) wyższej od średniej temperatury powietrza na danym
obszarze. Przyjmuje się kryterium 20 °C, jako minimalną temperaturę wody termalnej. Wody te tworzą źródła zwane
cieplicami. W Europie temperatura niektórych wód termalnych dochodzi do 104 °C. Źródło: Rozporządzenie RM
z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż
innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych
do kopalin podstawowych (Dz.U. 2006, nr 32, poz. 219 i 220) oraz uchylone z 16 sierpnia 1994 r. (Dz.U. 1994, nr
89, poz. 417).
B. Trzeciak, Leczenie uzdrowiskowe, [w:] Encyklopedia zdrowia PWN, PWN, Wydanie V, t. 1, Kraków 1997,
s. 512.
Z. Kruczek, Z dziejów polskich uzdrowisk. From the history of polish spas. Aus der Gesichte den polnischen Kurort,
[w:] Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex, Bydgoszcz 2008, s. 15–20.
Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich, I. Jędrzejczyk (red.), Wyd. AWF w Katowicach,
Katowice 2002, s. 50.
B. Trzeciak, Leczenie uzdrowiskowe…, op.cit., s. 512.
– 16 –
uzdrowiska Cieplice głosi, iż w roku 1175 książę Bolesław Kędzierzawy (wnuk Władysława
Hermana) kąpał się tam w ciepłych źródłach zdrojowych. Akt nadania zakonowi joanitów ze
Strzegomia źródeł wód mineralnych w Cieplicach i Lądku-Zdroju pochodzi z roku 1221.
Trzy wieki później kroniki odnotowują kolejne ważne wydarzenie dotyczące lecznictwa uzdrowiskowego na terenach Polski. Król Polski i Węgier Ludwik I Węgierski (ojciec
królowej i świętej Jadwigi) za radą nadwornego lekarza6 udaje się na pierwszą (na byłych
ziemiach polskich) kurację klimatyczną do Smokowca w Tatrach Spiskich7. Ale wiek XV
to również wzrost popularności takich uzdrowisk jak Cieplice Śląskie, Lądek, Iwonicz,
Drużbaki, Lubień i Swoszowice. Także Inowrocław cieszy się dobrą sławą – król Kazimierz
Jagiellończyk w akcie z 1450 roku wspomina o łaźniach ze słoną wodą zlokalizowanych
w Inowrocławiu.
Wiek XVI jest okresem dynamicznego rozwoju zarówno metod leczenia uzdrowiskowego, jak i całej medycyny. Pierwsze prace Wojciecha Oczko (naukowca uznanego za ojca
polskiej balneologii) powstały na dworze króla Stefana Batorego w 1578 roku8.
W wieku XVII doceniono walory takich uzdrowisk jak Kudowa (Chudoba), Duszniki
(Duszniki, Bad Reinerz), Połczyn (Polzin), Kołobrzeg (Kolberg), Busko, Wysowa, Ciechocinek i Nałęczów, natomiast w wieku XIX: Goczałkowice, Jastrzębie, Polanica (Altheide),
Szczawno (Bad Salzbrunn), Kamień Pomorski (Cammin), Rabka, Szczawnica, Romanów
oraz (ponownie) Inowrocław.
Znamienne jest, iż wraz z rozwojem lecznictwa uzdrowiskowego rozwijały się również
sposoby jego organizacji, czyli sposoby korzystania z odkrytych właściwości leczniczych
znajdujących się w uzdrowiskach zasobów naturalnych.
W styczniu 1877 roku powstała Komisja ds. Balneologii, Klimatologii i Hydrologii
Krajowej (Akademia Umiejętności w Krakowie), która przygotowała projekt ustawy o zdrojowiskach regulującej działalność uzdrowisk leżących na obszarze Galicji. Ustawę uchwalono w 1891 roku. Na ziemiach pozostałych zaborców nie uchwalono podobnej ustawy, ale
dzięki działalności towarzystw naukowych (zaboru pruskiego) oraz efektywnemu zarządcy
uzdrowisk (z terenów zaboru rosyjskiego) również tam nastąpił znaczący ich rozwój9.
Organizacja lecznictwa uzdrowiskowego w XX wieku w Polsce jest niezwykle interesująca m.in. ze względów historycznych. Wiek XX rozpoczął się od powstania wielu
prywatnych sanatoriów, które po pewnym czasie znacjonalizowano i objęto wspólną nazwą Państwowych Przedsiębiorstw Uzdrowiskowych (PPU). Natomiast już pod koniec XX
wieku rozpoczęto (trwający do dziś) proces ich prywatyzacji.
6
7
8
9
Ów lekarz to Jan Radlica, biskup Krakowa, uczony posiadający stopnie naukowe z teologii i medycyny. Źródło: Zarys
historii Polski, J. Tazbir (red.), PIW, Warszawa 1979, s. 115.
Rozwój funkcji…, op.cit., s. 51.
T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk polskich, Wyd. PAN, Warszawa 2000, s. 6.
Ibidem, s. 7.
– 17 –
Przełom XIX i XX w. był czasem rosnącego zainteresowania uzdrowiskami aż do wybuchu I wojny światowej, której skutkiem była dewastacja wielu polskich uzdrowisk lub
przeobrażenie ich w siedziby wojennych szpitali polowych. Po zakończeniu wojny obok
państwowych sanatoriów powstało wiele prywatnych zakładów hotelarskich działających
w uzdrowiskach10. Niestety, realizowały one niemal wyłącznie cel gospodarczy, ukierunkowując działalność na maksymalizację zysku, ignorując przy tym m.in. cele społeczne
i naukowe (w tym lecznicze). Rysunek 1 obrazuje wielkość ruchu uzdrowiskowego w latach 1921–1938.
Rys. 1. Rozwój ruchu uzdrowiskowego w latach 1921–1938
Fig 1. Development of spas traffic in 1921–1938
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Leszczycki, Rozwój ruchu uzdrowiskowego w Polsce. „Turyzm Polski”
Nr 6, Kraków 1939, s. 111–118
Brak uregulowań prawnych w zakresie działalności zakładów lecznictwa uzdrowiskowego, a co za tym idzie niemożność kontroli tych zakładów, powodowało powstawanie
pensjonatów (jeszcze drewnianych), w których nie przestrzegano nawet podstawowych
wymagań sanitarnych.
Wadą tej formy organizacji pobytów w uzdrowiskach była również dyskryminacja
niezamożnych kuracjuszy, ponieważ podstawowym kryterium przyjmowania turystów na
kurację nie był bynajmniej ich stan zdrowia, ale właśnie stan zamożności. Częstym procederem było wykorzystywanie zasobów leczniczych miejscowości do celów niezwiązanych
z poprawą zdrowia czy nawet z profilaktyką zdrowotną.
10
G. Ogarek, Uzdrowiska. Organizacja i formy świadczeń, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1973, s. 9.
– 18 –
Rys. 2. Mapa polskich uzdrowisk z roku 1932
Fig 2. Map of Polish spas in 1932
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk polskich, Wyd. PAN, Warszawa 2000, s. 10.
Wiele do życzenia pozostawiał również okres funkcjonowania tych pierwotnych sanatoriów, ponieważ prowadziły one swoją działalność jedynie 3 lub 4 miesiące w roku, stojąc bezużytecznie przez pozostałą część roku11. Było to powodem zarówno nieregularnego
11
W roku 1928 zaledwie 5 uzdrowisk z 29 istniejących pełniło funkcje lecznicze przez cały rok. Pozostałe służyły
kuracjuszom jedynie w sezonie letnim, a czasem i w zimowym. Źródło: G. Ogarek, Uzdrowiska…, op.cit., s. 9 oraz
T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań…, op.cit., s. 9.
– 19 –
rozwoju miejscowości uzdrowiskowych, jak i nieefektywności potencjału zakładów oraz
niewykorzystywania zasobów naturalnych miejscowości. Pewną zaletą prywatnych zakładów (amatorskiego) lecznictwa uzdrowiskowego była niewątpliwie prymitywna forma
przedsiębiorczości organizatorów, bądź co bądź, poszukujących sposobów nadania wartości ekonomicznej dostępnym walorom uzdrowisk. Zwykle jednak – obserwując tę działalność gospodarczą z perspektywy – nie szła ona w parze ani z naukami medycznymi,
ani ekonomicznymi, a już z pewnością z zasadami zrównoważonego rozwoju. Ówczesne
władze państwowe oceniały działalność tych zakładów negatywnie, co zrodziło potrzebę
zaradzenia ich praktykom. Dlatego w roku 1922 powstała pierwsza polska ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym12 umożliwiająca powstanie wielu nowych państwowych zakładów
lecznictwa uzdrowiskowego (pensjonatów i zakładów przyrodoleczniczych) w Krynicy,
Inowrocławiu i Iwoniczu. Dzięki nowym uregulowaniom do roku 1939 powstało 17 pensjonatów (sanatoriów) o łącznej liczbie 2000 miejsc. Lokalizację polskich uzdrowisk prezentuje rysunek 2.
Powstanie państwowych zakładów uzdrowiskowych pozwoliło na stworzenie bazy noclegowo-leczniczej uzdrowisk, ale nie spowodowało rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego13.
Zamiast leczenia uzdrowiskowego (balneologii i medycyny fizykalnej) oferowano odpłatne
leczenie ambulatoryjne, zatem były to wczasy lecznicze. Prezentowany stan rzeczy utrzymywał się do wybuchu II wojny światowej. Skutkiem działań wojennych było ponowne
zatrzymanie rozwoju polskich uzdrowisk oraz (nierzadko) ich dewastacja.
Po II wojnie światowej nastąpił okres odbudowy kraju14 i realizacji reform społecznych. Był to niezwykle znaczący fakt ze względu na włączenie tym samym lecznictwa
uzdrowiskowego do systemu opieki zdrowotnej15. Oznaczało to również przejęcie pełnego
nadzoru i opieki nad organizacją lecznictwa uzdrowiskowego przez Samodzielny Wydział
Zdrowia Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej PRL16. Powojenny podział terytorialny spowodował, iż Polska utraciła 4 uzdrowiska na wschodzie (Truskawiec, Morszyn,
Niemirow i Druskienniki), a zyskała 21 nowych uzdrowisk na północy i zachodzie kraju17
(por. rys. 3).
12
13
14
15
16
17
Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym (Dz.U. z 1922 r. nr 31, poz. 254).
G. Ogarek, Uzdrowiska…, op.cit., s. 9.
W roku 1946 funkcjonowało 20 uzdrowisk. Źródło: T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk
polskich, Wyd. PAN, Warszawa 2000, s. 9.
Porządkowanie działalności uzdrowisk było również okazją do uporządkowania typologii zakładów lecznictwa uzdrowiskowego. Wydzielono wówczas takie grupy zakładów jak sanatoria, prewentoria, profilaktyczne domy zdrojowe,
ośrodki wczasów leczniczych itp.
Włączenie działalności uzdrowisk do systemu opieki zdrowotnej po II wojnie światowej (w roku 1945) odnotowano
nie tylko w Polsce, ale i innych krajach Europy. Źródło: Zasady funkcjonowania uzdrowisk w krajach członkowskich
Unii Europejskiej (2), [w:] „Gazeta Zdrojowa”, nr 2/2004, s. 43.
Z. Krasiński, Cykle życia uzdrowisk, Wyd. Patan-Press, Kołobrzeg 2004, s. 39.
– 20 –
Rys. 3. Mapa polskich uzdrowisk z roku 2012
Fig 3. Map of Polish spas in 2012
Źródło: Opracowanie własne.
Rozwój lecznictwa uzdrowiskowego, a zwłaszcza jego organizacji w uzdrowiskach
przypadający na lata 60. i 70. XX w., upatrywany jest w rozwoju przemysłu i medycyny
przemysłowej18. Powstanie dużych zakładów przemysłowych wiązało się również z powstaniem przychodni przemysłowej służby zdrowia oraz nadaniem medycynie przemysłowej szczególnego znaczenia ze względu na rolę, jaką odgrywał przemysł w PRL. Rozwój
ośrodków wczasowych oraz zakładów lecznictwa uzdrowiskowego uznano za podstawowy
środek zaradczy absencji chorobowej i zachorowalności pracowników przemysłu. Wówczas
z inicjatywy związków zawodowych górników i chemików powstały sanatoria związkowe
w Szczawnicy i Dusznikach, a z inicjatywy hutników i pracowników budownictwa – sana18
G. Ogarek, Uzdrowiska…, op.cit., s. 10
– 21 –
toria w Kołobrzegu i Ciechocinku oraz ponownie w Szczawnicy i Dusznikach. W rezultacie
tych i podobnych inicjatyw do roku 1972 w 20 polskich uzdrowiskach utworzono łącznie
48 sanatoriów podlegających zakładom pracy i związkom zawodowym, których funkcjonowanie finansował Zakład Ubezpieczeń Społecznych19 (por. rys. 4).
Rys. 4. Rozwój ruchu uzdrowiskowego w latach 1949–2009 (w tys.)
Fig 4. Development of spas traffic in 1949–2009 (in thous.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. R. Szromek, A. Kapczyński, Hypotheses concerning the development
of Polish spas in the years 1949–2006 [w:] Tourism Management 29 ELSEVIER (2008), s. 1035–1037 oraz
danych GUS.
Ten nowy etap rozwoju polskich uzdrowisk wymagał jednak uchwalenia ustawy
o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym20, co nastąpiło 17 czerwca 1966 roku21.
Ustawa regulująca powstanie i funkcjonowanie uzdrowisk, lecznictwa uzdrowiskowego
oraz przedsiębiorstw uzdrowiskowych mimo swej niedoskonałej formy22 obowiązywała
do roku 2005.
Niezmiernie istotnym etapem rozwoju organizacji lecznictwa uzdrowiskowego był
okres ostatniej dekady XX wieku. Zmiana ustroju politycznego Polski w 1989 roku zapoczątkowała przemiany gospodarcze, społeczne oraz kulturowe. Wiązało się to m.in. ze
19
20
21
22
Sanatoria budowane były m.in. przez następujące organizacje: związki zawodowe wielu zakładów przemysłowych,
Związek Nauczycielstwa Polskiego, Związek Pracowników Służby Zdrowia, Związki Zawodowe Pracowników Państwowych i Społecznych i inne. Poza tymi sanatoriami istniały oczywiście sanatoria Ministerstwa Zdrowia i Opieki
Społecznej, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Komunikacji i innych
instytucji państwowych.
Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz.U. z 1966 r. nr 23, poz. 150).
Inicjatorami ustawy byli: Minister Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Centralna Rada Związków Zawodowych, natomiast autorami ustawy była komisja społeczna składająca się z przedstawicieli zarządów głównych i wojewódzkich
komisji związków zawodowych oraz specjalistów z zakresu medycyny przemysłowej i balneologii oraz Ministerstwa
Zdrowia i Opieki Społecznej, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz Zjednoczenia „Uzdrowiska Polskie”.
W ustawie z 17 czerwca 1966 roku istniało wiele zapisów sprzecznych z innymi aktami prawnymi, co powodowało
zamieszanie w organizacji lecznictwa uzdrowiskowego i w funkcjonowaniu gmin uzdrowiskowych. Mimo tych wad
ustawa (pięciokrotnie nowelizowana) funkcjonowała przez niemal 40 kolejnych lat.
– 22 –
zmniejszającą się rolą państwa w finansowaniu działalności wielu przedsiębiorstw państwowych czy inicjatyw społecznych. Taka sytuacja wystąpiła również w uzdrowiskach, czego
wynikiem była zmniejszająca się opiekuńczość państwa nad uzdrowiskami i przedsiębiorstwami uzdrowiskowymi. W rezultacie niedofinansowania tych przedsiębiorstw wiele obiektów uzdrowiskowych ulegało stopniowemu niszczeniu, likwidowano miejsca w sanatoriach,
a nawet sprzedawano całe obiekty (szczególnie te wymagające kosztownych remontów).
Zmniejszenie opiekuńczości państwa nad zakładami uzdrowiskowymi było też pretekstem do przyjęcia destruktywnego (dla rynku uzdrowiskowego) sposobu zarządzania typu
management by out (czyli dosłownie wykup przedsiębiorstwa przez własny zarząd). Tym
samym decyzje podejmowane przez kierownictwo wielu przedsiębiorstw uzdrowiskowych
zmierzały do uwłaszczenia się na majątku przedsiębiorstw uzdrowiskowych. Zatem stopniowa dewastacja obiektów i urządzeń uzdrowiskowych wynikała nie tylko z niedofinansowania
przedsiębiorstw uzdrowiskowych czy słabych jeszcze zdolności konkurowania o kuracjusza,
ale w wielu przypadkach przede wszystkim ze świadomych zaniedbań mających na celu
obniżenie wartości majątku, który następnie przejmowany był jako masa upadłościowa.
Zaniedbana infrastruktura oraz nieatrakcyjna oferta zakładów uzdrowiskowych, a przy
tym ograniczenie wydatków ubezpieczycieli publicznych (ZUS, KRUS, NFZ) na kuracje
sprawiły, iż popularność uzdrowisk znacząco się zmniejszyła.
Rozpoczęte w ostatniej dekadzie XX wieku reformy (administracyjne, samorządowe,
emerytalne, zdrowotne) oraz Program Powszechnej Prywatyzacji umożliwiły wprowadzenie
szeregu zmian w organizacji lecznictwa uzdrowiskowego. Wiele PPU podlega procesowi
prywatyzacji (pośredniej) od roku 1998 (lub 1999)23, stając się jednoosobowymi spółkami
(akcyjnymi) Skarbu Państwa podległymi Ministrowi Skarbu24. Przedsiębiorstwa te nie były
jednak jedynymi podmiotami uzdrowiskowymi, ponieważ funkcjonowały obok sanatoriów
powołanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, związki zawodowe, ministerstwa, zakłady pracy, przy czym struktura tego rynku była zupełnie odmienna od dzisiejszej. Państwowe zakłady uzdrowiskowe (włącznie z prywatyzowanymi spółkami) obejmowały wówczas
48% miejsc uzdrowiskowych ogółem, natomiast związki zawodowe oraz zakłady pracy po
20%, a co dziesiąte łóżko należało do zakładu uzdrowiskowego podległego ministerstwom.
Najmniej, bo zaledwie 2% miejsc podlegało prywatnym przedsiębiorcom25.
28 lipca 2005 r., po dziesięciu latach przygotowań, uchwalono ustawę o lecznictwie
uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach
23
24
25
Do końca 2009 roku zaledwie jedno przedsiębiorstwo uzdrowiskowe zakończyło proces prywatyzacyjny, stając się
spółką akcyjną, której udziały są w posiadaniu inwestora prywatnego. Kolejne zakłady uzdrowiskowe były prywatyzowane w kolejnych latach.
T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań…, op.cit., s. 8.
P. Dybowski, Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce w roku 1997 i przypuszczalne ewolucje w latach następnych,
[w:] Uzdrowiskowy Produkt Turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki
Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie, Kraków 1998, s. 29.
– 23 –
uzdrowiskowych26 będącą nadzieją zarówno dla włodarzy gmin, menedżerów przedsiębiorstw uzdrowiskowych, jak i dla naukowców oraz turystów (kuracjuszy). Ustawa niestety nie jest pozbawiona wad i nieścisłości, co w konsekwencji prowadzi do jej regularnych
nowelizacji.
Aktualizuje ona definicje podstawowych pojęć obszaru organizacji działalności uzdrowiskowej (takich jak lecznictwo uzdrowiskowe, uzdrowisko, obszar ochrony uzdrowiskowej itp.) oraz zadania poszczególnych zakładów lecznictwa uzdrowiskowego. Niezmiernie
ważnymi dla rozwoju turystyki uzdrowiskowej artykułami omawianej ustawy są art. 14
i 16, które umożliwiają przedsiębiorstwom uzdrowiskowym przyjmowanie kuracjuszy bez
skierowania na leczenie uzdrowiskowe, a jedynie z zaświadczeniem o braku przeciwwskazań do określonego leczenia uzdrowiskowego (rzecz jasna za ustaloną odpłatnością oraz
z zastrzeżeniem, iż pierwszeństwo mają kuracjusze ze skierowaniami).
W ustawie (z 2005 roku) pojawił się również kluczowy dla prywatyzacji przedsiębiorstw
uzdrowiskowych zapis mówiący o tym, że minister właściwy do spraw Skarbu Państwa
w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, które z zakładów lecznictwa uzdrowiskowego (prowadzonych w formie jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,
a utworzonych w wyniku komercjalizacji uzdrowiskowych przedsiębiorstw państwowych,
dla których organem założycielskim był minister właściwy do spraw zdrowia) nie będą
podlegać prywatyzacji. W latach 2005–2010 lista ta była często zmieniana. Jedną z wad
tej ustawy jest również fakt, iż nie precyzuje ona wyraźnie regulacji dotyczących dostępu
kuracjuszy do surowców naturalnych uzdrowiska, np. do wód zdrojowych.
Jak wynika z badań, lecznictwo uzdrowiskowe i jego organizacja w uzdrowiskach stoi
na progu kolejnego etapu swej historii27. Od wielu lat zauważalne jest przeobrażanie się
dotychczasowej formy organizacji lecznictwa uzdrowiskowego w nowoczesną formę turystyki uzdrowiskowej. Tworzone są koncepcje, zgodnie z którymi dotychczasowe lecznictwo
uzdrowiskowe uznawane jest za nurt tradycyjny rynku turystycznego, a nurt nowoczesny
stanowi turystyka zdrowotna, czyli pobyty związane z nowymi, zdywersyfikowanymi ofertami przedsiębiorstw uzdrowiskowych28. Kreują one nowy produkt uzdrowiskowy, oparty
na połączeniu tradycyjnych metod lecznictwa uzdrowiskowego (balneologii i medycyny
fizykalnej) z nowoczesnymi metodami rekreacyjno-regeneracyjnymi, takimi jak odnowa
biologiczna, wellness. Nie bez znaczenia są również badania prowadzone w zakresie wykorzystania wód termalnych w Polsce29.
26
27
28
29
Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. z 2005 r., nr 167, poz. 1399).
A. R. Szromek, A. Kapczyński, Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years 1949–2006,
[w:] Tourism Management 29 ELSEVIER (2008), s. 1035–1037.
A. Hadzik, Funkcje uzdrowisk górskich, [w:] Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich,
I. Jędrzejczyk (red.), Wyd. AWF, Katowice 2002, s. 71.
A. R. Szromek, Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce, [w:] „Turystyka i Rekreacja”, t. 3/2007,
Wyd. AWF Warszawa, Warszawa 2007, s. 56–61.
– 24 –
4. Trzy historie obszarów uzdrowiskowych
Dzieje uzdrowisk w Polsce są dość bogate w liczne zwroty historii. Tworzą je historie poszczególnych uzdrowisk oraz obszarów, które taką funkcję pełniły. Uzupełnieniem
przytoczonych faktów są trzy rysy historyczne opisujące uzdrowiska w ich wymiarze przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Pierwszą z historii uzdrowisk opisanych w niniejszym
rozdziale są dzieje uzdrowiska Jastrzębie-Zdrój, które reprezentuje grupę byłych uzdrowisk.
Drugim uzdrowiskiem jest Nałęczów, czyli przedstawiciel współczesnych uzdrowisk. Natomiast trzecia charakterystyka to właściwie nie historia, ale opis perspektyw gminy Uniejów,
która stara się o nadanie statusu uzdrowiska.
4.1. Byłe uzdrowisko – Jastrzębie-Zdrój
Historia powstania jastrzębskiego uzdrowiska rozpoczęła się podczas poszukiwania
węgla kamiennego w połowie XIX wieku. W sąsiedniej miejscowości (Pszowie) od dawna
funkcjonowała już kopalnia Anna, co skłoniło ówczesnego właściciela majątku Jastrzębie
Dolne barona Emila von Schlieben do przeprowadzenia odwiertów. Podczas prac z otworu wiertniczego wypłynęła słona woda, która miała małą górnośląską wioskę przeobrazić
w prawdziwy kurort30. W zamyśle jastrzębskie źródło miało stać się dochodową i konkurencyjną inwestycją dla galicyjskiej Wieliczki. Państwo pruskie zarekwirowało ziemię,
jednakże analiza chemiczna nie rokowała powstania warzelni czy kopalni soli. Majątek
powrócił do pierwotnego właściciela, który zauważył w zbiorniku źródło tworzące niekorzystne grzęzawisko. Latem 1859 roku prowizoryczny basen stał się ulubioną atrakcją
okolicznych dzieci i dorosłych. Amatorskie kąpiele wkrótce przyczyniły się do poprawy
zdrowia wśród mieszkańców pobliskich wsi cierpiących na reumatyzm i zaczęły przyciągać coraz to większe tłumy z okolicznych miejscowości. Właściciel majątku nie docenił
walorów zdrowotnych wody i odsprzedał majątek Skarbowi Państwa.
W dobie rosnącej sławy w 1861 roku majątek nabył hrabia wrocławski Feliks von Königsdorf i przyczynił się do zainaugurowania pierwszego sezonu leczniczego. Na dowód
sukcesu młody arystokrata zlecił badania potwierdzające znakomite właściwości solanki
analizy porównawcze i badania testowe przeprowadzono pod okiem znakomitych uczonych
Uniwersytetu Wrocławskiego i Kliniki Położniczej we Wrocławiu31. Wiosną 1861 roku powstały pierwsze zabudowania uzdrowiska – zakład kąpielowy wraz z czterema kabinami
kąpielowymi, pijalnia oraz pokoje dla pierwszych gości. W międzyczasie oddano do użytku
pijalnię wód zlokalizowaną w centrum parku. Zadbano o część kulturalną uzdrowiska, koncerty orkiestry świadczyły o jego poziomie zbliżonym do zagranicznych kurortów. Niewielkie zaplecze pozwoliło na przyjęcie 180 kuracjuszy w pierwszym roku funkcjonowania.
30
31
R. Kincel, U szląskich wód – z dziejów śląskich uzdrowisk i ich tradycji polskich, Oficyna Silesia, Racibórz 1994, s. 182.
M. Boratyn, D. Mazur, Jastrzębie-Zdrój – dzieje uzdrowiska, Legra, Jastrzębie-Zdrój 2011, s. 13.
– 25 –
Rozwój zabudowy oraz możliwości leczniczych przebiegał w bardzo szybkim tempie.
Wzdłuż głównej ulicy uzdrowiska (Paulastrasse) znajdowały się najpiękniejsze pensjonaty i hotele. Wybudowano okazałe łazienki kąpielowe z marmurowymi owalnymi wannami
(jedną z nich można podziwiać do dziś) oraz dom zdrojowy w stylu szwajcarskim. Gustownie urządzony budynek promował restaurację, salę taneczną, salę do gier, pokój bilardowy
oraz czytelnie. Ponadto została urządzona sala do inhalacji nosa, oczu i gardła. Inwestycje
te pozwoliły zwiększyć liczbę kuracjuszy do 540 w drugim sezonie32. Hrabia Feliks von
Königsdorf zainicjował przemianowanie uzdrowiska na Bad Königsdorf i pod nową nazwą widniało ono w wielu gazetach polskich i niemieckich z tamtego okresu. Był on także
twórcą parku zdrojowego. W tym celu własnoręcznie sprowadził sadzonki drzew i krzewów z Europy. Park urządzono w dwóch proporcjach – część górna ogrodowa z licznymi
alejami, trawą oraz parkanami kwietnymi, dolna zaś zachowała leśny charakter roślinności. Zbudowano również drewnianą promenadę, służącą kuracjuszom w razie niepogody.
Z uroku parku korzystali nie tylko spacerowicze, ale również odbywały się tutaj zawody
szermiercze stanowiące nie lada atrakcję w uzdrowisku.
Wielką sławą cieszyła się odkryta w pobliskiej wsi borowina. Lekarze zdrojowi przystosowali ją do zabiegów leczniczych, głównie w postaci kąpieli borowinowych oraz
okładów. Na wzór innych uzdrowisk promowano picie koziego mleka przyspieszające
rekonwalescencję kuracjuszy. Wzmożono hodowlę lokalnych kóz oraz ustalono punkty
sprzedaży, które do tej pory funkcjonują pod nazwą „koziej alejki”. Liczba przybywających kuracjuszy z czasem się zwiększała, a goście przybywali z całej Europy. Goszczono
Rosjan, Austriaków, mieszkańców Berlina oraz Prus Wschodnich. Nie brakowało również
ogromnego zainteresowania ze strony Polaków, głównie z miast śląskich, Wielkopolski
i Warszawy. Wraz z napływem międzynarodowego towarzystwa miasto uruchomiło pocztę,
a w 1878 roku dołączył do wyposażenia telegraf. Woda jastrzębska stała się tak znana, że
w 1864 roku rozesłano 10 241 butelek, część nawet do Afryki33. Jastrzębskie uzdrowisko
zatrudniało znakomitych lekarzy niemieckich, którzy dzięki pracom naukowym rozsławili
je na rynku medycznym. Publikowali również czasopismo zdrojowe chętnie czytane przez
odwiedzających kuracjuszy.
Nowy etap w historii zdrojowiska w Jastrzębiu rozpoczął się w 1896 roku, kiedy to
majątek ziemski wraz z uzdrowiskiem nabył doktor Mikołaj Witczak. Był on jedynym
Polakiem spośród 12 lekarzy pracujących wtedy w powiecie rybnickim. Doktor Witczak,
a później jego spadkobiercy, byli właścicielami Jastrzębia aż do momentu nacjonalizacji
uzdrowiska w 1946 roku. Pod rządami rodziny Witczaków uzdrowisko przeżywało swój
złoty wiek. Doktor był pomysłodawcą przekształcenia jastrzębskiego zdrojowiska w zakład
32
33
Ibidem, s. 13.
R. Kincel, U szląskich wód…, op.cit., s. 184.
– 26 –
leczący reumatyzm u dzieci. Wspierał działalność lecznic dla dzieci żydowskich, ewangelickich i katolickich, piastował funkcję w komitecie założycielskim Zakładu im. Najświętszej Maryi Panny, największego z ośrodków dla małych pacjentów. Z leczniczych
właściwości jastrzębskich źródeł korzystały nie tylko dzieci. Z roku na rok pojawiało się
coraz więcej dorosłych kuracjuszy. Z myślą o nich powstawały kolejne hotele i restauracje.
Ważną datą w historii było otwarcie w 1911 roku linii kolejowej, która połączyła Jastrzębie-Zdrój z Katowicami, a rok później z Wodzisławiem. Otwarcia nowego dworca dokonał sam cesarz niemiecki Wilhelm II. Od tej pory przybycie do uzdrowiska nie stanowiło
większego problemu. W tym czasie wprowadzono elektryfikację, wybudowano wodociągi
i kanalizację oraz linię telefoniczną. W 1912 roku oddano do użytku także kolejny budynek
zakładu kąpielowego, tzw. „Łazienki III”, oraz siedzibę dyrekcji uzdrowiska. Dostosowano
również całe zaplecze gospodarcze, nawet Browar Tyski warzył specjalne piwo kuracyjne,
a rybnickie piwo słodowe było odżywczym środkiem dla matek karmiących. Sezon kuracyjny rozpoczynał się z początkiem maja i trwał do końca roku. Zarząd uzdrowiska zyskiwał na rozgłosie dzięki wprowadzonym zniżkom dla wybranych grup społecznych: z taksy
kuracyjnej byli zwolnieni: weterani powstań narodowych 1863, lekarze, ich żony i dzieci,
dziennikarze oraz szeregowi niezawodni wojska stałego34. Kuracjuszom zalecano spacery
po deptaku oraz wycieczki po okolicy bogatej w przepiękne widoki i zabytki architektury.
Proponowano wyjazdy do zagłębia przemysłowego w Rybniku oraz w Beskid Śląski widoczny z uzdrowiska w słoneczną pogodę.
Wybuch I wojny światowej wstrzymał dynamiczny rozwój Jastrzębia. Mimo ciągłej
gotowości na przyjmowanie kuracjuszy, ze względu na panującą sytuację polityczną zawitało niewielu przyjezdnych. Wskutek nikłego zainteresowania jastrzębskim zdrojem
większość pawilonów zakładu kąpielowego i pensjonatów została zamieniona na szpitale
wojskowe i sanatoria dla rannych żołnierzy, których to liczba w roku 1915 przekraczała
700 osób. Działalność dziecięcych zakładów katolickiego i ewangelickiego została w znacznym stopniu ograniczona, a zakład żydowski zlikwidowano. Sytuacja ta utrzymała się
aż do końca wojny.
Lata międzywojenne dokumentują najlepszy okres działalności uzdrowiska w górnośląskiej miejscowości. Jastrzębie-Zdrój odrodziło się w niepodległej Polsce i już w latach
20. poszczycić się mogło ponad pięciotysięczną frekwencją kuracjuszy w ciągu roku. Znamienne hasło – „Jastrzębie-Zdrój – perła uzdrowisk śląskich” – promowała zdrojowisko
jako najsilniej radoczynne z polskich solanek jodowobromowych. Zaplecze mieszkaniowe
i restauracyjne wzbogaciło się o kolejne hotele o najwyższej klasie budowane głównie przez
zakłady pracy i spółki. Wkład w rozwój dzielnicy mieli też prywatni mieszkańcy Jastrzębia,
34
R. Kincel, U szląskich wód…, op.cit., s. 187.
– 27 –
którzy zbudowali okazałe wille i pensjonaty. Wszystkie hotele, pensjonaty czy restauracje
wabiły przejezdnych kuracjuszy komfortowo urządzonymi słonecznymi pokojami, wykwintną
kuchnią oraz dostępnymi rozrywkami, takimi jak radio, czytelnia, leżaki czy pianino, a także
samochodem do wycieczek po okolicy35. Pojawiła się w tym czasie komunikacja autobusowa, a asfaltowe drogi prowadzące z Jastrzębia do Rybnika zaliczały się do najlepszych na
Śląsku. Chwały dodaje świeżo oddany do użytkowania murowany basen, wraz z okazałą
plażą oraz sąsiednimi kortami tenisowymi. Niedzielne letnie popołudnia gromadzą tutaj
licznie dzieci i dorosłych, napływających głównie koleją z pobliskiego Rybnika, a nawet
Katowic czy Mysłowic.
Okres okupacji hitlerowskiej rozpoczął się już 1 września 1939 roku. Na rozkaz niemieckiej armii miejscowość wróciła do niemiecko brzmiącej nazwy: Bad Königsdorf-Jastrzemb,
podobnie zostały przemianowane miejscowe hotele, pensjonaty i główne ulice. Wszystkie
obiekty sanatoryjne przejęła Rzesza Niemiecka i zagospodarowała je zgodnie z własnym
prawem. Kontrolę nad uzdrowiskiem przejęła Landesversicherungsanstalt, sprowadzając
niemieckich lekarzy i specjalistów. Większość obiektów przekształcono na lazarety wojskowe, koszary wojskowe oraz magazyny żywności. Racjonalne gospodarowanie majątkiem
oraz zapleczem komunalnym uchroniła uzdrowisko od katastrofalnych zniszczeń.
Powojenna rzeczywistość, choć nie napawała optymizmem, pozwoliła szybko rozpocząć sezon kuracyjny. Z końcem lat 40. uzdrowisko przeszło w ręce władzy ludowej i tym
samym zostało przyłączone do Przedsiębiorstwa Państwowego „Polskie Uzdrowiska”.
W latach 50. zwiększyła się liczba zabiegów leczniczych przeznaczonych głównie dla górników i hutników. Dzięki wsparciu rodzącego się tu przemysłu wydobywczego udało się
uruchomić nowy odwiert solanki na terenie Moszczenicy36. Rok później nastąpiło otwarcie
pierwszej kopalni i miasto powoli nabierało unikatowego wyglądu. Wraz z budową kopalń
powstawała baza socjalno-bytowa dla przyjeżdżających za pracą nowych mieszkańców
Jastrzębia. W bliskim sąsiedztwie uzdrowiska stanęły ogromne betonowe bloki, domy
towarowe, budynki szkół i przedszkoli. Dotychczasowa renoma kurortu przechodziła do
przeszłości. Wraz z dynamicznym rozwojem górnictwa na terenie miasta zanikały bezpowrotnie źródła solankowe. Odpoczynek z widokiem na dymiące kominy kopalń i fabryk
przyczynił się do powolnego schyłku jodowobromowego uzdrowiska. Ostatnich kuracjuszy leczono tu jeszcze na początku lat 90. w pozostałych jeszcze obiektach sanatoryjnych.
Przybywali oni głównie ze schorzeniami narządu ruchu. Pomimo wielu starań jastrzębskie
uzdrowisko zaprzestało działalności w 1994 roku, a miasto przekształciło się w 100-tysięczne miasto górnicze.
35
36
M. Boratyn, D. Mazur, Jastrzębie-Zdrój…, op.cit., s. 41.
Ibidem, s. 56.
– 28 –
Obserwując współcześnie dzielnicę Zdrój (w której mieściło się uzdrowisko), zauważyć
można, że niewiele zaszło zmian w urbanistyce lokalnej. Większość budynków pozostała
bez zmian konstrukcyjnych lub przybrała dawny charakter przedwojennego kurortu. Park
zdrojowy oraz basen kąpielowy cieszą się ogromnym zainteresowaniem nie tylko w sezonie
letnim. Do dziś odnajduje się tam gatunki drzew na miarę ogrodów południowych. Zarówno
budynki sanatoryjne, jak i dom zdrojowy wiernie odrestaurowano. Muszla koncertowa oraz
centralna fontanna widnieje na pocztówkach i prospektach promujących miasto. Poczyniono
starania w kierunku tłumaczenia oryginalnych dokumentów, w efekcie czego pojawiły się
na rynku unikatowe pozycje dzienników lekarzy sanatoryjnych z XIX w. Liczne pamiątki
oraz ekspozycje podziwiać można w Galerii Historii Miasta. W 2011 roku Jastrzębie-Zdrój
obchodziło 150-lecie powstania uzdrowiska, a władze miasta zaplanowały już kolejne inwestycje przypominające, że duch dawnego uzdrowiska czuwa37.
4.2. Obecne uzdrowisko – Nałęczów
Nałęczów zalicza się do miast uzdrowiskowych, administracyjnie należy do powiatu
puławskiego i województwa lubelskiego. Uzdrowisko zlokalizowane jest na obszarze nizinnym na Płaskowyżu Nałęczowskim u zbiegu rzek Bystrej i Bochotniczanki.
Początki uzdrowiskowej historii Nałęczowa sięgają czasów założenia średniowiecznego grodu Bochotnica. Położenie miejscowości na wzgórzu przyczyniało się do szybkiego rozwoju osadnictwa oraz bogatego zagospodarowania terenu. Znamienny wpływ miał
również przebiegający tutaj szlak handlowy prowadzący nad Bałtyk oraz trasa pielgrzymek
podążających do Sanktuarium Matki Boskiej Kębelskiej. Bochotnica stała się miejscem
odpoczynku i regeneracji sił podczas podróży. Korzystali więc ze wspaniałej wody, która
wydobywając się na powierzchnię przez wapienne szczeliny, nie tylko oczyszczała, ale również wzbogacała o niezbędne dla zdrowia pierwiastki38.
W pierwszej połowie XVIII wieku właścicielem okolicy został starosta wąwolnicki
Stanisław Małachowski herbu Nałęcz. Od herbu Nałęcz wywodzi się nazwa najpierw folwarku, a potem całej miejscowości39. Wraz z małżonką zamieszkali w dworze i sukcesywnie
rozpoczęli rozbudowę okazałej rezydencji oraz murowanie kościoła. Ówczesna sytuacja
polityczna została z czasem zmanipulowana przez zaborców, co w efekcie doprowadziło
do zmiany praworządcy posiadłości. Z końcem XVIII wieku dobra nałęczowskie nabył
daleki krewny Stanisława Antoni Małachowski, który podczas poszukiwania rud żelaza odkrył (…), że wiele źródeł posiada właściwości lecznicze40. Po jego śmierci tradycję
37
38
39
40
Ibidem, s. 66
Koło Przewodników PTTK w Nałęczowie, Uzdrowisko Nałęczów Przewodnik – Towarzystwo Przyjaciół Zakładu
Leczniczego, Uzdrowisko Nałęczów, Nałęczów 1998, s. 12.
Ibidem, s. 13.
Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex, Bydgoszcz 2008, s. 574.
– 29 –
wykorzystania wód na większą skalę kontynuowała rodzina, nadając początek biegu historii
uzdrowiska w Nałęczowie. Zaplecze mieszkalne zostało dostosowane do potrzeb kuracjuszy, a wzrastająca frekwencja wymusiła rozbudowę budynków uzdrowiskowych o nowe
łazienki. W 1817 r. powstała pierwsza analiza składu chemicznego wód nałęczowskich
uwzględniająca bogate walory lecznicze.
Powstanie Listopadowe oraz kolejne lata pacyfikacji przez carskiego zaborcę doprowadziły uzdrowisko do upadku. Ogromnych zniszczeń dokonują dragoni armii carskiej;
wjeżdżając do łazienek i pałacu, na długie lata zamknęli ich podwoje dla leczących się
gości41. Historiycy wskazują, że bogactwo Nałęczowa zmieniało często właścicieli w tym
również rosyjskich, a okrojone majątki nie przynosiły zysków. Sława uzdrowiska zamarła
na kilkanaście lat.
Wskrzeszenie uzdrowiska datuje się na czas po Powstaniu Styczniowym, a Nałęczów
zyskał wówczas miano najpopularniejszego uzdrowiska w Kongresówce. Do życia została powołana instytucja narodowa – Zakład Leczniczy w Nałęczowie. Zakład wytrzymuje
konkurencję popieranych przez cara uzdrowisk państwowych, popieranych przez medyków
lubelskich pobliskiego Sławinka oraz szczególnego przywiązania Polaków do kurortów zachodnich42.
Jako formalną datę powstania uzdrowiska przyjmuje się rok 1878. Wówczas to spółka,
założona przez trzech lekarzy: Konrada Chmielewskiego, Wacława Lasockiego i Fortunata
Nowickiego, wyremontowała obiekty uzdrowiskowe i w roku 1880 przyjęto pierwszych kuracjuszy. Dzięki dzierżawcom Nałęczów uzyskał rangę modnego uzdrowiska, szczególnie
wśród artystów, ludzi pióra, finansistów oraz polityków. Budowano licznie wille w stylu
charakterystycznym dla szwajcarskich i włoskich kurortów górskich. Wiejski charakter Nałęczowa odszedł w niepamięć, a obiekty folwarczne zostały przekształcone w mieszkania
dla kuracjuszy. XVIII-wieczny park zdrojowy powiększono o nowe aleje i wzbogacono
o egzotyczne okazy drzew. Posadzone rośliny do dzisiaj wywierają leczniczy wpływ na
spacerujących tędy kuracjuszy. Dla wygody gości powstała apteka, usprawniono również
komunikację do dworca kolejowego oraz przewożenie korespondencji. Palmiarnia, pijalnia wód mineralnych, galerie, kawiarnie, sala balowa – nadawały uzdrowisku okazałego
splendoru. Znani pisarze – Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus czy Stefan Żeromski – odnajdywali tutaj natchnienie literackie i uwieczniali je w swoich powieściach. W tym czasie
uzdrowisko staje się miejscem działań oświatowych, kulturalnych i politycznych43. Znaczącą rolę odegrała sława wielu lekarzy, którzy wykupywali wille i zapraszali do Nałęczowa
znakomitych gości z dziedziny medycyny. Wpływ działań oświatowych oraz kontakt z inteligencją podwyższał świadomość wśród lokalnej ludności oraz pracowników uzdrowiska.
41
42
43
Koło Przewodników PTTK w Nałęczowie, Uzdrowisko Nałęczów…, op.cit., s. 16.
Ibidem, s. 16.
Ibidem, s. 18.
– 30 –
Kładziono również nacisk na odpowiednio zaopatrzoną bibliotekę, własną orkiestrę oraz
teatr. Wprowadzono nowe rodzaje zabiegów, w tym elektrolecznictwo i światłolecznictwo.
Śmiałe zamierzenie o funkcjonowaniu uzdrowiska przez cały rok stało się faktem. Nie mniejszą sławą cieszy się wówczas nałęczowska borowina wydobywana na pobliskich łąkach44.
W pełni planowa działalność kuracyjna, podporządkowana idei rozwoju Nałęczowa jako
kurortu, została podjęta w 1884 roku przez Zakład Leczniczy w Nałęczowie pod patronatem Rady Zakładu Leczniczego.
Renesans uzdrowiska zakończył wybuch I wojny światowej. Budynki sanatoryjne
przejęły rolę lazaretów oraz kwater wojskowych, ratując się tym samym od dewastacji.
Miasto zniszczone przez trzech okupantów odrodziło się dzięki szybkiej mobilizacji zarządu spółki. Powojenna rzeczywistość zmieniła również przekrój społeczny kuracjuszy.
Elity towarzyskie ustąpiły miejsca urzędnikom państwowym, przedstawicielom oświaty
oraz handlowcom korzystającym ze świadczeń Kas Chorych. Coraz liczniej zapełniały się
obiekty zakładowe oraz okoliczne pensjonaty, a Nałęczów, uzyskując w roku 1928 status
uzdrowiska45, uwolnił się od pieczy Rady Zdrojowej.
Pomimo kryzysu gospodarczego lat międzywojennych przeprowadzono liczne modernizacje zarówno zakładu, jak i całego miasta. Doprowadzono prąd elektryczny, rozbudowano ulice oraz uruchomiono pierwsze połączenia autobusowe. Frekwencja wzrosła do
2500 osób rocznie. Nałęczów stawał się coraz bardziej popularny – bywali tu marszałek
Edward Rydz-Śmigły i minister Józef Beck46.
Ponowną przerwę w działalności spowodowała II wojna światowa. Zaplecze sanatoryjne zostało skonfiskowane przez żołnierzy wermachtu. Po przeprowadzeniu badań
chemicznych miejscowej wody wojsko rozpoczęło działalność rozlewni wody dla armii.
Rabunkowa gospodarka Rzeszy Niemieckiej oraz brak gospodarza na terenie uzdrowiska
przyczyniły się do licznych szkód, większych niż spowodowane przez wojenne działania
zbrojne. Nałęczów został zdegradowany do zwyczajnej wsi. Po zakończeniu ataków nieprzyjaciela przekazano obiekty uzdrowiskowe Związkowi Inwalidów, który wykorzystywał
ten teren tylko w celu organizowania pobytów letnich dla dzieci. Powojenne uruchomienie uzdrowiska nastąpiło dopiero w roku 1954 w ramach utworzonego Przedsiębiorstwa
Państwowego „Uzdrowisko Nałęczów”, wokół którego silnie rozwijała się infrastruktura
miejska. Do Nałęczowa powrócili znakomici lekarze i architekci. Sanatorium rozszerzyło
zakres o usługi na rzecz lecznictwa otwartego i ambulatoryjnego. Nowe potrzeby wymusiły rozbudowę najstarszych budynków uzdrowiska, tj. starej apteki czy pałacu Małachowskiego. W roku 1972 oddano do użytkowania pierwszy szpital – kardiologiczny. Wskutek
nadania praw miejskich Nałęczów wzbogacił się o zaplecze mieszkaniowe i komunalne.
44
45
46
Ibidem, s. 21.
Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex, Bydgoszcz 2008, s. 575.
Ibidem, s. 575.
– 31 –
Rangę uzdrowiska jako zespołu architektoniczno-krajobrazowego podniósł wpis do rejestru
zabytków województwa lubelskiego.
W obecnych czasach Nałęczów jako uzdrowisko o wyspecjalizowanym profilu kardiologicznym może poszczycić się pełnym zapleczem mieszkaniowym, handlowym i administracyjnym (rys. 5). Pięciotysięczne miasto, które od lat przyciąga kuracjuszy swoim
klimatem i urodą, czerpie korzyści ze świadczeń na rzecz kuracjuszy. Wartość wód mineralnych została doceniona nie tylko na terenie uzdrowiska – dostępna jest na terenie całej
Polski i poza jej granicami.
Rys. 5. Park zdrojowy w Nałęczowie
Fig. 5. Park in health resort Nałęczów
Źródło: Zdjęcie autora.
4.3. Przyszłe uzdrowisko – Uniejów
Uniejów położony jest w sercu Polski, administracyjnie należy do województwa łódzkiego w powiecie poddębickim. Miasto zamieszkuje około 3 tys. mieszkańców i posiada
głównie zaplecze branży turystycznej. Rozgłos zdobyło w 2008 r. dzięki otwarciu Term
Uniejów wraz z wodami solankowymi. Woda, mieszcząca się na głębokości 2000 m, cechuje się wysoką temperaturą (około 68 °C), jest nisko zmineralizowana, chlorkowo-sodowa.
Historia powstania uzdrowiska sięga roku 1978, kiedy to podczas poszukiwań nafty
i ropy naftowej natrafiono na zasoby wody geotermalnej. Kolejne odwierty przeprowadzono
– 32 –
w latach 90. Powołano wtedy do życia spółkę Geotermia Uniejów z inicjatywy Rady Nadzorczej i Zarządu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
w Łodzi oraz Gminy Uniejów. Głównymi partnerami spółki są: WFOŚiGW, Gmina Uniejów oraz Agencja Poszanowania Energii S.A. w Łodzi. Przeprowadza się szereg prac badawczych, projektowych i inwestycyjnych przyczyniających się do rozwoju możliwości
zastosowania gorących źródeł. Wody geotermalne zgromadzone pod Uniejowem, obok
wysokiej temperatury i dużej wydajności, posiadają niską mineralizację, co korzystnie
wpływa na proces ich eksploatacji47.
Baseny termalne zlokalizowane są w urokliwej scenerii, tworząc specyficzny klimat
dla przybywających. W skład kompleksu wschodzą oprócz basenów również Kasztel Rycerski „Na Gorących Źródłach” oraz zaplecze gastronomiczne.
Podkreśla się liczne walory lecznicze uniejowskich wód przy wielu schorzeniach: m.in.
ortopedycznych, układu nerwowego i krążenia, nerwicach oraz nerwobólach. Dzięki tak
licznym ich właściwościom miasto stara się o status uzdrowiska.
5. Zakończenie
Historia działalności uzdrowisk ma najczęściej swoje korzenie w wierzeniach ludowych, w których współczesnym surowcom leczniczym przypisywano magiczną moc uzdrawiania. Z czasem wody zdrojowe stawały się zasobem majątkowym (prywatnych właścicieli), a czasem ekonomicznym (społeczeństwa lub przedsiębiorcy). Historia pokazuje
liczne uzdrowiska, które działają już od kilku wieków, ale również takie, które z przyczyn
nienaturalnych musiały zakończyć działalność uzdrowiskową. Historia odnotowuje zarówno lata świetności polskich kurortów, jak i lata załamania zainteresowania uzdrowiskami
w okresach konfliktów i wojen.
Perspektywiczne stają się inwestycje w infrastrukturę wykorzystującą zasoby wód termalnych w Polsce. Jest to duży, niewykorzystany potencjał, który czeka na odpowiednie
zagospodarowanie. Zagrożeniem może być jednak gospodarka rabunkowa prowadząca do
zaniku źródeł wód zdrojowych (jak w Jastrzębiu-Zdroju), ale również trudności społeczne
(w postaci zmian preferencji, struktury i sposobu postrzegania produktu, zmian demograficznych) i ekonomiczne (w postaci zmian własnościowych infrastruktury uzdrowiskowej,
rentowności i efektywności miejsc noclegowych, rozwoju przemysłu, obciążeń podatkowych, braku lub niedoskonałości uregulowań prawnych, a także dysfunkcji obszaru turystycznego). Jednak należy zauważyć, że mimo wielu zagrożeń uzdrowiska rozwijają się
z każdą dekadą, a ich znaczenie wzrasta wraz z rosnącymi potrzebami społecznymi w zakresie ochrony zdrowia.
47
http://www.geotermiauniejow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=55 (data dostępu:
15.01.2012).
– 33 –
Literatura
Boratyn M., Mazur D., Jastrzębie-Zdrój – dzieje uzdrowiska, Legra, Jastrzębie-Zdrój 2011, s. 13.
Dybowski P., Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce w roku 1997 i przypuszczalne ewolucje w latach następnych, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji Kadr w Krakowie
Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie,
Kraków 1998, s. 29.
Hadzik A., Funkcje uzdrowisk górskich, [w:] Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów
górskich, I. Jędrzejczyk (red.), Wyd. AWF, Katowice 2002, s. 58–78.
Kincel R., U szląskich wód – z dziejów śląskich uzdrowisk i ich tradycji polskich, Oficyna Silesia, Racibórz 1994, s. 182.
Koło Przewodników PTTK w Nałęczowie, Uzdrowisko Nałęczów Przewodnik – Towarzystwo Przyjaciół
Zakładu Leczniczego, Uzdrowisko Nałęczów, Nałęczów 1998, s. 12.
Kozłowska-Szczęsna T., Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk polskich, Wyd. PAN, Warszawa
2000.
Krasiński Z., Cykle życia uzdrowisk, Wyd. Patan-Press, Kołobrzeg 2004.
Kruczek Z., Z dziejów polskich uzdrowisk. From the history of polish spas. Aus der Gesichte den polnischen Kurort, [w:] Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex,
Bydgoszcz 2008, s. 15–20.
Ogarek G., Uzdrowiska. Organizacja i formy świadczeń, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1973.
Rozporządzenie RM z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. 2006,
Nr 32, poz.219 i 220) oraz uchylone z 16 sierpnia 1994 r. (Dz.U. 1994, nr 89, poz. 417).
Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich, I. Jędrzejczyk (red.), Wyd. AWF
w Katowicach, Katowice 2002.
Szromek A. R., Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce, [w:] „Turystyka i Rekreacja”,
t. 3/2007, Wyd. AWF Warszawa, Warszawa 2007, s. 56–61.
Szromek A. R., Kapczyński A., Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years
1949–2006, „Tourism Management” 29 ELSEVIER (2008), s. 1035–1037.
Trzeciak B., Leczenie uzdrowiskowe, [w:] Encyklopedia zdrowia PWN, PWN Wydanie V, t. 1, Kraków
1997, s. 512.
Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym (Dz.U. z 1922 r., nr 31, poz. 254).
Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach
uzdrowiskowych (Dz.U. z 2005 r., nr 167, poz. 1399).
Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz. U. z 1966 r., nr 23, poz. 150).
Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex, Bydgoszcz 2008.
www.geotermiauniejow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=55 (data dostępu: 15.01.2012).
Zarys historii Polski, J. Tazbir (red.), PIW, Warszawa 1979.
Zasady funkcjonowania uzdrowisk w krajach członkowskich Unii Europejskiej (2), „Gazeta Zdrojowa”
nr 2/2004, s. 43.
Publikacja powstała w ramach projektu badań własnych nr 3709/B/H03/2011/40 pt. „Wskaźniki funkcji turystycznej
obszaru recepcji turystycznej”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki na podstawie
decyzji Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP z 4 lutego 2011 r.
– 34 –
Adam R. Szromek
FUNKCJA UZDROWISKOWA I JEJ ZNACZENIE
W GOSPODARCE GMIN UZDROWISKOWYCH
Streszczenie: Praca przybliża definicję funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, a zarazem identyfikuje różnice, jakie zaobserwowano w przypadku gmin uzdrowiskowych i innych gmin turystycznych wykazujących
podobieństwa między kluczowymi cechami charakteryzującymi obie grupy obszarów. Jednym z celów
pracy jest jednak odpowiedź na pytanie, czy posiadanie statusu uzdrowiska jest wciąż zaletą przynoszącą gminie korzyści ekonomiczne? Wyniki przeprowadzonych porównań wskazują, iż jedną z zalet, jakie
można zauważyć w kontekście posiadania przez gminę turystyczną statusu uzdrowiska, są wyższe dochody
gmin uzdrowiskowych przy podobnych wydatkach, jakie ponoszą inne gminy turystyczne. Zauważa się
znacząco dłuższe pobyty w uzdrowiskach niż w innych miejscowościach turystycznych, a także więcej
sprzedanych osobonoclegów oraz lepsze wykorzystanie posiadanego potencjału.
Słowa kluczowe: uzdrowisko, funkcja uzdrowiskowa, funkcja turystyczna.
SPA FUNCTION AND ITS SIGNIFICANCE IN THE ECONOMY OF SPAS
Abstract: The main aim of the article is definition of the tourist function and spas function, and also
identifies the differences that were observed in spas and other tourism destinations. One of the purposes
of this work is the answer to the question of whether to have the status of the spa is still the advantage of
generating economic benefits to the communities? The results of the comparisons indicate that one of the
advantages that can be seen in the context of ownership by the commune status of spa are higher income
of the communities with similar spending incurred by other the communities do. It is noted significantly
longer stays in spas than in other tourist destinations, and more overnight stays and better use of existing
potential of spas.
Keywords: spa, spas function, tourism function.
1. Wprowadzenie
Uzdrowisko to obszar, na którego terenie prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe,
wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych
surowców leczniczych, któremu został nadany status uzdrowiska1. Rozwój przestrzenno-gospodarczy uzdrowisk, tak jak i innych obszarów turystycznych, uzależniony jest od wielu zróżnicowanych czynników2, a konsekwencje ich oddziaływania ujawniane są w wielu
1
2
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz
o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
A. R. Szromek, Cykliczność rozwoju uzdrowisk na przykładzie uzdrowisk polskich, [w:] Uzdrowiska i ich znaczenie
w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia, Kraków 2010, s. 17–40.
– 35 –
Adam R. Szromek – Funkcja uzdrowiskowa i jej znaczenie w gospodarce gmin uzdrowiskowych
sferach życia społeczno-gospodarczego obszaru3. Można je rozpatrywać zarówno w wymiarze lokalnym4, jak i ponadlokalnym5 czy nawet globalnym. Mogą się ujawniać w sferze
bezpośredniego oddziaływania ruchu kuracjuszy (np. w wynikach przedsiębiorstw uzdrowiskowych) i w sferach będących poza ich bezpośrednim oddziaływaniem w ramach gospodarki turystycznej.
Należy jednak przyznać, iż zjawisko oddziaływania działalności uzdrowiskowej ma
charakter złożony i nie zawsze możliwe jest zidentyfikowanie bezpośredniego wpływu ruchu
gości uzdrowiskowych na gospodarkę uzdrowiska. Być może warte uwagi jest zastosowanie
odmiennego podejścia do badań, w którym dokonuje się porównania obiektów podobnych
pod względem struktury oddziaływania (np. wielkości ruchu turystycznego, powierzchni
itp.), a które posiadają jedną cechę, która je odróżnia (np. pełnią funkcję uzdrowiskową).
Zastosowanie takiego podejścia musi być jednak poprzedzone wyraźnym określeniem
funkcji uzdrowiskowej.
Praca ma na celu przybliżenie definicji funkcji turystycznej i próbę zdefiniowania
funkcji uzdrowiskowej na podstawie analizy dotychczasowego dorobku naukowego w tym
zakresie. W pracy identyfikuje się również różnice, jakie zaobserwowano w przypadku
gmin realizujących funkcję uzdrowiskową (tj. gmin uzdrowiskowych) oraz innych gmin
turystycznych (w których nie realizuje się funkcji uzdrowiskowej). Tym samym jednym
z celów pracy jest odpowiedź na pytanie, czy realizowanie funkcji uzdrowiskowej (conditio sine qua non posiadanie statusu uzdrowiska) jest wciąż zaletą przynoszącą gminie
korzyści ekonomiczne?
2. Funkcja turystyczna i uzdrowiskowa
Działalność turystyczno-lecznicza prowadzona w uzdrowiskach posiada wiele cech
wspólnych z działalnością prowadzoną w miejscowościach turystycznych niebędących
uzdrowiskami. Można jednak wymienić również szereg cech odróżniających uzdrowisko
od innych obszarów turystycznych. O ile wszakże literatura szeroko porusza problematykę
związaną z funkcją turystyczną obszaru, o tyle trudno znaleźć definicję jednej ze specyficznych funkcji turystycznych, jaką niewątpliwie jest funkcja uzdrowiskowa.
Świadomie nie podejmuje się tu próby zrównania znaczenia pojęciowego funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, gdyż cechy uzdrowisk nadające im charakter obszaru turystycz3
4
5
Próbę zobrazowania tych powiązań prezentuje m.in. praca T. V. Singh oraz S. Singh: Tourism and the Himalayan Tribes
– Searching for sustainable development options for the Bhotias of the Bhyundar Valley, [w:] Contemporary issues
in tourism development, D. G. Pearce, R. W. Butler (red.), Routledge, London and New York 2005, s. 192–210.
M. Derek, Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce, Rozprawa doktorska (maszynopis powielany), Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa 2008, s. 80 i kolejne.
D. J. Telfer, Tourism and regional development Issues, [w:] Tourism and development. Concepts and Issues, R. Sharpley,
D. J. Telfer (red.), Aspects of tourism 5, Channel View Publications, Clevedon, Buffalo, Toronto 2004, s. 112–148.
– 36 –
nego wskazują na rozumienie funkcji uzdrowiskowej jako podrzędnej kategorii realizowanych funkcji na obszarze turystycznym. Dlatego też nim zostanie zdefiniowana funkcja
uzdrowiskowa, należy przytoczyć definicje funkcji turystycznej.
Funkcja turystyczna była definiowana wielokrotnie, szczególnie przez geografów
za sprawą pojęcia „funkcja miasta”. Analizy spotykanych w literaturze definicji funkcji miasta dokonał już J. Fischbach6, ujmując m.in. definicje takich autorów jak J. Webb,
J. Beaujeu-Garnier i G. Chabot, C. Lienau, M. Kiełczewskiej-Zaleskiej czy W. Maika. Podsumowując przegląd definicji, J. Fischbach przytacza definicję S. Berezowskiego, która
przedstawia funkcję miasta jako rolę, jaką dany obszar (region) spełnia w większej całości
przestrzennej (makroregionie, kraju).
W drugiej połowie XIX wieku dokonano specjalizacji tego pojęcia ze względu na wpływ,
jaki mają poszczególne działalności na gospodarkę narodową analizowanych przestrzeni.
W konsekwencji pierwszymi kategoriami ekonomicznymi wynikającymi z tej specjalizacji była funkcja rolnicza i turystyczna (zwana wówczas jeszcze wypoczynkową). Funkcję
wypoczynkową rozumiano jako szeroko pojmowaną działalność społeczno-ekonomiczną
pełnioną przez określony obszar (region lub miejscowość) i jego mieszkańców w celu przywrócenia osobom przybyłym utraconych w wyniku zmęczenia normalnych zdolności psychofizycznych ich organizmu przy wykorzystaniu naturalnych właściwości środowiska geograficznego7. Współczesne definicje, choć oparte na dorobku ubiegłego wieku, podkreślają
związek działalności turystycznej z gospodarką. Przykładem jest definicja A. Kowalczyka,
który funkcję turystyczną rozumie jako działalność społeczno-ekonomiczną (miejscowości
lub obszaru), która jest skierowana na obsługę turystów, i którą miejscowość lub obszar
spełnia w systemie gospodarki narodowej8. Warto jednak dodać, iż oddziaływanie turystyki może mieć zarówno charakter pozytywny (w postaci tzw. eufunkcji), jak i negatywny
(w postaci dysfunkcji)9. Wszystkie te uwagi dotyczą również obszaru uzdrowiskowego,
który choć stanowi rodzaj obszaru turystycznego, to jednak posiada odmienną specyfikę
związaną z realizacją (a często też dominacją) specyficznej funkcji turystycznej.
Problematykę związaną z rozwojem funkcji turystycznej i leczniczej na obszarach recepcji turystycznej podejmowano bardzo szeroko w pracach naukowych publikowanych
w pierwszej połowie XX wieku, a szczególnie przed II wojną światową. Dotyczy to zarówno
autorów polskich jak i zagranicznych. W przypadku polskich autorów prym w tym względzie
6
7
8
9
J. Fischbach, Funkcja turystyczna jednostek przestrzennych i program jej badania, [w:] Funkcja turystyczna, Acta
Universitatis Lodziensis, „Turyzm” 5/1989, s. 14.
A. Matczak, Funkcja wypoczynkowa strefy podmiejskiej Łodzi, maszynopis niepublikowany, Zakład Geografii Miast
i Turyzmu. UŁ, Łódź 1982, s. 6.
A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2002, s. 37.
W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wyd. Albis, Kraków 2000, s. 33; M. Kozak, Turystyka i polityka
turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009,
s. 30; A. R. Szromek, Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej,
Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012, s. 46.
– 37 –
wiódł S. Leszczycki, który za sprawą swoich prac wielokrotnie dowodził, jak ogromną rolę
odgrywa realizowana funkcja „uzdrowiskowo-letniskowa” na wielu obszarach całej Polski10. Za J. Grochem11 można przytoczyć jeszcze prace takich autorów jak J. Kawecka12,
która swoje badania ukierunkowała na ekonomiczne i socjologiczne aspekty rozwoju uzdrowisk, czy T. Chorabik13, M. Ciężkowski14 i W. Leszczycka15, którzy pogłębiali zagadnienie
rozwoju uzdrowisk na obszarach lokalnych (wybranych województw), oraz R. Feliński16,
który zwracał uwagę na nadmierne tempo wzrostu zaludnienia uzdrowisk zagrażające ich
walorom naturalnym. Należy przyznać, iż wymienieni przedwojenni badacze, analizując
uzdrowiska pod względem rozwoju tzw. ruchu kuracyjnego, ujawnili wiele interesujących
zależności i opracowali pierwsze koncepcje urbanistyczne uzdrowisk.
Powojenne prace dotyczące turystyki uzdrowiskowej opisywały obszary uzdrowiskowe już w ujęciu ogólnym – nie tyle jako odrębną kategorię przestrzenną, ale jako obszary
turystyczne o określonej specjalizacji (tu: zdrowotnej). Wśród ogólnej charakterystyki badań dotyczących rozwoju funkcji turystyczno-leczniczej w uzdrowisku nie sposób pominąć
prac wydawanych przez polskich naukowców w drugiej połowie XX wieku. Współczesna
literatura17 wspomina prace takich autorów jak J. Chmielewski18, który swoją teorią rozwoju uzdrowiskowo-turystycznych układów pasmowych przyczynił się do uporządkowania
planów zagospodarowania przestrzennego wielu uzdrowisk; W. Pencakowska19, której koncepcje ewolucji uzdrowisk oraz ich urbanizacji są ważnym głosem w dyskusji nad fazowym
rozwojem obszarów uzdrowiskowych; E. Wysocka, której opracowania dotyczące podstaw
naukowych dotyczących planowania i wykorzystania zasobów przyrodoleczniczych wpłynęły na współczesną rolę balneologii w profilaktyce zdrowotnej; J. Kruczała, który skupiając się na regionalnych zasobach naturalnych podejmował również zagadnienia funkcjonalnego rozwoju uzdrowisk; J. Wolski, który podejmował się tematyki przestrzegania zasad
10
S. Leszczycki, Podhale jako region uzdrowiskowy. Rozważania z geografii turyzmu, Prace Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, T. I, Vol. I, Kraków 1937; S. Leszczycki, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w Polsce, „Turyzm
Polski”, nr 1–2, Kraków 1938; S. Leszczycki, Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, „Turyzm
Polski”, nr 9, Kraków 1939, s. 111–118 i wiele innych.
11
J. Groch, Badania diagnostyczne uzdrowisk polskich z zastosowaniem metod wielowymiarowej analizy porównawczej,
Rozprawy habilitacyjne nr 220, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1991, s. 17–27.
12
J. Kawecka, Badania nad frekwencją kuracjuszy w uzdrowiskach wschodniokarpackich, Prace Studium Turyzmu
Uniwersytetu Jagiellońskiego, T. II, Vol. II, Kraków 1937.
13
T. Chorabik, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie krakowskim, Komunikaty Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 6, Kraków 1938.
14
M. Ciężkowski, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie stanisławowskim, Komunikaty Studium Turyzmu
Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 19, Kraków 1939.
15
W. Leszczycka, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie pomorskim w sezonie letnim 1938, Komunikaty
Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 16, Kraków 1939.
16
R. Feliński, Miasta, wsie, uzdrowiska w osiedleńczej organizacji kraju, Nasza Księgarnia S.A., Związek Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 1935.
17
J. Groch, Badania diagnostyczne uzdrowisk…, op.cit., s. 24.
18
Np. J. Chmielewski, Podstawowe problemy planowania przestrzennego obszarów odnowy i rozwoju sił człowieka,
Problemy Uzdrowiskowe, z. 1, cz. 1, 1968.
19
Np. W. Pencakowska, Zdrojowiska. Kształtowanie struktury przestrzennej w koncepcji zespołów rekreacyjnych,
Architektura, z. 35, Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr 3, 1978, s. 1–112.
– 38 –
udzielania kuracji w wymiarze przyrodoleczniczym; S. Sobolski, który w swoich pracach
kładł nacisk na optymalizację rozwoju uzdrowiska w jego warstwie funkcjonalnej i przestrzennej. Poza tym wymienia się również rozwijane i popularne współcześnie prace Z. Filipowicza20, który podejmował tematykę organizacyjnego i historycznego rozwoju uzdrowisk
jako miejsc prowadzonej kuracji i wypoczynku; A. Madeyskiego21, który w swoich rozważaniach wprowadza pojęcie „inżynierii uzdrowiskowej”; J. Warszyńkiej i A. Jackowskiego22,
których koncepcje funkcji turystycznej i uzdrowiskowej są przedmiotem wielu odniesień
współczesnych prac; A. Matczaka23, którego definicje funkcji miasta zapoczątkowały dyskusję nad uporządkowaniem współczesnych pojęć dotyczących rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów turystycznych, czy też prace szeroko tu cytowanego J. Grocha24, który
diagnozując polskie uzdrowiska, podkreśla ich problemy, szczególnie w obszarze realizowanej „funkcji balneologicznej”. Dorobek wymienionych badaczy przyczynił się do wyjaśnienia wielu prawidłowości obecnie szeroko omawianych również w literaturze światowej25.
Szerokie zainteresowanie tematem uzdrowisk obserwuje się również w literaturze
zagranicznej (szczególnie w drugiej połowie XX wieku). J. Groch przypomina prace autorów nie tylko z całej Europy, ale i spoza Starego Kontynentu26. Wśród nich są badacze
uzdrowisk z Francji (Ch. Jamot, F. Lentacker), którym zawdzięcza się jedną z pierwszych
typologii uzdrowisk ze względu na rozwój funkcji uzdrowiskowej (wymienia się uzdrowiska monofunkcyjne, wielofunkcyjne z dominującą funkcją leczniczą, wielofunkcyjne
z uzupełniającą funkcją leczniczą)27 i obserwacje dotyczące proporcji liczby kuracjuszy
i innych turystów uzdrowisk28.
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Np. Z. Filipowicz, Lecznictwo i turystyka w uzdrowiskach, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa
1964.
Np. Uzdrowiskowy produkt turystyczny, T. Burzyński (red.), Centrum Edukacji Kadr w Krakowie, Wyd. Departamentu
Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie, Kraków, 1998.
Np. J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1979.
Np. A. Matczak, Funkcja wypoczynkowa strefy podmiejskiej Łodzi, maszynopis niepublikowany, Zakład Geografii
Miast i Turyzmu. UŁ, Łódź 1982.
Np. J. Groch, Badania diagnostyczne uzdrowisk…, op.cit., s. 17–27.
Jedną z najbardziej interesujących prac jest wspominana już publikacja W. Penckowskiej z roku 1978 (Zdrojowiska.
Kształtowanie struktury przestrzennej w koncepcji zespołów rekreacyjnych, Architektura, z. 35, Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr 3, 1978, s. 1–112), która prezentuje koncepcję ewolucji uzdrowiska ujętą w formie pięciu
faz określonych następująco: faza formowania się układu przestrzennego, faza wzrostu i rozwoju ośrodka balneologicznego, faza pozbawienia zdrojowisk samodzielności przestrzennej, faza nadmiernego przesycenia zdrojowisk
funkcjami pozabalneologicznymi, faza restrukturyzacji i deglomeracji uzdrowiska. Koncepcja W. Penckowskiej
wydaje się być zbieżna z koncepcją TALC (Tourism Area Life Cycle) R. W. Butlera (R. W. Butler, The concept of
a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources, „The Canadian Geographer”, 1980,
24 (1), s. 5–12.), który opublikował ją w roku 1980, jednak dotyczy wyłącznie obszarów uzdrowiskowych. Nie sposób
jednak uznać koncepcji W. Penckowskiej jako pierwowzoru czy też inspiracji dla popularnej koncepcji R. W. Butlera,
gdyż jej podstawy koncepcyjne R. W. Butler i J. E. Brougham ogłosili już w roku 1972. Źródło: J. E. Brougham,
R. W. Butler, The applicability of the asymptotic curve to the forecasting of tourism development, Paper presented to
the Research Workshop, Travel Research Association 4th Annual Conference, Quebec, July 1972.
J. Groch, Badania diagnostyczne uzdrowisk…, op.cit., s. 17–27.
Ch. Jamot, L’organisation du quartier central des villes thermales francaises (d’apres l;exemple d’Aix-les-Bains),
Revue de Geographie Alpine, T. LXIII, Vol. 1, Grenoble 1975, s. 491–509.
F. Lentacker, Espaces et founctions d’une station touristique. Les cas d’Aix-les-Bains, [w:] Recherches de Geographie
rurale: homage au Professeur Frans Dussart, Bulletin Societe de Geographie de Liege, Vol. 2/1979, s. 81–86.
– 39 –
Zasługi niemieckich naukowców zajmujących się rozwojem społeczno-ekonomicznym
uzdrowisk początkowo dotyczyły jedynie aspektów gospodarczych obejmujących badanie
wpływu turystyki na lokalny rynek pracy i oddziaływania zmian demograficznych29, a także
zatrudnienie i dochody rezydentów30. W 1984 roku P. Graf wyróżnił wyjazdy turystyczne
w celach leczniczych, ujmując ten profil turysty również w swojej typologii obszarów turystycznych (umieszczając wśród nich również zdrojowiska, stacje klimatyczne i ośrodki
leczniczo-wypoczynkowe31)32. Jednak z biegiem lat badania poszerzono również o aspekt
leczniczy, co w konsekwencji skutkowało trzema postulatami autorstwa J. Maier i G. Troeger-Weiss, którzy wskazali na konieczność rozwoju nowych form leczenia uzdrowiskowego,
podjęcie działań promocyjnych i podniesienie komfortu pobytu w uzdrowisku33.
Wśród austriackich badaczy uzdrowisk J. Groch34 wymienia jeszcze W. Leitnera
i M. Stenzela. Pierwszy z nich poddał analizie stopień wykorzystania bazy noclegowej
i sezonowość pobytów35, natomiast drugi analizował wpływ działalności uzdrowiskowej
na poziom życia społeczności lokalnej i trendy turystyczne36.
Interesujące kwestie poruszali badacze włoscy (jak E. Leardi37), którzy zwracali uwagę na zagrożenie dla uzdrowisk, którym jest niekontrolowana ekspansja urbanizacyjna
i konsekwencje zanieczyszczenia. Natomiast hiszpańscy naukowcy (jak J. M. Serrano Martinez) postulowali o włączenie rodzących się uzdrowisk do sieci ośrodków turystycznych
i traktowanie ich na równi z nimi38. Z kolei rumuński badacz uzdrowisk J. Vystoupil zwracał
uwagę na konflikty spowodowane nadmiernym rozwojem urządzeń niezwiązanych z terapią
uzdrowiskową39. Ważnym głosem w dyskusji nad rozwojem uzdrowisk były prace autorów
29
U. Pietrusky, Raumgestaltung und Wirtschaftsbelebung durch Thermalbader. Das Beispiel von Ostniederbayern,
„Geographische Rundschau”, z. 8, 1981, s. 324–331.
30
H. Hahn, Boppard/Oberer Mittelrhein: Das Kneipp- und Mineralheilbad im Spannungsfeld unterschiedlicher Fremdenverkehrsarten, Ferd. Dummlers Verlag, Bonn 1983, s. 1–176.
31
P. Graf, Freizeitverhalten und Freizeitinfrastrukturen im deuschen Alpenraum, [w:] Geographische Strukturen und
Prozessablaufe im deuschen Alpenraum, Muncher Studien zur Sozial- und Wirtschaftsgeographie, Bd. 26, Kalimunz/
Regensburg 1984, s. 133–134.
32
Wyróżnienia stacji klimatycznych i balneologicznych dokonano już wcześniej, czego dowodem są mapy polskich
uzdrowisk z roku 1932 (za: T. Kozłowska-Szczęsna, Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk polskich, Wyd. PAN,
Warszawa 2000, s. 10). Niczym nowym nie było też wyróżnienie tych obszarów w typologii obszarów turystycznych
gdyż takie typologie zauważa się chociażby w pracach rumuńskich naukowców z roku 1976 (E. Molnar, M. Mihail,
A. Maier, Types de localites touristiques dans la Republique Socialiste de Roumanie, Revue Roumanie Geologie,
Geophisique et Geographie, Geographie, T. 20, Bucuresti 1976).
33
J. Maier, G. Troeger-Weiss, Touristische Entwicklung und staatlicher Einfluss. Das Beispiel der Heilbader in Bayern
zwischen 1975 und 1985, Zeitschrift fur Wirtschaftsgeographie, z. 3–4/1987.
34
35
W. Leitner, Grundlagenfaktoren, Struktur und Ekonomische Bedeutung des Tourismus im Gasteiner Tal aus der Sicht
der Wirtschafts – und Sozialgeographie, Geographie, 1980.
36
M. Stenzel, Kurwesen und Fremdenverkehr am Beispiel von drei oberosterreichischen Gemeinden, Oberosterreichische
Heimatblatter, z. 3/1987, s. 236–262.
37
E. Leardi, La funzione turistica: i centri idrominerali italiani, Bolletino della Societa Geografica Italiana, Ser. X,
Vol. VII, Roma 1978, s. 679.
38
J. M. Serrano Martinez, Los balnearios de aguas termales en la Region de Murcia. Una actividad con proyeccion
turistica poco desarroliada pero con posibilidades de crecimiento, Asociacion Espaniola de Ciencia Regional, XIII
Reunion de Estudios Regionales. Santander, 28–30 de Octubre 1987.
39
J. Vystoupil, Cestovni ruch a rekreace v lazenskem prostredi Luhacovic (Geograficka studie lazenske problematiky
Luhacovic), Czechosłowacka Akademia Nauk, Brno 1977.
– 40 –
pozaeuropejskich, tj. H. W. Lawrence’a40, D. Wightmana, G. Walla41 (za J. Grochem42). Dotyczyły one jednak problemów widzianych z odmiennej perspektywy, niż sugerowałyby to
uregulowania europejskie. Odmienności dotyczyły pojęcia uzdrowiska, które w literaturze
amerykańskiej rozumiane było (i jest tak po dziś dzień) bardzo szeroko, w rozumieniu nie
tylko obszaru, ale i obiektu oraz określonej działalności.
Współcześni badacze uzdrowisk i działalności prowadzonej na ich obszarze podejmują tę tematykę głównie w aspekcie ekonomicznym i geograficznym. Jednak warto dodać,
iż literatura światowa nie podejmuje już tematyki rozwoju uzdrowisk inaczej niż innych
miejsc turystycznych. Uzdrowiska są zwykle traktowane jako obszary turystyczne, których
działalność ukierunkowana jest na przyjęcie turystów, których głównym celem przyjazdu
jest cel zdrowotny43.
W polskiej literaturze natomiast widoczne jest większe zrozumienie odmienności
obszarów uzdrowiskowych i innych obszarów turystycznych, co prawdopodobnie wynika z wciąż silnego związku turystyki z lecznictwem uzdrowiskowym, które w Polsce
i zaledwie kilku krajach europejskich nadal pełni istotną funkcję w systemie zdrowotnym
państwa44. Można tu wymienić prace monograficzne i zbiorowe takich autorów jak: I. Jędrzejczyk45 i J. Wyrzykowski46, którzy zauważają aspekt ekologiczny i ekonomiczny w kontekście zrównoważonego rozwoju; A. Kornak47, który skupia uwagę m.in. na marketingu
w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych i strategii rozwoju uzdrowiska; A. Kowalczyk48,
który analizuje m.in. przestrzeń uzdrowiskową w kontekście geografii turyzmu; Z. Krasiński49, który analizuje zmiany gospodarcze w uzdrowiskach; A. Sawińska (Lewandowska)50, która precyzuje podstawowe kategorie ekonomiczne i pojęcia dotyczące uzdrowisk;
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
H. W. Lawrence, Southern Spas: Source of the American Resort Tradition, „Landscape”, Vol. 27, No. 2, Berkeley,
California 1983, s. 1–12.
D. Wightman, G. Wall, The Spa Experience at Radium Hot Springs, „Annals of Tourism Research”, Vol. 12, 1985,
s. 393–416.
Warto w tym względzie zwrócić uwagę na prace np. S. Agarwal (The resort cycle and seaside tourism: an assessment
of its applicability and validity, „Tourism Management”, Vol. 18, 1997, s. 65–73).
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym…, op.cit., Dz.U. 2005, nr 167, art. 4.
I. Jędrzejczyk, Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich, Wyd. AWF w Katowicach,
Katowice, 2002; I. Jędrzejczyk, Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. Śląsk, Katowice 1995.
J. Wyrzykowski, Współczesne modele turystyki uzdrowiskowej w kontekście zrównoważonego rozwoju, Instytut
Geografii i Rozwoju Regionalnego UW, Wrocław 2007.
A. S. Kornak, Jak gospodarować w regionach, gminach, miejscowościach turystycznych i uzdrowiskowych, Comer, Toruń 1997; A. S. Kornak, Turystyka i uzdrowiska w gospodarce gmin i powiatów, Wyższa Szkoła Turystyki
i Hotelarstwa, Gdańsk 2002; A. S. Kornak, Vademecum strategii i działań operacyjnych w turystyce i uzdrowiskach,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2002.
A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2002 oraz A. Kowalczyk, Transformacja uzdrowiska w wielofunkcyjny ośrodek turystyczny – przykład Mariańskich Łaźni (Czechy), [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych
w miejscowościach uzdrowiskowych, E. Rydz (red.), Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk 2005,
s. 11–21.
Z. Krasiński, Cykle życia uzdrowisk: od narodzin po…, Agencja Wydawnicza „Patan-Press”, Kołobrzeg 2004;
Z. Krasiński, Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości i Holding Edukacyjny
Paweł Pietrzyk, Poznań i Wrocław 2001.
A. Lewandowska, Turystyka uzdrowiskowa: materiały do studiowania, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
– 41 –
D. Dryglas51 i T. Burzyński52, którzy podejmują temat postaci i strategii produktu uzdrowiskowego; A. Hadzik53 i M. Boruszczak54, którzy wyjaśniają zagadnienia zarządzania rekreacją uzdrowiskową; T. Iwanek55, A. Jagusiewicz56, którzy podejmują się analizy turystyki
prowadzonej na obszarze uzdrowisk; czy też prace autora57 (który analizuje rozwój uzdrowisk z zastosowaniem modeli ewolucyjnych58) i wielu innych badaczy59.
Należy przyznać, iż tak jak to ma miejsce w literaturze światowej, tak też polskie
publikacje niezwykle rzadko odnoszą się do specyfiki uzdrowisk, traktując je jako obszary
turystyczne. Takie uniwersalne odniesienie do problematyki stwarza jednak konieczność
zbyt dużego uogólnienia podejmowanych badań (ze stratą dla uzdrowisk). Często też odniesienia do funkcji realizowanych w uzdrowiskach zawężają się do funkcji turystycznej
oraz jej scharakteryzowania za pomocą zidentyfikowanych egzemplifikacji wspierających
wysuwane tezy i stosowane podziały albo też występowanie funkcji turystycznej udowadniane jest wprost za pomocą tzw. wskaźników funkcji turystycznej opartych na analizie ruchu
turystycznego (bez pogłębionej analizy roli kuracjuszy w ruchu uzdrowiskowym).
Luka, jaka powstała w związku z arbitralnym określaniem pewnych zjawisk i włączaniem ich do pojęcia funkcji uzdrowiskowej lub też funkcji turystycznej uzdrowisk, skłania
do podjęcia próby zdefiniowania tego pojęcia w oparciu o dotychczasowy dorobek nauki
w tym zakresie (szczególnie w aspekcie kontynuacji ewolucji pojęcia „funkcji miasta”).
Opierając się na wymienionym dorobku nauki w zakresie realizacji funkcji turystycznej
oraz pracach badaczy zajmujących się uzdrowiskami i prowadzoną na ich obszarach działalnością wydaje się konieczne utrzymanie podrzędności funkcji uzdrowiskowej wobec funkcji
turystycznej60. Paradoksalnie jednak trudno nie dostrzec w uzdrowiskach dominacji funkcji
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
D. Dryglas, Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2006.
Uzdrowiskowy produkt turystyczny, T. Burzyński (red.), Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Departament Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Kraków 1998.
A. Hadzik, Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, AWF Katowice 2011.
Turystyka uzdrowiskowa: stan i perspektywy, M. Boruszczak (red.), WSTiH oraz O.W.S. „Bałtyk” Jastrzębia Góra Gdańsk 1999.
Turystyka uzdrowiskowa w gospodarce regionu i kraju, T. Iwanek (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania
„Edukacja”, Wrocław 2006.
A. Jagusiewicz, Turystyka uzdrowiskowa, Instytut Turystyki, Warszawa 2006.
Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia, Kraków 2010; A. R. Szromek,
Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, Wyd. Politechnika Śląska,
Gliwice 2012.
A. R. Szromek, A. Kapczyński, Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years 1949–2006.
„Tourism Management”, Vol. 29, 2008, s. 1035–1037
Warto przy tej okazji przytoczyć również liczne prace I. Ponikowskiej, która podejmuje tematykę związaną
z lecznictwem uzdrowiskowym (a zatem problemy uzdrowisk ujmuje w aspekcie medycznym). Są to takie prace jak
np. I. Ponikowska, Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych, Branta, Bydgoszcz 1996 oraz I. Ponikowska,
Kompendium balneologii: rekomendacje krajowego konsultanta, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004. Należy jednak
wspomnieć, iż prace te nie mają znaczenia dla podjętego tematu pracy, dlatego nie zostały ujęte wraz z innymi pracami
z zakresu uzdrowisk.
Kuracjusz spełnia warunki definicji turysty, co jednocześnie rodzi konieczność podziału turystów na kuracjuszy
i turystów uzdrowiskowych, a zatem funkcję uzdrowiskową należy traktować jako jedną ze specyficznych (podrzędnych) funkcji turystycznych. Zob. A. R. Szromek, Wskaźniki funkcji…, op.cit., s. 190.
– 42 –
uzdrowiskowej nad innymi podfunkcjami turystycznymi (nawet nad funkcją wypoczynkową). Nadrzędność funkcji uzdrowiskowej względem innych funkcji turystycznych wynika
z historycznej, ale też naturalnej predestynacji tego miejsca wypoczynku, gdyż to właśnie
walory przyrodnicze uzdrowiska oraz historia ich wykorzystania dla poprawy stanu zdrowia
człowieka nadają tym obszarom specyficzną rolę wśród innych obszarów turystycznych,
a zarazem tworzy kluczowy potencjał marketingowy w promocji obszaru.
W procesie formułowania definicji funkcji uzdrowiskowej należy pamiętać, iż jest to
pojęcie interdyscyplinarne. Posiada zatem nie tylko znaczenie przestrzenne (w ramach nauk
geograficznych) czy gospodarcze (w ramach nauk ekonomicznych), ale m.in. zdrowotne
(w ramach nauk medycznych). Nie należy zatem zapomnieć o roli, jaką odgrywa działalność uzdrowiskowa w realizacji programów zdrowia publicznego, a właściwie w systemie
ochrony zdrowia.
Z drugiej strony jednak specjalizacji funkcji turystycznej w uzdrowisku (tj. realizacji
funkcji uzdrowiskowej) nie należy zarazem ograniczać (ani pojęciowo, ani terminologicznie) wyłącznie do kontekstu leczniczego (w rozumieniu funkcji leczniczej), gdyż, jak już
wspomniano, ma ona szerszy charakter niż wyłącznie medyczny, toteż nazywanie jej funkcją
leczniczą byłoby jednoznaczne z zawężeniem realizowanej w uzdrowisku funkcji. Współczesne Zakłady Lecznictwa Uzdrowiskowego (ZLU) pełnią nie tylko funkcję terapeutyczną,
ale również turystyczną, dlatego proponuje się stosowanie pojęcia funkcji uzdrowiskowej
a nie leczniczej. Takie podejście do zagadnienia nie wyklucza stosowania jako synonimu
pojęcia funkcji turystyczno-leczniczej, gdyż choć nie obejmuje wszystkich funkcji realizowanych w uzdrowisku, to z pewnością wymienia dwie główne, tj. turystyczną i leczniczą.
Funkcję uzdrowiskową rozumie się zatem jako działalność społeczno-ekonomiczną
prowadzoną w uzdrowisku, która jest skierowana na obsługę turystów uzdrowiskowych
i kuracjuszy, oraz którą uzdrowisko spełnia w systemie gospodarki narodowej i systemie
ochrony zdrowia.
Uszczegóławiając powyższe rozważania, należy dodać, iż przez funkcję uzdrowiskową
rozumie się rolę, jaką na obszarze uzdrowiskowym odgrywa działalność związana z prowadzonym tam lecznictwem uzdrowiskowym oraz turystyką w uzdrowisku. Tym samym
uwzględnia się tu zarówno aktywność kuracjuszy na obszarze turystycznym gminy, jak
i turystów na obszarze uzdrowiskowym. To z kolei wiąże się z przyjętym podejściem do
podejmowanych analiz, w którym rozwój funkcji uzdrowiskowej powinien być rozumiany w kontekście rozwoju działalności turystyczno-leczniczej prowadzonej w uzdrowisku,
a uwzględniającej również działalność ZLU w zakresie udzielanych świadczeń lecznictwa
uzdrowiskowego i usług turystycznych.
Warto jednak podjąć również zagadnienie zalet i wad, jakie wynikają z realizacji
funkcji uzdrowiskowej, czyli eufunkcji i dysfunkcji uzdrowiskowych. Niektóre z nich zauważalne są w sposób bezpośredni, inne jedynie symptomatycznie. Warto jednak zwrócić
– 43 –
uwagę, iż wiele z nich można zaliczyć zarówno do eufunkcji, jak i dysfunkcji, w zależności
od perspektywy ich postrzegania. Niektóre z ograniczeń będą eufunkcjami dla kuracjusza,
a jednocześnie będą dysfunkcjami dla gminy ze względu na powiększone wydatki lub ograniczenia dochodowe z tego tytułu.
Jedną z dysfunkcji działalności uzdrowiskowej jest konieczność utrzymania przez gminę
wysokiego standardu parku zdrojowego, w tym pomników przyrody, które często zwiększają nakłady inwestycyjne gminy. Niestety, nie jest to równoważone eufunkcją w postaci
możliwości pobierania podatku miejscowego za pobyt gościa w uzdrowisku, gdyż zwykle
przychody te nie pokrywają wszystkich wydatków związanych z utrzymaniem uzdrowiska. Z perspektywy kuracjusza pojęcia eufunkcji i dysfunkcji przyjmą w tym przypadku
odwrotne znaczenie.
Można jednak wymienić również dysfunkcje i eufunkcje rozumiane tak samo zarówno
przez kuracjuszy, jak i rezydentów. Ewidentną dysfunkcją będzie zanieczyszczenie uzdrowiska lub jego degradacja, zwiększenie przestępczości itp. Z kolei do widocznych eufunkcji można zaliczyć np. poszerzenie oferty turystycznej o walory klimatyczne i przestrzenne
uzdrowiska, a także o zabiegi przyrodolecznicze, z których korzystać może każdy gość
uzdrowiskowy. Niewątpliwie ważną zaletą jest ograniczenie zjawiska sezonowości, gdyż
oddziaływanie lecznicze w uzdrowiskach jest niemal równie skuteczne przez cały rok kalendarzowy. Istotną zaletą jest też ukierunkowanie działań organizacyjnych przez włodarzy gmin uzdrowiskowych na walory przyrodnicze (np. park zdrojowy) i bezpieczeństwo
(w szerokim tego pojęcia rozumieniu). Ograniczenie hałasu w porach nocnych również jest
domeną uzdrowisk, które rządzą się przecież własnymi prawami w zakresie udzielanych
świadczeń uzdrowiskowych (chodzi tu głównie o reżim nocny, który zakłada m.in. ciszę
nocną trwającą od godziny 22.00 do 6.00, co jest rygorystycznie przestrzegane we wszystkich ZLU). Uregulowania gospodarki przestrzennej w uzdrowiskach podporządkowane są
także podziałowi na strefy uzdrowiskowe (A, B i C), co jednocześnie zabezpiecza obszary
uzdrowiskowe przed podejmowaniem inwestycji wchodzących w konflikt z charakterem
wypoczynkowym miejscowości.
Wydaje się jednak, iż warto pogłębić powyższe rozważania o zagadnienia związane
z oddziaływaniem tej specyficznej działalności turystycznej, jaką jest działalność uzdrowiskowa, na podstawowe kategorie ekonomiczne dotyczące gospodarki gminy uzdrowiskowej.
Złożoność powiązań wynikających z działalności turystycznej i kuracyjnej często uniemożliwia odpowiedź na pytanie dotyczące tego, na jakim poziomie kształtowałyby się podstawowe kategorie ekonomiczne gminy, gdyby nie była ona gminą uzdrowiskową, ale gminą
turystyczną. Warto podjąć próbę określenia tej cechy metodami przybliżonymi i zbadać,
czy występuje między podobnymi gminami turystycznymi (różniącymi się pełnioną, bądź
nie, funkcją uzdrowiskową) statystycznie istotna różnica między osiąganymi dochodami,
ponoszonymi wydatkami, stopą bezrobocia, ekspansją budowlaną czy też liczbą firm?
– 44 –
3. Metodologia podejmowanych badań
Uchwycenie różnic gospodarczych, jakie występują między obszarami turystycznymi,
na których występuje uzdrowisko, i tymi, na których działalność uzdrowiskowa nie jest
realizowana, wymaga przyjęcia określonego sposobu postępowania, który pozwoli udowodnić występujące różnice lub im zaprzeczyć. W niniejszej pracy zastosowano podejście
oparte na wykazaniu właśnie różnic i podobieństw w uśrednionych wynikach wskaźników
charakteryzujących gminy uzdrowiskowe i inne gminy turystyczne61, ustalając wpierw ich
zbiorowości na podstawie podobieństw (parami) względem dwóch kryteriów.
Pierwsze kryterium oparto na odległości taksonomicznej wynikającej z różnic między
cechami turystycznymi (liczbą miejsc noclegowych i liczbą turystów) oraz cechami pozaturystycznymi (w postaci powierzchni obszaru gminy oraz liczby stałych mieszkańców
gminy). Odległość taksonomiczna każdej z cech szacowana jest za pomocą miary (1):
(1)
gdzie: Oumi
xui
xmi
– odległość taksonomiczna u-tego uzdrowiska i m-ej miejscowości turystycznej dla i-tej cechy;
– wartość i-tej cechy dla u-tego uzdrowiska;
– wartość i-tej cechy dla m-tej miejscowości turystycznej.
Suma odległości została zważona wartością współczynnika korelacji liniowej Pearsona
i podana w postaci w bezwzględnej wartości (2):
(2)
gdzie: Oum
Oumi
xui
xmi
rum
61
– przeciętna odległość taksonomiczna badanych cech dla u-tego uzdrowiska i m-tej miejscowości turystycznej;
– odległość taksonomiczna u-tego uzdrowiska i m-tej miejscowości turystycznej dla i-tej cechy;
– wartość i-tej cechy dla u-tego uzdrowiska;
– wartość i-tej cechy dla m-tej miejscowości turystycznej;
– wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona dla m-tej miejscowości turystycznej i u-tego uzdrowiska.
Przez gminę turystyczną rozumie się tu wydzieloną administracyjnie gminę, w ramach której identyfikuje się obszar
recepcji turystycznej rozumiany (za E. Dziedzic, Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, SGH, Monografie i opracowania nr 442, Warszawa 1998, s. 9) jako obszar, do którego kieruje się ruch
turystyczny.
– 45 –
Funkcja celu w przypadku tego kryterium zmierza do minimum, a zatem pełni funkcję
destymulanty (co oznacza, iż podobieństwo uzdrowiska i nieuzdrowiskowej miejscowości
turystycznej jest tym większe, im miara Oum jest mniejsza).
Drugie kryterium odnosi się do podobieństwa gmin pod względem poziomu rozwoju
funkcji turystycznej62 i jej zdefiniowania zgodnie z metodologią opracowaną przez J. Warszyńską63. Zakłada ono wykorzystanie czterech najpopularniejszych wskaźników funkcji
turystycznej (tj. wskaźnika Deferta, Schneidera, Baretje’a-Deferta i gęstości bazy noclegowej).
Metoda J. Warszyńskiej pozwala na dwuwymiarową analizę zjawiska. Pierwszy wymiar
dotyczy poziomu rozwoju funkcji turystycznej w skali od 0 do 3 (zgodnie z kryterium zaproponowanym przez autorkę dla każdego wskaźnika). Drugi wymiar uzyskanych wyników
czterech wymienionych wskaźników dotyczy próby oszacowania zdefiniowania rozwoju
turystycznego obszaru. Jest on określany podobieństwem uzyskanych wyników przez cztery proponowane wskaźniki, na podstawie powstałego w ten sposób czteroelementowego
kodu (α β γ δ), gdzie α – to poziom funkcji turystycznej mierzony wskaźnikiem Deferta,
β – to poziom funkcji turystycznej mierzony wskaźnikiem Schneidera, γ – to poziom funkcji
turystycznej mierzony wskaźnikiem Baretje’a-Deferta, a δ – to poziom funkcji turystycznej
mierzony wskaźnikiem gęstości bazy noclegowej64.
Należy jednak zauważyć, iż w przypadku niniejszej analizy nie ma znaczenia poziom rozwoju funkcji turystycznej analizowanych obszarów (m), ale ich podobieństwo
względem wyników uzyskanych dla poszczególnych uzdrowisk (u). Stosując omówione wyżej kryteria doboru gmin uzdrowiskowych i innych gmin turystycznych (parami),
ustalono zbiorowość 21 gmin uzdrowiskowych i 21 gmin turystycznych podobnych do
nich pod względem liczby mieszkańców, powierzchni, liczby turystów przybywających
w ciągu roku i miejsc noclegowych zaoferowanych im przez cały rok65. Zestawienie par
gmin prezentuje tabela 1.
62
63
64
65
Zastosowanie uproszczenia w postaci uwzględnienia wyłącznie funkcji turystycznej wydaje się tu być zasadne ze
względu na fakt, iż kuracjusze w sprawozdawczości klasyfikowani są jako turyści.
J. Warszyńska, Funkcja turystyczna Karpat polskich, „Folia Geographica”, Series Geographica-Oeconomica,
Vol. XVIII, 1985, s. 97.
Postać wymienionych wskaźników zaprezentowano w wielu pracach zagranicznych takich autorów jak R. Baretje,
P. Deferta (Aspects economiques du tourisme, Paris 1972 i Le Taut de Fonction Touristique: mise au point et critique,
[w:] Les Cahiers du Tourisme. Aux-en-provence, Centre des Hautes Etudes Touristiques, Berne 1967, s. C-13), a także
w pracach polskich autorów E. Baran, B. Grzebyk (Uwarunkowania rozwoju turystyki na obszarach Podkarpacia
o niekorzystnych warunkach gospodarowania, [w:] Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia 9 (4), Bydgoszcz, Kraków,
Lublin, Olsztyn, Poznań, Siedlce, Szczecin, Warszawa, Wrocław 2010, s. 15–24), D. Chudy-Hyski (Ocena wybranych
uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej obszaru, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, nr 2/1/2006, PAN,
Kraków 2006) i wielu innych, w tym także w innych pracach autora jak np. Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcje
wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012.
W analizie wzięto pod uwagę wszystkie gminy uzdrowiskowe, ale do dalszych analiz wybrano 21 par gmin, dla
których uzyskano najlepsze wyniki podobieństw.
– 46 –
Grupa
Tabela 1. Zestawienie par gmin uzdrowiskowych i innych gmin turystycznych
Funkcja
turystyczna
(kod)
Augustów
u
1222
36 915
348
2 272
65 902
Ostróda
m
1122
48 844
415
2 143
67 327
Brześć Kujawski (Wieniec)
u
1111
11 305
151
363
6 005
Żerków
m
1111
10 575
170
341
6 446
Busko-Zdrój
u
1121
32 286
236
1 239
29 434
Wolsztyn
m
1121
29 614
250
970
25 369
Bystrzyca Kłodzka (Długopole)
u
1121
19 312
339
891
18 571
Koronowo
m
1121
23 685
412
1 260
19 558
Lądek-Zdrój
u
2222
8 556
117
906
21 084
Zawoja
m
2222
8 983
128
876
17 171
Niemcza (Przerzeczyn)
u
1121
5 891
72
162
3 782
Łączna
m
1121
5 282
62
150
4 639
Szczawno-Zdrój (Szczawno i Jedlina)
u
2223
5 601
15
365
11 977
Jaworze
m
1223
6 851
21
366
10 755
Krasnobród
u
2232
7243
127
1044
18827
Włoszakowice
m
2222
8 834
128
1 516
18 551
46 768
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Jednostka terytorialna
Liczba
ludności
(ogółem)
Pow.
w km2
Liczba
Liczba
miejsc
turystów
nocleg.
Nałęczów
u
2233
9 511
63
1 537
Podgórzyn
m
2232
7 860
83
1 681
34 647
Muszyna (Muszyna i Żegiestów)
u
2232
11 464
141
1 939
31 337
Witkowo
m
2222
13 609
185
1 672
24 054
Piwniczna-Zdrój
u
2232
10 505
126
1 678
38 381
Bukowina Tatrzańska
m
2232
12 678
132
1 266
50 311
Uście Gorlickie (Wysowa)
u
2131
6 334
287
1 092
17 310
Piecki
m
2131
7 848
314
1 019
23 881
Konstancin-Jeziorna
u
1111
23 805
79
329
8 447
Chełmno
m
1111
25 528
127
409
8 428
Horyniec-Zdrój
u
2121
4 900
203
567
5 240
Sorkwity
m
2121
4 585
185
518
5 087
Rymanów-Zdrój
u
1121
15 488
167
498
13 120
Sulejów
m
1121
15 926
188
698
13 795
Supraśl
u
1111
13 473
189
432
3 851
Lidzbark
m
1110
14 440
255
462
3 568
Goczałkowice-Zdrój
u
1221
6 415
47
305
4 637
Poraj
m
1111
10 533
57
301
4 850
Solec-Zdrój
u
2122
4 959
85
493
12 082
Pasym
m
2121
5 243
149
606
11 653
Gołdap
u
1111
19 776
362
616
9 431
Międzyrzecz
m
1111
24 886
315
643
11 461
2 021
Kamień Pomorski
u
0010
14 353
209
111
Mońki
m
0010
15 420
162
114
1 664
Połczyn-Zdrój
u
1111
15 867
344
422
8 702
Strzelce Krajeńskie
m
1111
17 358
319
444
7 262
Źródło: Opracowanie własne. Objaśnienia: u – uzdrowisko, m – inna gmina turystyczna.
– 47 –
Wyboru gmin dokonano na podstawie bazy danych charakteryzującej 1999 polskich
gmin turystycznych (tzn. takich, na obszarze których zaobserwowano występowanie turystów) utworzonej z danych GUS za rok 2009.
Warto również zauważyć znaczące podobieństwo gmin w każdej z 21 par zarówno
w zakresie czterech poszczególnych miar (turystycznych i pozaturystycznych), jak i zdefiniowania funkcji turystycznej każdego z obszarów. Rysunek 1 prezentuje odległości taksonomiczne każdej gminy uzdrowiskowej i podobnej do niej gminy turystycznej.
Rys. 1. Odległości taksonomiczne par gmin
Fig. 1. Taxonomic distance pairs of communes
W ten sposób utworzono dwie grupy gmin, które następnie zostaną porównane m.in.
ze względu na następujące kategorie społeczno-ekonomiczne:
• dochody gmin,
• wydatki gmin na turystykę,
• stopa bezrobocia,
• migracje wewnętrzne i zewnętrzne,
• działalność gospodarcza ogółem,
• działalność gospodarcza w sekcji PKD Hotele i restauracje,
• budownictwo.
– 48 –
4. Podobieństwa i różnice gmin uzdrowiskowych
i innych gmin turystycznych
Wybrane gminy uzdrowiskowe wykazują się dominacją funkcji uzdrowiskowej mierzonej trzema charakterystykami ruchu uzdrowiskowego, tj. odsetkiem liczby miejsc uzdrowiskowych, kuracjuszy i noclegów uzdrowiskowych. Średnia wartość tych wskaźników
przekracza 50% (zob. tab. 2).
Tabela 2. Analiza istotności różnic wartości średnich dla poszczególnych cech
obszarów gmin (część I)
1
2
3
Wskaźniki
charakteryzujące obszar gminy
(dane za rok 2009) – część I
Cechy
uzdrow.
Lp.
Kryteria
selekcji
5
6
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Inne wskaźniki
funkcji turyst.
8
Istotność
różnicy
p
p<0,05
Miejsca uzdrowiskowe/ogółem
54,7%
32,8%
-
-
-
-
51,8%
32,7%
-
-
-
-
Noclegi uzdrowiskowe/ogółem
70,7%
28,1%
-
-
-
-
13 521,9
8 823,3
15 170,6
10 576,0
0,6149
NS
NS
Powierzchnia
176,5
107,5
193,2
111,2
0,6417
Liczba miejsc noclegowych
822,0
608,5
831,2
567,1
0,8405
NS
17 948,0
16 349,8
17 641,8
16 382,2
0,9398
NS
NS
Liczba turystów
Wskaźniki funkcji
turyst.
7
Inne gminy
turystyczne
Średnia
±SD
Kuracjusze/ogółem
Ludność (ogółem)
4
Gminy
uzdrowiskowe
Średnia
±SD
Deferta
164,3
215,7
125,4
138,8
0,6689
Schneidera
156,9
128,2
140,7
119,8
0,6149
NS
1 174,9
1 020,5
445,5
437,1
0,0032
p<0,05
Baretje’a-Deferta
7,6
5,7
7,1
5,6
0,7059
NS
Gęstości bazy
6,8
6,8
5,7
5,2
0,7820
NS
127 600,3 109 234,4
53 109,1
47 268,1
0,0066
p<0,05
Charvata
Liczba udzielonych noclegów
8,4
5,4
3,0
1,0
0,0001
p<0,05
Stopień wykorzystania miejsc
44,8%
25,8%
15,8%
6,0%
0,0000
p<0,05
Liczba noclegów na jedno miejsce
163,7
94,2
57,7
21,8
0,0000
p<0,05
20,8
6,4
20,2
7,8
0,5294
NS
Średnia długość pobytu
Wskaźnik rozwoju bazy
Analizując poszczególne cechy obszarów wybranych gmin, zauważono, iż występuje istotna różnica między wartościami przeciętnymi w przypadku wskaźnika Charvata
(p=0,0032). Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż pozostałe wskaźniki funkcji turystycznej
nie wykazują różnic (p>0,05). Potwierdza to zatem jednorodność obu grup gmin nie tylko
w zakresie poszczególnych cech będących kryterium selekcji (tj. liczba ludności, miejsc
noclegowych i turystów oraz powierzchnia gminy), ale również ich wzajemnych relacji.
Interesujące są jednak istotności różnic wartości przeciętnych w zakresie liczby udzielonych noclegów (p=0,0066). Ponad dwukrotnie więcej udzielonych noclegów rejestruje
się w gminach uzdrowiskowych niż w innych gminach turystycznych. Jest to wynik tym
bardziej interesujący, że liczba gości odwiedzających uzdrowisko jest podobna, a zatem już
teraz można wysunąć wniosek, iż pobyty w uzdrowisku są zwykle dłuższe.
– 49 –
Oczywiście potwierdzają to również obliczenia, gdyż w gminach uzdrowiskowych średnia długość pobytu jest istotnie wyższa niż w innych gminach turystycznych (p=0,0001).
Charakterystyka pobytów uzdrowiskowych wiąże się zwykle z dłuższym pobytem (niż ma
to miejsce w przypadku pobytów turystycznych) i zazwyczaj ma związek z potrzebami leczniczymi. Analiza wykazała niemal trzykrotnie dłuższe pobyty w gminach uzdrowiskowych
(8,4 dnia) niż w innych gminach turystycznych (3 dni).
W gminach uzdrowiskowych zauważa się również istotnie wyższe wykorzystanie miejsc
noclegowych (p=0,0000). Tak znacząca istotność różnic wynika z ogromnej dysproporcji
w sprawności operacyjnej dotyczącej miejsc noclegowych. O ile w nieuzdrowiskowych
gminach turystycznych wskaźnik ten sięga średnio 15,8%, o tyle już w gminach uzdrowiskowych jest niemal trzykrotnie wyższy i przeciętnie wynosi 44,8%.
Znamienne jest zatem to, iż mimo tej samej powierzchni obszaru turystycznego oraz
liczby miejsc noclegowych, turystów i zaludnienia zauważa się istotne zróżnicowanie
w zakresie liczby udzielonych noclegów, średniej długości pobytu i stopnia wykorzystania miejsc noclegowych. Wskaźniki te są wyższe w uzdrowiskach, co wskazuje na istotny wpływ funkcji uzdrowiskowej (jako podfunkcji turystycznej) na charakter pobytów
w uzdrowiskach.
Porównanie gmin w zakresie dochodów i wydatków na turystykę oraz migracji i stopy
bezrobocia wykazało istotne zróżnicowanie jedynie w przypadku dochodów gmin. Dochody gmin uzdrowiskowych przypadające na 1 mieszkańca są przeciętnie o 25% wyższe niż
w porównywalnych gminach nieuzdrowiskowych (p=0,0003). Wynik ten dotyczy również
ogólnej tendencji uzyskiwanych dochodów w latach 2005–2009 (p=0,0013) (tab. 3).
Jeszcze większa różnica w uzyskiwanych dochodach zauważalna jest w przypadku
dochodów własnych porównywanych grup gmin (p=0,0275). Ponownie gminy uzdrowiskowe uzyskują znacząco wyższe dochody własne na 1 mieszkańca (choć nie potwierdza
tego pięcioletni trend dochodów).
Nie zauważa się jednak istotnych różnic w przeciętnych wydatkach, jakie ponoszą
gminy na turystykę w przeliczeniu na 1 mieszkańca ani w stopie bezrobocia czy wielkości
odsetka migracji wewnętrznych i zewnętrznych (p>0,05). Cechy te wykazują znaczące podobieństwo w zakresie wymienionych wskaźników.
Warto zauważyć, iż zróżnicowanie dochodów na 1 mieszkańca (p<0,05) współwystępuje wraz z nieistotną różnicą w przeciętnych wydatkach na turystykę na 1 mieszkańca porównywanych gmin (p>0,05). Trudno twierdzić, iż źródłem dochodów gmin uzdrowiskowych
jest głównie realizacja funkcji uzdrowiskowej, jednak wydaje się, że taka zależność jest
prawdopodobna, choć zapewne nie należy przypisywać jej wszystkich dochodów gminy.
Można przypuszczać, iż mimo porównywalnych wydatków gmin uzdrowiskowych i innych
gmin turystycznych, przeciętne dochody gmin uzdrowiskowych są zazwyczaj wyższe.
– 50 –
obszarów gmin (część II)
Lp.
Wskaźniki
(dane za rok 2009) – część II
19
20
na 1 mieszkańca (ogółem [zł])
Dochody gmin
18
21
22
na 1 mieszkańca (ogółem [zł])
23
24
27
28
29
Wydatki gmin na turystykę
25
26
na 1 mieszkańca (ogółem trend)
na 1 mieszkańca
(dochody własne [zł])
na 1 mieszkańca
(dochody własne trend)
na 1 mieszkańca
(ogółem średnia)
na 1 mieszkańca (wydatki
majątkowe ogółem [zł])
majątkowe ogółem średnia)
bieżące ogółem [zł])
bieżące ogółem średnia)
wydatki bieżące jednostek
budżetowych (ogółem [zł])
budżetowych (ogółem średnia)
Gminy
uzdrowiskowe
Średnia
±SD
Inne gminy
turystyczne
Średnia
±SD
Istotność różnicy
p
p<0,05
3 067,0
665,6
2 453,5
228,2
0,0003
p<0,05
269,0
113,5
175,5
112,2
0,0013
p<0,05
4 871,4
15 256,8
994,6
248,9
0,0275
p<0,05
875,0
3 325,8
87,8
38,1
0,1207
NS
54,8
102,6
14,1
14,2
0,5588
NS
28,1
47,3
14,9
20,9
0,7950
NS
62,4
110,4
20,8
12,0
0,7237
NS
40,5
62,1
24,3
31,3
0,8939
NS
4,0
8,3
6,6
7,9
0,2312
NS
2,8
6,6
6,4
7,7
0,0794
NS
53 162,8 116 346,2
71 328,1 121 225,4
0,6438
NS
39 954,0
91 634,3
69 880,9 101 587,0
0,1500
NS
ogółem na 1 km2
3 695,3
7 431,5
1 605,5
2 577,0
0,4194
NS
31
majątkowe ogółem na 1 km2
4 363,0
8 148,5
2 071,7
3 282,5
0,2976
NS
32
bieżące ogółem na 1 km2
254,1
405,2
421,6
549,8
0,3284
NS
33
budżetowych na 1 km2
190,6
335,4
331,5
501,8
0,7237
NS
34
Bezrobocie (ogółem [%])
9,3%
3,0%
9,6%
4,1%
0,7842
NS
35
Bezrobocie (ogółem średnia)
10,5%
3,4%
10,1%
4,1%
0,7342
NS
Bezrobocie (mężczyźni [%])
9,2%
2,9%
8,7%
3,5%
0,5973
NS
Bezrobocie (mężczyźni średnia)
9,6%
3,0%
8,4%
3,3%
0,2794
NS
Bezrobocie (kobiety [%])
9,4%
3,3%
10,6%
5,0%
0,5573
NS
11,5%
4,0%
12,0%
5,1%
0,9900
NS
36
37
38
Stopa bezrobocia
30
Bezrobocie (kobiety średnia)
40
Zameldowani ogółem %
1,2%
0,5%
1,2%
0,5%
1,0000
NS
Wymeldowani ogółem %
1,2%
0,3%
1,1%
0,4%
0,6327
NS
Saldo ogółem %
0,1%
0,6%
0,1%
0,6%
0,9799
NS
41
42
Migracje
39
Źródło: Opracowanie własne. Objaśnienia: określenie „średnia” oznacza wartość przeciętną z lat 2004–2009.
– 51 –
obszarów gmin (część III)
Lp.
Wskaźniki
(dane za rok 2009) – część III
43
44
45
46
47
48
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
– 52 –
Działalność gospodarcza ogółem i w sekcji PKD Hotele i restauracje
49
Działalność gospodarcza ogółem
(ogółem [jed. gosp.])
(ogółem średnia)
(sektor publiczny [jed. gosp.])
(sektor publiczny średnia)
(sektor prywatny [jed. gosp.])
(sektor prywatny średnia)
Działalność gospodarcza
w sekcji PKD Hotele i restauracje
(ogółem [jed. gosp.])
(ogółem średnia)
(sektor publ. [jed. gosp.])
(sektor publ. średnia)
(sektor pryw. [jed. gosp.])
(sektor pryw. średnia)
Liczba jedn. gosp. ogółem na
100 mieszk.
Liczba publicznych jedn. gosp.
ogółem na 100 mieszk.
Liczba prywatnych jedn. gosp.
Liczba jedn. gosp. w PKD Hotele
i restauracje na 100 mieszk.
Liczba publicznych jedn. gosp.
w PKD Hotele i restauracje na
100 mieszk.
Liczba prywatnych jedn. gosp.
w PKD Hotele i restauracje na
100 mieszk.
Odsetek PKD Hotele i restauracje
w ogółem
prywatne w ogółem
publiczne w ogółem
Gminy
uzdrowiskowe
Średnia
±SD
Inne gminy
turystyczne
Średnia
±SD
p
p<0,05
1 319,9
986,8
1 323,6
1 063,6
0,9198
NS
1 299,2
966,0
1 309,6
1 068,4
1,0000
NS
54,6
43,0
44,6
41,3
0,2965
NS
57,4
46,8
48,6
48,9
0,2907
NS
1 265,2
955,3
1 279,0
1 024,9
0,8999
NS
1 241,9
931,6
1 261,0
1 023,6
0,9599
NS
86,5
72,3
86,8
73,6
0,9896
NS
85,7
71,5
85,0
67,1
0,9599
NS
1,2
0,8
1,2
1,0
0,8728
NS
1,1
0,6
1,3
1,2
0,9485
NS
86,2
71,8
86,4
73,1
0,9896
NS
85,4
71,1
84,6
66,5
0,9398
NS
9,5
3,3
8,5
2,6
0,2472
NS
0,4
0,2
0,3
0,1
0,0137
p<0,05
9,1
3,2
8,2
2,5
0,3391
NS
0,6
0,3
0,6
0,2
0,7444
NS
0,0
0,0
0,0
0,0
1,0000
NS
0,6
0,3
0,6
0,2
0,7642
NS
0,1
0,0
0,1
0,0
0,5060
NS
0,0
0,0
0,0
0,0
0,8728
NS
0,1
0,0
0,1
0,0
0,4573
NS
Gminy
uzdrowiskowe
Średnia
±SD
Inne gminy
turystyczne
Średnia
±SD
Lp.
Wskaźniki
(dane za rok 2009) – część III
64
Budynki nowe oddane do użytkowania ogółem (ogółem [bud.])
35,9
36,3
45,4
65
Budynki nowe oddane do użytkowania ogółem (ogółem średnia)
38,0
35,4
66
Budynki nowe oddane do użytkowania ogółem (mieszkalne
[bud.])
27,5
67
Budynki nowe oddane do użytkowania ogółem (mieszkalne średnia)
68
69
p<0,05
29,8
0,1176
NS
48,3
30,2
0,0826
NS
31,2
35,5
23,2
0,0645
NS
29,2
30,2
34,2
21,3
0,0919
NS
Budynki nowe oddane
do użytkowania (budownictwo
indywidualne) (ogółem [bud.])
30,4
28,0
41,1
28,8
0,1074
NS
Budynki nowe oddane
indywidualne) (ogółem średnia)
34,8
31,1
44,9
28,0
0,0872
NS
Budynki nowe oddane
indywidualne) (mieszk. [bud.])
25,1
24,5
35,7
22,9
0,0604
NS
71
Budynki nowe oddane
indywidualne) (mieszk. średnia)
26,7
25,5
33,0
21,2
0,1516
NS
72
Budynki oddane do użytkowania
0,2
0,2
0,3
0,1
0,0432
p<0,05
73
Budynki mieszkalne oddane
do użytkowania na 100 mieszk.
0,2
0,2
0,3
0,1
0,0592
NS
74
Budynki oddane do użytkowania
ogółem (budownictwo
indywidualne) na 100 mieszk.
0,2
0,2
0,3
0,2
0,0527
NS
75
Budynki mieszkalne oddane do
użytkowania (bud. indywidualne)
na 100 mieszk.
0,2
0,2
0,3
0,1
0,0659
NS
70
Budownictwo
p
Źródło: Opracowanie własne. Objaśnienia: określenie „średnia” oznacza wartość przeciętną z lat 2004–2009.
Analizie poddano również inne cechy charakteryzujące poszczególne gminy, szczególnie w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej w dziale Hotele i restauracje zgodnie
z Polską Klasyfikacją Działalności. Porównanie analizowanych miar wykazało nieistotne
różnice w wartościach przeciętnych poszczególnych wielkości. Istotne różnice występowały
jedynie incydentalnie w przypadku liczby publicznych jednostek gospodarczych ogółem
przypadających na 100 mieszkańców gminy (p=0,0137) oraz liczbie budynków mieszkalnych oddanych do użytku na 100 mieszkańców (p=0,0432). O ile w przypadku liczby
prowadzonych działalności wyższa wartość wskaźnika wystąpiła w uzdrowiskach, o tyle
w przypadku liczby oddanych budynków kierunek zmian jest odwrotny. To w gminach
nieuzdrowiskowych rejestruje się więcej oddanych budynków (nie tylko mieszkalnych
i nie tylko nowych).
– 53 –
Ogromna przewaga występujących (w tab. 4) nieistotności statystycznych między
przeciętnymi wartościami poszczególnych wskaźników wskazuje na brak różnic między
gminami uzdrowiskowymi i innymi gminami turystycznymi, przynajmniej pod względem
prowadzonej działalności (szczególnie w dziale PKD Hotele i restauracje) oraz w zakresie
inwestycji budowlanych.
5. Podsumowanie
Współczesne uzdrowiska to polifunkcyjne ośrodki turystyczne, w których nie zawsze dominującą grupą społeczną są kuracjusze podlegający leczeniu uzdrowiskowemu
(tj. pacjenci Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego), ale często przewagę stanowią turyści uzdrowiskowi (przybywający do uzdrowiska w pełni z własnej inicjatywy dla realizacji
własnych celów). Nie zmienia to jednak charakteru miejscowości, gdyż nadal jej nadrzędną rolą wobec społeczeństwa jest poprawa stanu zdrowia gościa uzdrowiskowego poprzez
realizację tzw. funkcji uzdrowiskowej.
Funkcja uzdrowiskowa obszaru to działalność społeczno-ekonomiczna prowadzona
w uzdrowisku, która jest skierowana na obsługę turystów uzdrowiskowych i kuracjuszy,
oraz którą uzdrowisko spełnia w systemie gospodarki narodowej i ochrony zdrowia. Warto
dodać, iż funkcja uzdrowiskowa polega na świadczeniu specyficznych usług turystycznych
i specyficznych usług medycznych, które dzięki swojemu połączeniu nadają produktowi
uzdrowiskowemu cechę wyjątkowości.
Interdyscyplinarność funkcji uzdrowiskowej oraz jej wyjątkowość wśród innych funkcji turystycznych obszaru najczęściej czyni ją kluczową również wówczas, gdy statystyki
wskazują na przewagę turystów uzdrowiskowych nad kuracjuszami. Wydaje się również,
iż często stanowi ona zarazem główny czynnik miastotwórczy obszaru gminy uzdrowiskowej. Mimo to nadal pozostaje funkcją podrzędną wobec funkcji turystycznej, gdyż kuracjusz
jest zarazem turystą. Tym samym można powiedzieć, iż rozwój funkcji uzdrowiskowej stymuluje jednocześnie ekspansję turystyczną i gospodarczą obszaru, co potwierdzają także
wnioski z przedstawionych w pracy badań.
Uzupełniając zatem wymienione w pracy eufunkcje realizacji funkcji uzdrowiskowej,
można do nich dodać wyższe dochody gmin uzdrowiskowych przy podobnych wydatkach
na turystykę, jakie ponoszą uzdrowiska w porównaniu z innymi gminami turystycznymi.
Znacząco wyższe są również podstawowe zmienne charakteryzujące ruch turystyczny.
Zauważa się dłuższe pobyty w uzdrowiskach niż w innych miejscowościach turystycznych,
a także więcej sprzedanych osobonoclegów oraz lepsze wykorzystanie posiadanego potencjału. Nie zauważa się natomiast różnic w wielkości i kierunku migracji, wysokości stopy
bezrobocia, ekspansji budowlanej ani wielkości prowadzonej działalności gospodarczej
(również w zakresie hotelarstwa i gastronomii).
– 54 –
Literatura
Agarwal S., The resort cycle and seaside tourism: an assessment of its applicability and validity, „Tourism
Management” 1997, Vol. 18, s. 65–73.
Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wyd. Albis, Kraków 2000.
Baran E., Grzebyk B., Uwarunkowania rozwoju turystyki na obszarach Podkarpacia o niekorzystnych
warunkach gospodarowania, [w:] Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia 9 (4), Bydgoszcz,
Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Siedlce, Szczecin, Warszawa, Wrocław 2010, s. 15–24.
Baretje R., Defert P., Aspects economiques du tourisme, Paris 1972.
Brougham J. E., Butler R. W., The applicability of the asymptotic curve to the forecasting of tourism
development, Paper presented to the Research Workshop, Travel Research Association 4th Annual Conference, Quebec, July 1972.
Butler R. W., The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources,
„The Canadian Geographer”, 24 (1), 1980, s. 5–12.
Chmielewski J., Podstawowe problemy planowania przestrzennego obszarów odnowy i rozwoju sił człowieka, Problemy Uzdrowiskowe, z. 1, cz. 1, 1968.
Chorabik T., Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie krakowskim, Komunikaty Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 6, Kraków 1938.
Chudy-Hyski D., Ocena wybranych uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej obszaru, „Infrastruktura
i Ekologia Terenów Wiejskich”, nr 2/1/2006, PAN, Kraków 2006.
Ciężkowski M., Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie stanisławowskim, Komunikaty Studium
Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 19, Kraków 1939.
Defert P., Le Taut de Fonction Touristique: mise au point et critique, [w:] Les Cahiers du Tourisme. Auxen-provence, Centre des Hautes Etudes Touristiques, Berne 1967, s. C-13.
Derek M., Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce, rozprawa doktorska (maszynopis powielany), Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa 2008.
Dryglas D., Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
Dziedzic E., Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, SGH, Monografie
i opracowania, nr 442, Warszawa 1998.
Feliński R., Miasta, wsie, uzdrowiska w osiedleńczej organizacji kraju, Nasza Księgarnia S.A., Związek
Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 1935.
Filipowicz Z., Lecznictwo i turystyka w uzdrowiskach, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1964.
Fischbach J., Funkcja turystyczna jednostek przestrzennych i program jej badania, [w:] Funkcja turystyczna, Acta Universitatis Lodziensis, „Turyzm” 5/1989, s. 14.
Graf P., Freizeitverhalten und Freizeitinfrastrukturen im deuschen Alpenraum, [w:] Geographische Strukturen und Prozessablaufe im deuschen Alpenraum, Muncher Studien zur Sozial- und Wirtschaftsgeographie, Bd. 26, Kalimunz/Regensburg 1984, s. 133–134.
Groch J., Badania diagnostyczne uzdrowisk polskich z zastosowaniem metod wielowymiarowej analizy
porównawczej, Rozprawy habilitacyjne nr 220, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1991.
Hadzik A., Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, AWF Katowice 2011.
Hahn H., Boppard/Oberer Mittelrhein: Das Kneipp- und Mineralheilbad im Spannungsfeld unterschiedlicher Fremdenverkehrsarten, Ferd. Dummlers Verlag, Bonn 1983, s. 1–176.
Jagusiewicz A., Turystyka uzdrowiskowa, Instytut Turystyki, Warszawa 2006.
Jamot Ch., L’organisation du quartier central des villes thermales francaises (d’apres l;exemple d’Aixles-Bains), Revue de Geographie Alpine, T. LXIII, Vol. 1, Grenoble 1975, s. 491–509.
Jędrzejczyk I., Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. Śląsk, Katowice 1995.
Jędrzejczyk I., Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich, Wyd. AWF w Katowicach, Katowice 2002.
– 55 –
Kawecka J., Badania nad frekwencją kuracjuszy w uzdrowiskach wschodniokarpackich, Prace Studium
Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, T. II, Vol. II, Kraków 1937.
Kornak A. S., Jak gospodarować w regionach, gminach, miejscowościach turystycznych i uzdrowiskowych, Comer, Toruń 1997.
Kornak A. S., Turystyka i uzdrowiska w gospodarce gmin i powiatów, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, Gdańsk 2002.
Kornak A. S., Vademecum strategii i działań operacyjnych w turystyce i uzdrowiskach, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław 2002.
Kowalczyk A., Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2002.
Kowalczyk A., Transformacja uzdrowiska w wielofunkcyjny ośrodek turystyczny – przykład Mariańskich
Łaźni (Czechy), [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych,
E. Rydz (red.), Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk 2005, s. 11–21.
Kozak M., Turystyka i polityka turystyczna a rozwój: między starym a nowym paradygmatem, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.
Kozłowska-Szczęsna T., Stan badań klimatu i bioklimatu uzdrowisk polskich, Wyd. PAN, Warszawa
2000.
Krasiński Z., Cykle życia uzdrowisk: od narodzin po…, Agencja Wydawnicza „Patan-Press”, Kołobrzeg
2004.
Krasiński Z., Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości i Holding
Edukacyjny Paweł Pietrzyk, Poznań i Wrocław 2001.
Lawrence H. W., Southern Spas: Source of the American Resort Tradition, „Landscape”, Vol. 27, No. 2,
Berkeley, California 1983, s. 1–12.
Leardi E., La funzione turistica: i centri idrominerali italiani, Bolletino della Societa Geografica Italiana,
Ser. X, Vol. VII, Roma 1978, s. 679.
Leitner W., Grundlagenfaktoren, Struktur und Ekonomische Bedeutung des Tourismus im Gasteiner Tal
aus der Sicht der Wirtschafts- und Sozialgeographie (Infrastruktur einer Fremdenverkehrslandschaft), Geographie, 1980.
Lentacker F., Espaces et founctions d’une station touristique. Les cas d’Aix-les-Bains, [w:] Recherches
de Geographie rurale: homage au Professeur Frans Dussart, Bulletin Societe de Geographie
de Liege, Vol. 2/1979, s. 81–86.
Leszczycka W., Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie pomorskim w sezonie letnim 1938, Komunikaty Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 16, Kraków 1939.
Leszczycki S., Podhale jako region uzdrowiskowy. Rozważania z geografii turyzmu, Prace Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, T. I, Vol. I, Kraków 1937.
Leszczycki S., Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w Polsce, „Turyzm Polski”, nr 1–2, Kraków 1938.
Leszczycki S., Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, „Turyzm Polski”, nr 9, Kraków 1939, s. 111–118.
Lewandowska A., Turystyka uzdrowiskowa: materiały do studiowania, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007.
Maier J., Troeger-Weiss G., Touristische Entwicklung und staatlicher Einfluss. Das Beispiel der Heilbader
in Bayern zwischen 1975 und 1985, Zeitschrift fur Wirtschaftsgeographie, z. 3–4/1987.
Matczak A., Funkcja wypoczynkowa strefy podmiejskiej Łodzi, maszynopis niepublikowany, Zakład Geografii Miast i Turyzmu, UŁ, Łódź 1982, s. 6.
Molnar E., Mihail M., Maier A., Types de localites touristiques dans la Republique Socialiste de Roumanie,
Revue Roumanie Geologie, Geophisique et Geographie, Geographie, T. 20, Bucuresti 1976.
Pencakowska W., Zdrojowiska. Kształtowanie struktury przestrzennej w koncepcji zespołów rekreacyjnych,
Architektura, z. 35, Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr 3, 1978, s. 1–112.
Pietrusky U., Raumgestaltung und Wirtschaftsbelebung durch Thermalbader. Das Beispiel von Ostniederbayern, Geographische Rundschau, z. 8, 1981, s. 324–331.
Ponikowska I., Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych, Branta, Bydgoszcz 1996.
– 56 –
Ponikowska I., Kompendium balneologii: rekomendacje krajowego konsultanta, Wyd. Adam Marszałek,
Toruń 2004.
Serrano J., Martinez M., Los balnearios de aguas termales en la Region de Murcia. Una actividad
con proyeccion turistica poco desarroliada pero con posibilidades de crecimiento, Asociacion Espaniola de Ciencia Regional, XIII Reunion de Estudios Regionales, Santander, 28–30
de Octubre 1987.
Singh T. V., Singh S., Tourism and the Himalayan Tribes – Searching for sustainable development options for the Bhotias of the Bhyundar Valley, [w:] Contemporary issues in tourism development,
D. G. Pearce, R. W. Butler (red.), Routledge, London and New York 2005, s. 192–210.
Stenzel M., Kurwesen und Fremdenverkehr am Beispiel von drei oberosterreichischen Gemeinden, Oberosterreichische Heimatblatter, z. 3/1987, s. 236–262.
Szromek A. R., Cykliczność rozwoju uzdrowisk na przykładzie uzdrowisk polskich, [w:] Uzdrowiska
i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia, Kraków 2010,
s. 17–40.
Szromek A. R., Kapczyński A., Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years
1949–2006, „Tourism Management”, Vol. 29, 2008, s. 1035–1037.
Szromek A. R., Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej,
Wyd. Politechnika Śląska, Gliwice 2012.
Telfer D. J., Tourism and regional development Issues, [w:] Tourism and development. Concepts and Issues, R. Sharpley, D. J. Telfer (red.) Aspects of tourism 5, Channel View Publications, Clevedon,
Buffalo, Toronto 2004, s. 112–148.
Turystyka uzdrowiskowa w gospodarce regionu i kraju, T. Iwanek (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Zarządzania „Edukacja”, Wrocław 2006.
Turystyka uzdrowiskowa: stan i perspektywy, M. Boruszczak (red.), WSTiH oraz O.W.S. „Bałtyk” Jastrzębia Góra - Gdańsk 1999.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005 Nr 167, poz.1399).
Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia, Kraków 2010.
Uzdrowiskowy produkt turystyczny, T. Burzyński (red.), Centrum Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Departament Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Kraków
1998.
Vystoupil J., Cestovni ruch a rekreace v lazenskem prostredi Luhacovic (Geograficka studie lazenske
problematiky Luhacovic), Czechsłowacka Akademia Nauk, Brno 1977.
Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1979.
Warszyńska J., Funkcja turystyczna Karpat polskich, „Folia Geographica”, Series Geographica-Oeconomica, Vol. XVIII, 1985, s. 97.
Wightman D., Wall G., The Spa Experience at Radium Hot Springs, „Annals of Tourism Research”,
Vol. 12. 1985, s. 393–416.
Wyrzykowski J., Współczesne modele turystyki uzdrowiskowej w kontekście zrównoważonego rozwoju,
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego UW, Wrocław 2007.
– 57 –
Zygmunt Kruczek
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA
UZDROWISK KARPACKICH
Streszczenie: W artykule przedstawiono tradycje historyczne rozwoju uzdrowisk położonych w regionie
karpackim (40% uzdrowisk statutowych Polski). Dokonano także oceny ich atrakcyjności dla różnych
form turystyki. Uzdrowiska karpackie stały się obecnie wielofunkcyjnymi miejscowościami turystycznymi, atrakcyjnymi dla różnych form turystyki aktywnej (piesza górska, narciarska, kajakowa, żeglarska,
rowerowa), biznesowej, wypoczynkowej oraz krajoznawczej. Są odwiedzane przez turystów krajowych
i zagranicznych w ramach wyjazdów urlopowych i weekendowych. Same uzdrowiska stały się atrakcjami turystycznymi zarówno ze względu na zaliczane już do zabytków obiekty (pijalnie, deptaki, wille), jak
i odbywające się tu wydarzenia kulturalne, sportowe i inne.
Słowa kluczowe: uzdrowisko, Karpaty, tradycje, atrakcyjność, atrakcje.
TOURIST ATTRACTIVENESS OF CARPATHIAN SPAS
Abstract: The article presents the historical traditions of the development of spas located in the Carpathian
region (40% statutory Polish health resorts). There was also made an assessment of their attractiveness
for different forms of tourism. Carpathian Spas have become multi-functional tourist towns, attractive for
various forms of active tourism (mountain hiking, skiing, canoeing, sailing, cycling), business, leisure and
sightseeing. They are visited by domestic and foreign tourists in the holiday and weekend trips. Same spas
have become tourist attractions because they are already included in the historical buildings (promenades,
villas) and held there cultural events, sports and more.
Keywords: spa, Carpathians region, tradition, attractiveness, attraction
1. Wprowadzenie
Uzdrowiska, zwłaszcza zlokalizowane w regionach turystycznych, są atrakcyjnymi
miejscami dla różnych form turystyki. W artykule, na przykładzie uzdrowisk zlokalizowanych w Karpatach, pokazano atrakcyjność tych miejscowości dla różnorodnych form
turystyki. Same przy tym, zgodnie z dalej zaprezentowaną definicją, są atrakcjami turystycznymi. Funkcje turystyczne miejscowości uzdrowiskowych celowo zaprezentowano
w odniesieniu do jednego z najbardziej atrakcyjnych regionów turystycznych Polski, jakim
są Karpaty. W tej części kraju zlokalizowanych jest 40% statutowych uzdrowisk Polski
związanych geologicznie ze strefą górską Karpat. W trójce gmin uzdrowiskowych, w których udzielono najwięcej noclegów, na drugim i trzecim miejscu znalazły się uzdrowiska
– 59 –
Zygmunt Kruczek – Atrakcyjność turystyczna uzdrowisk karpackich
karpackie – Krynica i Ustroń. W tabeli 1 zestawiono 18 uzdrowisk statutowych, wymieniono również w opisowej części wiele miejscowości klimatycznych i takich, na które zostały
rozciągnięte przepisy uzdrowiskowe. Wskazano na tradycje wyjazdów do karpackich zdrojów i współczesne procesy kształtowania w tym regionie nowoczesnych kurortów. Tradycja
i nowoczesność mają również duże znaczenie dla podniesienia atrakcyjności analizowanych
kurortów, przede wszystkim dla turystyki krajoznawczej. W karpackich uzdrowiskach rozwinięta jest infrastruktura umożliwiająca rozwój różnych form turystyki aktywnej (piesza
górska, narciarska, rowerowa, w niektórych turystyka wodna), krajoznawczej czy biznesowej. W odniesieniu do tej ostatniej znakomitym przykładem jest corocznie organizowane Forum Ekonomiczne w Krynicy-Zdroju. Bliskość wielkich miast, takich jak Kraków,
aglomeracja śląska, Rzeszów, Bielsko-Biała, Tarnów powoduje, że uzdrowiska karpackie
stały się celem wyjazdów weekendowych. Wiele uzdrowisk jest także miejscem zarówno
recepcji, jak i emisji turystyki zagranicznej. W Krynicy-Zdroju spotkać można turystów nie
tylko z Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji, ale i z Ukrainy czy Rosji. Z kolei przebywający
w kurortach kuracjusze wyjeżdżają w ramach wycieczek fakultatywnych na Słowację, do
Budapesztu, Lwowa, Pragi. W rezultacie miejscowości uzdrowiskowe stały się wielofunkcyjnymi, atrakcyjnymi dla różnych form turystyki ośrodkami.
2. Karpackie uzdrowiska – powstanie, tradycje, specyfika
Udokumentowana tradycja wykorzystania wód mineralnych w polskich Karpatach sięga
XVI w. Iwonicz jako miejsce wskazane do leczenia m.in. gośćca wymieniał już w 1578 r.
Wojciech Oczko, nadworny lekarz króla Stefana Batorego1. Inny znakomity lekarz tego
okresu, Erazm Sykstus, zachwycał się Szkłem, położonym między Jarosławiem a Lwowem,
podając sposoby używania w nim wód mineralnych i kąpieli błotnych. Pod koniec XVI w.
leczył się tam Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką – możliwe, że kąpielowe zainteresowania magnata pozostawały w związku z jego podróżą do Ziemi Świętej i Egiptu, gdzie niewątpliwie zetknął się z podobnymi praktykami. Później często jeździł do Szkła król Władysław IV, szukając leku na podagrę i otyłość, a szczególnie upodobał sobie to miejsce Jan
III Sobieski, który miał swoją rezydencję w pobliskim Jaworowie.
Lata późniejsze przyniosły zainteresowanie innymi, znanymi od dawna miejscowej
ludności, zdrojami mineralnymi. Krynicę spopularyzował sądecki komisarz Franciszek Stix
von Saunbergen w 1793 r., a sławę w drugiej połowie XIX w. przyniosły jej działania Józefa
Dietla, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórcy naukowej balneologii i wskrzesiciela
uzdrowisk karpackich. Dietl przeprowadził badania nad leczniczymi wartościami źródeł
1
Z. Kruczek, Z dziejów polskich uzdrowisk. From the history of polish spas. Aus der Gesichte den polnischen Kurort,
[w:] Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex, Bydgoszcz 2008, s. 15–20.
– 60 –
krynickich, ustalając metody leczenia. Założył on wspólnie z Edwardem Korczyńskim
komisję balneologiczną w Krakowie. Rozwój Krynicy w owych latach ilustrują liczby:
w 1800 r. leczyło się w niej 70 osób, w 1850 r. zaledwie 131, w 1880 r. liczba kuracjuszy
wzrosła do 3000 osób, by w 1811 r., po otwarciu linii kolejowej z Muszyny, dojść do 11 000.
Warto wymienić tutaj również sąsiedni Żegiestów-Zdrój, gdzie za sprawą Jakuba Medweckiego powstały już w 1846 zaczątki zdrojowiska konkurującego z Krynicą o miano najlepszego karpackiego kurortu. W latach 80. XIX w. liczba kuracjuszy w Żegiestowie-Zdroju
przekroczyła 1000 osób2.
Podobną karierę zrobiła Szczawnica rozbudowana i urządzona przez rodzinę Szalayów.
Do stałego repertuaru tutejszych rozrywek zaliczano m.in. spływ Dunajcem z pochodniami
oraz występy kapeli cygańskiej w węgierskiej csardzie. Tempo rozwoju Szczawnicy było
imponujące, w 1847 r. gościło tam 49 kuracjuszy, a w 1865 r. było ich już blisko 3000.
Szczawnica była odwiedzana przez znakomitych gości aż do zdetronizowania jej przez
Zakopane. Do zmniejszenia popularności Szczawnicy w XX w. przyczynił się m.in. brak
dojazdu kolejowego (posługiwano się dyliżansami). Dopiero wprowadzenie komunikacji
autobusowej udostępniło to uzdrowisko i spowodowało jego rozkwit najpierw w latach
trzydziestych, a następnie już po II wojnie światowej.
Początek rozwoju Zakopanego nastąpił dzięki odkryciu źródeł mineralnych w Jaszczurówce. Jednym z celów ówczesnych podróży była podtatrzańska, węgierska wtedy Orawica, która również posiadała swój jasterikowy pramen (jaszczurcze źródło). Przez kilka lat
losy przyszłej stolicy północnego Podtatrza były niepewne. Zakopane było łatwiej dostępne
i ostatecznie około 1850 r. zdystansowało swoją konkurentkę. Tytus Chałubiński, który od
1873 r. zaczął przyjeżdżać do Zakopanego, urzeczony pięknem Tatr i przekonany o leczniczej skuteczności tutejszego klimatu stał się jego gorącym orędownikiem. W ciągu półwiecza Zakopane stało się początkowo letnią, a później i zimową stolicą Polski, dominując
popularnością nad wszystkimi uzdrowiskami i letniskami. W ciągu kilkunastu lat wyrosły
w Zakopanem dziesiątki willi i pensjonatów, a mimo niedogodności podróży (trzeba było
podróżować furmanką najpierw z Krakowa, a później już z Chabówki) bywali tu wszyscy,
którzy w owych czasach mieli coś do powiedzenia w polskiej kulturze, nauce i polityce.
Wystarczy wymienić choćby Adama Asnyka, Kazimierza Przerwę-Tetmajera czy Franciszka
Nowickiego. Później Tatry i Zakopane zauroczyło Stefana Żeromskiego, Jana Kasprowicza, Stanisława Witkiewicza, Stanisława Przybyszewskiego, rezydował tu nawet w latach
1913 – 1914 Włodzimierz Iljicz Lenin. W Zakopanem do dyspozycji gości stały liczne zakłady lecznicze i wille, z zakładem dr. Andrzeja Chramca na czele. Mogli też oni korzystać
z kąpieli na Jaszczurówce, gdzie w ciągu roku sprzedawano 6 000 biletów.
2
Z. Kruczek, Wykorzystanie cyklu Butlera do interpretacji rozwoju uzdrowisk na przykładzie Żegiestowa-Zdroju, [w:]
Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Monografia nr 5, Proksenia, Kraków
2010, s. 45 i dalsze.
– 61 –
Podobną rolę jak Chałubiński w przypadku Wisły odegrał Bogumił Hoff głoszący
jej piękno i urok. Coraz baczniejszą uwagę w połowie XIX w. zaczęto zwracać również
na działanie klimatu, w tym też okresie powstawały pierwsze stacje klimatyczne. Jeszcze
w 1886 r. wymieniane wśród nich były Zakopane, Szczawnica i zapomniane dziś Kulaszne
na ziemi sanockiej, znane niegdyś z kuracji żętycowych.
Celem naukowo-lekarskiego przygotowania uzdrowisk powołano w 1905 r. w Krakowie Polskie Towarzystwo Balneologiczne łączące działalność kilku podobnych organizacji
rozbiorowej Polski. Właściciele uzdrowisk z inicjatywy hr. Jana Potockiego z Rymanowa
utworzyli w 1910 r. Związek Uzdrowisk Polskich z siedzibą początkowo we Lwowie, a następnie w Warszawie. Zachęcano społeczeństwo do leczenia się w rodzimych uzdrowiskach
i w tym celu sporządzane były „czarne listy” Polaków kurujących się w uzdrowiskach niemieckich i austriackich. Uroki Krzeszowic i zalety kąpieli w siarczanowych wodach tego
kurortu zachwalał poeta Konstanty Majeranowski:
Niech sobie inni jadą za granicę
Skutkiem uprzedzeń albo cudzej rady
Dla nas Krakowian lepsze Krzeszowice
Niż Akwizgrany, Trenczyny, Karlsbady.
Wyjazdy do zdrojów stały się elementem życia obyczajowego epoki, zwłaszcza kręgów dobrze sytuowanych3.
Po odzyskaniu niepodległości, mimo kryzysów gospodarczych, nastąpił szybki rozwój uzdrowisk i wzrost frekwencji kuracjuszy. W 1922 r. wydano pierwszą polską ustawę
uzdrowiskową, znowelizowaną w 1928 r., która określiła warunki porządkowania gospodarki uzdrowiskowej, przede wszystkim w zakresie inwestycji komunalnych. Rozbudowano m.in. Truskawiec słynny wodą leczniczą „Naftusia”, modny stał się Żegiestów, Wisłę
odwiedzał prezydent Ignacy Mościcki. Powstały w Karpatach nowe uzdrowiska Muszyna i Piwniczna. Wpływ na politykę uzdrowiskową zaczęły mieć Kasa Chorych i Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, którego pierwsze sanatoria powstały w Krynicy i Iwoniczu oraz
w uzdrowiskach klimatycznych: Zakopanem i Bystrym. Znaczną przeszkodę dla rozwoju
uzdrowisk stanowiła ich sezonowość: z uzdrowisk górskich korzystano wyłącznie latem
przez 4–5 miesięcy, jedynie Zakopane dzięki rozwojowi turystyki i sportu miało sezony
letni i zimowy, ale frekwencja i tak w znacznej mierze zależała od aury.
Druga wojna światowa przyniosła olbrzymie zniszczenia uzdrowiskom, których sanatoria służyły jako szpitale i ośrodki rekonwalescencji dla żołnierzy okupanta. Wycofująca
się armia niemiecka oraz nadchodząca radziecka niszczyły urządzenia lecznicze i wywoziły
3
Z. Kruczek, A. Weseli, Uzdrowiska karpackie, KAW, Kraków 1987, s. 12.
– 62 –
sprzęt, dlatego wiele uzdrowisk zaczynało swą działalność w pensjonatach pozbawionych
łóżek, ze spalonymi zakładami przyrodoleczniczymi i nieliczną też kadrą fachowców.
W wyniku przesunięcia granic na utraconych kresach wschodnich pozostały liczne karpackie uzdrowiska i stacje klimatyczne, chociażby Truskawiec, Morszyn, Niemirów, Jaremcze czy Burkut. Podstawą przemian było bezprawne upaństwowienie większości uzdrowisk
i włączenie leczenia w nich do systemu bezpłatnej opieki zdrowotnej. „Wyjazdy do wód”
przestały być przywilejem nielicznych grup społecznych.
Wznoszenie coraz większej liczby nowych obiektów sanatoryjnych, budowanych zwłaszcza ze środków finansowych zakładów pracy i związków zawodowych, rozpoczęło się w latach 70. XX w. Niewielkie uzdrowisko borowinowe Ustroń zamieniono w wielkie uzdrowisko
klimatyczno-solankowe, powstała dzielnica zdrojowa w Polańczyku. Później ograniczenia
lecznictwa socjalnego zmusiły uzdrowiska do odnalezienia się w gospodarce rynkowej.
Nowe czasy dla uzdrowisk to era prywatyzacji. Raport NIK z kontroli uzdrowisk
w Polsce informuje, że sprywatyzowanie uzdrowiska jest korzystne zarówno dla miejscowości, jej mieszkańców, jak i dla pacjentów.
Obecnie możemy mówić o powstaniu nowego wymiaru turystyki zdrowotnej. Zmiana
oferty uzdrowisk i przedsiębiorstw uzdrowiskowych pozwoliła na odmłodzenie uzdrowisk
i nadanie im nowoczesnego charakteru miejscowości pełniących funkcje zarówno lecznicze
i turystyczne. Funkcje te nie tylko, że nie powinny ze sobą kolidować, ale należy oczekiwać,
że będą się wzajemnie uzupełniać. Nowoczesny produkt uzdrowiskowy powinien wówczas
uwzględniać różne scenariusze pobytów w uzdrowisku oparte na integracji tradycyjnego nurtu
– lecznictwa uzdrowiskowego – z nowymi formami pobytów ukierunkowanymi na dbałość
o wypoczynek, rekreację i estetykę ciała. W karpackich uzdrowiskach powstają centra odnowy biologicznej (spa) świadczące usługi na rzecz przywrócenia harmonii ciała i ducha,
oraz świadczone są usługi turystyczno-uzdrowiskowe przeznaczone dla bogatej klienteli,
o najwyższym standardzie jakości (wellness). Rozwój w uzdrowiskach innych funkcji niż
typowe usługi uzdrowiskowe powoduje zmiany w strukturze bazy noclegowej oraz w formach turystyki4. Uzdrowiska stają się atrakcyjnymi miejscami dla różnych typów turystyki.
3. Atrakcyjność uzdrowisk karpackich dla różnych form turystyki
Atrakcyjność turystyczna przejawia się poprzez istnienie określonej cechy charakterystycznej przyciągającej turystów w pewne tereny dzięki walorom krajobrazu naturalnego,
klimatu, pomników historii, a także różnych interesujących obiektów zagospodarowania
turystycznego. Termin ten posiada znaczenie względne, a to z powodu różnych warunków
psychofizycznych jego odbiorców.
4
Turystyka, W. Kurek (red.), PWN, Warszawa 2007, s. 286.
– 63 –
Atrakcyjność turystyczna regionu oznacza stopień przyciągania przez dany region określonego rodzaju turystyki i jest związana z ilością występujących w nim (czyli właściwych
mu) obiektów i zjawisk, na które istnieje popyt danej formy ruchu turystycznego. Także
i w tym przypadku podkreśla się, iż jest to pojęcie o charakterze względnym z uwagi na
wielorakość form i rodzajów turystyki, co wskazuje na konieczność określenia, gdy mowa
o atrakcyjności, do jakiej formy turystyki się ona odnosi. Jeżeli natomiast jeden i ten sam
obszar może być wykorzystywany dla różnych rodzajów turystyki, to można mówić o jego
integralnej lub uniwersalnej atrakcyjności turystycznej5. Pojęcie atrakcyjności jest względne
jeszcze w innym aspekcie. Otóż dla różnych grup socjoetnicznych, uprawiających tę samą
formę turystyki, jeden i ten sam region (obiekt) może być w różnym stopniu interesujący.
Atrakcyjność turystyczna jest pojęciem złożonym i należy ją rozpatrywać kompleksowo. Decydują bowiem o niej atrakcje turystyczne, dostępność komunikacyjna oraz podaż
usług związanych z zagospodarowaniem obszarów odwiedzanych. Jest więc ona pojęciem
integrującym elementy, które stanowią podstawę rozwoju ruchu turystycznego, to znaczy
atrakcje turystyczne z warunkami zaspokajania potrzeb tego ruchu w postaci odpowiednio
wykształconej infrastruktury turystycznej6.
Karpaty posiadają szczególnie korzystne warunki dla rozwoju funkcji uzdrowiskowych7.
Na ich obszarze występują różnorodne surowce balneologiczne. Na wysoką ocenę wartości uzdrowiskowych mają wpływ również korzystne cechy klimatu, walory krajobrazowe
i rekreacyjne. Wody mineralne występują na obszarze całych Karpat. Są to szczawy, solanki
i wody siarkowodorowe, znajdują się też peloidy i gazy. Atutem dodatkowym zwiększającym atrakcyjność regionu dla działalności uzdrowiskowej są wody termalne8.
Uzdrowiska i miejscowości klimatyczne podnoszą atrakcyjność turystyczną regionu
karpackiego. W regionie tym miejscowości pełniące funkcje uzdrowisk i stacji klimatycznych zlokalizowane są na terenie 3 województw – śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego. Najdalej na zachód wysuniętą częścią polskich Karpat jest Beskid Śląski. Znajdziemy
tu kilka uzdrowisk i miejscowości klimatycznych. Ustroń ze starej osady przemysłowej
przeistoczył się w nowoczesne uzdrowisko, ośrodek wczasowy i stację sportów zimowych.
We wczasowej dzielnicy – Jaszowcu – oraz Zawodziu powstały nowoczesne dzielnice
uzdrowiskowe. Leczone są tu choroby układu oddechowego, narządów ruchu, reumatyczne, układu krążenia i otyłość.
5
6
7
8
J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978, s. 27–28.
Z. Kruczek, Polska. Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2011, s. 287–288.
M. Gołąb-Korzeniowska, Kondycja uzdrowisk karpackich na tle stanu środowiska, [w:] Uzdrowiska górskie w Polsce,
Materiały z sympozjum, W. Wójcik (red.), Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2004.
W ostatnich latach powstało kilka termalnych kąpielisk w regionie tatrzańskim: Zakopanem, Bukowinie Tatrzańskiej,
Szaflarach. Najmłodszy obiekt to „Terma Bania” w Białce Tatrzańskiej zbudowany z wykorzystaniem funduszy UE,
kompleks zaprojektowany i urządzony na najwyższym europejskim poziomie.
– 64 –
Górną część doliny Wisły zajmuje największe pod względem powierzchni miasto
w polskich Karpatach – Wisła. Miejscowość ta, popularna już pod koniec XIX w., szybko
rozwinęła się w okresie międzywojennym, wybudowano wtedy dom zdrojowy, pensjonaty,
urządzenia sportowe, malowniczą drogę do Istebnej przez przełęcz Kubalonkę (wzniesiono
w pobliżu letnią rezydencję prezydenta „Zameczek”). Po II wojnie światowej powstało tu
wiele ośrodków zakładowych i zbiornik wodny (Jezioro Czarne) u zbiegu Czarnej i Białej
Wisełki. Wisła, zwana Perłą Beskidu Śląskiego, jest ośrodkiem folkloru górali beskidzkich.
W sierpniu odbywają się tu atrakcyjne dla turystów imprezy w ramach „Tygodnia Kultury
Beskidzkiej”. W pobliżu znajduje się Koniaków i Istebna, wsie słynące z wyrobów rękodzieła ludowego: rzeźbiarstwa, malarstwa, haftu i koronkarstwa. Ponadto Istebna pełni
funkcję stacji klimatycznej.
Beskid Żywiecki stanowi najbardziej wyniosłą grupę górską w Beskidach Zachodnich,
główną miejscowością turystyczną tej części regionu jest Korbielów położony malowniczo pod Pilskiem. Inne miejscowości turystyczno-wypoczynkowe pełniące funkcję stacji
klimatycznych to: Zwardoń, Rycerka Górna i Dolna, Rajcza, Ujsoły, Jeleśnia.
Najwięcej kurortów znajduje się na terenie województwa małopolskiego. Warunki
klimatyczne oraz naturalne zasoby lecznicze wykorzystywane są w terapii rozmaitych
schorzeń. Najsłynniejsze uzdrowiska to Krynica-Zdrój, Muszyna-Zdrój, Piwniczna-Zdrój,
Rabka-Zdrój, Szczawnica. Wody mineralne znajdują się także w Krakowie oraz Swoszowicach i Krzeszowicach (geologicznie zaliczane do obszaru karpackiego). Wykorzystywane
są również walory terapeutyczne mikroklimatu dwóch kopalń soli kamiennej – w Wieliczce i w Bochni – w których prowadzona jest działalność sanatoryjna. W parze z walorami
przyrody idzie bogactwo kulturowe regionu. Liczne zabytki i muzea stanowią atrakcję turystyczną, często na skalę światową, jak wspomniane już saliny w Wieliczce.
Atrakcyjność turystyczną Krakowa potęguje Kopalnia Soli w pobliskiej Wieliczce,
w której specjalna, podziemna trasa turystyczna wraz z Muzeum Żup Solnych przyciąga
rocznie 1,3 mln turystów. Na uwagę zasługuje także wyrzeźbiona w soli piękna kaplica
św. Kingi. Na terenie kopalni w dawnych komorach poeksploatacyjnych urządzono korty tenisowe i „szpital” dla cierpiących na astmę, wykorzystując specyficzne właściwości
mikroklimatu kopalni. Wraz z obiektami lecznictwa uzdrowiskowego, zlokalizowanymi
w dzielnicy Podgórze (Swoszowice i Mateczny) oraz podkrakowskimi Krzeszowicami, Wieliczka tworzy Krakowski Zespół Uzdrowiskowy bazujący na wodach mineralnych typu
siarczanowego oraz specyficznym aerozolu w kopalni. Tradycje uzdrowiskowe z XIX w.
ma także Ojców, obecnie kojarzony raczej jako stacja klimatyczna i centrum obsługi ruchu wycieczkowego.
Tradycje kurortu w Zakopanem sięgają XIX w., kiedy to zostało ono odkryte przez
dr. T. Chałubińskiego i zalecane w leczeniu np. gruźlicy. Leżące niedaleko wsie Bukowina
Tatrzańska i Białka z termalnymi parkami wodnymi stały się popularnymi celami wyjazdów
– 65 –
typu spa-wellness, a miejscowości te dysponują dobrymi warunkami klimatycznymi, walorami krajobrazowymi i znakomitymi warunkami dla uprawiania turystyki narciarskiej.
W regionie pienińskim rozwinęły się funkcje uzdrowiskowe. Występujące tu wody
mineralne zwane szczawami (wodorowęglanowe chlorkowo-sodowo-jodowe) stały się
podstawą rozwoju i sławy jednego z najpiękniejszych uzdrowisk karpackich – Szczawnicy
– oraz Krościenka. Leczy się tutaj m.in. dychawicę oskrzelową, pylicę płuc i niektóre schorzenia układu pokarmowego. Ograniczona dostępność komunikacyjna i położenie nieco na
uboczu głównych skupisk ruchu turystycznego sprawia, że Szczawnica dysponuje wspaniałym, kojącym, klimatem, jest oazą ciszy i spokoju, co wyróżnia ją wśród innych karpackich
miejscowości turystycznych. Szczawnica jest również doskonałym punktem wypadowym
w Pieniny, podobnie jak i sąsiadujące z nią Krościenko n. Dunajcem, w którym zlokalizowano wiele ośrodków wypoczynkowo-sanatoryjnych.
Na północ od Tatr i Podtatrza znajdują się Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Ich najwyższa część to Beskidy Zachodnie. Na terenie regionu małopolskiego mamy do czynienia
z kilkoma pasmami beskidzkimi. Są to Gorce, Beskid Wyspowy, wschodnia część Beskidu
Żywieckiego z pasmem Babiej Góry i wschodnia część Beskidu Makowskiego, Beskid Sądecki oraz zachodnia część Beskidu Niskiego. Szczególnie atrakcyjne walory krajobrazowe posiada pasmo Gorców ze wspaniałym gniazdem Turbacza (1311 m n.p.m.). Inny typ
krajobrazu występuje w Beskidzie Wyspowym, dla którego charakterystyczne są izolowane, pojedyncze szczyty, porozdzielane szerokimi obniżeniami. Cennym walorem są czyste
wody Raby, a także łagodny, o cechach pogórskich, typ klimatu w wielu miejscowościach
osłoniętych górami, a ponadto wody mineralne w pasie Rabka – Poręba – Szczawa.
Wyróżnia się Rabka pełniąca funkcję uzdrowiska i stacji klimatycznej ukierunkowanej na leczenie dzieci, a bazująca na miejscowych solankach i walorach mikroklimatu.
Rozbudowującym się uzdrowiskiem jest malowniczo położona Szczawa. Większość miejscowości regionu pełni funkcje wsi letniskowych z dużymi możliwościami recepcyjnymi.
Najsłynniejsze wsie letniskowe położone są na północnych stokach Gorców: Niedźwiedź,
Poręba Wielka, Lubomierz, Kamienica oraz w dolinach Łososiny – Dobra, Laskowa, Ujanowice i Raby – Pcim, Stróża, Lubień. Aktualnie obserwuje się rozwój pobytów letniskowych i tzw. agroturystyki.
Na zachód od Gorców ciągnie się Beskid Żywiecki. Jego wschodnia część z najwyższą
kulminacją całych Beskidów – Babią Górą (1725 m n.p.m.) wyróżnia się alpejskim krajobrazem i jeziorkami oraz gołoborzem. W Beskidzie Żywieckim najważniejszą miejscowością turystyczną jest położona u stóp Babiej Góry Zawoja, jedna z największych wsi
w Polsce (6 tys. mieszkańców, ośrodek wczasowy, baza wypadowa dla turystyki kwalifikowanej – pieszej i narciarskiej), miejscowość klimatyczna z licznymi domami wczasowymi
i pensjonatami.
– 66 –
Część wschodnia regionu małopolskiego to historyczna Sądecczyzna. Obejmuje ona
tereny Beskidów, kotlin i pogórzy. Wyróżnia się grupa Beskidu Sądeckiego (rozcięta przełomową doliną Popradu na pasmo Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej). Łagodny klimat
podgórski w strefie dolin i kotlin, czyste wody i powietrze, a także występowanie wód mineralnych spowodowały rozwój w regionie funkcji uzdrowiskowych. Dolina Popradu jest
największym w skali kraju „zagłębiem balneologicznym”. Tutaj na bazie wód typu szczawy i solanki (ponad 70 źródeł) rozwinęły się renomowane uzdrowiska – Krynica-Zdrój,
Muszyna Żegiestów-Zdrój, Piwniczna-Zdrój, Złockie, Łomnica, Wierchomla. Krynica-Zdrój ze swoimi silnymi źródłami mineralnymi i borowinami, licznymi urządzeniami
leczniczymi i sanatoriami jest uzdrowiskiem o światowej sławie. W Beskidzie Niskim,
stanowiącym generalne obniżenie w łuku Karpat, na uwagę zasługuje Pasmo Magurskie
– utworzono tutaj Magurski Park Narodowy. Mimo niewielkiej kulminacji Beskid Niski
i pogórza są terenami atrakcyjnymi dla pieszych wędrówek górskich i wycieczek krajoznawczych. Turystyka uzdrowiskowa rozwija się na bazie wód mineralnych w Wysowej
i Wapiennem. Zwłaszcza Wysowa wyrasta na konkurentkę Krynicy.
Wzdłuż progu Pogórza Karpackiego wiodły szlaki handlowe i powstały w średniowieczu miasta mające zachowany do dzisiaj dawny układ urbanistyczny i zabytkową zabudowę; dysponują muzeami, walorami współczesnych osiągnięć – stanowią ważne ośrodki
krajoznawcze leżące na tzw. „Szlaku Renesansu”. Bochnia słynie z eksploatującej od 750
lat sól kopalni i urządzonego tu podziemnego sanatorium. Jest ona unikalnym pomnikiem
historii ustępującym tylko żupom wielickim.
W rejonie Tarnowa spotkamy liczne ośrodki świadczące usługi w zakresie turystyki
konnej (np. w Pleśnej). Interesującym dla turystów miasteczkiem są Ciężkowice (stacja
klimatyczna), w których zachował się zespół drewnianych domów z podcieniami. Atrakcją
turystyczną jest usytuowany na przedmieściach, w dolinie rzeki Białej, rezerwat Skamieniałe
Miasto – malownicze ostańce z piaskowca ciężkowickiego o fantazyjnych nazwach.
Podkarpacie posiada różnorodne i wartościowe walory i atrakcje turystyczne. Południowa część województwa to Karpaty Zachodnie i Wschodnie. Beskid Niski i Kotlina
Jasielsko-Krośnieńska to najstarszy w Polsce rejon wydobycia ropy naftowej, ale obecnie
szyby naftowe i kiwony są traktowane raczej jako atrakcje turystyczne. W Bóbrce k. Krosna
dużą atrakcją turystyczną jest skansen przemysłu naftowego powstały na terenie pierwszej
na świecie kopalni ropy naftowej założonej przez I. Łukasiewicza w 1854 r. Na granicy
Pogórzy i Beskidu Niskiego występują źródła mineralne w Iwoniczu-Zdroju i Rymanowie-Zdroju, które zapoczątkowały rozwój kurortów już 150 lat temu.
Łagodny klimat o cechach pogórskich stwarza – w połączeniu z występującymi wodami
mineralnymi – warunki do rozwoju funkcji uzdrowiskowych. Najsłynniejsze uzdrowisko to
Iwonicz mający wody typu szczawy i złoża borowin (m.in. źródło Bełkotka) oraz Rymanów
– 67 –
wyspecjalizowany w leczeniu chorób wieku dziecięcego. Góry Sanocko-Turczańskie usytuowane na północ od doliny Sanu są mocno zalesione i porozcinane erozyjnymi dolinami.
Na ich obrzeżu (w Tyrawie Wołoskiej) występują wody mineralne.
Bieszczady Zachodnie, ciągnące się od Przełęczy Łupkowskiej i doliny Osławy na
zachód po Przełęcz Użocką, są jedną z ciekawszych turystycznie grup górskich w Polsce.
Rozległy akwen jeziora zaporowego Soliny i Myczkowców o powierzchni 24 km2, a także
występujące źródła mineralne (Komańcza, Czarna, Rabe, Polańczyk) stwarzają tutaj
korzystne warunki do rozwoju różnych form turystyki, sportu, wypoczynku, lecznictwa
uzdrowiskowego.
Na skraju Bieszczadów wzdłuż Zalewu Solińskiego i w Myczkowcach powstały centra turystyki pobytowej zapewniające możliwość uprawiania sportów i turystyki wodnej.
Na Zalewie Solińskim zorganizowano wycieczkowe rejsy białej floty. Do największych
ośrodków wypoczynkowych należą: Myczkowce, Solina i Polańczyk. Działalność uzdrowiskowa zapewnia po sezonie letnim ekonomiczne funkcjonowanie ośrodków wypoczynkowych (Polańczyk z czasem przekształcił się w uzdrowisko). Wiele miejscowości stanowi tzw.
wsie letniskowe pełniące funkcję stacji klimatycznych (Cisna, Komańcza, Baligród).
Tabela 1. Formy turystyki występujące w karpackich uzdrowiskach statutowych
Lp.
1
Uzdrowisko
Istniejące formy turystyki
Goczałkowice-Zdrój krajoznawcza, wypoczynkowa, weekendowa
2
Iwonicz-Zdrój
piesza górska, narciarska, krajoznawcza, wypoczynkowa
3
Krynica-Zdrój
piesza górska, narciarska, krajoznawcza, wypoczynkowa, biznesowa, weekendowa
4
Krzeszowice
krajoznawcza, weekendowa
5
Muszyna
6
Piwniczna-Zdrój
7
Polańczyk
8
Rabka-Zdrój
piesza górska, narciarska, krajoznawcza, wypoczynkowa, wodna (żeglarska,
kajakowa, motorowodna), weekendowa
piesza górska, narciarska, krajoznawcza, wypoczynkowa, weekendowa
9
Rymanów-Zdrój
10
Swoszowice
krajoznawcza, konna, weekendowa
11
Szczawnica
12
Ustroń Śląski
13
Wapienne
14
Wieliczka
krajoznawcza
15
Wysowa
16
Złockie
17
Żegiestów
– 68 –
piesza górska, krajoznawcza, wypoczynkowa
Postępująca prywatyzacja pociąga za sobą (ze względów komercyjnych) modernizację
urządzeń uzdrowiskowych i budowę nowych obiektów hotelowych, ale zadaniem władzy
samorządowej, uzbrojonej w ustawę o uzdrowiskach, jest zadbać o ochronę uzdrowiskowego dziedzictwa i racjonalne, zgodne z wymogami kurortu, kształtowanie krajobrazu
uzdrowiskowego. To również zadanie dla planistów – wydzielenie stref funkcjonalnych dla
poszczególnych rodzajów turystów, tak aby kuracjusze, turyści, narciarze, kolonie i obozy
młodzieżowe nie przeszkadzali sobie nawzajem. Moim zdaniem jest to możliwe, ale wymaga współdziałania wszystkich zainteresowanych stron w danym kurorcie.
Integracja walorów podstawowych („produkt pierwotny”) i rozwój usług oraz infrastruktury („produkt uzupełniający”) pozwolą na całoroczne funkcjonowanie uzdrowiska,
głównie dzięki utrzymaniu całorocznej funkcji leczniczo-uzdrowiskowej, przy szczycie
wypoczynkowym w sezonie letnim i sportowo-rekreacyjnym w sezonie zimowym. Taka
sytuacja od lat występuje m.in. w Polańczyku nad Zalewem Solińskim.
4. Uzdrowiska jako atrakcje turystyczne
Atrakcje turystyczne są zjawiskiem (fenomenem) złożonym i w literaturze różnorodnie
definiowanym. Można za atrakcje turystyczne uważać: wszystkie elementy składowe produktu turystycznego (walory miejsca i wydarzenia, obiekty i autentyczne wytwory kultury
wyższej) oznaczone jako szczególne, mające zdolność przyciągania turystów i decydujące
o tym, że wybierają oni dany obszar, a nie inny. Połączone z usługami turystycznymi tworzą produkt turystyczny9.
W literaturze spotkamy traktowanie całego uzdrowiska jako atrakcji turystycznej. Już
w czasach imperium rzymskiego zapoczątkowano tworzenie nadmorskich kąpielisk czy
uzdrowisk opartych na wodach mineralnych lub termalnych. W XVII w. obserwujemy renesans wyjazdów do wód i kurortów zakładanych jeszcze przez Rzymian (np. Bath i Buxton
w Wielkiej Brytanii, Wiesbaden i Baden-Baden w Niemczech, Vichy we Francji). Odwiedzanie kurortów (spa) pociągnęło za sobą lawinowe powstanie drugorzędnych atrakcji wypełniających aktywnościami wolny czas kuracjuszy. W Bath, jako jedynym mieście poza
Londynem, powstał wtedy publiczny teatr. Suplementarnymi atrakcjami najczęściej były
parki i ogrody, ale i hale do tańczenia, deptaki i muszle koncertowe. Pod koniec XVIII w.
było już wiele miejsc dziedzictwa rozpoczynających rozbudowę obiektów infrastruktury
i urządzeń z myślą o turystach.
Rewolucja przemysłowa spowodowała powstanie wielu socjalnych i technicznych
udogodnień, które ułatwiły dostęp do atrakcji. Szczególnie dało się to odczuć w postaci
9
Z. Kruczek, Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Monografia nr 10, Proksenia, Kraków 2011, s. 18.
– 69 –
większej wygody i szybkości podróżowania z miast do obszarów wypoczynkowych. W Europie i Ameryce Północnej nastąpił szybki rozwój kolei. Koncentracja ludności w wielkich
centrach przemysłowych wywołała potrzebę wypoczynku w trosce o zdrowie. Rozwijały
się w połowie XIX wieku nadmorskie ośrodki dające możliwość kąpieli morskich i kuracji wodami mineralnymi. W Wielkiej Brytanii gwałtownie rozwinęły się takie ośrodki jak
Brighton i Scarborough, natomiast Bath stało się modną destynacją wypoczynkową dla
londyńczyków. Wznoszono tu mola spacerowe, ogrody, urządzano miejsca dla koncertów
na wolnym powietrzu.
Obecnie na rozwój turystyki w uzdrowiskach wpływa zarówno wielowiekowa tradycja
wyjazdów do wód, jak i znajdujące się w miejscowościach uzdrowiskowych atrakcje takie
jak muzea, parki, zabytki architektury i techniki oraz organizowane imprezy artystyczne,
zwłaszcza muzyczne, niektóre nawet o międzynarodowym zasięgu. W wielu uzdrowiskach
atrakcją jest infrastruktura zdrojowa i lecznicza niespotykana w innych miejscowościach
turystycznych. Zaliczymy do nich pijalnie wód mineralnych, zakłady przyrodolecznicze,
przychodnie zdrojowe, termalne baseny kąpielowe, tężnie solankowe, a także piękne parki
zdrojowe i specjalne plenerowe tereny spacerowe szeroko wykorzystywane zarówno przez
kuracjuszy, jak i turystów. W wielu uzdrowiskach spotkamy rozbudowaną infrastrukturę
sportową i rekreacyjną, przez co stanowią one popularne ośrodki turystyki aktywnej, centra
sportów zimowych i wodnych oraz bazy dla górskiej turystyki kwalifikowanej10.
5. Wnioski
Podane w artykule przykłady dowodzą, że łączenie funkcji uzdrowiskowych z innymi
usługami turystycznymi stało się faktem. Karpackie uzdrowiska to nie tylko miejsce leczenia
czy dbania o zdrowie i urodę, ale także wielofunkcyjne ośrodki turystyczne, atrakcyjne dla
turystyki aktywnej, krajoznawczej (kulturowej), wypoczynkowej, przyciągające zarówno
turystów krajowych, jak i zagranicznych. Renomowane uzdrowiska wybierane są często jako
miejsce spotkań biznesowych, konferencji, kongresów. Łączenie funkcji uzdrowiskowych
z rozwojem innych form turystyki umożliwia często całoroczne funkcjonowanie kurortu.
Funkcje te powinny się zatem wzajemnie uzupełniać.
Atrakcyjność układu zdrojowiskowego i całego kurortu wynika z wartości przestrzenno-krajobrazowych warunkowanych jakością otaczającego uzdrowisko, środowiska przyrodniczego oraz zasobów dziedzictwa kulturowego związanego z obiektami zabytkowymi
w kurorcie, a także kultury całego regionu. Ważną rolę w podniesieniu tej atrakcyjności odgrywa tradycja wyjazdu do wód i spędzania w zdrojowiskach czasu przez wielu wybitnych
10
A. Kaczmarska, Uwarunkowania i tendencje zmian rozwoju uzdrowisk w Polsce, [w:] Uzdrowiska i ich znaczenie
w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Monografia nr 5, Proksenia, Kraków 2010, s. 55–76.
– 70 –
twórców, którzy swoje życie wiązali z uzdrowiskami karpackimi11. W uzdrowiskach polskich
i europejskich obserwowana jest tendencja przekształcania niektórych założeń w stacje narciarskie i turystyczne w miejscowości o innych funkcjach, w których działalność kuracyjna będzie drugoplanowa. Jednakże utrzymanie założeń historycznych i dbałość o tradycje
uzdrowiskowe będzie dodatkowym atutem dla rozwoju danej miejscowości i podniesienia
jej konkurencyjności w stosunku do innych, niemających takich tradycji.
Uzdrowisko traktować możemy również w kategorii atrakcji turystycznej. Wartościowe walory i atrakcje przyrodnicze dają podstawę do rozwoju turystyki aktywnej (np. Krynica jest także jedną z ważniejszych w Karpatach stacji sportów zimowych). Zachowanie
powstałych niegdyś parków zdrojowych, zabytkowych pijalni, deptaków, willi to wymóg
ochrony dziedzictwa, a świadomość historycznej wartości jest już powszechna u gospodarzy
terenu – władzy samorządowej. Na takich atrakcjach krajoznawczych bazują przygotowane
przez organizatorów oferty turystyki kulturowej.
Literatura
Gołąb-Korzeniowska M., Kondycja uzdrowisk karpackich na tle stanu środowiska, [w:] Uzdrowiska
górskie w Polsce, Materiały z sympozjum, W. Wójcik (red.), Centralny Ośrodek Turystyki
Górskiej PTTK, Kraków 2004.
Kaczmarska A., Uwarunkowania i tendencje zmian rozwoju uzdrowisk w Polsce, [w:] Uzdrowiska i ich
znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Monografia nr 5, Proksenia, Kraków 2010.
Kruczek Z., Weseli A., Uzdrowiska karpackie, Krajowa Agencja Wydawnicza w Krakowie, Kraków
1987.
Kruczek Z., Z dziejów polskich uzdrowisk. From the history of polish spas. Aus der Gesichte den polnischen Kurort, [w:] Wielka księga polskich uzdrowisk, Z. Franczukowski (red.), Wyd. Mirex,
Bydgoszcz 2008, s. 15–20.
Kruczek Z., Wykorzystanie cyklu Butlera do interpretacji rozwoju uzdrowisk na przykładzie ŻegiestowaZdroju, [w:] Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Monografia nr 5, Proksenia, Kraków 2010.
Kruczek Z., Polska. Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2011.
Kruczek Z., Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Monografia nr 10, Proksenia,
Kraków 2011.
Turystyka, W. Kurek (red.), PWN, Warszawa 2007.
Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978.
Węcławowicz-Bilska E., Historyczne założenia uzdrowisk karpackich a możliwości ich przyszłego rozwoju, [w:] Uzdrowiska górskie w Polsce, Materiały z sympozjum, W. Wójcik (red.), Centralny
Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2004.
11
E. Węcławowicz-Bilska, Historyczne założenia uzdrowisk karpackich a możliwości ich przyszłego rozwoju,
[w:] Uzdrowiska górskie w Polsce, Materiały z sympozjum, W. Wójcik (red.), Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej
PTTK, Kraków 2004, s. 131, 133.
– 71 –
Jolanta Mirek
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ TURYSTYKI
JAKO DETERMINANTA FUNKCJONOWANIA
POLSKICH UZDROWISK – WYBRANE ZAGADNIENIA
Streszczenie: Polskie uzdrowiska położone są w najpiękniejszych rejonach Polski. Fakt ten powoduje,
że wiele z nich jest atrakcyjnych nie tylko dla turystyki uzdrowiskowej, ale także dla wielu innych form
turystyki. Sytuacja taka jest korzystna dla zrównoważonego rozwoju uzdrowisk, gdyż stają się one miejscowościami wielofunkcyjnymi, które są mniej narażone na zmianę koniunktury, a także dają większe
możliwości poprawy sytuacji bytowej miejscowej ludności. Poza tym istnienie zróżnicowanego produktu
turystycznego przyczynia się do zmiany dotychczasowego wizerunku uzdrowisk jako nudnych miejsc, do
których przyjeżdżają tylko starzy, schorowani kuracjusze. Aby uzdrowiska mogły osiągnąć optymalny poziom rozwoju, konieczne jest wprowadzenie szeregu zmian. Jednakże czasami zdarza się, że nierozważne
działania zarówno jednostek samorządu terytorialnego, jak i podmiotów funkcjonujących na terenie uzdrowisk stanowią zagrożenie dla środowiska przyrodniczego oraz naturalnych surowców leczniczych, istnienie
których stanowi w polskim ustawodawstwie warunek konieczny uzyskania i utrzymania statusu uzdrowiska.
Poza tym nadmierne przeinwestowanie w celu poszerzenia oferty dla turystów może prowadzić czasami
do zmniejszenia atrakcyjności turystycznej danej miejscowości, a tym samym stać się barierą dalszego jej
funkcjonowania. Artykuł bazuje na literaturze z omawianego zakresu, a także informacjach pochodzących
z różnych instytucji. Zaprezentowano w nim kilka przykładów dotyczących funkcjonowania uzdrowisk.
Słowa kluczowe: uzdrowiska, rozwój zrównoważony, turystyka zrównoważona, ochrona naturalnych surowców leczniczych, ochrona środowiska.
THE SUSTAINED DEVELOPMENT OF TOURISMAS A DETERMINANT IN THE FUNCTIONING OF POLISH SPAS – SELECTED ASPECTS
Abstract: Poland’s spas are located in Poland’s most beautiful regions. This means that many of them are
attractive not only for health tourism, but also for many other forms of tourism. This situation is favourable in terms of the sustained development of spas, as these act as multi-function locations, which are less
exposed to the economic situation, and which provide greater opportunities of improving the situation of
the local population. In addition, the existence of a differentiated tourist product leads to a change in the
hitherto image of spas as boring places, which are visited only by old and ill patients. In order to ensure the
best development of spas it is necessary to introduce a range of changes. However, it is sometimes the case
that imprudent action on the part of the local authorities and entities operating at spas constitute a threat to
the natural environment and natural medicinal resources, the existence of which constitutes under Polish
legislature a necessary condition to obtain and maintain the status of the spa. Furthermore, excess investment with the purpose of expanding the offer for tourists may sometimes lead to a reduction in the touristic
attractiveness of a given location, and by this virtue could become a barrier towards its further functioning.
This paper is based on specialist literature in the field, as well as on information stemming from various
institutions. The paper also gives some examples based around the practical functioning of spas.
Key words: spas, sustained development, sustained tourism, protection of natural medicinal resources,
environmental protection.
– 73 –
Jolanta Mirek – Zrównoważony rozwój turystyki jako determinanta funkcjonowania polskich...
1. Wprowadzenie
Większość polskich uzdrowisk położona jest w najbardziej atrakcyjnych pod względem
turystycznym miejscach w kraju. Wiele z nich oferuje poza usługami leczniczymi również
inne atrakcje umożliwiające uprawianie różnych form turystyki, a także realizowanie aktywności ruchowej1.
Zgodnie z Ustawą z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach
i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych2 mianem uzdrowiska
określa się obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych, któremu został nadany status uzdrowiska. Status taki może być nadany
obszarowi, który spełnia łącznie następujące warunki:
• posiada złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych właściwościach leczniczych na zasadach określonych w ustawie;
• posiada klimat o właściwościach leczniczych potwierdzonych na zasadach określonych w ustawie;
• na jego obszarze znajdują się zakłady lecznictwa uzdrowiskowego przygotowane
do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego;
• spełnia określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku
do środowiska;
• posiada infrastrukturę techniczną w zakresie gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej, w zakresie transportu zbiorowego, a także prowadzi gospodarkę odpadami.
Istnienie warunków określonych w ustawie ma duży wpływ na atrakcyjność turystyczną uzdrowisk, gdyż wiele osób wybiera jako miejsca wypoczynku te miejscowości, które
posiadają zadbane środowisko naturalne.
Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie tematyki idei turystyki zrównoważonej na terenie polskich uzdrowisk jako jednego z elementów zrównoważonego rozwoju
tych miejscowości.
2. Zrównoważony rozwój turystyki – podstawy teoretyczne
W literaturze często pojawia się koncepcja turystyki zrównoważonej. Pojawiła się ona
jako efekt badań pomiędzy turystyką, środowiskiem i rozwojem. Pojęcie to jest w różny
1
2
Szerzej na ten temat m.in.: J. Mirek, Atrakcyjność turystyczna jako czynnik konkurencyjności polskich uzdrowisk,
[w:] Konkurencyjność miast i regionów na globalnym rynku turystycznym, J. Sala (red.), PWE, Warszawa 2010,
s. 455–472 oraz J. Mirek, Sport i rekreacja jako czynnik podnoszenia atrakcyjności gmin uzdrowiskowych na przykładzie Krynicy-Zdroju, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego (w druku).
o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399 z późn. zm.).
– 74 –
sposób definiowane. Turystyka zrównoważona traktowana jest albo jako narzędzie zrównoważonego rozwoju, albo jako narzędzie rozwoju samej turystyki3.
Pojęcie turystyki zrównoważonej wywodzi się z idei ekorozwoju lub rozwoju zrównoważonego. Zdaniem D. Zaręby turystyka zrównoważona dotyczy szeroko pojętej koncepcji rozwoju turystycznego przyjaznego środowisku w regionach wiejskich i miastach,
w ośrodkach turystycznych różnej wielkości. Dotyczy ona wszystkich znanych rodzajów
turystyki po dokonaniu odpowiedniej ich „ekologizacji”. Natomiast czasami stosowane
zamiennie pojęcie ekoturystyki jest pojęciem dużo węższym i oznacza jedną z form podróżowania, która jest ściśle powiązana z przyrodą i rdzenną kulturą terenów o wysokich walorach naturalnych4.
Według A. Kowalczyka sens turystyki zrównoważonej dobrze odzwierciedla definicja
zawarta w tzw. Karcie Turystyki Zrównoważonej. Zgodnie z nią rozwój pod wpływem turystyki powinien nawiązywać do zasady rozwoju zrównoważonego, czyli musi: brać pod
uwagę trwałość funkcjonowania przyrody, nawiązywać do danej gospodarki, a także być
dostosowany pod względem etycznym i społecznym do norm obowiązujących w danej
społeczności5.
W aspekcie ekologicznym zrównoważony rozwój wiąże się z realizacją na równi z celami społeczno-gospodarczymi celów ekologicznych i ochrony środowiska, racjonalnym
gospodarowaniem zasobami przyrody oraz ich odtwarzaniem, jak również racjonalnym
kształtowaniem środowiska naturalnego, co w efekcie nie powinno ograniczać szans rozwojowych przyszłych pokoleń6.
Zdaniem I. Jędrzejczyk turystyka może i powinna stać się czynnikiem proekologicznych przekształceń struktury gospodarczej, ale może stać się to tylko pod warunkiem respektowania zasady zrównoważonego rozwoju. Zasada ta w stosunku do turystyki wyrażana jest poprzez7:
• zasadę ładu gospodarczego, który polega na zachowaniu określonych proporcji
między kształtowaniem się tempa wzrostu zasobochłonności gospodarki turystycznej a tempem reprodukcji zasobów środowiska;
• zasadę efektywności społeczno-ekonomicznej gospodarki turystycznej z przesunięciem nacisku z wariantu wydajności na wariant oszczędności zasobów;
• zasadę zapewnienia wzajemnych korzyści współdziałającym układom.
3
4
5
6
7
Szczegółowy przegląd różnych definicji i zależności pomiędzy pojęciami można znaleźć w: A. Niezgoda, Obszar
recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006,
s. 15–46.
D. Zaręba, Ekoturystyka, PWN, Warszawa 2010, s. 37.
A. Kowalczyk, Turystyka zrównoważona, PWN, Warszawa 2010, s. 32.
Gospodarka a środowisko i ekologia, K. Małachowski (red.), CeDeWu. Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2007, s. 210.
I. Jędrzejczyk, Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. Śląsk, Katowice 1995, s. 172.
– 75 –
W literaturze często pojawia się pojęcie antropopresji. Pomimo, że jest ono często
odczytywane negatywnie, to nie ma ono charakteru wartościującego. Oznacza ono presję
na środowisko, jaką wywołuje człowiek, jego działalność, jego wytwory i jego zwierzęta.
Ocenie podlegają tylko skutki wywołane przez daną presję człowieka. Pomimo że bez presji na środowisko nie jest możliwe istnienie cywilizowanej społeczności ludzkiej, to jednak
z doświadczenia wiadomo, że skala antropopresji nie może przekraczać pewnych poziomów.
Prawo do rozwoju powinno być egzekwowane w taki sposób, aby sprawiedliwie uwzględniać
rozwojowe i środowiskowe potrzeby nie tylko obecnego, ale też przyszłych pokoleń8.
Jak twierdzi H. Iwaniuk, ochrona środowiska nie pozostaje w konflikcie z interesami
gospodarki, lecz stanowi element trwałego gospodarowania. W warunkach dużego stopnia
nasycenia podstawową infrastrukturą komunalną (siecią dróg, wodociągów, kanalizacji itp.)
największym zainteresowaniem cieszyć się będą gminy mające najlepiej zachowane walory
przyrodnicze i krajobrazowe9.
Rola składników środowiska przyrodniczego dla turystyki oraz dla człowieka wynika
z takich jego cech jak ograniczona substytucyjność oraz wysoka kapitałochłonność odzyskiwania utraconego krajobrazu10. Zużycie zasobów środowiskowych przez turystykę jest
efektem pełnionych przez nie funkcji. Zasoby te, jak i związana z nimi przestrzeń rekreacyjna, są traktowane jako dobro konsumpcyjne mogące być bezpośrednio użytkowane
przez turystę, a także jako dobro produkcyjne wykorzystywane do celów inwestycyjnych
i produkcyjnych przez podmioty gospodarcze działające w turystyce11.
Trwałość rozwoju jest powiązana z jego zrównoważeniem. Natomiast samo równoważenie wymaga oceny, czy perspektywa korzyści gospodarczych uzasadnia poniesienie
jakichś strat społecznych lub na odwrót12.
3. Turystyka zrównoważona na obszarach uzdrowiskowych
Jak podkreśla I. Jędrzejczyk, uzdrowiska jako bardzo specyficzny składnik produktu
turystycznego powinny być potraktowane w sposób szczególny ze względu na stan środowiska naturalnego. Z uwagi na ich przydatność zarówno do celów leczniczych, jak również dla turystyki zdrowotnej powinny one być najbardziej zbliżone do idealnego wzorca
„ekologicznie czystego produktu turystycznego”13.
8
9
10
11
12
13
R. Janikowski, Zarządzanie antropopresją. W kierunku zrównoważonego rozwoju społeczeństwa i gospodarki, Wyd.
Difin, Warszawa 2004, s. 9.
H. Iwaniuk, Rola gminy w zarządzaniu turystyką, [w:] Zarządzanie ochroną środowiska w przedsiębiorstwie i gminie,
B. Poskrobko (red.), Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych w Poznaniu, Politechnika Białostocka,
Białystok – Poznań – Ustronie Morskie 1997, s. 145.
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2010, s. 411.
I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes turystyczny. Ekostrategie w zarządzaniu firmą, PWN, Warszawa 2001, s. 140–141.
Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, J. Kronenberg, T. Bergier (red.), Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s. 76.
I. Jędrzejczyk, Ekologiczne…, op.cit., Śląsk, Katowice 1995, s. 120.
– 76 –
Najważniejsze czynniki wpływające na środowisko przyrodnicze uzdrowisk to14:
• zagospodarowanie przestrzenne miejscowości uwzględniające ochronę walorów
przyrodniczych i zasobów naturalnych;
• racjonalna gospodarka naturalnymi surowcami leczniczymi;
• właściwa gospodarka cieplno-paliwowa ograniczająca emisję gazów i pyłów do
atmosfery;
• odpowiednia gospodarka wodno-ściekowa (biorąca pod uwagę odpady pozabiegowe) chroniącą wody powierzchniowe i podziemne;
• likwidacja dzikich wysypisk śmieci i odpadów jako źródła zanieczyszczenia gleby, powietrza i wód;
• tworzenie rozwiązań komunikacyjnych ograniczających ruch samochodowy i hałas
na terenie uzdrowisk (budowa obwodnic).
3.1. Ochrona naturalnych surowców leczniczych
W procesie leczenia uzdrowiskowego wykorzystywany jest głównie złożony zespół
czynników pochodzenia przyrodniczego występujący w danej miejscowości. Należą do nich
wody lecznicze, gazy lecznicze (zawarte w niektórych źródłach lub pochodzące z ekshalacji),
peloidy oraz lecznicze właściwości klimatu i krajobrazu. Polskie lecznictwo uzdrowiskowe
bazuje na przestrzeganiu zasad i rygorów określonych i ustalonych na podstawie przesłanek
empirycznych, a także wieloletnich badań prowadzonych w uzdrowisku. Najważniejszymi
z nich są: ustalenie dla każdego uzdrowiska właściwego, indywidualnego profilu leczniczego
określającego zarówno zestaw wskazań i przeciwwskazań do leczenia w nim, jak również
wymóg przestrzegania zasad reżimu leczniczego przez kuracjuszy15.
W celu ochrony zasobów naturalnych i walorów przyrodniczych na mocy wspomnianej wcześniej Ustawy z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach
i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz modyfikującej niektóre jej fragmenty Ustawy
z 4 marca 2011 r. o zmianie ustawy o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych oraz niektórych innych
ustaw16 w uzdrowiskach funkcjonują strefy ochronne A, B i C. Wymienione akty prawne
regulują szczegółowo wymagania i zakazy dotyczące funkcjonowania tych stref.
Niestety, w uzdrowiskach mają miejsce incydenty, gdzie jednostki samorządu terytorialnego wydają pozwolenia na lokalizację obiektów, które w bezpośredni sposób zagrażają
bezpieczeństwu złóż naturalnych surowców leczniczych.
14
15
16
K. Czajka, D. Sziwa, T. Latour, Środowisko naturalne polskich uzdrowisk. Stan aktualny i tendencje zmian oraz
kierunki niezbędnych działań w przyszłości, Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie”, Warszawa 2000, s. 6.
R. Florków, Istota, znaczenie i formy leczenia uzdrowiskowego oraz ogólne przeciwwskazania bezwzględne, [w:] Krynica, F. Kiryk (red.), Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Kraków 1994, s. 71.
Ustawa z 4 marca 2011 r. o zmianie ustawy o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2011, nr 73, poz. 390).
– 77 –
Do najbardziej popularnych form turystyki górskiej, ale także do najbardziej szkodliwych dla środowiska, należy narciarstwo. Na stokach pojawia się wiele różnorodnych
przejawów degradacji widocznych zwłaszcza wzdłuż wyciągów narciarskich i nartostrad.
Dodatkowo teren taki zagrożony jest przez osuwiska i lawiny17. Dlatego w latach 80.
XX w. zlikwidowano m.in. trasę narciarską na Górze Parkowej. Podobna sytuacja zaistniała w 2009 r., gdy Sąd Administracyjny w Krakowie wstrzymał budowę w tym rejonie toru
saneczkowo-bobslejowo-skeletonowego, którą rozpoczęto z naruszeniem obowiązujących
przepisów prawa. Góra Parkowa nazywana jest „górą wodonośną”, gdyż na jej obszarze
znajdują się źródła większości krynickich wód leczniczych. Ich zanik lub zmiana właściwości mogłyby doprowadzić do utraty przez Krynicę statusu uzdrowiska, który od tak dawna
posiada i z którym jest przede wszystkim kojarzona. W Piwnicznej trwa konflikt pomiędzy
organizacjami ekologicznymi a inwestorem, który rozpoczął na Kicarzu budowę stacji narciarskiej. Geolodzy uważają, że może to zniszczyć lub zanieczyścić złoża Piwniczanki. Poza
tym góra ta okazała się być podobnie jak Góra Parkowa w Krynicy terenem osuwiskowym.
Proces ten został przyspieszony przez wylesienie znacznych połaci tych terenów.
Należy zastanowić się, na ile słowa Z. Krasińskiego: Rolą deweloperów nie jest ochrona
środowiska, bawienie się w sentymenty ekologiczne. Najpierw muszą postawić na swoim,
następnie postawić cokolwiek, co przyniesie zysk, zwinąć się i budować na innych wolnych
przestrzeniach18 pasują do polskiej rzeczywistości. Przykładem może być budowa apartamentowca w Krynicy-Zdroju w strefie A, która doprowadziła do obniżenia mineralizacji
wody leczniczej Jan. Podobna sytuacja miała wcześniej miejsce w Szczawnicy, gdzie przy
budowie dolnej stacji kolejki na Palenicę doszło do rozszczelnienia warstw ziemi i ujścia
dwutlenku węgla, co zmieniło skład chemiczny wody Szymon19.
Niektóre tereny uzdrowiskowe (np. Muszyna, Piwniczna) kuszą także możliwością występowania złóż ropy naftowej, gazu ziemnego, a nawet gazu łupkowego. Niestety, sposób
poszukiwania tych kopalin odbywa się przy użyciu inwazyjnej metody powodującej mocne
drgania. Mogą się one przyczynić do przesuwania warstw skorupy ziemskiej oraz uaktywnienia działalności osuwiskowej. Może to zagrozić złożom wód leczniczych.
Na terenach wiejskich gmin uzdrowiskowych zagrożenie dla złóż wód oraz torfów
leczniczych stanowią środki ochrony roślin stosowane w rolnictwie.
Zdaniem T. Żylicza, jeśli następuje utrata zasobu nie na skutek jego eksploatacji, ale
zniszczenia, to można postawić pytanie o to, jakie potencjalne korzyści przepadną w wyniku
17
18
19
Szerzej na ten temat w pracy W. Kurka: Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut
Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 161–168.
Z. Krasiński, Zrównoważony rozwój uzdrowisk, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu nr 53, Poznań
2004, s. 51.
O tych i innych incydentach łamania przepisów uzdrowiskowych można przeczytać na stronach ekologicznego czasopisma „Dzikie życie”: http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2299,article,5227 oraz http://pracownia.
org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2299 (data dostępu: 10.12.2011).
– 78 –
tej utraty. W praktyce można także zastosować tzw. zasadę przezorności, zgodnie z którą,
aby w wypadku wątpliwości spodziewać się najgorszego możliwego biegu wydarzeń i zapobiec jego wystąpieniu20.
W gospodarce wodami leczniczymi należy zwrócić uwagę na współwystępowanie tych
wód z wodami mineralnymi i źródlanymi wykorzystywanymi w rozlewnictwie, gdyż ich nadmierna eksploatacja (zwłaszcza w okresie suszy) może prowadzić do zaniku wód leczniczych.
Czas odnowy wody w rzekach wynosi przeciętnie 18–20 dni, w jeziorach 10 lat, natomiast głęboko usytuowane wody podziemne odnawiają swoje zasoby przez 5000 lat, w tym
wody biorące udział w obiegu – przez 330 lat21. J. Sokołowski z Państwowego Instytutu
Geologicznego uważa22, że nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy wszystkie złoża wód
leczniczych w Polsce są złożami odnawialnymi, gdyż np. głęboko położone ujęcia solanek
w praktyce uznaje się za nieodnawialne ze względu na wolne tempo odnowy. Badania izotopowe wykazują natomiast, że czas odnowy niektórych złóż wynosi maksymalnie 60 lat,
a często znacznie krócej. Z tym, że wody te ze względu na swój infiltracyjny charakter są
bardziej narażone na zanieczyszczenie środowiska naturalnego.
Należy zwrócić także uwagę na fakt, że w ostatnim czasie zamknięto niektóre ogólnie
dostępne ujęcia wód leczniczych ze względu na duże stężenie w nich pierwiastków szkodliwych, takich jak bar czy arsen. Wody z tych ujęć były używane przez miejscową ludność
do celów spożywczych i pite w dużych ilościach mogły być szkodliwe.
3.2. Zabezpieczenie leczniczych właściwości klimatu
Jak już wcześniej wspomniano, o nadaniu danej miejscowości statusu uzdrowiska poza
występowaniem naturalnych surowców leczniczych decydują cechy klimatu, a w szczególności warunki bioklimatyczne. Położenie geograficzne naszego kraju sprawia, że nad Polską
ścierają się wpływy oceaniczne Europy Zachodniej z wpływami kontynentalnymi Europy
Wschodniej. Powoduje to, że klimat ma charakter przejściowy. Dodatkowo w skali lokalnej
na modyfikacje klimatu mają wpływ uwarunkowania geograficzne, takie jak: rzeźba terenu,
rodzaj podłoża (gleby), szata roślinna, stosunki wodne i użytkowanie terenu. Czynniki te
determinują natężenie bodźców klimatycznych, pod wpływem których zachodzą w organizmie człowieka pozytywne lub negatywne zmiany23. Klimatoterapia ma przede wszystkim
na celu usprawnienie mechanizmów przystosowawczych człowieka, a także zneutralizowanie wpływu negatywnych czynników środowiska w miejscu stałego zamieszkania24.
20
21
22
23
24
T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s. 111.
A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995, s. 221.
Ustalono na podstawie korespondencji elektronicznej.
T. Kozłowska-Szczęsna, K. Błażejczyk, B. Krawczyk, D. Limanówka, Bioklimat uzdrowisk polskich i możliwości
jego wykorzystania w lecznictwie, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2002, s. 601.
B. Krawczyk, Klimatyczne uwarunkowania lecznictwa uzdrowiskowego, [w:] Zdrowie i wypoczynek. Wielka księga
polskich uzdrowisk, kąpielisk nadmorskich i miejscowości o walorach klimatyczno-zdrojowych, Z. Franczukowski
(red.), Wydawnictwo Mirex, Bydgoszcz 2008, s. 53.
– 79 –
Istnienie wspomnianych uwarunkowań o charakterze naturalnym wpływa także na kierunki
lecznicze poszczególnych uzdrowisk25. Jednakże jak wykazują badania bioklimatu, pewne zastrzeżenia budzą profile lecznicze niektórych uzdrowisk. Do niekorzystnych zjawisk
w tych uzdrowiskach należą: duża zmienność bodźców atmosferycznych, występowanie
stanów parności, podwyższona wilgotność powietrza, a także zanieczyszczenie powietrza26.
Ten ostatni rodzaj zanieczyszczeń wynika głównie z działalności przemysłowej (niektóre
uzdrowiska zlokalizowane są na terenie bądź w pobliżu dużych miast) oraz przestarzałego
systemu grzewczego.
3.3. Utrzymanie właściwego stanu higieniczno-sanitarnego
w uzdrowiskach
Dla praktycznej realizacji zrównoważonego rozwoju dużą rolę odgrywa także gospodarka komunalna, gdyż w istotny sposób wpływa ona na gospodarkę zasobami odnawialnymi i nieodnawialnymi. Do zadań gospodarki komunalnej można zaliczyć między innymi:
gospodarkę odpadami, zaopatrzenie w wodę, usuwanie ścieków, ciepłownictwo27.
Zdaniem Z. Kruczka większość polskich uzdrowisk charakteryzuje się złym stanem
sanitarno-higienicznym i niewłaściwym zagospodarowaniem przestrzennym. Poza tym miejscowości uzdrowiskowe usytuowane w atrakcyjnych turystycznie strefach krajobrazowych
stają się miejscami koncentracji różnych form ruchu turystycznego, co sprzyja pogłębianiu
i nasilaniu procesów degradacji walorów uzdrowiskowych28.
Poza typowymi dla miejscowości turystycznych problemami sanitarno-higienicznymi w uzdrowiskach problem stanowią tzw. odpady pozabiegowe, czyli wykorzystane do
zabiegów wody lecznicze oraz borowiny. W przypadku wód są one z reguły częściowo
oczyszczane, a następnie rozcieńczone trafiają do ścieków. Do najbardziej agresywnych
dla środowiska tego typu wód należą solanki. Natomiast borowiny do niedawna były wykorzystywane do celów rolniczych, ale w ostatnim czasie brakuje uregulowań prawnych
w kwestii ich dalszego użytkowania.
W celu podniesienia konkurencyjności polskie uzdrowiska powinny się starać o uzyskanie międzynarodowych atestów poświadczających jakość oferowanych usług, takich jak
ISO, HACCP. Zdaniem J. Krupy i T. Wołowca29 dotyczy to takich dziedzin jak:
25
26
27
28
29
Szerzej na ten temat w: J. Mirek, Naturalne uwarunkowania lokalizacji i specyfiki polskich uzdrowisk, Handel Wewnętrzny, 2010, s. 106–115.
Szerzej na ten temat w: T. Kozłowska-Szczęsna, K. Błażejczyk, B. Krawczyk, D. Limanówka, Bioklimat uzdrowisk…,
op.cit., s. 603.
Wyzwania zrównoważonego rozwoju…, op.cit., s. 294.
Z. Kruczek, Polska. Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2010, s. 31.
J. Krupa, T. Wołowiec, Uzdrowiska Polski Wschodniej wobec wyzwań rozwojowych – turystyka zrównoważona,
[w:] Współczesne trendy funkcjonowania uzdrowisk – klastering, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki
i Zarządzania, Rzeszów 2010, s. 18.
– 80 –
• racjonalna eksploatacja naturalnych surowców leczniczych,
• nowoczesna infrastruktura sanitarna,
• dbałość o higienę miejscowości uzdrowiskowej,
• dbałość o higienę w obiektach,
• dostępność obiektów dla inwalidów,
• gabinety lekarskie przypadające na każde 50–60 łóżek sanatoryjnych,
• powierzchnia pokoi jednoosobowych – 15m2 lub dwuosobowych – 20 m2,
• zabiegi w zakładach przyrodoleczniczych dostosowane do kierunku leczniczego
uzdrowiska,
• wzorowe warunki higieniczne,
• funkcjonowanie obiegu borowinowego wykluczającego jego powtórne użytkowanie po zabiegu,
• zamknięty obieg wody basenowej połączony z jej uzdatnianiem,
• uwzględnianie wskaźnika 4–5m2 powierzchni wodnej basenu na jednego kuracjusza (pacjenta).
3.4. Dbałość o harmonię krajobrazu i zagospodarowania
przestrzennego uzdrowisk
Krajobraz stanowi zewnętrzny wyraz środowiska geograficznego i definiuje się go
czasami jako trójwymiarowy wycinek przestrzeni, a zatem obszar ziemi łącznie ze wszystkimi jej komponentami powiązanymi wzajemnie przez zachodzące w środowisku procesy. Krajobraz może zaspokajać różnego rodzaju potrzeby, a w szczególności: rekreacyjne,
zdrowotne, estetyczne, naukowe i gospodarcze. A zatem stanowi on źródło wielu satysfakcji
i wartości cenionych przez człowieka30.
Piękno krajobrazu może być odbierane przez prawie wszystkie zmysły: wzrok, powonienie, słuch, dotyk, a nawet smak. Oddziałuje ono głównie na sferę psychiczną człowieka
i na jego doznania estetyczne. Różnego rodzaju bodźce krajobrazowe powodują odprężenie, a także pozytywne nastawienie do ludzi, optymistyczny nastrój. W efekcie prowadzi
to do poprawy sprawności psychicznej człowieka i jego funkcji intelektualnych. Pośrednio wpływa to także na większą skuteczność leczenia i rehabilitacji uzdrowiskowej, gdyż
osoby o lepszej kondycji psychicznej bardziej angażują się w leczenie31. Jednakże należy dodać, że odbiór krajobrazu może być bardzo subiektywny. Polskie uzdrowiska leżą
w najbardziej urokliwych częściach naszego kraju, a ich krajobraz był inspiracją dla wielu
artystów z różnych dziedzin.
30
31
A. Woś, Ekonomika odnawialnych…, op.cit., s. 277.
I. Ponikowska, D. Ferson, Nowoczesna medycyna uzdrowiskowa, Medi Press, Warszawa 2009, s. 190–191.
– 81 –
Dla potrzeb rekreacji i turystyki oceny wartościujące krajobraz uwzględniają poza jego
estetyką i harmonią powiązanie jego elementów z możliwymi rodzajami zajęć rekreacyjnych lub formami turystyki. W takim ujęciu walory krajobrazu stają się także potencjałem
dla określonych form wypoczynku i decydują o atrakcyjności turystycznej danego obszaru.
Zdarzają się jednak przypadki, że atrakcyjność walorów krajobrazu oraz chęć zaspokojenia
potrzeb przyjeżdżających osób przyczyniają się do przeinwestowania terenu infrastrukturą
i obniżenia jego atrakcyjności, co z kolei prowadzi do zaniku popytu i strat ekonomicznych32. Negatywnym przykładem takiego stanu rzeczy może być basen Morza Śródziemnego, gdzie zabudowanie brzegów przyczyniło się do zniszczenia środowiska naturalnego
w strefie przybrzeżnej. Dla wielu turystów odwiedzających w sezonie tłumnie bałtyckie
kąpieliska (w tym także uzdrowiska) wybrzeże naszego kraju jest atrakcyjne głównie ze
względu na jego naturalny charakter. Należy jednak dodać, że w wielu miejscowościach
na plażach niestety zaczynają się pojawiać szpecące je obiekty.
Miejscowości uzdrowiskowe powinny być jednakże wyposażone w podstawową
i uzupełniającą bazę materialną turystyki, ponieważ prowadzi to do: przedłużenia czasu
pobytu turystów, właściwej kuracji i rehabilitacji, a także optymalnego wykorzystania czasu przeznaczonego na wypoczynek. Ośrodki wypoczynkowe i turystyczne zlokalizowane
w miejscowościach recepcyjnych powinny sytuować urządzenia turystyczne tak, aby zachować czytelność układu, podkreślać wartości terenowe i harmonizować z walorami krajobrazu33.
Jako element krajobrazu można potraktować także kształt architektoniczny budynków
istniejących i powstających na terenie uzdrowiska. Idea zrównoważonej architektury powinna opierać się na wzorcach trwałości, użyteczności i piękna. Zadaniami zrównoważonej architektury i budownictwa są odnawianie i kreowanie obiektów, które powinny być:
dostępne, bezpieczne, zdrowe, wygodne i produktywne oraz charakteryzujące się możliwie
najniższym negatywnym wpływem na środowisko przyrodnicze34.
W wielu uzdrowiskach istnieją zachowane zabytkowe obiekty uzdrowiskowe, których
historia sięga XIX i początków XX wieku. Często nadal spełniają one funkcje, do których
zostały stworzone. Są nimi przede wszystkim budowle kuracyjne, takie jak: łazienki, zakłady
przyrodolecznicze, pijalnie wód, hale spacerowe, inhalatoria, a także domy zdrojowe, teatry,
oranżerie, biblioteki i czytelnie, muszle koncertowe. Wiele z nich stanowi wybitne dzieła
architektury dokumentujące ich architektoniczną świetność. W XIX w. wykształcił się charakterystyczny dla uzdrowisk układ przestrzenny opierający się na typowym dla ówczesnych
kurortów europejskich kanonie urbanistycznym obejmującym deptak i wypielęgnowany
32
33
34
W. Staniewska-Zątek, Turystyka a przyroda i jej ochrona, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2007, s. 17.
J. Płocka, Wybrane zagadnienia z zagospodarowania turystycznego. Część II, Centrum Kształcenia Ustawicznego,
Toruń 2006, s. 16–18.
Wyzwania zrównoważonego…, op.cit, s. 150.
– 82 –
park zdrojowy. Na niepowtarzalny klimat tych miejscowości miała wpływ szczególna, kameralna atmosfera, a także czytelny obraz kompozycji przestrzennej. W okresie ostatniego wieku miały miejsce niekorzystne przekształcenia, które wpłynęły na proces degradacji
środowiska przyrodniczego i kulturowego. Należą do nich przede wszystkim: zniszczenia
II wojny światowej, nie zawsze właściwa gospodarka przestrzenna w latach 1945–1989
charakteryzująca się nadmierną dominacją bazy hotelowo-sanatoryjnej nad infrastrukturą
towarzyszącą, a także łamanie w ostatnich latach przepisów, statutów uzdrowisk polegające
głównie na podejmowaniu działań gospodarczych i inwestycji niedozwolonych35.
Obecnie w sferze zabudowy w Polsce ma często miejsce chaotyczność, zawłaszczanie
przestrzeni, trwała degradacja obszarów pozamiejskich. Powoduje to zanik specyficznej
tożsamości różnych typów krajobrazów, która jest jednym z dóbr społecznych i należy do
zasobów nieodnawialnych lub trudno odnawialnych. Zapomina się, że kształt nadany poszczególnym miejscowościom określi ich wizerunek, sposób funkcjonowania i jakość życia
mieszkańców na wiele lat36. Stan przestrzeni fizycznej w wielu uzdrowiskach uznaje się za
niezadowalający. Budynki, które dawniej pełniły funkcje uzdrowiskowe, są często przekształcane w obiekty administracyjne, klubowe i hotelowe albo stoją nieużytkowane. Dookoła historycznego zespołu zabudowy uzdrowiskowej zaciska się pierścień nowej zabudowy
mieszkalno-pensjonatowej, której wygląd architektoniczny nie nawiązuje w żaden sposób
do charakteru tych miejsc. Często brakuje wizji przestrzennej uzdrowisk uwzględniającej
nowe miejsca i budynki użyteczności publicznej. Parki zdrojowe nie są w wielu przypadkach wzbogacane o nowe wartości kompozycyjne, a tylko utrzymywane w przeciętnym
standardzie37. Można jednakże zauważyć także przypadki wznoszenia nowych budynków,
które kształtem architektonicznym nawiązują do dawnych budowli zdrojowych. Przykładem może być dom zdrojowy w Sopocie, którego wygląd od strony mola nawiązuje do
istniejącego przed II wojną światową poprzedniego domu zdrojowego.
Na szczegółowe kwestie dotyczące zagospodarowania przestrzennego uzdrowisk zwraca uwagę J. Golba. Wskazuje on między innymi na trudności w ustaleniu planu zagospodarowania przestrzennego w uzdrowiskach, problemie lokalizacji handlu i obiektów z nim
związanych w częściach spacerowych. Podnosi także kwestię arbitralnego odgórnego wyznaczania Obszarów Natura 2000 i wynikających stąd to problemów38.
35
36
37
38
A. Pawlikowska-Piechotka, Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne, Novae Res – Wydawnictwo Innowacyjne,
Gdynia 2009, s. 183–189.
M. K. Leniartek, Architektura zrównoważona katalizatorem rozwoju uzdrowisk kłodzkich, [w:] Turystyka uzdrowiskowa
w gospodarce regionu i kraju, T. Iwanek (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja”, Wrocław
2006, s. 226.
Szerzej na ten temat w: J. Golba, Gospodarka przestrzenna w uzdrowiskach i wielofunkcyjność uzdrowisk największym
wyzwaniem dla samorządów, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego,
Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, Muszyna 2009, s. 110–114.
– 83 –
Jednym z największych emitentów zanieczyszczeń do atmosfery jest transport. Jednakże nie tylko kwestia ochrony środowiska jest przedmiotem rozważań nad zagadnieniem
zrównoważonego transportu czy zrównoważonej mobilności. Transport uważany jest za
stymulator zarówno wzrostu, jak i upadku miast39. Kwestia ta odnosi się do zmian wyglądu
poszczególnych miejscowości, jakie wywołuje rozwój infrastruktury transportowej, a czasami jej brak. Większość uzdrowisk posiada połączenia kolejowe, lecz nie zawsze są one
dogodne dla turystów i dlatego coraz więcej osób korzysta ze środków transportu drogowego
(publicznych lub własnych). Ze względu na niezbyt dobry stan dróg w Polsce wiele osób
nie wybiera się do zbyt odległych od miejsca zamieszkania uzdrowisk. Na terenie miejscowości uzdrowiskowych brakuje często miejsc parkingowych, a te dostępne są zazwyczaj
bardzo drogie. W niektórych kurortach brakuje obwodnic i dlatego cały ruch samochodowy
(czasami tranzytowy) przechodzi przez centra tych miejscowości, będąc przyczyną hałasu
i zanieczyszczenia środowiska. Rozwiązania komunikacyjne powinny być dostosowane do
potrzeb zarówno mieszkańców, jak i kuracjuszy. Jakość dróg w uzdrowiskach pogarszają
także TIR-y transportujące wody w opakowaniach jednostkowych z miejscowych rozlewni.
Wpływy do gmin z tytułu produkcji tych wód są rażąco niskie, w związku z czym nawet
w małej części nie pokrywają budowy czy remontu dróg.
3.5. Uwzględnienie interesów stałych mieszkańców
miejscowości uzdrowiskowych
W ramach turystyki zrównoważonej podkreśla się też jej cele społeczne, które wymagają uwzględnienia integralności społeczności lokalnej, wzmacniania dobrobytu lokalnego
oraz zorientowania na cele lokalne w aspekcie korzyści wynikających z napływu turystów.
Stali mieszkańcy mogą mieć znaczący wpływ na rozwój turystyki40. W miejscowościach
uzdrowiskowych często dochodzi do konfliktu interesów kuracjuszy i turystów z interesami
stałych mieszkańców, zwłaszcza tych, którzy nie czerpią bezpośrednich zysków z rozwoju
turystyki, natomiast odczuwają często jej negatywne skutki41. Jednym z warunków umożliwiających praktyczne zastosowanie koncepcji turystyki zrównoważonej jest świadomość
społeczeństwa i jego pozytywne nastawienie do proponowanych rozwiązań, a także tworzenie szans udziału społeczności lokalnej w podejmowaniu decyzji i ponoszeniu za nie
odpowiedzialności42. Mieszkańcy obszaru recepcji turystycznej stanowią kapitał, który
w turystyce odgrywa bardzo ważną rolę, gdyż ma wpływ nie tylko na kształt i jakość produktu turystycznego, ale tworzy specyficzną „atmosferę miejsca”43.
39
40
41
42
43
A. Niezgoda, Społeczne uwarunkowania rozwoju turystyki zrównoważonej – przykład mieszkańców Poznania, Acta
Scientarum Polonorum, Oeconomia, nr 9 (4) 2010, s. 357.
Szerzej na temat negatywnych i pozytywnych skutków turystyki na obszar recepcji turystycznej m.in. w: Turystyka,
W. Kurek (red.), PWN, Warszawa 2008, s. 406–482.
A. Niezgoda, Społeczne…, op.cit., s. 358.
Ibidem, s. 367.
– 84 –
4. Zakończenie
Zdaniem A. Wosia rozwój zrównoważony ma charakter globalny i dlatego wszelkie
działania muszą być skojarzone w jeden system i poddane tym samym regułom gospodarowania, gdyż nie można osiągnąć trwałych efektów, racjonalizując gospodarkę tylko niektórymi zasobami44.
Polskie uzdrowiska położone są w różnych częściach naszego kraju i w związku z tym
ich środowiska są także zróżnicowane. Budowa hipsometryczna Polski sprawia, że w Polsce
występują różnorodne typy uzdrowisk. Prawie połowa z nich (21) to uzdrowiska nizinne
(w tym 5 nadmorskich). Pozostałe to uzdrowiska podgórskie i górskie. Według W. Kurka
w koncepcji turystyki zrównoważonej powinno się uwzględniać specyfikę poszczególnych
środowisk, tj. obszarów nadmorskich, górskich, wiejskich i zurbanizowanych. Cechę tą należy uwzględnić w strategii i polityce rozwoju turystyki na każdym szczeblu zarządzania45.
Należy wspomnieć, że często interesy gmin uzdrowiskowych różnią się od interesów
podmiotów świadczących usługi z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego. W dalszej wizji rozwoju uzdrowisk istnieją rozbieżne stanowiska. Środowiska związane z lecznictwem, w tym
krajowy konsultant w dziedzinie balneologii i medycyny fizykalnej, podkreślają, że zarówno
usługi typu Wellness&Spa, jak również rozwój innych form turystyki w uzdrowiskach mogą
stanowić zagrożenie dla klasycznego modelu lecznictwa uzdrowiskowego opartego o naturalne walory lecznicze. Do tego stanowiska przychyla się częściowo Z. Krasiński, pisząc, że
uzdrowiska nie mogą pełnić wszystkich funkcji i sprzyjać wszelakim formom działalności
turystycznej bez względu na krótkowzroczne życzenie części mieszkańców uzdrowisk46.
Inne poglądy prezentuje między innymi Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP. Zgodnie z teorią cyklu Butlera47 mówi się o czynniku odmładzającym polskie uzdrowiska, jakim
jest wprowadzanie innych, wcześniej wspomnianych usług z zakresu turystyki zdrowotnej,
a także tworzenie warunków do przekształcania uzdrowisk w miejscowości wielofunkcyjne,
umożliwiające uprawianie innych form turystyki, a także sportu i rekreacji.
Rygorystyczne przepisy prawne dotyczące funkcjonowania uzdrowisk mają za zadanie ochronę naturalnych surowców leczniczych oraz walorów środowiska przyrodniczego.
Z drugiej strony stanowią one czasami także barierę funkcjonowania i dalszego rozwoju
polskich uzdrowisk. Dlatego ważne jest, aby znaleźć takie rozwiązania, które faktycznie
równoważyłyby ten rozwój – z jednej strony chroniły te elementy, które decydują o nadaniu
44
45
46
47
A. Woś, Ekonomika odnawialnych…, op.cit., s. 330.
W. Kurek, Turystyka zrównoważona – turystyka przyszłości, [w:] Turystyka czynnikiem integracji międzynarodowej,
D. Sawaryn, J. Biliński (red.), WSIiZ, Rzeszów 2003, s. 105.
Z. Krasiński, Turystyka a uzdrowiska – w symbiozie czy w konflikcie, [w:] Turystyka a uzdrowiska, A. Gotowt-Jeziorska,
J. Wyrzykowski (red.), Polskie Stowarzyszenie Turystyki, Warszawa 2005, s. 57.
Szerzej na ten temat w pracach A. R. Szromka, m.in.: A. R. Szromek, Cykliczność rozwoju uzdrowisk na przykładzie
uzdrowisk polskich, [w:] Uzdrowiska i ich znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia,
Kraków 2010, s. 17–40.
– 85 –
statusu uzdrowiska i pozwalają wyróżnić się na tle innych miejscowości turystycznych,
ale z drugiej strony także ułatwiały realizację różnego rodzaju inwestycji.
Należy jednak pamiętać, że główną funkcją uzdrowisk jest ich funkcja lecznicza. Ważne
jest, aby gminy uzdrowiskowe, rozszerzając zakres oferowanych usług, nie doprowadziły
do zaniku tej funkcji.
Literatura
Czajka K., Sziwa D., Latour T., Środowisko naturalne polskich uzdrowisk. Stan aktualny i tendencje
zmian oraz kierunki niezbędnych działań w przyszłości, Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie”, Warszawa 2000.
Florków R., Istota, znaczenie i formy leczenia uzdrowiskowego oraz ogólne przeciwwskazania bezwzględne, [w:] Krynica, F. Kiryk (red.), Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Kraków 1994.
Gaworecki W. W., Turystyka, PWE, Warszawa 2010.
Golba J., Gospodarka przestrzenna w uzdrowiskach i wielofunkcyjność uzdrowisk największym wyzwaniem dla samorządów, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa
uzdrowiskowego, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, Muszyna 2009.
Gospodarka a środowisko i ekologia, K. Małachowski (red.), CeDeWu Wydawnictwa Fachowe,
Warszawa 2007.
http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2299 (data dostępu: 10.12.2011).
http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2299,article,5227 (data dostępu: 10.12.2011).
Iwaniuk H., Rola gminy w zarządzaniu turystyką, [w:] Zarządzanie ochroną środowiska w przedsiębiorstwie i gminie, B. Poskrobko (red.), Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych
w Poznaniu, Politechnika Białostocka, Białystok – Poznań – Ustronie Morskie 1997.
Janikowski R., Zarządzanie antropopresją. W kierunku zrównoważonego rozwoju społeczeństwa i gospodarki, Difin, Warszawa 2004.
Jędrzejczyk I., Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Śląsk, Katowice 1995.
Jędrzejczyk I., Nowoczesny biznes turystyczny. Ekostrategie w zarządzaniu firmą, PWN, Warszawa
2001.
Kowalczyk A., Turystyka zrównoważona, PWN, Warszawa 2010.
Kozłowska-Szczęsna T., Błażejczyk K., Krawczyk B., Limanówka D., Bioklimat uzdrowisk polskich
i możliwości jego wykorzystania w lecznictwie, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2002.
Krasiński Z., Turystyka a uzdrowiska – w symbiozie czy w konflikcie, [w:] Turystyka a uzdrowiska, A. Gotowt-Jeziorska, J. Wyrzykowski (red.), Polskie Stowarzyszenie Turystyki, Warszawa 2005.
Krasiński Z., Zrównoważony rozwój uzdrowisk, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu
nr 53, Poznań 2004.
Krawczyk B., Klimatyczne uwarunkowania lecznictwa uzdrowiskowego, [w:] Zdrowie i wypoczynek. Wielka księga polskich uzdrowisk, kąpielisk nadmorskich i miejscowości o walorach klimatyczno-zdrojowych, Z. Franczukowski (red.), Wydawnictwo Mirex, Bydgoszcz 2008.
Kruczek Z., Polska. Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2010.
Krupa J., Wołowiec T., Uzdrowiska Polski Wschodniej wobec wyzwań rozwojowych – turystyka zrównoważona, [w:] Współczesne trendy funkcjonowania uzdrowisk – klastering, Instytut Gospodarki
Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2010.
Kurek W., Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut Geografii i Gospodarki
Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.
Kurek W., Turystyka zrównoważona – turystyka przyszłości, [w:] Turystyka czynnikiem integracji międzynarodowej, D. Sawaryn, J. Biliński (red.), WSIiZ, Rzeszów 2003.
– 86 –
Leniartek M. K., Architektura zrównoważona katalizatorem rozwoju uzdrowisk kłodzkich, [w:] Turystyka uzdrowiskowa w gospodarce regionu i kraju, T. Iwanek (red.), Wyższa Szkoła Zarządzania
„Edukacja”, Wrocław 2006.
Mirek J., Atrakcyjność turystyczna jako czynnik konkurencyjności polskich uzdrowisk, [w:] Konkurencyjność
miast i regionów na globalnym rynku turystycznym, J. Sala (red.), PWE, Warszawa 2010.
Mirek J., Naturalne uwarunkowania lokalizacji i specyfiki polskich uzdrowisk, Handel Wewnętrzny, sierpień 2010.
Mirek J., Sport i rekreacja jako czynnik podnoszenia atrakcyjności gmin uzdrowiskowych na przykładzie
Krynicy-Zdroju, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego (w druku).
Niezgoda A., Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006.
Niezgoda A., Społeczne uwarunkowania rozwoju turystyki zrównoważonej – przykład mieszkańców Poznania, Acta Scientarum Polonorum, Oeconomia, nr 9 (4) 2010.
Pawlikowska-Piechotka A., Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne, Novae Res – Wydawnictwo
Innowacyjne, Gdynia 2009.
Płocka J., Wybrane zagadnienia z zagospodarowania turystycznego. Część II, Centrum Kształcenia Ustawicznego, Toruń 2006.
Ponikowska I., Ferson D., Nowoczesna medycyna uzdrowiskowa, Medi Press, Warszawa 2009.
Staniewska-Zątek W., Turystyka a przyroda i jej ochrona, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań
2007.
Szromek A. R., Cykliczność rozwoju uzdrowisk na przykładzie uzdrowisk polskich, [w:] Uzdrowiska i ich
znaczenie w gospodarce turystycznej, A. R. Szromek (red.), Proksenia, Kraków 2010.
Turystyka, W. Kurek (red.), PWN, Warszawa 2008.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
Ustawa z 4 marca 2011 r. o zmianie ustawy o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach
ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. 2011, nr 73, poz. 390).
Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995.
Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, J. Kronenberg, T. Bergier (red.), Fundacja Sendzimira,
Kraków 2010.
Zaręba D., Ekoturystyka, PWN, Warszawa 2010.
Żylicz T., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004.
– 87 –
Katarzyna Orfin, Agnieszka Sawińska, Marta Sidorkiewicz
Uniwersytet Szczeciński
ZASTOSOWANIE E-PROMOCJI
NA RYNKU UZDROWISK
Streszczenie: Dla rozwoju funkcji turystycznej i uzdrowiskowej uzdrowisk konieczne jest nie tylko wykreowanie atrakcyjnego produktu, ale również zastosowanie przez podmioty funkcjonujące na ich obszarze
nowoczesnych narzędzi promocyjnych. Różnorodność oferty turystycznej sprawia, iż współczesny turysta
coraz częściej poszukuje szeroko rozumianej informacji, dlatego też tradycyjne narzędzia promocyjne stają
się niewystarczające. W dobie społeczeństwa informacyjnego najbardziej uniwersalnym medium informacyjnym wydaje się być internet, stąd też promocja realizowana właśnie w oparciu o niego odgrywa istotną
rolę w sterowaniu ruchem turystycznym. W pracy dokonano analizy porównawczej nowoczesnych narzędzi
promocji internetowej stosowanych przez wybrane podmioty funkcjonujące na rynku uzdrowisk.
Słowa kluczowe: społeczeństwo informacyjne, e-promocja, podmioty funkcjonujące na rynku uzdrowisk.
THE APPLICATION OF E-PROMOTION ON THE HEALTH RESORTS’ MARKET
Abstract: To ensure the growth of tourist and curing functions of health resorts it is essential not only to
create attractive product but also to apply by the entities, functioning in the area, of modern promoting
tools. The abundance of the tourist offers makes the modern tourist look for widely understood information, that is why the traditional promoting tools become insufficient. In the era of information society the
most all-purpose information medium seems to be the Internet, that’s why the promotion based on it plays
a significant role in controlling of tourist market. The article consists of the comparing analysis of the usage of modern tools of e- promotion has been performed, based on the example of chosen entities operating on the health resorts’ market.
Keywords: information society, e-promotion, entities functioning on the health resorts’ market.
(Translated by Liliana Soluch)
1. Wprowadzenie
Dla rozwoju funkcji turystycznej i uzdrowiskowej miejscowości uzdrowiskowych
konieczne jest nie tylko wykreowanie atrakcyjnego produktu, ale również zastosowanie
przez podmioty funkcjonujące na ich obszarze nowoczesnych narzędzi promocyjnych. Różnorodność oferty turystycznej sprawia, iż współczesny turysta coraz aktywniej poszukuje
informacji w internecie, dlatego też tradycyjne narzędzia promocyjne stają się niewystarczające. W dobie społeczeństwa informacyjnego internet jest bowiem najbardziej uniwersalnym medium informacyjnym. Stąd też promocja realizowana właśnie w oparciu o niego
odgrywa istotną rolę w sterowaniu ruchem turystycznym.
– 89 –
Katarzyna Orfin, Agnieszka Sawińska, Marta Sidorkiewicz – Zastosowanie e-promocji na rynku uzdrowisk
Celem artykułu jest przedstawienie możliwości wykorzystania e–promocji przez podmioty świadczące produkt turystyki zdrowotnej w miejscowościach uzdrowiskowych województwa zachodniopomorskiego.
Artykuł jest wynikiem studiów literaturowych, doniesień branżowych oraz analizy materiałów dostępnych w internecie związanych z opisywanym zagadnieniem (m.in. strony
internetowe podmiotów funkcjonujących na terenie uzdrowisk w województwie zachodniopomorskim, takich jak zakłady lecznictwa uzdrowiskowego i hotele typu spa, portale
internetowe pośredników sprzedających oferty turystyki zdrowotnej).
2. Promocja w ujęciu klasycznym i nowoczesnym (e-promocja)
Promocja jest pojęciem, które dynamicznie ewoluuje wraz ze zmieniającym się społeczeństwem. Wciąż nieograniczone potrzeby konsumentów, turystów wymuszają na podmiotach rynkowych stosowanie coraz to nowocześniejszych form komunikacji z rynkiem.
Relacje te oparte są współcześnie na nowoczesnych mediach, głównie internecie. Klasyczne ujęcie promocji jest natomiast stabilną bazą do tworzenia nowych form w sieci
wirtualnej.
Nowoczesne, innowacyjne rozwiązania w obszarze promowania produktów i usług
mają bezwzględne oparcie w klasycznych działaniach. Promocja jest bardzo ważnym elementem marketingu, a tworzy ją kompozycja form i sposobów społecznej komunikacji
w dziedzinie zaspokajania potrzeb materialnymi oraz intelektualnymi wytworami ludzkiej
pomysłowości, przedsiębiorczości, aktywności i gospodarności1. Definicji promocji w literaturze jest bardzo wiele, a jedna z nich określa ją jako oddziaływanie za pomocą produktów na odbiorców danej firmy, przekazywaniu informacji, a tym samym poszerzaniu
wiedzy o produktach i usługach2.
Promocja definiowana może być również w dwóch ujęciach: wąskim i szerokim.
Pierwsze z nich obejmuje zespół działań i środków, poprzez które podmiot przekazuje na
rynek informacje o produkcie czy usłudze, kształtuje potrzeby potencjalnych nabywców,
pobudzając i ukierunkowując popyt, z myślą o zmniejszaniu jego elastyczności cenowej.
Jest to ujęcie charakteryzujące się łącznością z rynkiem, oddziaływaniem na rynek. Ujęcie
szerokie natomiast jest często synonimicznie określane mianem „komunikacji marketingowej” czy też „polityką komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem”. Synteza dwóch ujęć
znajduje się na rysunku 1, określając ujęcie wąskie jako bezpośrednie oddziaływanie na
aktywizację sprzedaży, natomiast szerokie jako komunikację marketingową3.
1
2
3
T. Sztucki, Promocja. Reklama. Aktywizacja sprzedaży. Sztuka pozyskiwania nabywców, Placet, Warszawa 1997, s. 17.
Ibidem, s. 17.
J. Wiktor, Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN, Warszawa 2005, s. 40.
– 90 –
PROMOCJA
Znaczenie wąskie
Znaczenie szerokie
AKTYWIZACJA SPRZEDAŻY
KOMUNIKACJA Z RYNKIEM
Rys. 1. Wąskie i szerokie ujęcie promocji
Fig. 1. Wide and narrow promotion’s projection
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Wiktor, Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem…,
op.cit., s. 41.
Działania, jakie przedsiębiorstwo podejmuje w ramach promocji, są realizowane poprzez komunikację, która ma na celu osiągnięcie określonych zachowań odbiorców. Cele
promocji wynikają również z ogólnych założeń przedsiębiorstwa. Mogą obejmować m.in.
wzrost dochodów, informowanie o ofercie i firmie, ale również pobudzanie, zachęcanie
oraz przekonywanie do zakupu potencjalnych klientów. Z uwagi na czas realizacji celów
można wyróżnić strategiczne, taktyczne i operacyjne cele promocji. Precyzyjne ich ustalenie umożliwia kontrolę i ocenę realizowanych działań.
Funkcje promocji wyrażają znaczenie przypisane systemowi komunikowania się przedsiębiorstwa z rynkiem, a ich struktura ma charakter złożony. Można mówić o trzech poziomach funkcji komunikacji4: funkcja główna systemu (swoista „misja” promocji), funkcje
podstawowe, wspólne dla całego systemu komunikacji marketingowej (informacyjna, perswazyjna, konkurencyjna), funkcje szczegółowe, wyrażające zadania, właściwości, przeznaczenie i sposób wykorzystania poszczególnych elementów kompozycji promocji.
Oprócz wymienionych funkcji w ogólnym ujęciu ważne jest, aby poprzez działania
promocyjne, najlepiej ujęte w strategii marketingowej, pojawiło się dążenie do łamania
barier nieznajomości firmy oraz jej produktów. Są to elementy wpływające również na pozacenowe konkurowanie na rynku5.
Kompozycja promocji nie została jednoznacznie sklasyfikowana w literaturze. Narzędzia, instrumenty do niej należące różnie przedstawiają poszczególni autorzy. Syntetyczne
ujęcie tych różnic zaproponował J. Wiktor (tabela 1).
Jak wskazuje J. Wiktor, wnioski, jakie można wyciągnąć z powyższego zestawienia,
to: różnorodność określania systemu promocji, różnorodność składu oraz wewnętrznej
struktury elementów. Opierając się na podstawowych pięciu instrumentach (narzędziach),
do promocji mix zaliczyć można6:
• reklamę,
• promocję sprzedaży,
4
5
6
Ibidem, s. 43–44.
Ibidem, s. 48.
W. Żurawik, Marketing. Podstawy i kontrowersje, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 200.
– 91 –
• public relations,
• sprzedaż osobistą,
• marketing bezpośredni.
Istota instrumentów klasycznej promocji jest kluczowa z punktu widzenia uchwycenia
zależności w konstruowaniu narzędzi mających zastosowanie w internecie. Stąd zasadne
jest ogólne zakreślenie istoty elementów promocji mix.
Tabela 1. Kompozycja systemu promocji (promotion mix) – porównanie
Autor
Nazwa i struktura elementów sytemu
System komunikacji
P. D. Bennet
Reklama
Promocja sprzedaży
Public relations
i publicity
Sprzedaż osobista
Instrumenty promocji i komunikacji
Ph. Kotler
Reklama
Promocja sprzedaży
Public relations
Sprzedaż osobista
Marketing
bezpośredni
System komunikowania wartości
M. Thomas
R. Nieschlag
E. Dichtl
H. Horschgen
Personel sprzedaży
Promocja sprzedaży
Reklama
Polityka komunikacji
Reklama
Public relations
Promocja sprzedaży
Komunikacja marketingowa
H. Meffert
L. Garbarski
I. Rutkowski
W. Wrzosek
Komunikacja
osobista
Reklama
Promocja sprzedaży
Public relations
Instrumenty aktywizacji sprzedaży
Reklama
Sprzedaż osobista
Promocja
Public relations
Sponsorowanie
Źródło: J. Wiktor, Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem.., op.cit., s. 53.
Reklama jest jednym z głównych narzędzi stosowanych przez podmioty i ma na celu
dotarcie z informacją do rynku docelowego oraz ogółu społeczeństwa. Według Ph. Kotlera reklama to wszelkiego rodzaju płatna forma nieosobistej (w odróżnieniu od sprzedaży
osobistej, aktywizacji, network marketingu) prezentacji oraz promocji pomysłów, dóbr lub
usług określonego sponsora7.
Kolejnym instrumentem promocji jest promocja sprzedaży, która ma na celu doprowadzenie do natychmiastowego zbytu produktów za pomocą krótkoterminowych bodźców
zachęcających konsumentów do zakupu. Cechuje ją duża różnorodność stosowanych narzędzi oraz otwartość na wciąż nowe, często niekonwencjonalne rozwiązana. Sprzedaż oso-
7
Ph. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1994, s. 574.
– 92 –
bista natomiast jest instrumentem systemu komunikowania się przedsiębiorstwa z rynkiem
oraz wspierania sprzedaży związanym z bezpośrednimi kontaktami sprzedawcy z nabywcą.
W odróżnieniu od promocji czy reklamy jest to forma osobistego komunikowania się przedsiębiorstwa z rynkiem, gdzie istotną rolę odgrywa sprzedawca.
Do instrumentów promocji zalicza się również public relations rozumiane jako budowanie relacji z otoczeniem. Współcześnie public relations skoncentrowane jest na kreowaniu wizerunku firmy w ramach relacji dwustronnych. Są to stosunki kształtowane przez
określone podmioty, a dotyczą dużych grup społecznych lub całej publiczności. Public relations nie należy mylić z reklamą.
Ostatnim instrumentem promocji jest marketing bezpośredni, który obejmuje wszystkie formy promocji, w których kontakt między nadawcą przekazu promocyjnego a jego
odbiorcą przybiera postać realizacji zindywidualizowanej8. Warunkiem prowadzenia marketingu bezpośredniego jest posiadanie skomputeryzowanej listy adresowej, tzw. bazy danych klientów9.
Jak wynika z raportu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Polska 2011, w 2009 roku
91% przedsiębiorstw w Polsce posiadało dostęp do internetu, co stanowiło odsetek nieznacznie niższy od średniej unijnej (94%). Natomiast udział gospodarstw domowych z dostępem
do internetu zwiększył się z 35,9% w 2006 r. do 63,4% w 2010 r., a dystans w stosunku do
średniej dla 27 krajów UE (wynoszącej odpowiednio 49% i 70%) zmalał o niemal połowę.
Podobnie jak w przypadku wyposażenia w komputery dostęp gospodarstw domowych do
internetu różnicował typ gospodarstwa i miejsce zamieszkania. W 2010 r. internet miało
82,9% gospodarstw z dziećmi w wieku do 16 lat wobec 53,7% gospodarstw bez dzieci,
a w podziale wg miejsca zamieszkania – 68,8% gospodarstw w dużych miastach, 65,1%
w miastach mniejszych i 56,2% na obszarach wiejskich10. Tak dynamiczne zmiany świadczą
o rosnącym znaczeniu internetu jako ogólnodostępnego narzędzia komunikacji, szczególnie
w grupie docelowej osób w wieku poprodukcyjnym.
Autorki podjęły próbę zestawienia instrumentów promocji klasycznej i e-promocji wraz
z przykładami narzędzi. Wymienione przykłady w tabeli 2 nie są zestawieniem wszystkich możliwych działań, ale jedynie obrazem ogólnym.
Tradycyjną i powszechnie stosowaną formą promocji w internecie są strony WWW,
w ramach których mogą być zamieszczane różnorodne treści reklamowe, elementy marketingu bezpośredniego, promocji sprzedaży oraz public relations. Strona WWW oprócz treści
może prezentować pliki wideo, fotografie, jak również prowadzić dialog z odbiorcą11.
8
9
10
11
Nadawca adresuje przekaz do konkretnego i zazwyczaj pojedynczego odbiorcy.
Bazy danych o klientach to uporządkowany zbiór wyczerpujących danych o istniejących i potencjalnych klientach.
http://www.mrr.gov.pl/ (data dostępu: 16.01.2012).
A. Pabian, Promocja. Nowoczesne środki i formy, Wyd. Difin, 2008, s. 73.
– 93 –
Tabela 2. Zestawienie instrumentów klasycznej promocji i e-promocji
Instrumenty
Promocja klasyczna
e-promocja
Reklama
• reklama reakcji bezpośredniej – telewizyjna (spot
reklamowy), radiowa (spot dźwiękowy) i prasowa
(ogłoszenia, reklama wizualna itp.)
• ulotki, broszury reklamowe, foldery, plakaty
• formy bannerowe
• formaty pop
• reklamy na warstwie
• reklama wysyłana oraz inne formaty
Promocja sprzedaży
• próbki, testery, rabaty w miejscu sprzedaży
• platformy zakupowe
• aukcje
• sklepy internetowe (np. specjalne oferty, rabaty)
Public relations
• komunikaty dla mediów
• wydawnictwa firmowe
• artykuły i referaty
• opisy przypadków biznesowych
• konferencje, sympozja, seminaria, zjazdy
• przemówienia
• wywiady i konferencje prasowe
• patronat medialny
• współpraca z mediami
• obecność w sieciowych serwisach informacyjnych
• reakcja na krytykę zamieszczaną na stronach WWW
• uczestnictwo oraz aktywność podmiotu w grupach
dyskusyjnych
• sponsoring sieciowy
• wykorzystanie form interaktywnych
• marketing wirusowy
Sprzedaż osobista
• bezpośredni kontakt ze sprzedawcą face to face
• kontakt przez telefon
• kontakt ze sprzedawcą za pomocą: komunikatora
Gadu-Gadu, Skype, strony interaktywnej, portalu
społecznościowego, chatu, telefonu
Marketing bezpośredni
• e-maling
• reklama pocztowa (adresowa i bezadresowa)
• newsletter
• telemarketing
• sprzedaż katalogowa
• reklama reakcji bezpośredniej (telewizyjna, radiowa
i prasowa)
• reklama z kanałem zwrotnej odpowiedzi (np. reklama
z podaniem telefonu i adresu, pod którym można
dokonać zakupu, reklama prasowa zawierająca kupon
zamówieniowy)
Sponsoring
• wsparcie organizacyjne wydarzenia
• działania charytatywne
• sponsoring materiałów promocyjnych poligraficznych,
spożywczych itp.
• sponsoring witryny internetowej
• sponsoring działu witryny internetowej
• artykuł sponsorowany
• sponsoring elementów interaktywnych
• sponsoring biuletynu e-mailowego
Instrumenty wymieniane w klasycznej promocji mają swoje odzwierciedlenie w konkretnych narzędziach i działaniach w sieci wirtualnej. Zatem instrumenty e-promocji to
instrumenty promocji klasycznej z umiejscowieniem w internecie.
Współczesna promocja produktów, usług, podmiotów odbywa się w wirtualnym świecie za pomocą internetu. E-promocja jest odpowiedzią na zmieniające się społeczeństwo
w obszarze postaw, potrzeb czy preferencji. Procesy globalizacyjne determinują stały rozwój
instrumentów e-promocji oraz tworzenie zupełnie nowych form w odniesieniu do niemal
– 94 –
każdego rynku. Szczególnie, gdy rynek dynamicznie się zmienia, jest atrakcyjny i zbieżny
ze współczesnymi trendami, jak na przykład rynek uzdrowisk.
3. Główni oferenci produktu turystyki zdrowotnej
w miejscowościach uzdrowiskowych
Określając główne podmioty świadczące usługi zdrowotne i prozdrowotne w uzdrowiskach, należy wyjść od przedstawienia istoty turystyki zdrowotnej, zwracając szczególną
uwagę na formy usług realizowanych w jej ramach stanowiących podstawę wyodrębnienia
tychże podmiotów.
Według J. Goodricha, jednego z bardziej znanych amerykańskich badaczy turystyki
zdrowotnej, turystyka zdrowotna w ujęciu podażowym rozumiana jest jako celowe przyciągnięcie turystów dzięki zastosowaniu udogodnień (np. hotelowe spa) lub miejscom (np.
Baden-Baden, Bath) – poprzez promocję usług i urządzeń zdrowotnych stanowiących dodatek do oferty turystycznej12. Natomiast A. Hadzik turystykę zdrowotną określa jako podróże
o motywach zdrowotnych, gdzie potrzeby dotyczące leczenia, wypoczynku czy profilaktyki są realizowane za pomocą różnych form omawianej turystyki13. M. Mika, R. Palusiński
w ramach turystyki zdrowotnej wyróżniają cztery podstawowe formy, tzn.:
• pobyty lecznicze (ang. health-care-vacation),
• pobyty w celu przeciwdziałania starzeniu się (ang. anti-aging-vacation),
• pobyty dla odnowy sił witalnych organizmu (ang. wellness-vacation),
• pobyty nakierowane na estetykę i wygląd zewnętrzny (ang. beauty-vacation)14.
Ponadto wśród współczesnej turystyki zdrowotnej wymienia się:
• szeroką ofertę zabiegów leczniczych i pielęgnacyjnych,
• globalizację usług medycznych oznaczającą możliwość kupna świadczeń na tzw.
światowym wolnym rynku usług medycznych,
• skrócenie czasu potrzebnego na odnowę psychofizyczną gości dzięki dywersyfikacji i intensyfikacji zabiegów,
• zróżnicowanie oferty pod względem jakości i ilości15.
12
13
14
15
A. Hadzik, Turystyka zdrowotna uzdrowisk, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach,
Katowice 2009, s. 25.
I. Łęcka, Uzdrowisko czy kurort? Zmiany funkcji zdrowotnych w miejscowościach uzdrowiskowych i wczasowych
na świecie, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, E. Rydz (red.), Pomorska
Akademia Pedagogiczna, Słupsk 2005, s. 39–45 za: A. Hadzik, Turystyka zdrowotna uzdrowisk, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Katowice 2009, s. 22.
M. Mika, R. Palusiński, Some problems of the development of spa & wellness services in the Polish Carpatian Mountains,
[w:] Conditions of the foreign tourist development in Central and Easters Europe Contemporary Models of Spa Tourism,
J. Wyrzykowski (red.), Institute of Geography and Regional Development, Wrocław 2006, s. 9 za: A. Hadzik, Turystyka
zdrowotna uzdrowisk, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Katowice 2009, s. 23.
I. Łęcka, Nowe (?) trendy w turystyce zdrowotnej, Prace i Studia Geograficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003 za: A. Hadzik, Turystyka zdrowotna uzdrowisk, Akademia Wychowania Fizycznego im.
Jerzego Kukuczki w Katowicach, Katowice 2009, s. 24.
– 95 –
Bardziej rozbudowany zestaw motywów podróży w celach zdrowotnych proponuje
I. Łącka, wyróżniając potrzeby:
• rekonwalescencji po przebytych chorobach i urazach,
• niwelowania negatywnych skutków stresu,
• świadczeń medycznych odmładzających i konserwujących urodę, np. chirurgia
plastyczna,
• walki z nałogami,
• poprawy stanu zdrowia poprzez zabiegi w warunkach relaksu,
• bycia w zgodzie z panującą modą na korzystanie ze zróżnicowanej i niekonwencjonalnej oferty profilaktyki zdrowotnej,
• przeciwdziałania znudzeniu tradycyjną ofertą turystyczną wśród ludzi często podróżujących16.
Reasumując zatem istotę turystyki zdrowotnej i mając na względzie podejście podażowe, za turystykę zdrowotną należy uważać usługi zaspakajające potrzeby zdrowotnowypoczynkowe, poprawę stanu zdrowia i samopoczucia. Wśród turystyki zdrowotnej należy wymienić zatem dwa główne podejścia podażowe, tj. tradycyjne formy wyjazdów do
uzdrowisk (turystyka uzdrowiskowa) oraz nowe formy oparte na usługach wspomagających
dbałość o ciało i duszę (spa i wellness).
Jak słusznie stwierdza W. Kurek, turystyka w celach zdrowotnych na obszarach uzdrowiskowych należy do podstawowych form turystyki zdrowotnej, realizując jednocześnie
w kurortach funkcję zdrowotną turystyki17. Biorąc bowiem pod uwagę cel, jakim jest odnowa
sił człowieka, najpełniej można go osiągnąć w miejscowościach uzdrowiskowych.
Według Ustawy z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych18 uzdrowisko to obszar,
na którego terenie prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych,
któremu został nadany status uzdrowiska.
Podejmując próbę identyfikacji głównych oferentów produktu turystyki zdrowotnej
na rynku uzdrowisk, badania ograniczono do obszaru uzdrowisk. Pominięto w związku
z tym obiekty, które świadczą usługi zdrowotne i prozdrowotne także poza miejscowościami uzdrowiskami (np. centra medyczne, ośrodki odnowy biologicznej). Należy także
dodać, iż z punktu widzenia marketingowego sam „status uzdrowiska” stanowi już swojego rodzaju komunikat promocyjny dla potencjalnych klientów i kojarzy się ze spełnianiem
funkcji zdrowotnej.
16
17
18
Ibidem.
W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 48–49.
gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
– 96 –
Głównymi podmiotami świadczącymi usługi turystyki uzdrowiskowej (a zatem ważnej
formy turystyki zdrowotnej) są zakłady lecznictwa uzdrowiskowego, czyli szpitale uzdrowiskowe, sanatoria uzdrowiskowe, szpitale uzdrowiskowe dla dzieci i sanatoria dla dzieci,
zakłady przyrodolecznicze, przychodnie uzdrowiskowe, szpitale i sanatoria w podziemnych
wyrobiskach górniczych. Przy czym należy uznać, iż z punktu widzenia połączenia produktu turystycznego z lecznictwem uzdrowiskowym ważną rolę jako oferenci produktu turystyki zdrowotnej odgrywają przedsiębiorstwa uzdrowiskowe funkcjonujące jako sanatoria
i szpitale uzdrowiskowe. Podmioty te obok realizowanych ustawowo zadań polegających
między innymi na udzielaniu pacjentom skierowanym na leczenie uzdrowiskowe całodobowych świadczeń opieki zdrowotnej realizują inne turystyczne funkcje (usługi noclegowe, żywieniowe, kulturalne, rekreacyjne), jak również kierują swoją ofertę zdrowotną
i prozdrowotną do tzw. kuracjuszy komercyjnych. Warto podkreślić także, iż duża część
przedsiębiorstw uzdrowiskowych będących do niedawna w gestii Skarbu Państwa została w ostatnim czasie sprywatyzowana, a nowi właściciele nie tylko modernizują obiekty,
ale również wprowadzają nowoczesne rozwiązania m.in. z zakresu marketingu. Powoduje
to, że przedsiębiorstwa, które nadal są spółkami Skarbu Państwa, działają w warunkach
wzmożonej konkurencji nie tylko ze strony nowoczesnych ośrodków typu spa i wellness,
ale również ze strony podmiotów, które dotychczas znajdowały się w podobnej sytuacji ze
względu na działania promocyjne.
Do uzdrowisk przybywają także osoby, które nie są pacjentami zakładów leczniczych.
Uzdrowiska przyciągają turystów walorami środowiska przyrodniczego, klimatu, możliwością korzystania z różnego typu urządzeń, takich jak pijalnie wód mineralnych, tężnie,
parki zdrojowe itp.19. Turyści ci korzystają z innych niż zakłady lecznictwa uzdrowiskowego obiektów, a mianowicie z hoteli typu spa i wellness oraz ośrodków rehabilitacyjno-wypoczynkowych. Korzystają oni również z innych obiektów zakwaterowania zbiorowego
jednakże ze względu na fakt, iż są to obiekty nieświadczące usług zdrowotnych i prozdrowotnych, nie stanowią one przedmiotu niniejszych rozważań.
Szczególnym rodzajem hotelu opisywanym w literaturze naukowej, w którym głównym celem pobytu gości jest szeroko rozumiane leczenie, jest hotel uzdrowiskowy. Hotele uzdrowiskowe zlokalizowane są z reguły w miejscowościach charakteryzujących się
walorami turystycznymi, najczęściej w pobliżu miejsc występowania wód mineralnych,
w rejonach o leczniczych właściwościach mikroklimatu, nad morzem itp. Ich podobieństwo do hoteli określanych jako tradycyjne polega z reguły na dłuższym pobycie gości.
Różni je mniejsza liczba urządzeń rekreacyjno-rozrywkowych i mniej rozbudowana baza
19
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie,
Kraków 2011, s. 79.
– 97 –
gastronomiczna20, co jednak nie jest regułą21. W hotelach uzdrowiskowych rozbudowane
jest natomiast zaplecze sanatoryjne w postaci gabinetów lekarskich, gabinetów do fizykoterapii czy basenu umożliwiającego pływanie korekcyjne oraz lepiej wyposażone biblioteki
i świetlice22. Charakterystyczną cechą tych hoteli jest ich personel składający się w dużej
części z pracowników o przygotowaniu medycznym23. Ponieważ dużą część gości hoteli
uzdrowiskowych stanowią ludzie chorzy lub niepełnosprawni, muszą one posiadać odpowiednio przygotowane urządzenia techniczne: windy o szerokich drzwiach, jak najmniej
schodów, pochylnie dla wózków inwalidzkich itp. Wśród tego typu obiektów można wyróżnić zarówno duże obiekty, które jednorazowo mogą przyjmować kilkuset gości, jak
i niewielkie, o kilkudziesięciu miejscach24.
Szczególnym przypadkiem hotelu uzdrowiskowego jest hotel spa & wellness, który
w literaturze nie został jeszcze opisany, jednak w praktyce jest on dobrze znany i jednoznacznie kojarzony. Zgodnie z definicją sprecyzowaną na potrzeby organizacji konkursu,
którego celem jest wybór najlepszego spa w Polsce, hotel spa & wellness jest hotelem posiadającym w swojej ofercie: usługi spa, wybór zabiegów fitness i wellness oraz kuchnię
promującą zdrowe zasady żywienia. Obiekt taki powinien posiadać basen (wewnętrzną
nieckę basenową) lub dużą nieckę do masażu perełkowego, tzw. jacuzzi na co najmniej
6 osób, oraz zespół saun. W ofercie hotelu powinny znajdować się tzw. pakiety spa (połączenie usług hotelarskich, gastronomicznych i usług towarzyszących uwzględniających
zabiegi spa, wellness lub fitness). Obiekt musi oferować klientom minimum: 2 zabiegi
w części mokrej, 2 zabiegi w części suchej oraz ofertę terapii manualnych (np. masaży).
Obiekt poprzez swoją identyfikację wizualną powinien informować, że jest obiektem/hotelem spa & wellness (np. na stronie internetowej, przed wejściem do obiektu, w holu recepcyjnym i pokojach)25.
O potencjale turystyki zdrowotnej świadczy także fakt, iż coraz więcej hoteli w celu
poprawy konkurencyjności oferty i sprostania wymaganiom współczesnych klientów nie
tylko wprowadza do oferty usługi zdrowotne i prozdrowotne, ale także zmienia swoje nazwy. Przykładem jest chociażby hotel Aurora z Międzyzdrojów, który jeszcze w 2006 roku
w swojej ofercie nie miał usług zdrowotno-upiększających, a obecnie nie tylko ma ich
szeroki wachlarz, ale również do swojej nazwy dodał wellness i spa. Swoją nazwę zmo20
21
22
23
24
25
M. Milewska, B. Włodarczyk, Hotelarstwo. Podstawowe wiadomości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2009, s. 86.
Na rynku hotelarskim funkcjonują hotele, które w równej mierze realizują potrzeby turystów oczekujących gościnności związanej z lecznictwem oraz potrzeby turystów biznesowych. W takiej sytuacji obiekty te mają doskonale
rozbudowane zaplecze spa, zaplecze konferencyjne, rekreacyjno-rozrywkowe, a baza gastronomiczna charakteryzuje
się wysokim poziomem szeroko rozumianej jakości.
A. Kowalczyk, Geografia hotelarstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 83.
M. Milewska, B. Włodarczyk, Hotelarstwo. Podstawowe wiadomości…, op.cit., s. 86.
A. Kowalczyk, Geografia hotelarstwa…, op.cit., s. 83–84.
A. Koreńczuk, R. Rouba, W. Zaczek, P. Polka, http://www.awards.spa-prestige.pl/definicje.pdf (data dostępu:
13.01.2012).
– 98 –
dyfikowały także inne hotele, jak na przykład hotel Pro Vita z Kołobrzegu (obecnie hotel
zdrojowy Pro-Vita), hotel Lidia w Darłowie (aktualnie hotel Lidia spa i wellness) czy hotel
Park w Szczecinie (obecnie hotel Park spa).
Istotne znaczenie w turystyce zdrowotnej pełnią, jak już wcześniej wspomniano, ośrodki określane jako „rehabilitacyjno-wypoczynkowe” czy „sanatoryjno-wczasowe”, które
posiadają odpowiednią bazę zabiegową, prowadzą turnusy rehabilitacyjne i są wpisane do
Centralnego Rejestru Ośrodków. Turnusy są dofinansowywane z Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), nie są jednak traktowane jako zakłady
lecznictwa uzdrowiskowego. Uzupełnieniem podmiotów funkcjonujących na rynku uzdrowisk są całoroczne obiekty wypoczynkowe z rozbudowaną bazą spa i wellness, takie jak
np. Centrum Zdrowia, Urody i Rekreacji GEOVITA w Dąbkach.
Warto także przytoczyć za A. Szwichtenbergiem, że działalność uzdrowiskowa przedsiębiorstw „sanatoryjno-wypoczynkowych” jest bardzo duża i systematycznie się rozwija.
4. Instrumenty e-promocji stosowane przez oferentów produktu
turystyki zdrowotnej w miejscowościach uzdrowiskowych
województwa zachodniopomorskiego
W niniejszej części artykułu zostaną zaprezentowane praktyczne rozwiązania w zakresie e-promocji stosowane przez wybrane podmioty oferujące produkt turystyki zdrowotnej
w miejscowościach uzdrowiskowych województwa zachodniopomorskiego z podziałem
na trzy uogólnione grupy: sanatoria uzdrowiskowe, hotele uzdrowiskowe, ośrodki rehabilitacyjno-wypoczynkowe. Przykłady odnoszą się do takich instrumentów promocji jak:
reklama, promocja sprzedaży, public relations, sprzedaż osobista, marketing bezpośredni,
sponsoring.
Przykładem praktycznego wykorzystania reklamy w internecie mogą być formy bannerowe, formaty pop, reklamy na warstwie czy reklama wysyłana oraz inne formaty. Poniższe przykłady (rysunki 2 i 3) dla trzech typów podmiotów dotyczą:
• innego formatu reklamy w internecie – pliku wideo promującego gminę Połczyn-Zdrój na stronie internetowej Uzdrowiska Połczyn S.A.26,
• formatu pop – Hotelu Aurora spa & wellness w Międzyzdrojach na stronie internetowej miasta Międzyzdroje (www.międzyzdroje.info.pl),
• banneru promocyjnego GEOVITA sp. z o.o. Hotele i Ośrodki Marzeń w postaci
oferty zimowej27.
26
27
Film promocyjny jest opisem słownym i wizualnym gminy w kontekście jej atrakcyjności turystycznej oraz szczególnego, uzdrowiskowego charakteru.
Banner opatrzony linkiem; kliknięcie banneru przenosi użytkownika do nowej strony z ofertą promocyjną podmiotu.
– 99 –
Rys. 2. Zrzuty ekranowe stron internetowych: A – Kadr filmu promującego gminę Połczyn-Zdrój; B – Reklama typu
pop Hotelu Aurora na stronie internetowej Międzyzdrojów www.miedzyzdroje.info.pl
Fig. 2. The screenshots of Websites: A – Frame of film promoting community Połczyn-Zdrój, B – Pop-advertising
of hotel Aurora on the website of Międzyzdroje www.miedzyzdroje.info.pl
Źródło: www.uzdrowisko-polczyn.pl oraz www.miedzyzdroje.info.pl (data dostępu: 15.01.2012).
Rys. 3. Reklama typu bannerowego GEOVITA sp. z o.o. Hotele i Ośrodki Marzeń z ofertą promocyjną
Fig. 3. Banner forms advertising of GEOVITA sp. z o.o. Hotele i Ośrodki Marzeń (of promotional opportunities)
Źródło: www.geovita.pl (data dostępu: 15.01.2012).
Promocja sprzedaży w internecie jest natomiast aktywowana przez takie działania
jak umieszczanie ofert na platformach zakupowych i w sklepach internetowych czy udział
w rożnego rodzaju aukcjach. Przykłady dla dwóch grup – tj. hoteli uzdrowiskowych i ośrodków rehabilitacyjno-wypoczynkowych – przedstawia rysunek 4. Są to oferty:
• Ośrodka Rehabilitacyjno-Relaksacyjnego Magnolia położonego w uzdrowiskowej
gminie Kołobrzeg na platformie zakupowej28,
• Hotelu Senator**** w Dźwirzynie na platformie zakupowej.
28
Taka forma promocji skupia się przede wszystkim na dużym rabacie dla potencjalnych klientów, w tym przypadku
wynosi on aż 51%. Omawiana oferta dotyczy pakietu pobytowego o charakterze odchudzającym, w skład której
wchodzą usługi noclegowe, gastronomiczne (w tym dopasowanie menu w oparciu o oczyszczającą dietę i grupę krwi)
i dodatkowe w postaci zabiegów spa i ćwiczeń.
– 100 –
Rys. 4. Zrzut ekranowy strony internetowej: A – Oferta Ośrodka Rehabilitacyjno-Relaksacyjnego Magnolia w Kołobrzegu promowana na platformie zakupowej; B – Oferta Hotelu Senator**** w Dźwirzynie promowana
na platformie zakupowej
Fig. 4. The screenshots of Websites: A – Offer of Rehabilitation and Relaxation Magnolia in Kołobrzeg promoted on
the shopping platform; B – Offer of Hotel Senator**** in Dźwirzyno promoted on the shopping platform
Źródło: http://www.groupon.pl/ oraz www.groupon.pl (data dostępu: 1.02.2012).
Współpraca z mediami, obecność w sieciowych serwisach informacyjnych, reakcja na
krytykę zamieszczaną na stronach WWW, uczestnictwo oraz aktywność podmiotu w grupach dyskusyjnych, sponsoring sieciowy, wykorzystanie form interaktywnych czy marketing wirusowy to instrumenty promocji wchodzące w skład public relations w internecie.
Przykłady wybranego instrumentu przedstawiają rysunki 5 i 6, gdzie zaprezentowano obecność w sieciowych serwisach informacyjnych m.in. sanatorium Marta na stronie serwisu
e-kurort.pl, hotelu Aquarius Spa w Kołobrzegu na stronie serwisu rezerwuje.pl, jak również
Ośrodka Sanatoryjno-Wczasowego Argentyt w Dąbkach.
Rys. 5. Obecność informacji dotyczących uzdrowiska Połczyn-Zdrój wraz z informacjami o sanatoriach, m.in.
sanatorium Marta w Połczynie-Zdroju.
Fig. 5. The screenshot of Website about polish resorts, including information’s about sanatorium Marta in Połczyn-Zdrój.
Źródło: www.e-kurort.pl (data dostępu: 1.02.2012).
– 101 –
Rys. 6. Zrzut ekranowy stron internetowych prezentujących przykłady: A – Obecność oferty hotelu Aquarius Spa
w Kołobrzegu na stronie serwisu rezerwuje.pl; B – Obecność oferty Ośrodka Sanatoryjno-Wczasowego
Argentyt w Dąbkach na stronie serwisu Turnusy24.pl
Fig. 6. The screenshots of Websites: A – Offer of hotel Aquarius Spa in Kołobrzeg on the webside rezerwuje.pl;
B – Offer of Center for Sanatorium and Holiday Argentyt in Dąbki on the webside Turnusy24.pl
Źródło: www.rezerwuje.pl oraz www.Turnusy24.pl, (data dostępu: 1.02.2012).
Sprzedaż osobista w internecie oznacza kontakt ze sprzedawcą za pomocą określonych
mediów, takich jak komunikator Gadu-Gadu, Skype, strony interaktywne, portale społecznościowe, chaty czy telefon. Jednym z najbardziej popularnych obecnie portali społecznościowych jest Facebook. Taka aktywność w internecie pozwala osobom odpowiedzialnym
za marketing zbudować swego rodzaju bazę kuracjuszy zarówno tych lojalnych, jak i tych
potencjalnych, którą można bardzo efektywnie wykorzystywać. Przykładem może być obserwacja wpisów klientów i natychmiastowa na nie reakcja. Obecność na portalu społecznościowym może stanowić swoisty instrument analizy rynku, który można wykorzystać do
wprowadzania nowych produktów na rynek bądź wycofywania z niego tych, które przestały
spełniać oczekiwania kuracjuszy.
Marketing bezpośredni w internecie odnosi się natomiast do takich instrumentów
e-promocji jak e-maling i newsletter. Jest to forma bezpośredniego kontaktu z konkretnym odbiorcą, który polega na przesyłaniu treści drogą e-mailową za zgodą bądź deklaracją użytkownika. Przykładami są: hotel Senator**** w Dźwirzynie, sanatorium
MSWiA w Kołobrzegu oraz Ośrodek Leczniczo-Wypoczynkowy Kormoran w Kołobrzegu
(rys. 7 i 8).
Ostatnią możliwością e-promocji jest sponsoring w internecie, który może przybierać
takie postaci jak sponsoring witryny internetowej, sponsoring działu witryny internetowej,
artykuł sponsorowany, sponsoring elementów interaktywnych czy sponsoring biuletynu
e-mailowego. Przykładem takiej aktywności promocyjnej w województwie zachodniopomorskim może być Uzdrowisko Połczyn S.A., którego logo pojawia się w filmie promującym całą gminę Połczyn-Zdrój.
– 102 –
Rys. 7. Prezentacja newslettera hotelu Senator**** w Dźwirzynie
Fig. 7. Newsletter presentation of hotel Senator**** in Dźwirzyno
Źródło: www.hotelsenator.pl, (data dostępu: 15.01.2012).
Rys. 8. Zrzuty ekranowe stron internetowych: A – Prezentacja newslettera sanatorium MSWiA w Kołobrzegu;
B – Prezentacja newslettera Ośrodka Leczniczo-Wypoczynkowego Kormoran w Kołobrzegu.
Fig. 8. The screenshots of Websites: A – Newsletter presentation of sanatorium in Kołobrzeg; B – Newsletter presentation of Centre for Medical and Recreation Kormoran in Kołobrzeg
Źródło: www.kormoran.pti.pl oraz www.sanatoria.com.pl (data dostępu: 15.01.2012).
– 103 –
5. Sprawność internetowa zakładów uzdrowiskowych
Analiza skuteczności wszystkich wymienionych narzędzi e-promocji oferty uzdrowiskowej jest niezwykle złożonym problemem technicznym, gdyż wymagałaby wielowymiarowej analizy wszystkich dostępnych metod dotarcia do klienta. Literatura dotycząca
turystyki niezwykle rzadko omawia sprawność i skuteczność takich narzędzi na rynku turystycznym, a tym bardziej na rynku usług uzdrowiskowych.
Jedną z prób oceny reaktywności internetowej zakładów turystycznych jest wykorzystanie metody e-mail mystery shopping, zwanej metodą „tajemniczego klienta”, która
służy m.in. do pomiaru jakości obsługi klienta, a polega na obserwacji autentycznego zachowania ludzi (sprzedawców, pracowników działów obsługi klienta i innych uczestników
rynku) w warunkach naturalnych (w przypadku e-mail mystery shopping przy użyciu medium internetu).
Prób takich na gospodarstwach agroturystycznych dokonywała J. Kosmaczewska,
której wyniki badań dowodzą, że niezadowalająca liczba gospodarstw agroturystycznych
województwa wielkopolskiego traktuje witrynę internetową jako narzędzie promocji nie
wszystkie są w stanie wykorzystać w pełni zalet, jakie niesie World Wide Web. Na wysłane
do 112 gospodarstw zapytanie rezerwacyjne odpowiedzi nie udzieliło 36% respondentów,
a w przypadku 13% wiadomość nie została dostarczona do adresata. Zatem wynika z tego, że
aż 49% badanych gospodarstw utraciło w ten sposób możliwość pozyskania potencjalnego
klienta. Stąd też wyniki badań wykazują, że sam fakt posiadania własnej witryny internetowej nie gwarantuje jeszcze przewagi konkurencyjnej, a przy znaczących błędach w komunikacji na linii gość-gospodarz, także via e-mail, może prowadzić do utraconych korzyści29.
Literatura omawiająca wyniki badań metodą e-mail mystery shopping dla rynku turystycznego nie dotyczą jednak przedsiębiorstw uzdrowiskowych, a tym bardziej Zakładów
Lecznictwa Uzdrowiskowego. Badania takie wykonano wszakże w roku 2011 na próbie
37 zakładów uzdrowiskowych (zlokalizowanych w 37 uzdrowiskach30) w ramach pracy
dyplomowej R. Gawendy31. Polegało ono na wysłaniu wiadomości e-mailowej na adres
wskazany na stronie internetowej promującej zakład z zapytaniem o możliwość rezerwacji
pobytu i jego orientacyjne koszty. Posłużono się w tym celu formą „zamaskowanej ankiety”,
rejestrując czas jej wysłania i mierząc czas reakcji adresata od momentu dotarcia e-maila
do otrzymania odpowiedzi.
29
30
31
J. Kosmaczewska, Witryna internetowa jako narzędzie kreowania konkurencyjności w agroturystyce, Acta Scientiarum Polonorum – Oeconomia 9 (4) 2010, Gremium Ekspertów Turystyki SGGW, Warszawa 2010, s. 225–232.
Badanie ograniczono do 37 z 44 uzdrowisk, ponieważ zakłady z pozostałych uzdrowisk nie posiadały skrzynek
internetowych lub stron internetowych.
R. Gawenda, Analiza porównawcza stron internetowych polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych, praca magisterska napisana pod kierunkiem A. R. Szromka, maszynopis powielany, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji
i Zarządzania, Zabrze 2011, s. 61–83.
– 104 –
Wnioski uzyskane przez R. Gawendę wskazują, iż na pytanie rezerwacyjne odpowiedzi
nie udzieliło 7 respondentów, czyli osób odpowiadających m.in. za promocję w obiekcie.
Oznacza to tym samym, iż 18% badanych przedsiębiorstw utraciło szansę na pozyskanie potencjalnego kuracjusza. Z drugiej jednak strony aż 82% badanych oferentów rynku
uzdrowisk odpowiedziało na zapytanie ofertowe, co można uznać za wynik bardzo dobry
(w tym 16% respondentów zrobiło to w ciągu pierwszej godziny, kolejne 50% – w ciągu
24 h, a tylko 8% badanych udzieliło odpowiedzi dopiero po 48 h). Szczegółowe wyniki
prezentuje rysunek 9.
Rys. 9. Wykres kołowy wyników zastosowania zamaskowanej ankiety w zakładach uzdrowiskowych
Fig. 9. The results of application of the masked survey in spa facilities
Źródło: R. Gawenda, Analiza porównawcza stron internetowych polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych, praca magisterska napisana pod kierunkiem A. R. Szromka, maszynopis powielany, Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Zabrze 2011, s. 61–83.
Podsumowując wyniki otrzymane podczas obu badań, można stwierdzić, iż dla oferentów rynku uzdrowisk medium, jakim jest internet, stanowi niezwykle istotne narzędzie
marketingowe, zatem w tym również promocyjne. Taki wniosek potwierdzają otrzymane
odpowiedzi zwrotne na zapytanie ofertowe – w przypadku gospodarstw agroturystycznych
było to 54%, a zakładów uzdrowiskowych aż o 28% więcej. Z pewnością otrzymany wynik
ma związek z faktem, iż w obiektach uzdrowiskowych coraz częściej tworzone są stanowiska/działy, które są odpowiedzialne za kontakt z potencjalnymi klientami. Czyli zupełnie
inaczej niż ma to miejsce w gospodarstwach agroturystycznych, często rodzinnych, gdzie
raczej trudno o zaplanowaną strukturę organizacyjną.
– 105 –
6. Zakończenie
Nowe trendy na rynku turystycznym sprawiają, iż szeroko rozumiana turystyka zdrowotna stanowi ważny segment współczesnego rynku turystycznego. Podążając za zmianami
oczekiwań i preferencji nabywców, w odpowiedzi na rosnący popyt na wyjazdy turystyczne
w celach zdrowotnych i prozdrowotnych podaż na rynku uzdrowisk dynamicznie się rozwija. Następuje z jednej strony dywersyfikacja produktów przy jednoczesnej konsolidacji
różnorodnych terapii podczas jednego pobytu. Obiekty, które dotychczas funkcjonowały
jako sanatoria i opierały swoją działalność na zabiegach leczniczych, wprowadzają usługi
typu spa, natomiast hotele oferują obok usług typu spa i wellness zabiegi lecznicze. Konkurencja dotyczy już zatem nie tylko samego produktu, ale również działań promocyjnych
podejmowanych przez podmioty funkcjonujące na rynku.
Zaprezentowane przykłady dotyczące możliwości promocji oferty w internecie (podmiotów funkcjonujących na rynku turystyki zdrowotnej w miejscowościach uzdrowiskowych województwa zachodniopomorskiego) oraz przedstawione wyniki badań przeprowadzonych metodą e-mail mystery shopping pozwalają wyciągnąć wniosek, iż aktywność ta jest
bardzo zróżnicowana i wielowymiarowa. Jeszcze dekadę temu posiadanie własnej witryny
internetowej z prezentacją podstawowych informacji o ofercie obiektu było wystarczające,
gdyż tylko nieliczne przedsiębiorstwa mogły się wyróżnić na tle konkurencji taką nowinką
technologiczną. Żyjemy w czasach społeczeństwa informacyjnego, co sprawia, iż skupienie
się osób odpowiedzialnych za promocję obiektu tylko na aktualizacji strony internetowej
jest obecnie niewystarczające. Im szybciej kadry działu szeroko rozumianego marketingu
w obiekcie zdadzą sobie sprawę z tego faktu, tym lepiej. Bowiem wprowadzenie działań
e-promocyjnych na szeroką skalę oznacza większą szansę zaprezentowania się dużo większej
liczbie potencjalnych kuracjuszy, co z jednej strony może skutkować większym obłożeniem
miejsc w obiekcie, a tym samym wyższym zyskiem, z drugiej natomiast przyczynić się do
rozwoju funkcji turystyczno-uzdrowiskowej w miejscowościach uzdrowiskowych.
Literatura
Gawenda R., Analiza porównawcza stron internetowych polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych, praca magisterska napisana pod kierunkiem A. R. Szromka, maszynopis powielany, Politechnika
Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Zabrze 2011, s. 61–83.
Hadzik A., Turystyka zdrowotna uzdrowisk, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki
w Katowicach, Katowice 2009.
Koreńczuk A., Rouba R., Zaczek W., Polka P., http://www.awards.spa-prestige.pl/definicje.pdf (data
dostępu: 13.01.2012).
Kosmaczewska J., Witryna internetowa jako narzędzie kreowania konkurencyjności w agroturystyce,
Acta Scientiarum Polonorum – Oeconomia 9 (4) 2010, Gremium Ekspertów Turystyki SGGW,
Warszawa 2010, s. 225–232.
Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo Gebethner i Ska, Warszawa 1994.
– 106 –
Kowalczyk A., Geografia hotelarstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001.
Kurek W., Turystyka, PWN, Warszawa 2007.
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2011.
Łęcka I., Nowe (?) trendy w turystyce zdrowotnej, Prace i Studia Geograficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003.
Łęcka I., Uzdrowisko czy kurort? Zmiany funkcji zdrowotnych w miejscowościach uzdrowiskowych i wczasowych na świecie, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, E. Rydz (red.), Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk 2005, s. 39–45.
Mika M., Palusiński R., Some problems of the development of spa & wellness services in the Polish Carpatian Mountains, [w:] Conditions of the foreign tourist development in Central and Easters
Europe Contemporary Models of Spa Tourism, J. Wyrzykowski (red.), Institute of Geography
and Regional Development, Wrocław 2006, s. 9.
Milewska M., Włodarczyk B., Hotelarstwo. Podstawowe wiadomości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
Pabian A., Promocja. Nowoczesne środki i formy, Wyd. Difin, 2008.
Strona internetowa Ministerstwa Rozwoju Regionalnego http://www.mrr.gov.pl (data dostępu:
16.01.2012).
Sztucki T., Promocja. Reklama. Aktywizacja sprzedaży. Sztuka pozyskiwania nabywców, Placet, Warszawa 1997.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
Wiktor J., Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN, Warszawa 2005.
Żurawik W., Marketing. Podstawy i kontrowersje, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2005.
– 107 –
Elżbieta Nawrocka, Małgorzata Januszewska
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
MOŻLIWOŚCI INTENSYFIKACJI SPRZEDAŻY
OFERTY POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW
UZDROWISKOWYCH W INTERNECIE
Streszczenie: Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe wzorem innych podmiotów gry rynkowej wykorzystują różnorodne techniki sprzedaży swoich produktów. Wzrastające znaczenie technologii internetowych
przyczynia się do tworzenia sieci powiązań klienta z organizacją i skutkuje potrzebą uruchomienia wirtualnej sprzedaży. Celem opracowania jest rozpoznanie wpływu rozwoju społeczeństwa informacyjnego na
możliwości sprzedaży oferty przedsiębiorstw uzdrowiskowych, a także charakterystyka podjętych przez
te podmioty działań w omawianej sferze. Do realizacji celu prześledzono literaturę przedmiotu i dokonano
analizy pozycjonowania oraz oceny stron internetowych wybranych przedsiębiorstw uzdrowiskowych.
Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo uzdrowiskowe, sprzedaż oferty, pozycjonowanie strony internetowej.
POSSIBILITIES OF POLISH SPA ENTERPRISES SALES INTENSIFICATION IN THE INTERNET
Abstract: Currently the majority of stays in spa enterprises are reimbursed by health and social insurance
institutions, however, the biggest competition is focused on “commercial” clients who pay for their stay
with their own, private money and therefore make it possible for spa resorts to develop. For this reason the
discussed entities have to keep intensifying their sales tools in order to carry out their activities in these
segments of clients. The objective of the hereby study is to analyze the influence of information society
development on possibilities for spa enterprises offer sales, as well as to characterize activities undertaken
by these entities in the discussed area. Professional literature analysis was performed in order to meet the
set objective, including studies focused on the Internet oriented technologies, which facilitated distinguishing two basic directions in sales intensification, consisting in web sites modernization and better positioning of these sites online. Direct research was performed by means of observing the Internet websites of
10 selected spa enterprises which, according to the authors, have a well established and significant market position. The website assessment, as the sales tool, was carried out using multi-criteria comparative
analysis. Positioning analysis was based on the assessment of indexing the selected websites in google.pl
browser, for which three groups of phrases were used.
Keywords: spa enterprise, sales offers, web site positioning.
1. Wprowadzenie
Aktualnie w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych przeważają pobyty refundowane
przez NFZ, jednak największa konkurencja toczy się o klientów prywatnych, tzw. komercyjnych, którzy umożliwiają uzdrowiskom rozwój. Z tego względu omawiane podmioty
muszą intensyfikować narzędzia sprzedaży, aby prowadzić działalność w tych segmentach
nabywców.
– 109 –
Elżbieta Nawrocka, Małgorzata Januszewska – Możliwości intensyfikacji sprzedaży oferty polskich...
Przegląd literatury pozwolił wyodrębnić podstawowe zjawisko, które niewątpliwe
tworzy perspektywę dla wyodrębnienia kierunków intensyfikacji sprzedaży oferty przedsiębiorstw uzdrowiskowych. Podmioty muszą brać pod uwagę rozwój społeczeństwa informacyjnego, co oznacza poszukiwanie efektywnych, a zarazem opartych na technologii,
internetowych sposobach nasilenia sprzedaży produktu podmiotów działających na rynku
dóbr i usług uzdrowiskowych.
Celem opracowania jest rozpoznanie wpływu rozwoju społeczeństwa informacyjnego
na możliwości sprzedaży oferty przedsiębiorstw uzdrowiskowych, a także charakterystyka
podjętych przez te podmioty działań w omawianej sferze.
Do zrealizowania celu wykorzystano analizę literatury, w tym opracowań z dziedziny
technologii internetowych, która umożliwiła wyodrębnienie dwóch podstawowych kierunków intensyfikacji sprzedaży polegających na modernizacji stron internetowych i lepszym
pozycjonowaniu w sieci tych stron. Badania bezpośrednie dokonano metodą obserwacji witryn internetowych wybranych 10 przedsiębiorstw uzdrowiskowych, wśród których znalazły
się niedawno sprywatyzowane spółki Skarbu Państwa i przedsiębiorstwa publiczne będące
nadal własnością Skarbu Państwa. Wybrano te podmioty, które zdaniem autorek mają już
ugruntowaną i znaczącą pozycję na rynku. Badania mają charakter sondażowy – wybrano
10 podmiotów. Ocenę strony www jako narzędzia sprzedaży dokonano w skali od 1 do 6, gdzie
1 oznacza ocenę najsłabszą, przy wykorzystaniu kamparatystycznej analizy wielokryterialnej.
W procesie przetwarzania zgromadzonego materiału empirycznego wykorzystano metodę średniej. Natomiast działania modernizacyjne opracowano na podstawie wartości środkowej skali
otrzymanych ocen. Analiza pozycjonowania oparta została na ocenie zaindeksowania wybranych stron w wyszukiwarce google.pl, do przeprowadzenia której wybrano trzy grupy fraz.
2. Przejawy rozwoju społeczeństwa informacyjnego
Przełom XX i XXI wieku zdaniem wielu autorów zaowocował pojawieniem się nowych
stylów życia, nowych wartości, nowego podejścia do konsumowania (konsumowanie nie
jest traktowane jedynie jako nabywanie, posiadanie czy użytkowanie, ale staje się sposobem na określenie przez jednostkę własnego „ja”) i produkowania charakteryzującego się
powszechnym stosowaniem technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, nowych
metod zarządzania i marketingu opierających się na przedsiębiorczości i wiedzy, innowacyjności, kreatywności, konkurencyjności, współpracy, a także na wirtualności, sieciowości
i niematerialności1. Niektórzy autorzy określają również, iż jesteśmy świadkami „drugiego
1
Na podstawie m.in.: E. Frejtag-Mika, Paradygmat „nowej gospodarki” jako wyznacznik konkurencyjności gospodarki krajowej, [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, E. Frejtag-Mika (red.), Difin,
Warszawa 2006, s. 38–39; W. Czajkowski, Kilka uwag na temat nowej gospodarki, Maslowa i Fukuyamy, [w:] Nowa
ekonomia a społeczeństwo, S. Partycki (red.), KUL, Lublin 2006, s. 132; G. Kołodko, „Nowa gospodarka”, stare
problemy, [w:] „Nowa gospodarka” i stare problemy, G. Kołodko, M. Piątkowski (red.), Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2002, s. 16 i J. Rachocka, Globalizacja konsumpcji, [w:] Globalizacja gospodarki,
P. Deszczyński, (red.), Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2004, s. 159.
– 110 –
napędu cywilizacyjnego”2, w którym rozrastają się sektory oparte na składnikach niematerialnych, a współczesne społeczeństwo, po epoce kamienia, żelaza, agrarnej i industrialnej,
technologicznej, weszło w nową epokę, która jest okresem informacji, czyli budowania
społeczeństwa informacyjnego (opartego na wiedzy)3. Rozwój współczesnego społeczeństwa staje się coraz bardziej zależny od ciągłego, efektywnego generowania, nabywania,
rozpowszechniania i stosowania wiedzy i informacji. Oznacza to, że obecnie potencjalny
nabywca oferty przedsiębiorstw uzdrowiskowych ma nieograniczony dostęp do środków
masowej informacji i zasobów informacji, jest coraz lepiej poinformowany, a jego wiedza
w dziedzinach multimedialnych jest bardzo duża4. Podobnie można wskazać, iż potencjalny
konkurent przedsiębiorstwa uzdrowiskowego coraz szerzej wykorzystuje techniki komputerowe, w procesach wytwarzania usług i obsługi klienta stosuje technologie informacyjno-komunikacyjne przyczyniające się do trwałego związania klienta z organizacją i tworzoną
przez nią siecią powiązań (obserwuje się rozwój sieci międzyludzkich wokół np. idei – na
portalach społecznościowych czy grup e-przyjaciół). Na wzrastające znaczenie informacji
pozyskiwanej i przetwarzanej za pomocą technologii internetowych wskazują wyniki badań
GUS w zakresie wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne (tab. 1).
Szacuje się, że w 2009 roku wartość sprzedaży oferty turystycznej on-line wyniosła
ponad 1 mld zł. Rynek dystrybucji on-line imprez turystycznych w 2010 r. stanowił w Polsce
tylko 7%. Obserwując jednak 30% udział w Wielkiej Brytanii i 50% w Skandynawii, należy
przypuszczać, że sprzedaż on-line usług turystycznych będzie systematycznie rosła5. Praktyka pokazuje, że turyści nie są skłonni do zakupu imprezy turystycznej całkowicie w oparciu o internet, bez infolinii czy bez kontaktu z przedsiębiorstwem turystycznym. Obawiają
się powierzyć znaczne środki finansowe wirtualnemu sprzedawcy. Proces poszukiwania
ofert zaczyna się najczęściej od internetu. Znając zachowania turystów, firmy turystyczne
proponują rozwiązanie złożenia rezerwacji on-line z zapłaceniem całej kwoty w instytucji
finansowej, biurze podróży lub bezpośrednio po przyjeździe do uzdrowiska. Jednocześnie
należy pracować nad zwiększeniem świadomości i bezpieczeństwa konsumenta on-line,
gdyż internet jest najtańszym kanałem dystrybucji oferty turystycznej. Warto zwrócić uwa-
2
3
4
5
Pierwszym, szczytowym okresem innowacji były lata 1876–1886. Powstały wtedy główne wynalazki w zakresie:
elektryczności, transportu, materiałów, mediów i zdrowia. Źródło: Przyszłość Europy – wyzwania globalne, wybory
strategiczne, A. Kukliński, K. Pawłowski (red.), Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz 2006, s. 51.
Na podstawie: Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki (red.), Difin, Warszawa 2007, s. 12. Określenie społeczeństwa, które przetwarza wiedzę, wprowadzono do literatury w latach 60. XX wieku, natomiast termin „społeczeństwo informacyjne” stworzono w latach
70. XX wieku. Na podstawie: E. Zysnarska, Komunikacja społeczna w nowej gospodarce, [w:] Nowa ekonomia
a społeczeństwo, S. Partycki (red.), t. II, Wyd. KUL, Lublin 2006, s. 367.
Na podstawie: I. Jędrzejczyk, W. Mynarski, Turystyka w Polsce w warunkach integracji europejskiej i globalizacji
rynku światowego, AWF w Katowicach, Katowice 2003, s. 126.
L. Wolany, Kampania w wyszukiwarkach i reperkusje wydarzeń w północnej Afryce, „SEMspecjalist” 2011, nr 4, s. 6–12.
– 111 –
gę, że co trzeci Polak korzysta z internetu, 42% internautów wybiera płatność za pomocą
bankowości elektronicznej, 40% rezerwacji internetowych tworzonych jest poza godzinami
10.00–18.00, 15% rezerwacji internetowych dokonywanych jest w soboty i w niedziele6.
Tabela 1. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne
w 2008 r.
Wykorzystanie technologii
informacyjno-telekomunikacyjnych
w przedsiębiorstwach
Wykorzystanie technologii
informacyjno-telekomunikacyjnych
w gospodarstwach domowych
i przez osoby prywatne
• 95% przedsiębiorstw korzysta z komputerów
• 93% ma dostęp do internetu
• 59% firm ma dostęp do szerokopasmowego internetu
• 36% pracujących regularnie (co najmniej raz
w tygodniu) korzysta z komputerów, a 28% korzysta
z internetu
• 17% przedsiębiorstw wykorzystuje oprogramowanie
bezpłatne, tzw. open source
• 19% przedsiębiorstw ma systemy CRM
• 12% firm posiada systemy ERP (kompleksowe
planowanie zasobów)
• 68% kontaktuje się z administracją publiczną przez
internet
• 59% gospodarstw domowych ma komputery,
z tego 48% ma dostęp do internetu, w tym 38% do
szerokopasmowego
• 50% populacji w wieku 16–74 lata przynajmniej raz
w tygodniu korzysta z komputera, z czego 44% osób
korzysta z internetu
• główny cel korzystania z internetu: używanie poczty
elektronicznej (obecnie 80% internautów sprawdza
skrzynkę codziennie), poszukiwanie informacji
o towarach i usługach oraz udział w forach
dyskusyjnych i czatach
• dynamicznie rozwija się społeczność wirtualna
• wzrasta liczba transakcji kupna-sprzedaży
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja turystyczna, A. Panasiuk (red.), Wyd. C.H. Beck, Warszawa
2010, s. 47; Zdobądź klientów e-mailem, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 22, s. 18; L. Wolany, Kampania
w wyszukiwarkach i reperkusje wydarzeń w północnej Afryce, „SEMspecjalist” 2011, nr 4, s. 6–12.
Te informacje pokazują, jak istotną rolę odgrywa internet w działalności turystycznej
i jak wpływa na sposób postępowania przedsiębiorstw turystycznych. Taki obraz współczesnego rynku turystycznego zmienia funkcjonowanie przedsiębiorstw uzdrowiskowych. Internet wpływa na zmianę stylu życia współczesnych konsumentów, ponieważ wraz z dostępem
do internetu konsumenci zyskali dostęp do informacji, produktów i usług, a także do ludzi
o podobnych zainteresowaniach7. Jak zauważył twórca potęgi Microsoftu, Bill Gates, budowanie społeczności będzie jednym z najszybciej rozwijających się obszarów internetu przez
kilka najbliższych lat. Sieć w sposób dramatyczny zwiększa liczbę społeczności, z którymi
możesz się związać, bowiem jednym z najsilniej wiążących aspektów sieci jest możliwość
nawiązania kontaktów z podobnie myślącymi ludźmi, niezależnie od miejsca zamieszkania i strefy czasowej8. Internet umożliwił robienie zakupów w zaciszu domowym przez
6
7
8
Notatka (bez podania nazwiska autora), „Rynek Turystyczny” 2010, nr 3, s. 41.
B. Dobiegała-Korona, Migracje klientów a wartość przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Profesjonalne PWN, Warszawa
2009, s. 48.
B. Gates, Biznes szybki j@k myśl, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 136.
– 112 –
24 godziny na dobę, tak więc stał się medium, dzięki któremu można realizować konsumpcyjny styl życia. Niektórzy postrzegają jednak internet jako medium, które może zmienić
konsumpcyjne nastawienie społeczeństwa za sprawą tzw. net-pokolenia, które dzięki styczności z internetem ma świadomość różnorodności świata, kultury i jest bardziej krytycznie
nastawione do kreowanej przez media rzeczywistości9.
Wpływ internetu na funkcjonowanie przedsiębiorstw uzdrowiskowych potwierdzają
badania naukowe. Badania wykonane dla firmy Google10 i dotyczące lat 2006–2007 określają rolę internetu w procesie zakupu usług turystycznych w Polsce. Pozwalają one sformułować kilka wniosków:
• polski internauta-turysta jest coraz bardziej wymagający, co oznacza, że poszukuje oferty, która najlepiej zaspakaja jego potrzeby, ale z drugiej strony jest atrakcyjna cenowo,
• respondenci, zanim dokonają wyboru, przeglądają strony miejscowości turystycznych (86%), opinię innych turystów na temat oferowanych usług turystycznych
(78%), porównują ceny (71%),
• po dokonaniu wyboru turysta chce imprezę zarezerwować i wykupić on-line,
• na internetowe zakupy decyduje się aż 29% badanych,
• turyści zmieniają swoje zainteresowania, np. rośnie zapotrzebowanie na turystykę
zdrowotną (wzrost o 40%), turystykę aktywną i ekstremalną (wzrost o 30%),
• turyści w internecie poszukują głównie hoteli (63%), domów wypoczynkowych
(55%), usług kolejowych (54%),
• respondenci także wskazują, że główną barierą zakupu usług turystycznych w Internecie jest brak bezpośredniego kontaktu ze sprzedającym (60%) i brak możliwości sfinalizowania zakupu w czasie rzeczywistym (24%).
Komercyjna strona internetowa przedsiębiorstwa stanowi wirtualny dowód jego tożsamości. Serwis internetowy (będący zbiorem stron WWW) może stworzyć dla dowolnego
przedsiębiorstwa uzdrowiskowego określony obszar w wirtualnej przestrzeni. Rola tego obszaru jest bardzo ściśle powiązana ze strategią firmy w kontekście obecności w sieci. Należy
to rozumieć jako zdefiniowanie przez przedsiębiorstwo uzdrowiskowe zadań i oczekiwań
wynikających z obecności w internecie. Każdy obszar charakteryzuje się własnymi cechami i zależnościami11:
1) Pierwszy obszar tworzy wirtualną przestrzeń informacyjną. Obszar ten stanowi dla przedsiębiorstwa uzdrowiskowego kanał przekazu informacji o sobie
i ofercie.
9
10
11
B. Dobiegała-Korona, T. B. Doligalski, Konkurowanie o klienta e-marketingiem, Difin, Warszawa 2004, s. 126.
Google. Efekt ROPO w segmencie Travel, TNS OBOP, http://static.googleusercontent.com/external_content/
untrusted_dlcp/www.google.pl/pl/pl/googleblogs/pdfs/ropo_travel_tns_obop_210110.pdf (data dostępu: 24.10.2011).
R. Marek, Determinanty rozwoju polskich biur podróży w Internecie, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009, s. 23.
– 113 –
2) Drugi obszar, jaki mogą stworzyć strony WWW, to wirtualna przestrzeń komunikacji. Strona internetowa może być miejscem, w którym użytkownicy, w tym
klienci przedsiębiorstwa uzdrowiskowego, wymieniają poglądy, kształtują opinie
czy wręcz budują wzajemne relacje z przedsiębiorstwem. Przykładem jest dzielenie się przez klientów opiniami o uzdrowisku, miejscu, które zwiedzili, przedsiębiorstwie, w którym korzystali z usług uzdrowiskowych i wypoczywali.
3) Trzeci obszar, jaki mogą wytworzyć strony WWW, to przestrzeń dystrybucji
i sprzedaży. Internet to platforma biznesu i w sposób naturalny może stanowić
internetowy kanał dystrybucji dóbr i usług. Dla wielu przedsiębiorstw uzdrowiskowych jest szansą na zbudowanie nowego kanału sprzedaży, poza już istniejącymi. Sieć internetowa jako narzędzie dystrybucji daje możliwości obniżenia kosztów sprzedaży, ale z drugiej strony medium to spowodowało wzrost
siły przetargowej nabywców z uwagi na fakt, iż internauta, korzystając z sieci,
sam odnajduje interesujące go informacje i decyduje, czy chce się z nimi zapoznać, czy nie, kontakt z siecią jest świadomym wyborem danej osoby. Każdy
z użytkowników sieci ma pełną swobodę w kształtowaniu informacji. Może być
zarówno odbiorcą, jak i nadawcą komunikatu.
W przedsiębiorstwach uzdrowiskowych poszczególne wirtualne obszary mają różne
znaczenie. Stąd naturalnym zjawiskiem są role i zadania, jakie podmioty uzdrowiskowe
przypisują własnym stronom WWW. W wielu przypadkach są one platformą informacyjną i promocyjną, kanałem dystrybucyjnym, miejscem transakcji i platformą komunikacji
razem wzięte.
W literaturze podkreśla się, iż internet spowodował zasadniczą zmianę warunków prowadzenia działalności gospodarczej – umożliwia m.in. zaoferowanie nowych dóbr i usług
większej liczbie klientów i rozprowadzenie ich w czasie rzeczywistym i teoretycznie na
całym świecie (istotna kwestia budowania strony WWW w różnych językach obcych)12.
Korzyści te związane są z podstawowymi cechami internetu, do których można zaliczyć:
• interaktywny kontakt z klientem,
• prostotę obsługi, a jednocześnie bogactwo możliwości wykorzystania,
• łączenie cech charakterystycznych mediów masowych z bezpośrednimi,
• możliwość szybkiej reakcji na impuls od klienta,
• sugestywność – sposobność oddziaływania na wiele zmysłów odbiorcy,
• pełną dostępność czasową (24 godziny na dobę, przez siedem dni w tygodniu,
w każdym dniu roku) połączoną z elastycznością medium (odbiorca może w każdej
chwili odebrać informację) i szybkością dotarcia do treści,
12
Elementy nauki o przedsiębiorstwie, S. Marek (red.), Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1999,
s. 305–306.
– 114 –
• globalny zasięg,
• niski koszt dotarcia do masowego odbiorcy (koszt przeciętnej reklamy w sieci
umieszczonej przez rok jest porównywalny z kosztem miesięcznej reklamy zewnętrznej w mieście wojewódzkim),
• możliwości indywidualizacji przekazu,
• umożliwienie kontroli zachowania internatów i poznania opinii odbiorców przekazu (np. poprzez licznik wejść, forum),
• nieograniczoną pojemność i dużą elastyczność przekazu – możliwość dowolnego
rozbudowywania i udoskonalania wizualizacji regionu na witrynie,
• możliwości kształtowania procesu podejmowania decyzji przez potencjalnych
klientów,
• potencjał rozwoju pod względem powszechności dostępu do internetu,
• perspektywy rozwoju internetu w kierunku społeczności wirtualnych.
3. Pozycjonowanie stron internetowych
przedsiębiorstw uzdrowiskowych
Handel polega na kojarzeniu sprzedającego z kupującym. Rozwój informatyki oraz
rosnąca popularność i zasięg sieci internetowej przyczynia się do powstawania nowych
rozwiązań. Powszechnym rozwiązaniem stało się budowanie własnych witryn internetowych, które pozwalają nie tylko zwiększyć informacje na temat firmy i jej oferty, ale
mogą skutkować wzrostem sprzedaży. Skuteczność oddziaływania strony internetowej
można mierzyć poprzez licznik wejść lub dzięki wykorzystaniu funkcji śledzenia konwersji na koncie AdWords. Funkcja ta pozwala monitorować działania podjęte przez
internautów na stronie i dzięki temu mierzyć, jak kliknięcia reklam przekładają się na
faktyczne zamówienia. Miernikiem skuteczności oddziaływania stron WWW jest stopa
konwersji. Minimalny jej poziom powinien utrzymywać się na poziomie 2%, tj. na 100
odwiedzających witrynę 2 osoby wykonają oczekiwaną akcję13, np. kupią usługi uzdrowiskowe oferowane przez przedsiębiorstwo uzdrowiskowe. Dzięki śledzeniu stopy konwersji przedsiębiorca wie dokładnie, ile kosztuje go pozyskanie każdego nowego klienta
poprzez wyszukiwarkę14.
Do aktywizacji sprzedaży za pomocą kanału internetowego służą działania promocyjne lub działania zmierzające do zwiększenia skuteczności serwisu poprzez wzrost
konwersji. Skuteczność serwisu można poprawić, modernizując stronę lub ją właściwie
pozycjonując.
13
14
www.arsit.pl (data dostępu: 15.10.2011).
A. Sosnowska, Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, PARP, Warszawa 2005, s. 43.
– 115 –
Strona internetowa często jest pierwszym kontaktem klienta z przedsiębiorstwem
uzdrowiskowym. W tym celu, aby zmaksymalizować prawdopodobieństwo wskazania jej
przez automatyczne programy w momencie poszukiwania przez internautę określonych
informacji, korzysta się z pozycjonowania strony. Jest to jeden z ważniejszych elementów
planowania kampanii reklamowej. Służy ona zapewnieniu danemu serwisowi odpowiedniej
oglądalności. Sprzyja temu umieszczenie serwisu w czołówce rankingu na stronie wyszukiwarek dzięki umiejętnemu wyborowi słów kluczowych identyfikujących serwis15. Najczęściej wykorzystywaną wyszukiwarką jest Google.
Dziś już niewiele osób postrzega Google wyłącznie jako wyszukiwarkę internetową,
dla większości jest to raczej zwarty i skuteczny system zarządzania wizerunkiem, w tym
sprzedażą.
Pozycjonowanie (ang. web positioning) jest prawdopodobnie najtańszą metodą promowania oferty firmy w internecie. Skutecznie przeprowadzone pozycjonowanie przynosi
wysokie pozycje w wyszukiwarkach według określonych słów kluczowych. Uzyskanie
tego efektu przyczynia się do zwiększenia liczby użytkowników wchodzących na strony
firmowe. Intuicyjnie wiadomo, że internauci najczęściej odwiedzają strony wyświetlane
najwyżej wyniku wyszukania. Te znajdujące się poniżej 10 pozycji mają minimalne szanse na znalezienie. Odkryto także, że średni czas, jaki poświęca internauta na wyszukanie
określonej informacji, wynosi 12 minut. Powyżej tego czasu rezygnuje on z prób znalezienia. Z tych powodów każda firma w internecie powinna inwestować w pozycjonowanie.
Warto zdać sobie sprawę, jak pozycjonowanie stron w internecie może zwiększyć dochody firmy16.
Opłata za usługę pozycjonowania liczona jest w zależności od zajmowanego miejsca
(średnia z miesiąca). Ceny pozycjonowania w google.pl, onet.pl, interia.pl są w zasadzie
identyczne i zależą od ilości wyników dla pozycjonowanej frazy i od zajmowanej pozycji
na liście TOP 10. Dla przykładu przedsiębiorstwo, które chciałoby, aby jego strona wyświetlała się na 1–3 miejscu dla frazy „wyjazdy do uzdrowisk”, zapłaciłoby miesięcznie za taką
usługę 160 zł17. Przedsiębiorstwo uzdrowiskowe, znając liczbę wejść na firmową stronę
poprzez poszczególne frazy, identyfikuje te słowa kluczowe, w które należy zainwestować.
Z tego powodu pozycje słów kluczowych zmieniają się w czasie.
Dla potrzeb analizy pozycjonowania stron WWW przedsiębiorstw uzdrowiskowych,
wykorzystano wyszukiwarkę google.pl, a słowa kluczowe podzielono na trzy grupy. Pierwsza objęła słowa ogólne, które przyciągają internautów do uzdrowiska, m.in. „uzdrowisko”, „przedsiębiorstwo uzdrowiskowe”, „zakład lecznictwa uzdrowiskowego”, „leczenie
15
16
17
E. W. Frąckiewicz, Marketing internetowy, PWN, Warszawa 2006, s. 51.
http://www.pozycjonowanie.org/firma_w_internecie.htm
Na podstawie www.liderseo.pl/cennik (data dostępu: 2.12.2011).
– 116 –
uzdrowiskowe”, „usługi uzdrowiskowe”, „pobyty uzdrowiskowe”, „spa w uzdrowisku”,
„sanatoria”. Wyniki zaprezentowano w tabeli 2. Kolejna grupa to słowa związane z sezonowością w branży uzdrowiskowej. np. „Sylwester w uzdrowisku”, „uzdrowisko zimą”, „Andrzejki w uzdrowisku” (tab. 3). Trzecia grupa słów odnosi się do lokalizacji uzdrowisk.
W tabeli 2 zauważa się, iż internauci, posługując się najczęściej używanymi frazami,
otrzymują za każdym razem inną wiązkę przedsiębiorstw uzdrowiskowych. Można przypuszczać, że przedsiębiorstwa za słowa kluczowe przyjęły zwroty/słowa kojarzące się
głównie z nazwą firmy tj. „uzdrowisko”, „sanatorium”, „uzdrowisko dla dzieci”. Tylko
kilka przedsiębiorstw uzdrowiskowych prowadzi świadomą politykę sprzedaży za pośrednictwem pozycjonowania strony internetowej. Należą do nich Zespół Uzdrowisk Kłodzkich
S.A. i Uzdrowisko Ustka Sp. z o.o. (przy 5 frazach znalazły się na liście TOP 10), Krynica-Żegiestów S.A i Kołobrzeg S.A. (przy 3 frazach).
Tabela 2. Pozycja na liście TOP 10 w wyszukiwarce Google.pl wg słów kluczowych
Słowa kluczowe
Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe i ich pozycja na liście TOP 10
(pierwsza strona wyszukiwarki Google.pl)
Przedsiębiorstwo uzdrowiskowe
Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Ustroń S.A. – 1,
Przedsiębiorstwo Uzdrowisko Ciechocinek S.A. – 2.
Uzdrowisko
Klinika Uzdrowiskowa Pod Tężniami w Ciechocinku – 1,
Uzdrowisko Busko-Zdrój S.A. – 2, Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A. – 3,
Uzdrowisko Świnoujście S.A. – 5, Uzdrowisko Połczyn S.A. – 6,
Zespół Uzdrowisk Kłodzkich S.A. – 7, Uzdrowisko Rabka S.A. – 8,
Uzdrowisko Kołobrzeg S.A. – 10.
Zakład lecznictwa uzdrowiskowego
Uzdrowisko Ustka Sp. z o.o. – 2, Sanatorium Tęcza w Ustce – 8.
Leczenie uzdrowiskowe
Brak przedsiębiorstw uzdrowiskowych.
Pobyty uzdrowiskowe
Sanatorium Uzdrowiskowe Budowlani w Augustowie – 8,
Zespół Uzdrowisk Kłodzkich – 10.
Wyjazdy do uzdrowiska
Sanatorium Uzdrowiskowe Chemik w Ciechocinku – 1,
Uzdrowisko Kołobrzeg S.A. – 6.
Sanatoria
Uzdrowisko Kołobrzeg S.A – 1, Sanatorium Uzdrowiskowe Leśnik Sopot – 2,
Sanatorium Ustka Sp. z o.o. – 4, Sanatorium Uzdrowiskowe Kamienny
Potok – 5, Sanatorium Uzdrowiskowe Bałtyk w Kołobrzegu – 6,
Sanatorium Ustroń – 7, Zespół Uzdrowisk Kłodzkich – 10.
Usługi uzdrowiskowe
Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A. – 8.
Spa w uzdrowisku
Uzdrowisko Nałęczów S.A. – 2, Villa Park w Ciechocinku – 10.
Wellness w uzdrowisku
Brak przedsiębiorstw uzdrowiskowych.
Wczasy w uzdrowisku
Uzdrowisko Ustka Sp. z o.o. – 3, Sanatorium Uzdrowiskowe Tęcza w Ustce – 4,
Zespół Uzdrowisk Kłodzkich S.A. – 5, Sanatorium Uzdrowiskowe Mielec
w Krynicy-Zdroju – 6, Uzdrowisko Świnoujście S.A. – 9.
Wody uzdrowiskowe
Uzdrowisko Krynica – Żegiestów S.A. – 2, Uzdrowisko Ustka Sp. zo.o. – 3,
Uzdrowisko Busko S.A. – 10.
Uzdrowisko dla dzieci
Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe Ciechocinek S.A. – 2,
Uzdrowisko Rabka S.A. – 7, Sanatorium Cegielski Rabka-Zdrój 8,
Uzdrowisko Rymanów S.A. – 10.
Źródło: wyszukiwarka google.pl (data dostępu: 15.10.2011).
– 117 –
Niektóre przedsiębiorstwa uzdrowiskowe dbają o pozycjonowanie swoich stron WWW
przy użyciu sezonowo ważnych słów mających istotne znaczenie dla kupującego.
Tabela 3. Pozycjonowanie stron WWW przedsiębiorstw uzdrowiskowych na liście
TOP 10 w wyszukiwarce google.pl wg słów uwzględniających sezonowy
wzrost zainteresowania internautów18
Słowa kluczowe
Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe i ich pozycja na liście TOP 10
(pierwsza strona wyszukiwarki Google.pl)
Sylwester w uzdrowisku
Uzdrowisko Cieplice Sp. z o.o. – 2, Uzdrowisko Horyniec Sp. z o.o. 3,
Uzdrowisko Lądek-Długopole S.A. – 5, Sanatorium Uzdrowiskowe Limba
Piwniczna-Zdrój – 7, Sanatorium Uzdrowiskowe Mielec – Krynica-Zdrój – 8,
Uzdrowisko Ciechocinek S.A. – 9.
Andrzejki w uzdrowisku
Uzdrowisko Ciechocinek S.A. – 7.
Zima w uzdrowisku
Uzdrowisko Ciechocinek S.A. – 1, Rymanów-Zdrój S.A. – 2,
Sanatorium Cegielski Rabka-Zdrój – 4, Uzdrowisko Cieplice Sp. z o.o. – 5.
Boże Narodzenie w uzdrowisku Uzdrowisko Ustka sp. z o.o. – 2.
Mikołajki w uzdrowisku
Uzdrowisko Goczałkowice sp. z o.o. – 9.
Źródło: wyszukiwarka Google.pl (data dostępu: 15.10.2011).
Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe w niewielkim stopniu wykorzystują pozycjonowanie
wg sezonowych kluczowych fraz. Dużą popularnością cieszy się fraza „sylwester w uzdrowisku”, zaś przedsiębiorstwem, które w największym stopniu wykorzystuje sezonowe pozycjonowanie, jest spółka uzdrowiskowa z Ciechocinka.
Analizie poddano także frazy, którymi internauta może się kierować, poszukując informacji o grupie przedsiębiorstw uzdrowiskowych zlokalizowanych w wybranych częściach Polski. Dla przykładu fraza „uzdrowiska nadmorskie” nie prezentuje żadnego zakładu lecznictwa uzdrowiskowego na pierwszej stronie wyszukiwarki. „Uzdrowisko nad
morzem” pozwala odszukać jedynie spółkę uzdrowiskową z Ustki, zaś fraza „uzdrowiska
zachodniopomorskie” identyfikuje tylko dwa przedsiębiorstwa w Kamieniu Pomorskim
i Połczynie-Zdroju. Nie lepiej na tym tle wypadają „uzdrowiska górskie”. Internauta tą
drogą może dotrzeć do przedsiębiorstwa uzdrowiskowego w Ustroniu i Muszynie-Zdroju.
Fraza „uzdrowisko w Bieszczadach” odwołuje tylko do Sanatorium Plan w Polańczyku,
a „uzdrowiska dolnośląskie” są powiązane tylko z mapą Google, na której lokalizowane są:
Szczawno-Zdrój Sp. z o.o., Przedsiębiorstwo Sanatoria Dolnośląskie, Uzdrowisko Cieplice
Sp. z o.o., Sanatorium MSWiA Agat w Jeleniej Górze – Cieplicach-Zdroju.
Podsumowując pozycjonowanie stron internetowych, wybrano 10 spółek uzdrowiskowych i najważniejsze frazy (tab. 4).
18
Ze względu na czas powstawania artykułu uwzględniono w analizie słowa odnoszące się do sezonu zimowego.
– 118 –
Tabela 4. Analiza porównawcza pozycjonowania serwisów WWW wybranych przedsiębiorstw uzdrowiskowych wg kluczowych fraz.
UC
ZUK
UKł.
UKŻ
UB
UR
USz.
UPł
UU
UN
Uzdrowisko
Serwisy WWW
28
7
10
3
2
8
31
–
29
15
Jak wybrać uzdrowisko
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Profile lecznicze uzdrowiska
–
–
–
–
–
–
44
–
–
–
Uzdrowisko dla dzieci
–
43
48
–
–
12
38
–
–
–
Sanatorium
–
10
1 L.S.
–
–
–
–
–
4
–
Najlepsze uzdrowisko
–
–
–
–
7
–
–
–
–
–
Oznaczenia: L.S. link sponsorowany – miejsce powyżej 50.
UC – Uzdrowisko Ciechocinek S.A., ZUK – Zespół Uzdrowisk Kłodzkich S.A., UKł. – Uzdrowisko Kołobrzeg S.A.,
UKŻ – Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A., UB – Uzdrowisko Busko-Zdrój S.A., UR – Uzdrowisko Rabka S.A.,
USz – Uzdrowisko Szczawno-Jedlina S.A., UPł – Uzdrowisko Połczyn S.A., UU – Uzdrowisko Ustka Sp. z o.o.,
UN – Uzdrowisko Nałęczów S.A.
Tabela 4 dowodzi, że polskie wybrane przedsiębiorstwa uzdrowiskowe słabo dbają
o komunikację z internautami, nie starają się w wystarczającym stopniu o łatwe ich dotarcie
do stron internetowych poprzez zbiór kluczowych fraz. Takie postępowanie prowadzi do niewykorzystania coraz bardziej powszechnych i tanich internetowych kanałów sprzedaży.
4. Ocena stron internetowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych
– badania bezpośrednie
Większość przedsiębiorstw uzdrowiskowych posiada własne witryny internetowe, jednak nie wszystkie w równym stopniu realizują swoje podstawowe funkcje. Dzięki stronom
WWW klienci mogą zapoznać się z ofertą przedsiębiorstwa, jego historią, szczegółami
działalności czy też odnaleźć dane teleadresowe. Firmowe witryny pełnią przede wszystkim funkcje informacyjne i komunikacyjne. Powinny zawierać merytoryczne i wartościowe
treści, które umacniają wizerunek firmy w oczach klientów. Mogą to być np. publikacje,
dane, opracowania czy raporty związane z jej działalnością. Rolę informacyjną pełnią również dobrze przygotowane materiały prasowe na tematy firmowe i branżowe. Serwis internetowy jest doskonałym miejscem dla centrum prasowego, w którym dziennikarze mogą
zawsze znaleźć aktualne wiadomości. Funkcja komunikacyjna serwisów WWW może być
realizowana na wiele sposobów. Strona przede wszystkim powinna być wyposażona w formularz kontaktowy, który umożliwia klientom i dziennikarzom zadawanie firmie pytań.
W celu aktywnego komunikowania się z rynkiem coraz więcej serwisów firmowych zostaje
wzbogaconych o fora dyskusyjne czy blogi, które pozwalają nie tylko na dystrybucję treści,
ale także dwustronną komunikację z klientami.
– 119 –
Z badań Coyle Hospitality Group19 wynika, że internauci w trakcie pierwszej wizyty na
stronach podmiotów uzdrowiskowych szukają oferty, cen, opisu procesu leczenia i proponowanych udogodnień. Analiza serwisów polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych pozwala
stwierdzić, że te informacje znajdują się w każdym z nich. W trakcie kolejnych wizyt na
stronach WWW potencjalni nabywcy szukają warunków korzystania z usług (tak twierdzi
62% respondentów badań Coyle Hospitality Group), wyglądu uzdrowiska i przedsiębiorstwa
uzdrowiskowego (57%), opinii o firmie (48%). Warte odnotowania jest, iż internauci czerpią
informacje o podmiotach uzdrowiskowych nie tylko z ich własnych serwisów, lecz również
ze stron pozwalających na porównanie oferty uzdrowiska. Dla przykładu w USA najczęściej
oglądaną stroną jest Spa Finger, do której sięga aż 44%, zaś w Polsce Sanatoria.com, którą
przeciętnie ogląda 1000 osób dziennie. Internauci szukają informacji o uzdrowiskach również na portalach społecznościowych, głównie na Facebooku (25%) i Grouponie (22%).
W badaniu stron internetowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych posłużono się kwestionariuszem autorskim, w którym kryteria oceny podzielono na dwie grupy: podstawowe
i uzupełniające. Do pierwszej grupy zaliczono: sprzedaż wirtualną, zasady korzystania z oferty uzdrowiska, informacje o ofercie, łatwość odnajdywania informacji, dane kontaktowe,
prezentację, pozycjonowanie grupy odbiorców, szybkość ładowania na stronie, w drugiej
grupie wyodrębniono interaktywność strony, media, odnośniki do portali społecznościowych,
wygląd strony i możliwość zapytania o zdanie eksperta. Wyniki oceny zawiera tabela 5.
Badania pokazały, iż przedsiębiorstwa uzdrowiskowe tworzą firmowe witryny głównie
w celu dostarczenia informacji na temat firmy, szczegółowego opisu oraz charakterystyki
oferowanych usług i towarów. Natomiast brakuje elementów związanych z umożliwieniem
sprawnej i szybkiej komunikacji potencjalnego klienta z firmą oraz sprzedażą towarów i/lub
usług bezpośrednio przez internet. Za mało uwagi skierowane jest na osobę odwiedzającą
stronę WWW, która powinna mieć możliwość uaktywnienia się – służy temu chociażby
forum czy dział „zapytaj eksperta”. Inną kwestią jest, że zdarzają się informacje na temat
firmy nieaktualne, mało wiarygodne oraz nieprzydatne dla odwiedzającego.
Niskie oceny w zakresie interaktywności portali internetowych wynikają ze słabego pozycjonowania stron i braku dialogu z interesariuszami podmiotów uzdrowiskowych
(pracownikami, klientami, lekarzami)20. Innym mankamentem jest brak newslettera21, który
19
20
21
S. P. Goldstein, New Priorities of Today’s Spa Consumers, Coyle Hospitality Group, New York 2010, s. 13–14
Według badań Weber Shandwick wraz z Economist Intelligence Unit wykorzystanie możliwości mediów społecznościowych, jako tych najbardziej opiniotwórczych i pozycjonowanie stron w przeglądarkach internetowych, a także
prowadzenie dialogu z interesariuszami, w tym pracownikami czy klientami firmy, staje się obecnie koniecznością.
Na podstawie: http://www.egospodarka.pl/37682,Dbaj-o-wizerunek-firmy-w-Internecie,1,39,1.html (data dostępu:
11.11.2011).
Newslettery przynoszą korzyść obu stronom, ponieważ klient otrzymuje zawsze aktualne informacje o ofercie,
w tym promocjach, a przedsiębiorstwu uzdrowiskowemu ułatwia sprzedaż. Trzeba jednak pamiętać, iż korzystanie
z newslettera przez podmiot gospodarczy podlega ustawie o ochronie danych osobowych.
– 120 –
skierowany wyłącznie do zainteresowanych odbiorców może stanowić pożyteczną lekturę
dla specjalistów danej branży, a dzięki systematycznym publikacjom narzędzie wytworzenia więzi z odbiorcami. Na szablon do e-mail marketingu trzeba wydać ok. 1500 zł i 180 zł
trzeba zainwestować w akcję mailingową wysyłaną raz w tygodniu, widząc jednocześnie,
że tylko 16% maili jest w Polsce otwieranych (stąd ogólnie koszt dotarcia do odbiorcy za
pomocą newslettera kształtuje się na poziomie kilku groszy) 22.
Tabela 5. Ocena stron internetowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych
Kryteria
UC
Oceny (z przedziału od 1 do 6)
ZUK UKł. UKŻ UB UR USz. UPł
UU
UN
Ocena
średnia
I. Podstawowe
Sprzedaż wirtualna
2
3
3
4
2
3
2
3
2
4
2,8
Zasady korzystania
4
5
5
4
2
6
5
4
3
5
4,3
Informacje o ofercie
3
6
3
4
4
6
5
6
4
6
4,7
Łatwość odnajdywania
informacji
4
6
4
4
3
6
6
6
5
6
5,0
Dane kontaktowe
4
5
4
5
2
6
5
5
5
5
4,6
Prezentacja
3
6
3
3
3
5
5
5
3
6
4,2
Pozycjonowanie grupy
odbiorców
3
5
4
4
2
5
5
5
2
5
4,0
Szybkość ładowania na stronie
6
6
5
5
5
6
5
5
6
6
5,5
II. Uzupełniające
Interaktywność strony
2
3
2
3
1
4
3
3
3
3
2,7
Media
4
5
4
5
2
6
4
6
3
4
4,3
Odnośniki do portali
społecznościowych
4
1
4
1
1
1
1
4
1
4
2,2
Wygląd strony
4
5
6
5
3
6
5
5
3
5
4,7
Zadaj pytanie do eksperta
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1,1
3,4
4,4
3,7
3,7
2,4
4,7
4,0
4,5
3,1
4,6
3,9
Ocena średnia
Oznaczenia: 1 – najniższa ocena, 6 – najwyższa ocena
UC – Uzdrowisko Ciechocinek S.A., ZUK – Zespół Uzdrowisk Kłodzkich S.A., UKł. – Uzdrowisko Kołobrzeg S.A.,
UKŻ – Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A., UB – Uzdrowisko Busko-Zdrój S.A., UR – Uzdrowisko Rabka S.A.,
USz – Uzdrowisko Szczawno-Jedlina S.A., UPł – Uzdrowisko Połczyn S.A., UU – Uzdrowisko Ustka Sp. z o.o.,
UN – Uzdrowisko Nałęczów S.A..
Inną opcją, której także brakuje na analizowanych stronach, jest stworzenie firmowego
bloga. Bardzo użytecznym narzędziem są także materiały wideo, które można wykorzystać
między innymi do poinformowania w mniej konwencjonalny sposób o ważnym wydarzeniu dotyczącym firmy czy też jako materiał promujący dany produkt. Tego typu materiały
można zamieszczać w bardzo popularnych internetowych serwisach jak YouTube czy też
jako załącznik do tradycyjnej informacji prasowej.
22
Zdobądź klientów e-mailem, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 22, s. 18.
– 121 –
Ważnym aspektem jest możliwość rezerwacji i zakupu oferty przez internet. Z raportu
Global Online Travel Overview Second Edition wynika, iż do końca 2012 roku dwie trzecie wszystkich podróży turystycznych na świecie będzie rezerwowanych on-line. Liczba
rezerwacji ma rosnąć dwukrotnie szybciej niż sam rynek turystyczny23. Rezerwacja on-line
w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych nie jest możliwa – badane podmioty stosują rezerwacyjne formularze e-mailowe, zakupy on-line możliwe są natomiast w sklepie internetowym, który zainstalowało 30% analizowanych podmiotów.
Oceniono także możliwości kontaktowe. Wyniki wykazują, iż badane podmioty nadal
stawiają na tradycyjne sposoby, a więc podają adres, telefon, ewentualnie e-mail, a jeszcze
gorzej przedstawia się możliwość kontaktu przez 24 godziny – jedynie Zespół Uzdrowisk
Kłodzkich ma infolinię, spotkać można także call center lub komunikatory internetowe,
np. Gadu-Gadu, ewentualnie recepcję 24 h.
Coraz większa liczba firm posiada swoje profile społecznościowe. Staje się wręcz standardem, aby firma posiadała konto na Facebooku, Twitterze lub odpowiednikach w polskim
internecie typu Blip lub Spinacz. Dotychczas rola tego typu działań marketingowych miała
znaczenie wizerunkowe oraz afiliacyjne – służyły one do poszerzania zakresu marki oraz
budowania zaangażowania potencjalnych klientów firmy. Jak dowodzą badania Google
oraz Binglinki do profili społecznościowych wpływają pozytywnie na widoczność witryny. Ponad 80% internautów nie odbiera wpisów promujących firmy na forach czy portalach społecznościowych jako reklamę. Obecnie polskie firmy traktują te portale do działań
stricte sprzedażowych24.
Dużo lepiej przedstawiane są informacje o ofercie, bowiem w przeważającej liczbie
analizowanych stron są zakładki zawierające informacje na temat infrastruktury przedsiębiorstwa, opisy pakietów, zabiegów czy ceny, choć często są to informacje dosyć lakoniczne, co obniżyło ogólną ocenę do poziomu 4,7 pkt (na 6 możliwych). Przedsiębiorstwa
uzdrowiskowe szczególną uwagę zwracają na wygląd strony WWW, co potwierdza wysoka ocena 4,7.
5. Podsumowanie
Uzdrowiska muszą więcej uwagi przykładać do działań w internecie i wykorzystywać
odpowiednie narzędzia, wśród których można wymienić:
• kampanie internetowe, które są częścią strategii komunikacji internetowej, w której
pomysły i kreacje muszą być dokładnie dopasowane do docelowej grupy odbiorców. Obecnie oprócz pozycjonowania strony bardzo istotną częścią kampanii internetowej stają się reklamy kontekstowe;
23
24
Na podstawie: Internet zrewolucjonizował światową turystykę, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 18, s. 16.
Więcej w: Reklama na Facebooku jednak działa, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 18, s. 13.
– 122 –
• kampanie mailingowe jako formy marketingu bezpośredniego realizowane przy
pomocy poczty elektronicznej. Głównym zadaniem takiej kampanii jest stworzenie wiadomości, która zainteresuje odbiorcę i nie zostanie potraktowana jako
spam, czyli niechciana wiadomość wysłana drogą elektroniczną. Za pomocą
poczty elektronicznej firma może wysyłać do klientów zarówno zawiadomienia
zawierające podziękowanie za dokonane zakupy lub za skorzystanie z jej usług,
jak również oferty, które dotyczą dopiero co wprowadzonych do niej produktów.
Bardzo istotnym elementem w promocjach internetowych wykorzystujących pocztę elektroniczną jako narzędzie sprzedaży jest to, aby dać klientom możliwość
łatwej rezygnacji z otrzymywanych informacji marketingowych. Wśród nich wyróżniamy biuletyny elektroniczne mogące przybrać indywidualną formę idealnie
dopasowaną nie tylko do potrzeb, ale również zainteresowań klienta;
• śledzenie stopy konwersji opisującej skuteczność oddziaływania strony internetowej na klientów i pozwalającej optymalizować koszty serwisu internetowego
względem sprzedaży usług uzdrowiskowych.
Przyszłością rynku uzdrowiskowego są aplikacje mobilne i internet, które wyrównały
szanse rozwojowe małych i dużych firm. Jak prognozuje Google, szybko będzie wzrastać
liczba internautów korzystających ze smartfonów25. Oznacza to, że firmy uzdrowiskowe
muszą pomyśleć o dwóch wersjach stron internetowych – na komputer i urządzenie przenośne. Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe powinny również zainteresować się wykorzystaniem
internetowych serwisów zakupów grupowych opierających się na idei zakupu towaru lub
usługi przez grupę osób, dzięki czemu sprzedawca jest skłonny udzielić kupującym znacznego rabatu. Serwisy umożliwiające takie zakupy to nowy, atrakcyjny kanał sprzedaży usług
uzdrowiskowych, który powinien znaleźć się w polu zainteresowania menedżerów.
Literatura
Czajkowski W., Kilka uwag na temat nowej gospodarki Maslowa i Fukuyamy, [w:] Nowa ekonomia
a społeczeństwo, S. Partycki (red.), KUL, Lublin 2006, s. 132.
Dobiegała-Korona B., Doligalski T. B., Konkurowanie o klienta e-marketingiem, Difin, Warszawa 2004,
s. 126.
Dobiegała-Korona B., Migracje klientów a wartość przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Profesjonalne PWN,
Warszawa 2009, s. 48.
Elementy nauki o przedsiębiorstwie, S. Marek (red.), Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 1999, s. 305–306.
Frąckiewicz E. W., Marketing internetowy, PWN, Warszawa 2006, s. 51.
Frejtag-Mika E., Paradygmat „nowej gospodarki” jako wyznacznik konkurencyjności gospodarki krajowej, [w:] Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, E. Frejtag-Mika
(red.), Difin, Warszawa 2006, s. 38–39;
25
Na podstawie: Internet zrewolucjonizował…, op.cit., s. 16.
– 123 –
Gates B., Biznes szybki j@k myśl, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 136.
Goldstein S. P., New Priorities of Today’s Spa Consumers, Coyle Hospitality Group, New York 2010,
s. 13–14.
Google. Efekt ROPO w segmencie Travel, Raport TNS OBOP.
Internet zrewolucjonizował światową turystykę, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 18, s. 16.
Jędrzejczyk I., Mynarski Wł., Turystyka w Polsce w warunkach integracji europejskiej i globalizacji
rynku światowego, AWF w Katowicach, Katowice 2003, s. 126.
Kołodko G., „Nowa gospodarka”, stare problemy, [w:] „Nowa gospodarka” i stare problemy, G. Kołodko, M. Piątkowski (red.), Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2002,
s. 16.
Kukliński A., Pawłowski K. (red.), Przyszłość Europy – wyzwania globalne, wybory strategiczne, Wyższa
Szkoła Biznesu, Nowy Sącz 2006, s. 51.
Marek R., Determinanty rozwoju polskich biur podróży w Internecie, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009, s. 23.
Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Potocki A. (red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, Difin, Warszawa 2007, s. 12.
Rachocka J., Globalizacja konsumpcji, [w:] Globalizacja gospodarki, P. Deszczyński (red.), Akademia
Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2004, s. 159.
Reklama na Facebooku jednak działa, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 18, s. 13.
Sosnowska A., Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, PARP, Warszawa 2005, s. 43.
Wolany L., Kampania w wyszukiwarkach i reperkusje wydarzeń w północnej Afryce, „SEMspecjalist”
2011, nr 4, s. 6–12.
www.arsit.pl (data dostępu: 15.10.2011).
www.egospodarka.pl/37682,Dbaj-o-wizerunek-firmy-w-Internecie,1,39,1.html (data dostępu:
11.11.2011).
www.liderseo.pl/cennik (data dostępu: 2.12.2011).
www.pozycjonowanie.org/firma_w_internecie.htm.
Zdobądź klientów e-mailem, „Wiadomości Turystyczne” 2011, nr 22, s. 18.
Zysnarska E., Komunikacja społeczna w nowej gospodarce, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, S. Partycki (red.), t. II, Wyd. KUL, Lublin 2006, s. 367.
– 124 –
Tomasz Owczarek
PODEJŚCIE AGENTOWE
W BADANIACH NAD STRUKTURĄ KURACJUSZY
W PRZEDSIĘBIORSTWACH UZDROWISKOWYCH
Streszczenie: W artykule wykorzystano wieloagentowy model symulacyjny do oceny wpływu, jaki na
działalność przedsiębiorstw uzdrowiskowych może mieć ich rywalizacja o klienta komercyjnego. W modelu tym agenci (stanowiący abstrakcyjną reprezentację przedsiębiorstw uzdrowiskowych) w każdej iteracji podejmują decyzję o liczbie kuracjuszy kontraktowych, o których będą się starali. Uzyskany wynik
może być wykorzystany do zmiany ich wewnętrznej struktury. Wyniki symulacji wskazują na możliwość
wyodrębnienia dwóch grup tzw. „agentów”: pierwsza grupa, oferująca najwyższy standard usług, skoncentrowana przede wszystkim na kuracjuszach komercyjnych, oraz pozostali, obsługujący głównie kuracjuszy kontraktowych.
Słowa kluczowe: uzdrowiska, przedsiębiorstwa uzdrowiskowe, symulacje agentowe.
RESEARCH ON PATIENT STRUCTURE IN HEALTH RESORT FACILITIES
USING AN AGENT-BASED APPROACH
Abstract: In the article agent-based simulation is used to determine the effect of rivalry on tourist market
of health resort facilities. A model is presented in which during each iteration agents decide how many
patients (with a medical referral) they want. The score received by them can be used to change their inner
structure. The results show that two different group of agents may appear: first, with highest level of service,
concentrated on commercial patients and the rest which serves mostly patients with a medical referral.
Keywords: spas, health resort facilities, agent-based simulation.
1. Wprowadzenie
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach
ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych1 pozwoliła Zakładom Lecznictwa
Uzdrowiskowego (ZLU) na prowadzenie działalności turystyczno-leczniczej. Tym samym
polskie uzdrowiska uzyskały możliwość wykorzystania olbrzymiej szansy rozwoju, jaką
jest dynamiczny wzrost turystyki i dochodów generowanych przez ten sektor gospodarki.
W literaturze podkreśla się potencjał polskich uzdrowisk oraz znajdujących się na nich
1
o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399 z późn. zm.).
– 125 –
Tomasz Owczarek – Podejście agentowe w badaniach nad strukturą kuracjuszy w przedsiębiorstwach...
przedsiębiorstw uzdrowiskowych, wśród ich szans wymieniając przede wszystkim atrakcyjne położenie Polski w Europie, występowanie licznych obszarów świetnie zachowanego
środowiska naturalnego oraz rozlokowanie gmin uzdrowiskowych w rejonach szczególnie
atrakcyjnych pod względem turystycznym i wypoczynkowym2. Jak zaznacza P. Żukowski,
turystyka i uzdrowisko łączą się nierozerwalnie3. Obserwowany w ostatnich dwóch dekadach
wzrost znaczenia turystyki zdrowotnej, której szczególną formą (realizowaną na obszarach
uzdrowisk) jest turystyka uzdrowiskowa4, stanowi potwierdzenie tego stwierdzenia.
Jednocześnie jednak przed lecznictwem uzdrowiskowym realizowanym w ZLU stawiane są zadania wykraczające poza obszar wąsko pojmowanej turystyki jako aktywności
turystycznej. Wymienić wśród nich można5: świadczenia opieki zdrowotnej udzielane przy
wykorzystaniu warunków naturalnych (przede wszystkim leczenie chorób przewlekłych),
profilaktyka zdrowotna polegająca na zapobieganiu chorobom, ich konsekwencjom (dzięki wczesnemu wykryciu schorzenia) lub ograniczaniu powikłań wynikających z choroby
oraz edukacja i promocja zdrowia w społeczeństwie. Jak podkreśla wspomniana już ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym z roku 2005, lecznictwo uzdrowiskowe jest integralną
częścią systemu ochrony zdrowia6. Mając to na uwadze, pomimo postulowania w literaturze
konieczności zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw uzdrowiskowych na rynku
usług turystycznych trudno traktować je na równi z pozostałymi przedsiębiorstwami turystycznymi.
Możliwość prowadzenia działalności komercyjnej oraz postępujące w ostatnich latach
procesy prywatyzacji ZLU niewątpliwie spowodują zmiany w lecznictwie uzdrowiskowym
i jego podmiotach. Niniejszy artykuł podejmuje ten problem, a dokładniej, stanowi próbę
oceny wpływu, jaki na rozwój przedsiębiorstw uzdrowiskowych może mieć ich działalność
w obszarach pozaleczniczych oraz walka o klienta komercyjnego.
Artykuł zorganizowano następująco. W pierwszej części omówiono wybrane aspekty
działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych i na ich podstawie sformułowano problem.
Przedstawiono tutaj również istotę wieloagentowego modelu symulacyjnego oraz zamieszczono ogólny opis modelu, którym posłużono się w badaniach. Druga część pracy zawiera
szczegółowy opis opracowanego modelu. W części trzeciej zaprezentowano wyniki przeprowadzonych symulacji. Natomiast w ostatniej części dyskutowano nad uzyskanymi wynikami oraz przedstawiono propozycje dalszych badań.
2
3
4
5
6
O. Piekarzewska, Turystyka szansą rozwoju uzdrowisk, [w:] Jedziemy do wód w…, „Biuletyn Informacyjny” nr 1,
Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, luty 2007, s. 21.
P. Żukowski, Uzdrowiska Polski wschodniej wobec wyzwań rozwojowych – turystyka zrównoważona, [w:] Jedziemy
do wód w…, „Biuletyn Informacyjny” nr 3 i 4, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, sierpień 2010, s. 102.
A. Hadzik, A. Hadzik, G. Mikrut, Rola i tendencje rozwoju uzdrowisk w Polsce, Wydawnictwo SENSUS, Kraków
2009, s. 8 i dalsze.
P. Żukowski, op.cit., s. 106–107.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym…, op.cit., Dz. U. 2005 Nr 167, art. 4.
– 126 –
2. Zarys problemu
Turystyczny potencjał polskich uzdrowisk jest niezaprzeczalnie znaczący. Według danych GUS w latach 2005–2010 liczba udzielonych noclegów w turystycznych obiektach
zbiorowego zakwaterowania (w przeliczeniu na 100 mieszkańców) w gminach uzdrowiskowych była ponad dziesięć razy większa niż średnia w całej Polsce7. Do uzdrowisk przybywają
osoby, które niekoniecznie muszą być pacjentami zakładów leczniczych, kuszone walorami
środowiska naturalnego, klimatem oraz możliwością skorzystania z urządzeń lecznictwa
uzdrowiskowego. Przykładowo, w 2010 roku wśród kuracjuszy stacjonarnych (sanatoriów
uzdrowiskowych) jedną trzecią stanowiły osoby, które wnosiły pełną opłatę (rys. 1).
Rys. 1. Kuracjusze stacjonarni w sanatoriach w latach 2005–2010.
Fig. 1. In-patients in health resorts sanatoria (2005–2010).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Lecznictwo uzdrowiskowe…, op.cit. s. 121 i 123.
Tak zwany „kuracjusz komercyjny” (tzn. samodzielnie finansujący swój pobyt w uzdrowisku) stanowi wyższe źródło przychodów niż kuracjusz kontraktowy (którego pobyt
w uzdrowisku w całości lub w części pokrywa ubezpieczyciel)8. Stąd też wynika zaobserwowana zmiana produktu uzdrowiskowego9, który aktualnie nie różni się w zasadzie od
pojmowanego bardziej ogólnie produktu turystycznego10, starając się w coraz większym
7
8
9
10
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Informacje i opracowania statystyczne GUS, Kraków 2011, s. 83.
A. R. Szromek, A. Hadzik, J. Staszewska, Charakterystyka cech odróżniających kuracjuszy kontraktowych i komercyjnych na przykładzie uzdrowiska Wysowa, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej nr 54, Seria: Organizacja
i Zarządzanie, Gliwice 2010, s. 345.
A. R. Szromek, Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego, Proksenia, Kraków 2011,
s. 102–110.
zob. J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2005, s. 72 i dalsze.
– 127 –
stopniu odpowiadać potrzebom kuracjuszy komercyjnych. W konsekwencji, wszystko, co
dotyczy strategii rynkowej przedsiębiorstwa turystycznego11, można również odnieść do
strategii przedsiębiorstwa uzdrowiskowego.
Należy jednak pamiętać, że strategia przedsiębiorstwa stanowi przede wszystkim sposób realizacji jego celów12, które uzależnione są w głównej mierze od interesariuszy przedsiębiorstwa13 posiadających największy wpływ na jego działalność. Stąd zróżnicowane
pod względem własnościowym14 Zakłady Lecznictwa Uzdrowiskowego (ZLU) w swojej
działalności mogą kierować się różnymi celami, wśród których realizacja zadań lecznictwa
uzdrowiskowego niekoniecznie musi znajdować się na pierwszym miejscu.
Można dostrzec tutaj pewien paradoks w działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych.
Walka o klienta na rynku turystycznym (czyli o kuracjusza komercyjnego) wymaga stosowania szerokiego wachlarza instrumentów konkurowania, co wiąże się często z ponoszeniem znacznych nakładów. Jednocześnie rywalizacja o kuracjuszy kontraktowych odbywa
się przede wszystkim za pomocą ceny, za którą ZLU zgodzą się realizować świadczenia.
Stąd rodzi się pytanie o wpływ, jaki na działalność przedsiębiorstw uzdrowiskowych będzie
miało ich konkurowanie o klienta komercyjnego. Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęto,
opracowując wieloagentowy model symulacyjny.
Wieloagentowy model symulacyjny ABMS (Agent-Based Models and Simulations) to
narzędzie wykorzystywane do modelowania systemów złożonych z wielu autonomicznych
elementów (zwanych agentami), pomiędzy którymi, w sposób bezpośredni lub pośredni,
zachodzą interakcje. Wykorzystanie ABMS pozwala na identyfikację globalnych wzorców
i prawidłowości powstałych z lokalnych działań składników systemu operujących zazwyczaj
według prostych reguł15. Uzasadnienie metodologiczne stosowania symulacji agentowych
znaleźć można m.in. u D. Battena, który zestawia symulację z dwiema tradycyjnymi metodami wnioskowania – dedukcją i indukcją – sugerując, że jej celem jest przede wszystkim
wzbogacenie intuicji16. J. Davis i inni istotę symulacji agentowych dostrzegają w możliwości
uprawomocnienia za ich pomocą teorii leżących u podstaw modelu i przeprowadzenie eksperymentów wnoszących nowe uwagi teoretyczne17. Wieloagentowe modele symulacyjne
11
12
13
14
15
16
17
Zob. Marketing usług turystycznych, A. Panasiuk (red.), PWN, Warszawa 2005, s. 181 i dalsze.
B. De Wit, R. Meyer, Synteza strategii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 19–21.
Za J. M. Stankiewiczem terminem „interesariusze” określa się tutaj: właścicieli udziałów lub akcji, klientów przedsiębiorstwa, pracowników oraz niektórych dostawców (M. J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie
konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Dom Organizatora, Towarzystwo Naukowe Organizacji
i Kierownictwa, Toruń 2005, s. 40).
A. R. Szromek, op.cit., s. 71
N. Gilbert, P. Terna, How to build and use agent-based models in social science, Mind & Society, Vol. 1, Springer
Berlin/Heidelberg, 2000, s. 57–72; S. Sanchez, T. Lucas, Exploring the world of agent-based simulations: simple models, complex analyses, [w:] Proceedings of the 2002 Winter Simulation Conference, San Diego, 2002, s. 116–126.
D. Batten, Discovering Artificial Economics: How Agents Learn and Economies Evolve, Westview Press, 2000, s. 253.
J. P. Davis, K. M. Eisenhardt, C. B. Bingham, Developing Theory Through Simulation Methods, Academy of Management Review, Vol. 32, No. 2, 2007, s. 480–499.
– 128 –
okazują się szczególnie pomocne w badaniach tych obszarów, w których zdobycie danych
do analizy ilościowej jest niemożliwe bądź utrudnione, natomiast pojedyncze studia przypadków nie są w stanie ogarnąć złożoności całego zagadnienia. Stąd też w ostatnich kilkunastu latach obserwuje się rosnącą popularność wykorzystywania modeli agentowych
w naukach społecznych18.
Podstawowym celem opracowanego modelu jest próba identyfikacji wpływu, jaki na
ewentualną zmianę struktury kuracjuszy w poszczególnych przedsiębiorstwach uzdrowiskowych będą miały ich starania o kuracjuszy komercyjnych. Przebieg symulacji ma charakter
iteracyjny. W każdej iteracji agenci, stanowiący abstrakcyjną reprezentację przedsiębiorstw
uzdrowiskowych, podejmują decyzję odnośnie do procentowego udziału kuracjuszy kontraktowych, o których będą się starać. Kuracjusze kontraktowi przydzielani są proporcjonalnie
do zgłoszonych zapotrzebowań. Dodatkowo, proporcjonalnie do „atrakcyjności” agentów,
przydzielani są im kuracjusze komercyjni. W każdej iteracji agenci uzyskują pewien wynik
(zależny od liczby i rodzaju kuracjuszy oraz wielkości i atrakcyjności agenta). Dodatnia
wartość wyniku umożliwia rozwój agenta (wzrost atrakcyjności i liczby dostępnych miejsc),
wartość ujemna może spowodować jego degradację (spadek atrakcyjności lub dostępnych
miejsc) aż do całkowitego zaniku. Symulacja kończy się po ustalonej liczbie iteracji.
3. Opis modelu
3.1. Agenci – cechy i reguły
Każdy agent charakteryzowany jest przez trzy parametry (w momencie inicjalizacji
modelu cechy te wybierane są w sposób losowy):
• splendor – określa „atrakcyjność” przedsiębiorstwa uzdrowiskowego dla kuracjuszy komercyjnych,
• capacity – reprezentuje liczbę dostępnych miejsc, a więc liczbę wszystkich kuracjuszy, którą przedsiębiorstwo jest w stanie przyjąć w trakcie jednej iteracji,
• strategy – określa procentową wielkość dostępnych miejsc, które w danej iteracji
agent decyduje się przeznaczyć dla kuracjuszy kontraktowych.
Dodatkowo, w każdej iteracji obliczany jest stopień obłożenia (occupancy) wyrażany
jako stosunek wszystkich kuracjuszy danego agenta do jego liczby dostępnych miejsc. Wartość tego parametru stanowi przesłankę do zmiany strategii w kolejnej iteracji. I tak, jeżeli
stopień obłożenia jest mniejszy niż 0,95, oznacza to, że agent nie wykorzystuje w pełni
18
L. Tesfatsion, Agent-Based Computational Economics: Modelling Economies as Complex Adaptive Systems, Information Sciences, Vol. 149, 2003, s. 263–269; R. J. Harrison, G. R. Carrol, K. M. Carley, Simulation Modeling in
Organisation and Management Research, Academy of Management Review, Vol. 32, No. 4, 2007, s. 1229–1245.
– 129 –
swojego potencjału i w kolejnej iteracji parametr strategy zwiększy się o 0,05 (agent będzie
się starał o większą liczbę kuracjuszy kontraktowych). Jeżeli natomiast stopień obłożenia
jest wyższy niż 0,95, oznacza to, że być może przy niższej liczbie kuracjuszy kontraktowych agent mógłby przyjąć więcej kuracjuszy komercyjnych – dlatego w kolejnej iteracji
parametr strategy zmniejszy się 0,05. Zasady doboru początkowych wartości parametrów,
ich zakres oraz reguły zmiany strategii przedstawia tabela 119.
Tabela 1. Parametry agentów20
Opis
Sposób doboru
w momencie
inicjalizacji modelu20
Zakres możliwych wartości przyjmowanych
podczas symulacji
splendor
„atrakcyjność” dla
kuracjuszy komercyjnych
liczba losowana
z przedziału
od 20,00 do 79,99
od 0,11 do 0,95
capacity
liczba kuracjuszy, których
agent może przyjąć
podczas jednej iteracji
liczba całkowita losowana
ze zbioru od 50 do 249
> 19
strategy
procentowa wielkość
parametru capacity, którą
agent przeznacza dla
kuracjuszy kontraktowych
liczba losowana
z przedziału od 0,5 do 0,95
(dokładność 0,05)
od 0,05 do 0,95
Nazwa parametru
reguły zmiany
parametru strategy
– strategy + 0,05
liczba kuracjuszy/capacity < 0,95 >
– strategy – 0,05
liczba kuracjuszy/capacity > 0,95 >
3.2. Przydział kuracjuszy
Liczbę dostępnych kuracjuszy kontraktowych określa się w trakcie inicjalizacji modelu
i jest ona równa połowie sumy początkowo dostępnych miejsc u wszystkich agentów21. Dla
uproszczenia modelu przyjęto, że jej wartość nie zmienia się w trakcie symulacji.
Liczba kuracjuszy komercyjnych jest w każdej iteracji określana w sposób losowy, a jej
wartość stanowi zmienną losową o rozkładzie normalnym z wartością oczekiwaną równą
połowie oraz odchyleniem standardowym równym 1/12 liczby kuracjuszy kontraktowych.
Dodatkowo, wartość ta przemnażana jest przez średnią parametru splendor wszystkich
kuracjuszy powiększoną o 0,522. Wartości te zostały dobrane w taki sposób, aby oddawały
w pewien sposób rzeczywiste obłożenie przedsiębiorstw uzdrowiskowych23.
19
20
21
22
23
Komputerowej implementacji modelu dokonano w programie NetLogo stanowiącym darmowe środowisko programistyczne do tworzenia modeli wieloagentowych (U. Wilensky, NetLogo. http://ccl.northwestern.edu/netlogo/. Center
for Connected Learning and Computer-Based Modeling, Northwestern University, Evanston, IL, 1999).
Wszystkie liczby z podanych przedziałów są jednakowo prawdopodobne.
Określenie „liczba dostępnych kuracjuszy kontraktowych” stanowi pewne uproszczenie – tak naprawdę wartość tę
należy traktować jako liczbę osobodni pobytu w ZLU, które ubezpieczyciel jest w stanie opłacić z przeznaczonych
na ten cel środków.
W ten sposób wzrost lub spadek przeciętnej „atrakcyjności” agentów wpływa w pewnym stopniu na liczbę kuracjuszy
komercyjnych.
Turystyka w 2010, Informacje i opracowania statystyczne GUS, Warszawa 2011.
– 130 –
Liczba kuracjuszy przydzielonych agentom jest wprost proporcjonalna do wielkości
ich parametrów capacity i strategy (dla kuracjuszy kontraktowych) oraz splendor (dla kuracjuszy komercyjnych). A dokładniej, i-ty agent otrzymuje kti kuracjuszy kontraktowych
zgodnie ze wzorem:
kti
KT
s i ci
¦ s i ci
(1)
i
gdzie KT oznacza liczbę wszystkich kuracjuszy kontraktowych, a si oraz ci to wartości parametrów odpowiednio strategy i capacity i-tego agenta. W ten sposób, im wyższe zapotrzebowanie na kuracjuszy kontraktowych zgłoszą wszyscy agenci, tym proporcjonalnie
mniejsza ich liczba zostanie przydzielona każdemu z nich.
Kuracjusze komercyjni przydzielani są według następującej formuły:
kc i
KC
sp i
¦ sp i
(2)
i
gdzie KC, to liczba wszystkich kuracjuszy komercyjnych dostępnych w danej iteracji, kci
to liczba kuracjuszy przydzielona i-temu agentowi, natomiast spi to wartość parametru
splendor i-tego agenta.
Należy zaznaczyć, że kuracjusze kontraktowi przydzielani są w pierwszej kolejności.
Z tego powodu może się zdarzyć, że liczba przydzielonych agentowi kuracjuszy, wyznaczona
wg formuł (1) oraz (2), przekroczy liczbę dostępnych miejsc. W związku z tym kuracjusze
komercyjni przydzielani są agentom w sposób uporządkowany (wg malejącego parametru
splendor), a ewentualny nadmiar przekazywany jest następnemu w kolejności agentowi.
3.3. Wynik agenta, zmiana struktury
Po każdej iteracji agenci obliczają uzyskany w niej wynik stanowiący różnicę między
przychodem a poniesionymi kosztami. Przychód i-tego agenta w j-tej iteracji wyraża się
wzorem:
Pi j
kt i j 2,5kcij
(3)
Formuła ta wyraża różnicę w przychodach generowanych przez dwa rodzaje rozpatrywanych kuracjuszy24.
24
A. Hadzik, A. Hadzik, G. Mikrut, op.cit., s. 103.
– 131 –
Przyjmując funkcję kosztów założono, że koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo
uzdrowiskowe zależą od jego wielkości (tj. liczby dostępnych miejsc) oraz oferowanych
atrakcji (parametr splendor), ale również kombinacji tych dwóch wartości (większa liczba
miejsc o wyższym komforcie generuje wyższe koszty niż taka sama liczba miejsc o niższym
komforcie). Oprócz tego na koszty składa się pewna stała wartość, niezależna od charakterystyki agenta. Formuła, zgodnie z którą oblicza się koszty i-tego agenta, jest następująca:
Ki
100J spi 0,75spi ci 1 J ci S
(4)
gdzie S to wielkość kosztów niezależnych od agenta, natomiast γ to parametr określający,
który czynnik (atrakcyjność czy liczba dostępnych miejsc) ma większy udział w generowaniu kosztów.
Uzyskany przez agenta wynik jest kumulowany w trakcie trwania symulacji. Jeżeli jego
wartość bezwzględna przekroczy aktualny poziom kosztów, następuje zmiana struktury agenta. W przypadku wyniku dodatniego agent zwiększa wartość parametru splendor lub capacity, a wartość wyniku pomniejszana jest o wielkość aktualnie ponoszonych kosztów (dzięki
temu rozwój agenta wymaga coraz większych nakładów inwestycyjnych). Analogicznie,
w przypadku wyniku ujemnego wartość jednego z dwóch wymienionych parametrów ulega
zmniejszeniu (co odpowiada entropii przedsiębiorstwa25), a wynik powiększany jest o wielkość kosztów. Wybór parametru, który ulegnie zmianie, dokonywany jest w sposób losowy26.
Jeżeli wartość któregoś z parametrów spadnie poniżej pewnego granicznego poziomu,
agent przestaje istnieć (arbitralnie przyjęto, że poziom ten wynosi 20 dla parametru capacity
oraz 0,1 dla parametru splendor).
4. Wyniki symulacji
W przeprowadzonych symulacjach zarówno liczba agentów, jak i liczba iteracji wyniosła 100. Agenci byli rozmieszczeni w sposób losowy w dwuwymiarowej przestrzeni,
co pozwoliło na obserwację zmian struktury poszczególnych agentów w trakcie trwania
symulacji (w podstawowym wariancie symulacji położenie agenta nie ma znaczenia).
Rys. 2 przedstawia wygląd okna symulacji tuż po inicjalizacji modelu (rys. 2a) oraz po
100 iteracjach (rys. 2b). Koła reprezentują agentów, ich wielkości odpowiadają wielkościom
agentów (tzn. parametrowi capacity), natomiast odcienie szarości oznaczają atrakcyjność
agentów (im ciemniejszy, tym wyższa wartość parametru splendor).
25
26
A. R. Szromek, M. Wolny, Model konkurencji i współpracy przedsiębiorstw uzdrowiskowych jako gra typu dylemat
więźnia, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej nr 49, Seria: Organizacja i Zarządzanie, Gliwice 2009, s. 365.
Testowano również warianty symulacji, w których to agenci wybierają sposób zmiany swoich charakterystyk, bazując
na średnim obłożeniu z kilku ostatnich iteracji. Ponieważ jednak nie miało to istotnego wpływu na wyniki symulacji,
stąd ostatecznie zdecydowano się na takie, możliwie najprostsze rozwiązanie.
– 132 –
a)
b)
Rys. 2. Przykładowa symulacja (a – po inicjalizacji modelu, b – po 100 iteracjach)
Fig. 2. Example of simulation (a – after initialization of the model, b – after 100 iterations)
Analizując rezultaty symulacji, zaobserwowano silny związek pomiędzy zachowaniem
całego systemu a parametrami funkcji kosztów (4). Generalnie, niższa wartość parametru
γ (oznaczająca znaczący udział w generowaniu kosztów parametru capacity) skutkowała
malejącym poziomem średniej liczby miejsc dostępnych wśród agentów. Jednocześnie
przeciętna wartość parametru splendor pozostawała na tym samym poziomie. W skrajnych
przypadkach powodowało to degenerację modelu poprzez „upadek” wszystkich agentów.
Z kolei wyższe wartości γ (a więc wyższy udział w generowaniu kosztów parametru splendor) powodował początkowo nieznaczny spadek średniej wartości parametru capacity,
któremu towarzyszył jednak wzrost przeciętnej wartości parametru splendor. Skutkowało
to coraz wyższą liczbą kuracjuszy komercyjnych (zgodnie z zasadą opisaną w punkcie dotyczącym przydziału kuracjuszy), co z kolei przekładało się na wyższy wynik uzyskiwany
przez agentów (przede wszystkim tych o wysokich wartościach parametru splendor) i ich
dalszy rozwój. Przeciętne wartości wybranych parametrów uśrednione dla 30 przebiegów
symulacji (dla parametru γ równemu 0,35, 0,5 oraz 0,65) przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Przeciętne wartości wybranych parametrów po 100 iteracjach
Parametry
liczba agentów
γ=0,35
γ=0,5
γ=0,65
86,67
93,23
99,7
splendor
0,5071
0,5023
0,5321
capacity
139,31
143,79
149,42
– 133 –
Głównym celem, dla którego opracowano model i przeprowadzono symulacje, była
próba oceny tego, jak zmieni się struktura kuracjuszy w uzdrowiskach na skutek wzrostu
intensywności starań przedsiębiorstw uzdrowiskowych o kuracjuszy komercyjnych. Jako
miarę przyjęto tutaj siłę i charakter związku pomiędzy parametrami strategy, splendor
i capacity agentów. Dla każdego z agentów w modelu zapamiętywano wartości tych trzech
parametrów w każdej iteracji. Po zakończeniu symulacji obliczano współczynnik korelacji
pomiędzy średnimi wartościami tych parametrów (dla każdego agenta wyznaczano średnią
wartość parametru w trakcie trwania symulacji) w całej populacji agentów. Występowanie
związku pomiędzy postacią funkcji kosztów a zachowaniem całego systemu skłoniło do
przeprowadzenia trzech wariantów symulacji dla różnych wartości parametru γ. Każdy
z wariantów powtarzany był 30 razy. Rezultaty przedstawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Średnie wartości współczynników korelacji w poszczególnych wariantach
Średnie wartości
współczynników
korelacji
γ=0,35
γ=0,5
γ=0,65
strategy/splendor
-0,5650
max: -0,4594
min: -0,6737
-0,4643
max: -0,3650
min: -0,5646
-0,3800
max: -0,2768
min: -0,4888
strategy/capacity
0,6406
max: 0,7338
min: 0,5500
0,5781
max: 0,7215
min: 0,5055
0,5281
max: 0,6291
min: 0,3996
splendor/capacity
-0,1019
max: 0,1112
min: -0,2864
-0,1343
max: 0,0735
min: -0,3105
-0,1271
max: 0,0866
min: -0,4503
We wszystkich wariantach widać wyraźny związek pomiędzy parametrami. Wyższe
wartości parametru capacity odpowiadają wyższym wartościom parametru strategy. Przeciwny związek obserwuje się natomiast w przypadku parametrów strategy i splendor. Wyniki te nie są zaskakujące. Agenci o wysokich wartościach parametru splendor nie potrzebują aż tylu kuracjuszy kontraktowych – pełne obłożenie może zapewnić im popularność
wśród kuracjuszy komercyjnych. Jednak wraz ze wzrostem liczby dostępnych miejsc kuracjusze komercyjni mogą okazać się niewystarczający dla osiągniecia progu rentowności,
stąd też wiąże się z tym wzrost wartości parametru strategy. Spostrzeżenia te potwierdza
średnia wartość parametru strategy obliczona dla grup agentów rozdzielonych ze względu
na wartości przyjmowane przez pozostałe parametry. W tabeli 4 przedstawiono te wartości
dla przykładowego pojedynczego przebiegu symulacji (w nawiasach umieszczono liczbę
agentów, którzy znaleźli się w danej grupie).
– 134 –
Tabela 4. Przykładowe średnie wartości strategy w grupach agentów po zakończeniu symulacji
splendor
średnia strategy
capacity
średnia strategy
mniej niż 0,3
0,9483 (18)
mniej niż 100
0,6202 (20)
<0,3; 0,5)
0,9177 (31)
<100; 150)
0,9126 (23)
<0,5; 0,7)
0,8597 (27)
<150; 200)
0,9447 (34)
0,7 lub więcej
0,6824 (16)
200 lub więcej
0,9444 (15)
W grupach agentów o wysokich wartościach parametru capacity można zauważyć
wysokie wartości parametru strategy niezależnie od poziomu parametru splendor. Jego
związek z parametrem strategy widoczny jest dopiero dla mniejszej liczby dostępnych
miejsc (tab. 5).
Tabela 5. Średnie parametru strategy w grupach agentów ze skrajnymi wartościami parametrów capacity i splendor
splendor
capacity
średnia strategy
0,7 lub więcej
200 lub więcej
0,9496 (2)
mniej niż 0,3
200 lub więcej
0,9450 (4)
0,7 lub więcej
mniej niż 100
0,3420 (6)
mniej niż 0,3
mniej niż 100
0,9465 (3)
W ramach weryfikacji modelu (a więc przetestowaniu poprawności jego komputerowej implementacji27) przeprowadzono jeszcze dwa warianty symulacji, aby sprawdzić, czy
model będzie się zachowywał zgodnie z założeniami.
W pierwszym wariancie zwiększono liczbę iteracji do 2500 w celu przetestowania
zachowania systemu w dłuższym okresie (jako γ przyjęto 0,5). Okazało się, że model jest
stabilny (w tym sensie, że nie ulega degeneracji występującej dla niższych wartości γ),
a w dłuższym okresie agenci mają tendencję do zmniejszania swojego zróżnicowania pod
względem każdego z trzech parametrów (na rys. 3 liczby oznaczają wartość parametru
strategy w ostatniej iteracji).
27
W konstrukcji modeli wieloagentowych wyróżnia się etapy weryfikacji i walidacji modelu. Weryfikacja służy
sprawdzeniu zgodności jego komputerowej postaci z przyjętymi założeniami. Walidacja to konfrontacja modelu
z rzeczywistymi danymi (zob. C. Macal, M. North, Managing Business Complexity. Discovering Strategic Solutions
with Agent-Based Modeling and Simulation, Oxford University Press, 2007, s. 221–234).
– 135 –
Rys. 3. Przykładowa symulacja po 2500 iteracji
Fig. 3. Example of simulation after 2500 iterations
a)
b)
Rys. 4. Przykład symulacji z nierównomierną liczbą kuracjuszy komercyjnych (a – po inicjalizacji modelu, b – po
100 iteracjach)
Fig. 4. Example of simulation with unequal number of commercial patients (a – after initialization of the model,
b – after 100 iterations)
– 136 –
W drugim wariancie założono, że przestrzeń, w której znajdują się agenci, jest zróżnicowana pod względem liczby dostępnych kuracjuszy komercyjnych. A dokładniej – północna połowa jest mniej więcej trzy razy bardziej „popularna” niż połowa południowa
(liczba dostępnych w każdej iteracji kuracjuszy komercyjnych została podzielona na dwie
nierówne części, agenci mieli dostęp tylko do jednej z nich w zależności od swojego położenia). Uzyskane rezultaty okazały się zgodne z przewidywaniami – w populacji „północnych” agentów nastąpił znaczny rozwój, natomiast agenci „południowi” stopniowo zaczęli
zanikać (rys. 4).
5. Dyskusja i perspektywa dalszych badań
Wyniki symulacji jednoznacznie wskazują na podział przedsiębiorstw uzdrowiskowych na dwie grupy: mniej liczna grupa przedsiębiorstw o najwyższym standardzie nastawiona głównie na kuracjuszy komercyjnych oraz pozostałe przedsiębiorstwa czerpiące
dochód przede wszystkim z kuracjuszy kontraktowych. Rzecz jasna, w modelu pominięto
wiele istotnych czynników mogących mieć wpływ na strukturę przedsiębiorstw uzdrowiskowych w niedalekiej przyszłości. Wśród oczywistych elementów wymienić można chociażby rozlokowanie uzdrowisk (a wraz z nimi przedsiębiorstw uzdrowiskowych) i turystyczną atrakcyjność obszarów, na których się znajdują, profile lecznicze poszczególnych
gmin uzdrowiskowych, zmiany demograficzne oraz stylu życia itd. Stąd też bardzo łatwo
można podważyć predykcyjną wartość zaprezentowanego modelu. Tym niemniej, należy
pamiętać o podstawowym celu symulacji agentowych, którą jest identyfikacja rezultatu interakcji licznych autonomicznych jednostek postępujących według prostych, ale opartych
na logicznych przesłankach reguł. W tym sensie podstawowy cel pracy został osiągnięty.
Dodatkowo, model uprawomocnia fakt, że zbliżone wnioski można znaleźć w pracach,
w których posłużono się innymi metodami28.
Nieoczekiwanym rezultatem zaprezentowanego modelu jest zaobserwowanie znacznego wpływu, jaki na zachowanie przedsiębiorstw wywiera postać funkcji kosztów. Przyjęto, że każde przedsiębiorstwo charakteryzowane jest przez taką samą funkcję, jednak
być może to właśnie uproszczenie należałoby porzucić w pierwszej kolejności. Wydaje
się, że pogłębienie badań nad kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwa uzdrowiskowe może być bardzo owocne w rozważaniach nad konkurencyjnością tych podmiotów na
rynku usług turystycznych. Zwłaszcza że, jak twierdzi J. M. Stankiewicz, to właśnie koszty
przedsiębiorstwa stanowią wspólny mianownik przy porównywaniu wskaźników pozycji
konkurencyjnej przedsiębiorstw29.
28
29
Przykładowo A. R. Szromek na podstawie analizy TOWS/SWOT zidentyfikował dwie możliwe strategie postępowania
dla przedsiębiorstw uzdrowiskowych: agresywną oraz defensywną (A. R. Szromek, op.cit., s. 115 i dalsze).
M. J. Stankiewicz, op.cit., s. 310–311.
– 137 –
Opracowany model może stanowić bazę do dalszych badań nad działalnością ZLU.
Jednym z pierwszych narzucających się rozwinięć stanowi uwzględnienie różnic w profilach
leczniczych uzdrowisk (zwłaszcza że ich komputerowa implementacja w postaci binarnego
wektora byłaby stosunkowo prosta). Kolejnym mogłaby być próba uwzględnienia bardziej
rzeczywistych zasad zdobywania kontraktów30 (w modelu pominięto aspekt rywalizacji
o kontrakty z ubezpieczycielami, przyjmując niejako równy poziom cen proponowanych
przez agentów). Model ten można rozbudować również o każdy z wymienionych w pierwszym akapicie (tej części pracy) czynników, które mają wpływ na działalność ZLU.
Dobrym rozwiązaniem wydaje się budowa w pierwszej kolejności kilku różnych, możliwie prostych modeli, z których każdy koncentrowałby się na innym zagadnieniu istotnym
dla działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych. Dopiero w kolejnym etapie należałoby
podjąć próbę ich scalenia w jeden model, znacznie bardziej złożony, ale zarazem dostarczający pełniejszy obraz zjawiska.
Literatura
Batten D., Discovering Artificial Economics: How Agents Learn and Economies Evolve, Westview Press, 2000.
Davis J. P., Eisenhardt K. M., Bingham C. B., Developing Theory Through Simulation Methods, Academy of Management Review, Vol. 32, No. 2, 2007, s. 480–499.
De Wit B., Meyer R., Synteza strategii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
Gilbert N., Terna P., How to build and use agent-based models in social science, Mind & Society,
Vol. 1, Springer Berlin/Heidelberg, 2000, s. 57–72.
Hadzik A., Hadzik A., Mikrut G., Rola i tendencje rozwoju uzdrowisk w Polsce, Wydawnictwo SENSUS, Kraków 2009.
Harrison R. J., Carrol G. R., Carley K. M., Simulation Modeling in Organisation and Management Research, Academy of Management Review, Vol. 32, No. 4, 2007, s. 1229–1245.
Janku Z., Spławska E., Prawne podstawy funkcjonowania zakładu opieki zdrowotnej, [w:] Zarządzanie
zakładem opieki zdrowotnej. Wybrane konteksty teoretyczno-praktyczne, M. D. Głowacka (red.),
Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2004, s. 18–37.
Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2005.
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Informacje i opracowania statystyczne GUS,
Kraków 2011.
Macal C., North M., Managing Business Complexity. Discovering Strategic Solutions with Agent-Based
Modeling and Simulation, Oxford University Press, 2007.
Marketing usług turystycznych, A. Panasiuk (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Piekarzewska O., Turystyka szansą rozwoju uzdrowisk, [w:] Jedziemy do wód w…, „Biuletyn Informacyjny” nr 1, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, luty 2007, s. 21–24.
Sanchez S., Lucas T., Exploring the world of agent-based simulations: simple models, complex analyses,
[w:] Proceedings of the 2002 Winter Simulation Conference, San Diego, 2002, s. 116–126.
30
Z. Janku, E. Spławska, Prawne podstawy funkcjonowania zakładu opieki zdrowotnej, [w:] Zarządzanie zakładem opieki
zdrowotnej. Wybrane konteksty teoretyczno-praktyczne, M. D. Głowacka (red.), Termedia Wydawnictwo Medyczne,
Poznań 2004, s. 25–28.
– 138 –
Stankiewicz M. J., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa
w warunkach globalizacji, Dom Organizatora, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2005.
Szromek A. R., Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego, Proksenia,
Kraków 2011.
Szromek A. R., Hadzik A., Staszewska J., Charakterystyka cech odróżniających kuracjuszy kontraktowych i komercyjnych na przykładzie uzdrowiska Wysowa, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej nr 54, Seria: Organizacja i Zarządzanie, Gliwice 2010, s. 343–352.
Szromek A. R., Wolny M., Model konkurencji i współpracy przedsiębiorstw uzdrowiskowych jako gra
typu dylemat więźnia, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej nr 49, Seria: Organizacja i Zarządzanie, Gliwice 2009, s. 363–372.
Tesfatsion L., Agent-Based Computational Economics: Modelling Economies as Complex Adaptive Systems, Information Sciences, Vol. 149, 2003, s. 263–269.
Turystyka w 2010, Informacje i opracowania statystyczne GUS, Warszawa 2011.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399 z późn. zm.).
Wilensky U.: NetLogo. http://ccl.northwestern.edu/netlogo/. Center for Connected Learning and Computer-Based Modeling, Northwestern University, Evanston, IL, 1999.
Żukowski P., Uzdrowiska Polski wschodniej wobec wyzwań rozwojowych – turystyka zrównoważona,
[w:] Jedziemy do wód w…, „Biuletyn Informacyjny” nr 3 i 4, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, sierpień 2010, s. 101–114.
– 139 –
Anna Nitkiewicz-Jankowska
Uniwersytet Śląski
PRZYRODNICZE UWARUNKOWANIA
FUNKCJONOWANIA UZDROWISK W POLSCE
Streszczenie: Uzdrowisko jest obszarem, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe
i, aby mogło w tym zakresie funkcjonować, musi spełnić określone przepisami niezbędne warunki związane z: występowaniem naturalnych surowców leczniczych, klimatem o odpowiednich właściwościach,
istnieniem odpowiedniej infrastruktury technicznej i związanej z zakładami lecznictwa uzdrowiskowego, a także spełnieniem przepisów dotyczących ochrony środowiska. W pracy omówiono przyrodnicze
uwarunkowania funkcjonowania uzdrowisk, skupiono się na wodach leczniczych, klimacie i peloidach.
Podkreślono także duże znaczenie istnienia innych walorów przyrodniczych, które wpływają na ocenę
atrakcyjności uzdrowiska w opinii kuracjuszy i turystów.
Słowa kluczowe: uzdrowiska, przyrodnicze uwarunkowania, wody lecznicze, bioklimat, peloidy.
THE NATURAL CONDITIONS FOR FUNCTIONING OF HEALTH RESORTS IN POLAND
Abstract: A health resort is a location where healing therapies are carried out; it may only function if particular criteria, specified by legal regulations, are met, regarding: occurrence of natural healing resources,
specific properties of the climate, adequate technical infrastructure and spa treatment facilities, as well as
compliance with the environmental legislation. The paper discusses the natural conditions for functioning
of health resorts focusing on the healing waters, the climate and peloids. It also emphasises the importance of other natural values that determine the opinion of patients and tourists regarding attractiveness
of health resorts.
Keywords: health resorts, natural conditions, healing waters, bioclimate, peloids.
1. Wprowadzenie
Środowisko geograficzne tworzone jest przez naturalne warunki, jakie dane terytorium stwarza gospodarczej działalności człowieka1, stanowiąc jednocześnie jego warunki
życia, na które składają się różnego rodzaju czynniki, relacje i okoliczności zorganizowania i funkcjonowania całego systemu o charakterze zarówno fizycznym, chemicznym,
jak i biologicznym2.
1
2
J. Flis, Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa 1982, s. 451.
Ziemia. Encyklopedia geograficzna świata, t. IX, Wydawnictwo PRESS, Kraków 1997, s. 203; J. T. Winpenny, Wartość
środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995, s. 17.
– 141 –
Anna Nitkiewicz-Jankowska – Przyrodnicze uwarunkowania funkcjonowania uzdrowisk w Polsce
Z pojęciem środowiska geograficznego ściśle związane jest pojęcie środowiska
przyrodniczego, a w jego obrębie zarówno czynniki biotyczne (ogół przyrody ożywionej
wywierającej w określonej biocenozie wpływ na siebie i na środowisko abiotyczne), jak
i czynniki abiotyczne (czynniki przyrody nieożywionej, swoiste dla danego środowiska
i działające na żyjące w nim organizmy, a równocześnie podlegające w pewnym stopniu ich
wpływom)3. Pojęcie środowiska przyrodniczego ma nieco węższe znaczenie od środowiska geograficznego, gdyż obejmuje problematykę związaną z przenikaniem się procesów
między poszczególnymi sferami Ziemi (z pominięciem działalności człowieka)4. Można
mówić również o środowisku naturalnym, a więc nieprzekształconym przez człowieka lub
też przekształconym w bardzo małym stopniu (takich obszarów jest coraz mniej na Ziemi,
a są nimi np. obszary podbiegunowe czy wysokogórskie)5.
Rola środowiska (przyrodniczego i geograficznego), jaką wywiera ono na rozwój społeczeństw, wzbudza dyskusję w różnych kręgach naukowych. Poglądy na temat wpływu
środowiska na życie i działalność człowieka, dzieli się na dwie zasadnicze grupy stojące
w opozycji w stosunku do siebie, a mianowicie:
1) Determinizm geograficzny – polegający na przecenianiu roli środowiska, co
szkodzi prawdziwej, naukowej analizie zjawisk społecznych.
2) Indeterminizm geograficzny – teoria niedoceniania, wręcz negowania wpływu
środowiska; taka postawa skutkuje ignorowaniem roli środowiska, zaniedbaniem poznania praw rządzących przyrodą, co w rezultacie może prowadzić do
katastroficznych skutków gospodarczych6 i społecznych7.
Trudno zgodzić się z teorią determinizmu geograficznego w 100%, gdyż nie można
odebrać człowiekowi umiejętności przystosowania się do istniejących warunków (np. życie
Eskimosów na dalekiej Północy) i w wielu przypadkach udanych prób podporządkowania
sobie otaczającej przyrody (np. osuszanie, nawadnianie gruntów czy ujarzmienie energii
wodnej). Teorię indeterminizmu również bardzo trudno jest w pełni zaakceptować, gdyż
pomimo postępu nauki przyroda często zaskakuje człowieka w najmniej oczekiwanym
momencie, przynosząc niejednokrotnie ogromne straty (np. tsunami, trzęsienia ziemi czy
nagłe przymrozki).
Z geograficznego punktu widzenia elementy środowiska przyrodniczego w pewien
sposób determinują możliwości życia i funkcjonowania człowieka, a do tych najważniejszych elementów należą:
3
4
5
6
7
A. Mierzwiński, 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991, s. 9, 34, 246.
J. Flis, op.cit., s. 452.
A. Mierzwiński, op.cit., s. 245.
J. Kostrowicki, Środowisko geograficzne Polski. Warunki przyrodnicze rozwoju gospodarki narodowej, PWN, Warszawa 1968, s. 31–33.
Zob. Gospodarka a środowisko i ekologia, K. Małachowski (red.), Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2008, s. 15–19.
– 142 –
• budowa geologiczna – warunkuje występowanie i możliwości wydobywania
surowców mineralnych; wpływa na ukształtowanie powierzchni, a więc możliwości jej użytkowania;
• ukształtowanie powierzchni – charakter ukształtowania powierzchni (nizinny,
wyżynny czy górski) determinuje możliwości np. zagospodarowania, rolnictwa
czy przemysłu; wpływa na krajobraz, na atrakcyjność turystyczną czy inwestycyjną; także wpływa na klimat i stosunki wodne;
• klimat – ze względu na temperaturę powietrza, ciśnienie atmosferyczne i opady,
wpływa na możliwości funkcjonowania człowieka w odpowiednich strefach klimatycznych; może mieć właściwości lecznicze;
• wody powierzchniowe i podziemne – warunkują możliwości życia na Ziemi;
dostęp do wody wpłynął na przebieg procesów urbanizacyjnych na świecie oraz
na rozwój gospodarki; wody podziemne stanowią nie tylko rezerwuar wody pitnej, ale dają także możliwości leczniczego wykorzystania w postaci wód mineralnych czy gorących źródeł;
• gleby – ich rodzaj i jakość wpływa na różnorodność flory i fauny; warunkują
możliwości rozwoju rolnictwa,
• flora i fauna rodzima – wpływa na walory estetyczne i wypoczynkowe;
stanowi element piramidy żywności (w której również znajduje się człowiek);
dostarcza surowców wykorzystywanych w różny sposób, także leczniczy
(np. peloidy).
Turystyka, w tym turystyka uzdrowiskowa, należy do tych rodzajów gospodarowania, który niewątpliwie czynnikami środowiskowymi jest determinowany. Potwierdzeniem postawionej tezy może być definicja uzdrowiska oraz wymogi prawne dotyczące istnienia odkreślonych, koniecznych warunków do spełnienia, aby otrzymać taką
rangę.
Uzdrowiskiem jest zatem obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, który wydzielony został także w celu korzystania i ochrony znajdujących się na
jego obszarze naturalnych surowców leczniczych. Obszar ten musi:
• posiadać złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych właściwościach leczniczych na zasadach określonych w ustawie;
• posiadać klimat o właściwościach leczniczych potwierdzonych na zasadach określonych w ustawie;
• posiadać na swoim obszarze zakłady lecznictwa uzdrowiskowego i urządzenia
przygotowane do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego;
• spełniać określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku
do środowiska;
– 143 –
• posiadać infrastrukturę techniczną w zakresie gospodarki wodno-ściekowej,
energetycznej, w zakresie transportu zbiorowego, a także prowadzi gospodarkę
odpadami8.
Polski Komitet Normalizacyjny uzdrowisko zdefiniował jako obszar mający złoża
naturalnych surowców leczniczych, dostęp do wody morskiej i klimat o właściwościach
leczniczych (albo jeden z tych czynników) oraz zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, jak również sprzyjające warunki środowiskowe i sanitarne, w którym prowadzone
jest metodyczne leczenie określonych chorób oraz może być prowadzona działalność wypoczynkowo-turystyczna. Uznanie miejscowości za uzdrowisko następuje w trybie przewidzianym ustawą9.
Podstawowymi przyrodniczymi uwarunkowaniami istnienia uzdrowisk oraz związanej z nimi turystyki uzdrowiskowej są zatem: zasoby surowców leczniczych, odpowiedni
klimat oraz stan środowiska. Niewątpliwie elementami wzbogacającymi ofertę danego
uzdrowiska są także pozostałe walory przyrodnicze, np. sąsiedztwo obszarów chronionych
oraz walory kulturowe miejsca.
2. Determinanty przyrodnicze funkcjonowania uzdrowisk
2.1. Położenie geograficzne
Położenie geograficzne i związane z nim ukształtowanie powierzchni jest podstawą
jednej z klasyfikacji uzdrowisk. Ten czynnik geograficzny nie determinuje istnienia uzdrowiska, aczkolwiek z geograficznego punktu widzenia ma wpływ na istniejące surowce mineralne, klimat, układ sieci rzecznej i wód podziemnych, w tym także wód mineralnych, florę
i faunę obszaru. Lokalizacja w przestrzeni bez wątpienia kształtuje charakter i atrakcyjność
miejscowości uzdrowiskowej i, co za tym idzie, także jej turystyczne wykorzystanie.
Ministerstwo Zdrowia biorąc pod uwagę położenie n.p.m., dzieli uzdrowiska na:
• uzdrowiska nizinne – położone do 200 m n.p.m. (16 uzdrowisk);
• uzdrowiska podgórskie – położone od 200 do 400 m n.p.m. (14 uzdrowisk);
• uzdrowiska górskie – położone od 400 do 800 m n.p.m. (8 uzdrowisk);
• uzdrowiska nadmorskie – położone w odległości nie większej niż 3 km od brzegu morza (6 uzdrowisk)10.
8
9
10
Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399, art. 3, 34.
Polska Norma PN-Z-11000, Uzdrowiska. Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne. Polski Komitet Normalizacyjny 2011, s. 2.
www.mz.gov.pl (data dostępu: 10.12.2011).
– 144 –
Zauważyć jednak można, iż według tej klasyfikacji, gdzie kryterium podziału jest położenie n.p.m., pojawia się pewien brak konsekwencji przydzielania uzdrowisk do odpowiednich rodzajów (tab. 1).
Nieco inaczej przedstawia się klasyfikacja według tego samego kryterium określona
w Polskiej Normie:
• uzdrowiska nizinne – położone w terenie o przeciętnej wysokości bezwzględnej
do 300 m n.p.m. (23 uzdrowiska);
• uzdrowiska podgórskie – położone w terenie o przeciętnej wysokości bezwzględnej od 300 do 500 m n.p.m. (18 uzdrowisk);
• uzdrowiska górskie – położone w terenie o przeciętnej wysokości bezwzględnej
od 500 do 700 m n.p.m. (3 uzdrowiska);
• uzdrowiska wysokogórskie – położone w terenie o przeciętnej wysokości bezwzględnej powyżej 700 m n.p.m. (brak uzdrowiska)(tab. 1)11.
Tabela 1. Klasyfikacja uzdrowisk w Polsce według wysokości położenia n.p.m.
Uzdrowisko
m
n.p.m.
Rodzaj ze względu
na położenie
wg PN
wg MZ
Augustów
Busko-Zdrój
Ciechocinek
Cieplice
Czerniawa-Zdrój
Dąbki
Długopole-Zdrój
Duszniki-Zdrój
Gołdap
Horyniec-Zdrój
Inowrocław
Iwonicz-Zdrój
Jedlina-Zdrój
Kamień Pomorski
Kołobrzeg
Konstancin
Krasnobród
Krynica-Zdrój
Kudowa-Zdrój
Lądek-Zdrój
Muszyna-Zdrój
127
265
45
227
473
1
371
535
251
168
247
101
402
444
7
6
103
257
588
390
438
451
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
podgórskie
podgórskie podgórskie
nizinne
nadmorskie
górskie
podgórskie
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
podgórskie
górskie
nizinne
nadmorskie
nizinne
nadmorskie
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
górskie
górskie
podgórskie
górskie
Uzdrowisko
Nałęczów
Piwniczna-Zdrój
Polanica-Zdrój
Polańczyk
Połczyn-Zdrój
Przerzeczyn-Zdrój
Rabka-Zdrój
Rymanów-Zdrój
Solec-Zdrój
Sopot
Supraśl
Swoszowice
Szczawnica
Szczawno-Zdrój
Świeradów-Zdrój
Świnoujście
Ustka
Ustroń
Wapienne
Wieniec-Zdrój
Wysowa
Żegiestów-Zdrój
m
n.p.m.
Rodzaj ze względu
na położenie
wg PN
wg MZ
179
398
370
498
81
248
497
378
182
20
132
232
474
422
473
3
2
357
408
65
508
432
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
podgórskie
górskie
nizinne
nizinne
nizinne
nadmorskie
nizinne
nizinne
nizinne
nizinne
podgórskie
górskie
podgórskie
górskie
nizinne
nadmorskie
nizinne
nadmorskie
nizinne
nizinne
górskie
górskie
podgórskie
górskie
PN – Polska Norma; MZ – Ministerstwo Zdrowia, podkreślony rodzaj uzdrowiska – niekonsekwencja z przyjętym kryterium przez MZ
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polska Norma … op.cit., s. 3; www.mz.gov.pl (data dostępu:) 10.12.2011;
www.wysokosc.mapa.info.pl (data dostępu: 15.12.2011).
11
Polska Norma…, op.cit., s. 3.
– 145 –
Zgodnie z przyjętym przez geografów podziałem na formy powierzchni ziemi można
doszukać się zarówno w jednej, jak i drugiej klasyfikacji pewnych niedociągnięć, wynikających m.in. z pominięcia takiej formy jak wyżyny czy też zwrócenia uwagi w klasyfikacji na
różnice wysokości względnych, które w głównej mierze determinują przynależność do danej
formy12. Przestrzenne rozmieszczenie uzdrowisk w Polsce przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Uzdrowiska statutowe w Polsce
Fig. 1. Statutory health resorts in Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: gazetakuracjusz.pl/files/images/map_small.jpg (data dostępu 15.12.2011).
Uzdrowiska w Polsce rozmieszczone są nierównomiernie, co wynika z nierównomiernego rozmieszczenia niezbędnych walorów przyrodniczych. Najwięcej uzdrowisk skupiona
jest w południowej części kraju.
2.2. Naturalne surowce lecznicze
Ukształtowanie powierzchni oraz występowanie naturalnych surowców leczniczych
uzależnione jest między innymi od budowy geologicznej. Na obszarze Polski stykają się
trzy struktury geologiczne kontynentu (rys. 2):
12
Zob. J. Flis, op.cit., s. 113, 128, 537.
– 146 –
• platforma wschodnioeuropejska – stara platforma prekambryjska, na której zaznaczone zostały obszary fałdowań prekambryjskich; występują tu wyniesienia
z cienką pokrywą skał osadowych i obniżenia z grubą pokrywą skał osadowych;
platforma ta rozciąga się na wschód od okolic Koszalina, następnie Bydgoszczy,
Torunia, Włocławka, Łowicza, Żyrardowa, Puław i Zamościa;
• paleozoiczna strefa fałdowa – obejmuje obszar na zachód od platformy wschodnioeuropejskiej, w jego obrębie znalazły się m.in. Sudety i Przedgórze Sudeckie;
• alpejskie pasmo fałdowe Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego oraz Śląsko-Krakowskiego13.
Rys. 2. Tektonika Polski
Fig. 2. Tectonics of Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Atlas geograficzny. Liceum. Świat Polska, Wydawnictwo Szkolne PWN sp.
z o.o., Warszawa 2006, s. 43.
Z budową geologiczną ściśle związane są wody podziemne, które w Polsce występują
w luźnych osadach czwartorzędowych i trzeciorzędowych w postaci wód tzw. porowych
13
Zob. Polska. Encyklopedia Geograficzna Świata, T. X, OPRES, Kraków 1997, s. 22–39.
– 147 –
oraz w litych skałach starszego pochodzenia (wody szczelinowe i krasowe). Zasobność wód
podziemnych na większości obszaru jest określana jako średnia14.
Do naturalnych surowców leczniczych zalicza się gazy lecznicze oraz kopaliny lecznicze, w tym wody lecznicze i peloidy, których właściwości lecznicze zostały potwierdzone
na zasadach określonych w ustawie15.
2.2.1. Wody lecznicze
Jednym z naturalnych surowców leczniczych występujących w Polsce stosunkowo
licznie w porównaniu z pozostałymi są wody lecznicze. Pojęcie wód leczniczych wymaga
dokładniejszego sprecyzowania.
Wodę leczniczą można zdefiniować jako wodę podziemną mineralną lub słabo zmineralizowaną, bakteriologicznie i chemicznie bez zarzutu, o niewielkich wahaniach składu
chemicznego i własności fizycznych, o właściwościach leczniczych udowodnionych na
podstawie badań naukowych lub długotrwałej obserwacji lekarskiej i uznaną za leczniczą
przez Ministra Zdrowia16. Zatem wody lecznicze są to takie wody podziemne, które muszą być niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej
zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z poniższych
warunków:
a) zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1000
mg/dm3,
b) zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm3 – wody żelaziste,
c) zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm3 – wody fluorkowe,
d) zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm3 – wody jodkowe,
e) zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm3 – wody siarczkowe,
f) zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm3 – wody krzemowe,
g) zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq – wody radonowe,
h) zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm3 – wody
kwasowęglowe (250–999 mg/dm3), szczawy (od 1000 mg/dm3)17.
Woda mineralna jest wodą, która zawiera rozpuszczone sole mineralne w ilości przynajmniej 1 g/dm3, w tym w szczególności: chlorki, siarczany i wodorowęglany sodu, wapnia
i magnezu. W charakterystyce wody podaje się procentową zawartość ogółu składników
14
15
16
17
Zob. Polska. Encyklopedia…, op.cit., s. 85–87.
Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399, art. 8; Dz.U. 2011, nr 163, poz. 981.
Z. Pazdro, B. Kozerski, Hydrogeologia ogólna. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1990, s. 200.
Dz.U. 2006, nr 32, poz. 220, §2.1; Dz.U. 2011, nr 163, poz. 981, art. 5.
– 148 –
stałych rozpuszczonych w danej wodzie oraz nazwy anionów i kationów, których udział
ilościowy w przeliczeniu na miligramorównoważoniki w 1 dm3 wody przekracza 20%,
w kolejności malejących stężeń18.
Występują również wody słabo zmineralizowane, tzw. swoiste, i są to wody zawierające w 1 dm3 poniżej 1000 mg rozpuszczonych składników stałych, w tym jeden lub
więcej składników leczniczych swoistych, w podanych lub wyższych stężeniach, tych
samych związków, które muszą występować w wodach leczniczych (patrz powyżej).
Charakteryzując wodę swoistą, podaje się zawarte w niej składniki swoiste w porządku
malejących stężeń19.
Wyróżnia się także wody mineralne swoiste, do których należą te wody mineralne,
które zawierają jeden lub więcej składników określonych powyżej. Opisując wodę mineralną swoistą, podaje się procentową zawartość rozpuszczonych składników mineralnych,
nazwy anionów i kationów, których udział ilościowy w przeliczeniu na miligramorównoważoniki w 1 dm3 wody przekracza 20%, oraz nazwy związane z charakterystycznymi dla
danej wody składnikami swoistymi w porządku malejących stężeń20.
Jedną z własności wód leczniczych jest wysoka temperatura, która także jest jednym
z kryteriów ich podziału na:
• wody hipotermalne – temperatura 20–35 °C,
• wody homeotermalne –temperatura 35–40 °C,
• wody hipertermalne – temperatura >40 °C21.
Zatem do złóż wód termalnych zalicza się złoża wody podziemnej występującej we
wszystkich jednostkach geologicznych, z których wydobywana woda ma na wypływie
ujęcia temperaturę co najmniej 20 °C (z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwadniania
czynnych zakładów górniczych i odwadniania innych wyrobisk)22.
Wody mineralne oraz cieplice występują głównie w czterech regionach Polski w: Sudetach, Karpatach, Niecce Nidziańskiej oraz na Wale Kujawsko-Pomorskim23, co uwarunkowane jest budową geologiczną (rys. 2). Występują one w regionie niżowym, przedkarpackim, karpackim, podhalańsko-tatrzańskim i sudeckim (rys. 3).
Zróżnicowanie wód leczniczych w Polsce umożliwia ich wielokierunkowe wykorzystanie, pozwalając na istnienie szerokiej gamy profili leczniczych24.
18
19
20
21
22
23
24
Dz.U. 2006, nr 80, poz. 565; Z. Pazdro, B. Kozerski, op.cit., s. 201–202; J. Flis, op.cit., s. 139.
Dz.U. 2006, nr 80, poz. 565.
Dz.U. 2006, nr 80, poz. 565; Dz.U. 2011, nr 163, poz. 981, art. 5.
Z. Pazdro, B. Kozerski, op.cit., s. 202.
Dz.U. 2006, nr 32, poz. 220, § 3.
Polska. Encyklopedia…, op.cit., s. 87.
Zob. E. Węcławowicz-Bilska, Uzdrowiska polskie. Zagadnienia programowo-przestrzenne, Politechnika Krakowska
im. T. Kościuszki, Kraków 2008, s. 41.
– 149 –
Rys. 3. Wody mineralne i termalne w Polsce
Fig. 3. Mineral and thermal waters in Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Atlas geograficzny. Liceum. Świat Polska, Wydawnictwo Szkolne PWN,
Warszawa 2006, s. 40.
– 150 –
2.2.2. Klimat
Klimat to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji normalny przebieg pogody,
zarówno jej stanów, jak i poszczególnych składników. Pogoda natomiast stanowi ogół fizycznych zjawisk przebiegających w dolnej warstwie atmosfery (troposferze) w określonym
miejscu i czasie. Składnikami pogody są: temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne,
siła i kierunek wiatru, wilgotność powietrza, zachmurzenie czy opad atmosferyczny25.
Wpływem pogody na człowieka zajmuje się biometeorologia, która dowodzi, że nie
tylko pogoda, ale i klimat działają na człowieka kompleksowo. Pojawiające się bodźce związane ze zjawiskami meteorologicznymi powodują reakcje fizyczne i psychiczne u człowieka.
Zdrowy organizm charakteryzuje się dużą zdolnością przystosowania i mówi się wówczas
o procesie „aklimatyzowania się”. Można manipulować siłą bodźca, co pobudza organizm
i powoduje jego zahartowanie (klimat bodźcowy w leczeniu klimatycznym) lub jego nadmiar może doprowadzać do szkodliwych następstw (poparzenie skóry czy odmrożenia). Wyróżnić zatem można następujące oddziaływania elementów pogody na zdrowie człowieka:
1) następstwa wynikające z właściwości powietrza (np. czyste lub zanieczyszczone);
2) wpływy promieniowania fal krótkich i długich (np. promieni ultrafioletowych);
3) warunki oddawania ciepła przez ciało (zależne od temperatury i wilgotności powietrza, prędkości wiatru oraz promieniowania krótko- i długofalowego);
4) wpływy określonych typów pogody26.
Położenie Polski w środkowej Europie, a także jej pasowy (równoleżnikowy) układ
rzeźby wpłynęły na główne cechy klimatu. Ze względu na szerokość geograficzną Polska
znalazła się w strefie klimatów umiarkowanych z odmianą przejściową o charakterystycznych, częstych zmianach pogody i znacznych wahaniach długości pór roku w poszczególnych latach. Średnia roczna temperatura wynosi od 6 °C do 8,8 °C (niższa w górach). Opady wykazują dużą zmienność w zależności od wysokości n.p.m., a średnia wieloletnia dla
kraju wynosi ok. 600 mm27.
Do głównych czynników kształtujących klimat w Polsce należą:
• położenie w umiarkowanych szerokościach geograficznych i związana z nim rozciągłość południkowa, które to wpływają na długość dnia i nocy oraz wielkość
odpływu promieniowania słonecznego w ciągu dnia i wypromieniowania długofalowego w nocy,
• położenie względem akwenów morskich i oceanicznych,
• orografia terenu,
25
26
27
J. Flis, op.cit., s. 176, 155.
D. R. Günter, Pogoda i klimat, Świat Książki, Warszawa 2000, s. 211–212.
Atlas Polski, R. Mydel (red.), T. 1, Fogra, Kraków 2001, s. 29–30.
– 151 –
• wysokość n.p.m.,
• rodzaj napływających mas powietrza i ścieranie się ich nad centralną częścią
Polski (co przyczynia się do przejściowości klimatu pomiędzy kontynentalnym
a oceanicznym),
• porycie terenu28.
Jedną z pierwszych regionalizacji klimatycznych Polski jest klasyfikacja E. Romera,
który wydzielił 7 podstawowych typów klimatów (bałtyckie, pojezierne, wielkich dolin,
wyżyn środkowych, podgórskie nizin i kotlin, górskie i podgórskie, zaciszy śródgórskich)
i w obrębie każdego wytypował od czterech do jedenastu regionów, co dało łącznie 49 regionów (rys. 4).
Rys. 4. Regiony klimatyczne Polski
Fig. 4. Climatic regions of Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Polska. Encyklopedia…, op.cit., s. 82.
28
A. Woś, Zarys klimatu Polski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1995, s. 18–33.
– 152 –
Porównując rysunki 4 i 1 można jednoznacznie stwierdzić, iż polskie uzdrowiska różnią się między sobą w pewnym stopniu lokalnym klimatem, gdyż leżą w kilku różnych
regionach klimatycznych o odmiennych cechach.
Na warunki bioklimatyczne uzdrowisk wpływa wiele dodatkowych elementów lokalnych, takich jak: rzeźba terenu, szata roślinna i wysokość nad poziomem morza (szczególnie uzdrowisk leżących w Karpatach i Sudetach). Wyróżnia się 6 głównych regionów
bioklimatycznych w Polsce, a należą do nich:
• region nadmorski – podlegający wpływom Morza Bałtyckiego; wyróżnia się tutaj
podregion położony bezpośrednio nad Bałtykiem o największej bodźcowości;
• region północno-wschodni – uważa się za najchłodniejszy (poza górami);
• region środkowy – największy, o typowych warunkach bioklimatycznych; wyróżnia się dwa podregiony:
– tereny wzdłuż dolin Odry, Nysy Łużyckiej i ujście Warty – słabe bodźce,
– obszary obejmujące Wielkopolskę, Mazowsze, znaczną część Śląska, Kujaw,
Podlasia – stosunkowo silne bodźce spowodowane zanieczyszczeniem powietrza;
• region południowo-wschodni – z podregionem na zachód od doliny Sanu wzdłuż
Wisły; podregion o zwiększonej bodźcowości termicznej;
• region podgórski i górski w obszarze Sudetów i Karpat – duże zróżnicowanie
warunków bioklimatycznych i silna bodźcowość29.
Większość uzdrowisk leży w regionach bioklimatycznych o klimacie określanym
jako silnie bodźcowy (dobrze czują się tu kuracjusze zaadaptowani do klimatu górskiego bądź nadmorskiego; okres aklimatyzacji trwa tu co najmniej 3 dni; dobrze czują się
też dzieci i ludzie młodzi o sprawnym układzie termoregulacyjnym). Uzdrowiska nadmorskie, podgórskie i górskie najkorzystniejszy dla klimatoterapii okres posiadają od
czerwca do września w przypadku uzdrowisk nadmorskich i przez cały rok dla uzdrowisk
górskich i podgórskich. Uzdrowiska nizinne położone są w regionie bioklimatycznym
o klimacie słabo bodźcowym (przeznaczone są dla ludzi starszych, często po przebytych
tzw. ostrych zdarzeniach kardiologicznych; okres aklimatyzacji jest bardzo krótki i trwa
1–3 dni), a okresem najkorzystniejszym dla klimatoterapii są miesiące kwiecień–październik. Uzdrowiska położone we wschodniej części Polski charakteryzują się warunkami umiarkowanie bodźcowymi ze względu na niską temperaturę powietrza w zimie
i wysoką w lecie, a najkorzystniejszym okresem dla klimatoterapii są miesiące od maja
do września30.
29
30
E. Węcławowicz-Bilska, op.cit., s. 42–43.
www.imgw.pl/wl/internet/zz/klimat/0706_polski.html (data dostępu: 03.12.2011).
– 153 –
Do ustalenia właściwości leczniczych klimatu, a także oceny stanu sanitarnego powietrza, niezbędne jest określenie takich elementów jak: temperatura powietrza, usłonecznienie, zachmurzenie, wilgotność względna powietrza, ciśnienie atmosferyczne i ciśnienie
pary wodnej, siła i kierunek wiatrów, opady atmosferyczne, zjawiska atmosferyczne (mgła,
burze, wiatr fenowy i halny, pokrywa śnieżna, gołoledź), ocena poziomów stężeń szkodliwych, poziom hałasu31. Do parametrów klimatu o właściwościach leczniczych należą:
• liczba godzin ze słońcem w roku co najmniej 1500,
• liczba dni z opadem (≥ 0,1 mm) w roku nie więcej niż 183,
• liczba dni z mgłą w okresie od października do marca nie więcej niż 50, a od
kwietnia do września nie więcej niż 1532.
Niekorzystnymi dla organizmu ludzkiego cechami klimatu są:
• częste występowanie dni parnych (ciśnienie pary wodnej ≥ 18,8 hPa);
• zbyt mała (poniżej 55%) lub zbyt duża (powyżej 86%) wilgotność względna powietrza;
• częste występowanie dni charakterystycznych termicznie: dni gorące (tmax ≥
25,0 °C), dni upalne (tmax ≥ 30,0 °C), dni mroźne (tmin ≥ -10,0 °C), dni bardzo mroźne
(tmax < -10 °C);
• długie okresy pogody pochmurnej (zachmurzenie 100%);
• zbyt małe przewietrzanie terenu (duża liczba dni z ciszą i bardzo małą prędkością
wiatru, poniżej 2 m/s);
• częste występowanie dni z dużą prędkością wiatru, dni z ciszą i małą prędkością
wiatru, poniżej 8 m/s;
• częste zmiany pogody (ponad 50% dni w miesiącu);
• częste występowanie burz i wiatru halnego;
• duże kontrasty dobowe temperatury i wilgotności powietrza związane z zastoiskami chłodnego powietrza i inwersjami temperatury;
• częste pojawianie się wysokich i niskich wartości temperatury odczuwalnej33.
2.2.3. Naturalne surowce lecznicze – peloidy
Peloidem o właściwościach leczniczych jest surowiec, który pochodzi z nieodwodnionego złoża torfowego o udokumentowanych zasobach i stopniu humifikacji masy roślinnej
powyżej 30%34.
Torf jest osadem pochodzenia organicznego, który powstaje w środowisku stale nawodnionym przez gromadzenie się szczątków roślinnych i ich nieznaczny rozkład związany
31
32
33
34
Dz.U. 2006, nr 80, poz. 565.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
– 154 –
z niedostatkiem tlenu. Stanowi on porowaty twór zawierający ponad 70% wody. Miejscem
nagromadzenia torfu jest torfowisko, które dzieli się na:
• torfowisko wysokie – często o powierzchni wypukłej, zasilane tylko wodami
opadowymi i porośnięte głównie mało wymagającymi mchami,
• torfowisko niskie – zasilane także przez wody powierzchniowe, jednak ze względu na większą liczbę soli mineralnych tworzą je różne gatunku roślin (czasami
mogą się przeradzać w torfowiska wysokie dzięki szybkiemu przyrastaniu materii organicznej)35.
Przejście z fazy torfowiska niskiego w wysokie określane jest torfowiskiem przejściowym.
Aby peloid mógł być uznany za leczniczy, musi spełnić określone warunki dotyczące
wilgotności, zdolności chłonięcia wody, objętości sedymentacyjnej, odczynu, zawartości
składników w suchej masie oraz dopuszczalnej liczby wskaźników mikrobiologicznych36.
2.3. Klasyfikacja uzdrowisk pod względem naturalnych surowców
leczniczych
Biorąc pod uwagę naturalne surowce lecznicze, można uzdrowiska sklasyfikować na
trzy grupy:
• zdrojowiska – uzdrowiska posiadające wody lecznicze;
• uzdrowiska borowinowe – uzdrowiska oparte na leczeniu borowiną;
• uzdrowiska mieszane – uzdrowiska posiadające wody lecznicze i borowinę (tab. 2)37.
Tabela 2. Klasyfikacja uzdrowisk w Polsce ze względu na rodzaju kopaliny leczniczej
Uzdrowisko
rodzaj
Kopalina lecznicza
charakterystyka kopaliny leczniczej
Augustów
borowinowe złoże torfu wysokiego
Busko-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (6 czynnych ujęć): swoista chlorkowo-sodowa, siarczkowa,
jodkowa, fluorkowa, żelazista
Ciechocinek
zdrojowisko
wody mineralne (3 czynne ujęcia): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa,
termalna
Cieplice
zdrojowisko
woda słabo zmineralizowana (2 czynne ujęcia), swoista fluorkowa,
krzemowa, hipertermalna
Czerniawa-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista wodorowęglanowo-wapienno-magnezowa, szczawa, krzemowa, żelazista
Dąbki
borowinowe złoże torfu niskiego
35
36
37
Zob. P. Migoń, S. Grykień, R. Pawlak, M. Sobik, Słownik encyklopedyczny. Geografia, Wydawnictwo Europa, Wrocław
1997, s. 546; L. Trząski, Słownik biologiczny, Videograf II, Katowice 2005, s. 373.
Dz.U. 2006, nr 80, poz. 565.
www.mz.gov.pl (data dostępu: 10.12.2011).
– 155 –
Uzdrowisko
rodzaj
Kopalina lecznicza
Długopole-Zdrój
wody mineralne (3 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-wapniowozdrojowisko -magnezowo-sodowa, swoista wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowo,
szczawa, krzemowa, żelazista, radonowa
Duszniki-Zdrój
wody mineralne (5 czynnych ujęć): swoista wodorowęglanowo-wapniowozdrojowisko -sodowa, swoista wodorowęglanowo-wapienno-magnezowa, szczawa,
krzemowa, żelazista, radonowa,
Gołdap
Horyniec-Zdrój
mieszane
żelazista; złoże torfu niskiego
mieszane
woda słabo zmineralizowana (2 czynne ujęcia): swoista siarczkowa;
złoże torfu niskiego
Inowrocław
zdrojowisko
Iwonicz-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (7 czynnych ujęć): swoista wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa, kwasowęglowa, hipotermalna
Jedlina-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowo-sodowa, fluorkowa, żelazista, radonowa, szczawa
Kamień Pomorski
mieszane
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa;
złoże torfu niskiego
Kołobrzeg
mieszane
żelazista; złoże torfu niskiego
Konstancin
zdrojowisko
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista chlorkowo-sodowa, żelazista,
jodkowa, hipotermalna
Krasnobród
Krynica-Zdrój
wody mineralne (21 czynnych ujęć): swoista wodorowęglanowo-wapniowa,
swoista wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowa, swoista
wodorowęglanowo-sodowa, swoista wodorowęglanowo-magnezowo-sodowozdrojowisko
-wapniowa, swoista wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa, krzemowa,
szczawa, żelazista, jodkowa, kwasowęglowa, woda słabo zmineralizowana
swoista wodorowęglanowo-wapniowa
Kudowa-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (4 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa, szczawa, żelazista, krzemowa
Lądek-Zdrój
zdrojowisko
wody słabo zmineralizowane (6 czynnych ujęć): swoista fluorkowa,
radonowa, termalna, siarczkowa,
Muszyna-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (2 czynne ujęcia): swoita wodorowęglanowo-magnezowosodowo-wapniowa, szczawa, swoista wodorowęglanowo-magnezowa,
Nałęczów
zdrojowisko woda słabo zmineralizowana (1 czynne ujęcie): swoista żelazista
Piwniczna-Zdrój
wody mineralne (3 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-wapniowozdrojowisko -magnezowa, swoista wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowo-sodowa,
szczawa
Polanica-Zdrój
zdrojowisko
wody mineralne (4 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-wapniowa,
szczawa, woda słabo zmineralizowana swoista kwasowęglowa
Polańczyk
zdrojowisko
wody mineralne (2 czynne ujęcia): wodorowęglanowo-sodowa, swoista
chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, jodkowa
mieszane
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa;
złoże torfu niskiego, przejściowego i wysokiego
Połczyn-Zdrój
Przerzeczyn-Zdrój
zdrojowisko woda słabo zmineralizowana (3 czynne ujęcia): swoista radonowa
Rabka-Zdrój
zdrojowisko wody mineralne (5 czynnych ujęć): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa
Rymanów-Zdrój
wody mineralne (6 czynnych ujęć): swoista chlorkowo-wodorowęglanowozdrojowisko -sodowa, swoista wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa,
kwasowęglowa, szczawa,
– 156 –
Uzdrowisko
Solec-Zdrój
rodzaj
zdrojowisko
Kopalina lecznicza
wody mineralne (4 czynne ujęcia): swoista chlorkowo-sodowa, siarczkowa,
jodkowa
Sopot
zdrojowisko wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa
Supraśl
Swoszowice
zdrojowisko
Szczawnica
wody mineralne (7 czynnych ujęć): swoista wodorowęglanowo-chlorkowozdrojowisko -sodowo-wapniowa, swoista wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa,
kwasowęglowa, szczawa,
Szczawno-Zdrój
wody mineralne (4 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-sodowa,
zdrojowisko swoista wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa, swoista wodorowęglanowosodowo-magnezowo-wapniowa, szczawa, radonowa
Świeradów-Zdrój
wody mineralne (2 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-magnezowozdrojowisko wapniowa, szczawa, krzemowa, żelazisa; woda słabo zmineralizowana swoista
radonowa
Świnoujście
zdrojowisko
wody mineralne (3 czynne ujęcia): swoista chorkowo-sodowa, jodkowa,
żelazista,
Ustka
mieszane
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista chlorkowo-sodowa, jodkowa,
termalna; złoża torfu niskiego
Ustroń
zdrojowisko
wody mineralne (2 czynne ujęcia): swoista chlorkowo-sodowo-wapniowa,
jodkowa, żelazista, fluorkowa, termalna
Wapienne
wody słabo zmineralizowane (2 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowozdrojowisko -wapniowo-sodowo-siarczkowa, swoista wodorowęglanowo-wapniowomagnezowo-siarczkowa
Wieniec-Zdrój
mieszane
wody mineralne (2 czynne ujęcia): swoista siarcznowo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa, siarczkowa
wody mineralne (1 czynne ujęcie): swoista siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowa, siarczkowa; złoża torfu niskiego
Wysowa
wody mineralne (12 czynnych ujęć): swoista wodorowęglanowo-sodowozdrojowisko -wapniowa, swoista wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, swoista
wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-wapniowa, żelazista, szczawa, jodkowa
Żegiestów-Zdrój
wody mineralne (2 czynne ujęcia): swoista wodorowęglanowo-wapniowozdrojowisko -magnezowa, swoista wodorowęglanowo-sodowo-magnezowo-wapniowa,
żelazista, szczawa
Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.mz.gov.pl (data dostępu: 10.12.2011).
W Polskiej Normie w zależności od wykorzystywanego naturalnego surowca leczniczego wyznaczono:
• zdrojowisko – uzdrowisko, w którym zabiegi z użyciem wody leczniczej należą
do podstawowych w działalności leczniczej;
• uzdrowisko borowinowe – uzdrowisko, w którym zabiegi z użyciem borowiny
należą do podstawowych w działalności leczniczej;
a także:
• uzdrowisko klimatyczne – uzdrowisko, w którym przeprowadzona jest zorganizowana działalność lecznicza wykorzystująca głównie walory klimatu potwierdzona
badaniami naukowymi i mające terenowe urządzenia do klimatoterapii;
– 157 –
• uzdrowisko nadmorskie – uzdrowisko, w którym do prowadzenia działalności
leczniczej wykorzystywane są specyficzne właściwości klimatu nadmorskiego
oraz stosowana jest woda morska;
oraz:
• uzdrowisko lecznictwa podziemnego – uzdrowisko subterraneoterapeutyczne,
uzdrowisko w którym do celów leczniczych wykorzystywany jest mikroklimat
podziemnych wyrobisk odznaczających się korzystną jonizacją powietrza i obecnością aerozolu leczniczego oraz brakiem w powietrzu alergenów i mikroorganizmów chorobotwórczych38.
Należałoby wspomnieć o jeszcze jednej klasyfikacji, tzw. pomocniczej, która stanowi
kombinację występujących surowców leczniczych:
• zdrojowisko klimatyczne,
• uzdrowisko klimatyczne borowinowe,
• zdrojowisko borowinowe,
• zdrojowisko klimatyczne borowinowe.
Dopuszcza się również oznaczanie uzdrowiska przez połączenie nazwy określającej
rodzaj posiadanych naturalnych surowców leczniczych, klimatu i położenia nad poziomem
morza, np. uzdrowisko klimatyczne nizinne, zdrojowisko nadmorskie borowinowe, zdrojowisko borowinowe podgórskie, zdrojowisko klimatyczne podgórskie39.
3. Wnioski
W dobie postępującej konkurencji na rynku usług uzdrowiskowych posiadanie naturalnych surowców leczniczych i otrzymanie statusu uzdrowiska nie gwarantuje jeszcze sukcesu
rynkowego. Potrzeby współczesnego kuracjusza, turysty decydującego się na przyjazd do
wybranej miejscowości uzdrowiskowej często podyktowane są nie tylko realizacją funkcji
zdrowotnej miejsca.
Do elementów dodatkowych wpływających na atrakcyjność uzdrowiska należy obecność obszarów objętych prawną ochroną, gdyż informują one pośrednio o wysokiej jakości
stanu środowiska. Obszary chronione w Polsce (rys. 5) rozmieszczone są nierównomiernie,
jednak w pobliżu każdego z uzdrowisk się znajdują.
Wyrazem atrakcyjności walorów przyrodniczych jest także stopień urozmaicenia krajobrazu, który w przypadku uzdrowiska jest przynajmniej średni. Urozmaicenie krajobrazu
daje także podstawy do wprowadzania w ofertę obszarów uzdrowiskowych innych elementów związanych z różnymi rodzajami turystyki.
38
39
Polska Norma…, op.cit., s. 2–3, 7.
Ibidem, s. 7.
– 158 –
Rys. 5. Obszary chronione w Polsce
Fig. 5. Protected areas in Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Atlas geograficzny…op.cit., s. 45.
Reasumując, należy podkreślić, iż istnienie i możliwość funkcjonowania uzdrowisk
uzależniona jest w pierwszej kolejności od istnienia odpowiednich walorów przyrodniczych,
które w formie wymogów są dokładnie sprecyzowane co do rodzaju, ilości i jakości. Jednak
nie należy pomijać znaczenia pozostałych walorów przyrodniczych, które nie stanowią determinant rozwoju uzdrowisk, jednak bardzo wyraźnie wpływają na ich atrakcyjność, którą
w pierwszej kolejności oceniają kuracjusze i turyści i często stanowią one o ostatecznym
wyborze uzdrowiska.
Literatura
Atlas geograficzny. Liceum. Świat Polska, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2006.
Atlas Polski, R. Mydel (red.), T. 1, Fogra, Kraków 2001.
Flis J., Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa 1982.
Gospodarka a środowisko i ekologia, K. Małachowski (red.), Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2008.
Günter D. R., Pogoda i klimat, Świat Książki, Warszawa 2000.
– 159 –
Kostrowicki J., Środowisko geograficzne Polski. Warunki przyrodnicze rozwoju gospodarki narodowej,
PWN, Warszawa 1968.
Mierzwiński A., 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1991.
Migoń P., Grykień S., Pawlak R., Sobik M., Słownik encyklopedyczny. Geografia, Wydawnictwo
Europa, Wrocław 1997.
Pazdro Z., Kozerski B., Hydrogeologia ogólna, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1990.
Polska Norma PN-Z-11000, Uzdrowiska. Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne, Polski Komitet Normalizacyjny 2011.
Polska. Encyklopedia Geograficzna Świata, T. X, OPRES, Kraków 1997.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych
klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości (Dz.
U. 2006, nr 80, poz. 565).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia
kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych
(Dz.U. 2006, nr 32, poz. 220).
Trząski L., Słownik biologiczny, Videograf II, Katowice 2005.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
Ustawa z 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. 2011, nr 163, poz. 981).
Węcławowicz-Bilska E., Uzdrowiska polskie. Zagadnienia programowo-przestrzenne, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Kraków 2008.
Winpenny J. T., Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995.
Woś A., Zarys klimatu Polski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1995.
Ziemia. Encyklopedia geograficzna świata, t. IX. Wydawnictwo PRESS, Kraków 1997.
gazetakuracjusz.pl/files/images/map_small.jpg.
www.imgw.pl/wl/internet/zz/klimat/0706_polski.html.
www.mz.gov.pl.
www.wysokosc.mapa.info.pl.
– 160 –
Katarzyna Jakowska-Suwalska
WIELOKRYTERIALNA OCENA
GMIN UZDROWISKOWYCH
Streszczenie: W publikacji przedstawiono wielokryterialną ocenę gmin uzdrowiskowych w Polsce. Jako
kryteria przyjęto podstawowe wskaźniki rozwoju funkcji turystycznej i uzdrowiskowej oraz wskaźnik
zamożności gminy, jaką jest dochód własny na mieszkańca. Dodatkowo przeprowadzono podział gmin
uzdrowiskowych na klasy uzdrowisk podobnych przy użyciu wymienionych wyżej wskaźników. Oceny
oparto na danych z roku 2009. Realizacja analizy umożliwiła wyłonienie czterech grup uzdrowisk, których
podział wynika z dwóch wymienionych kryteriów. Jest to zarazem przyczynek do porównania potencjału
turystycznego gmin uzdrowiskowych oraz ich zdolności do czerpania profitów z turystyki.
Słowa kluczowe: gmina uzdrowiskowa, funkcja turystyczna.
THE MULTICRITERIA EVALUATION OF THE SPA VILLAGE
Abstract: In the publication the multicriteria evaluation of the spa village were described. The criteria adopted
basic indicators of development of tourist and spa functions, and the rate of wealth of the community which
is the per capita income of its own. In addition, a division of municipalities in the class spa resorts like using
the above indicators. Evaluation is based on data from 2009. Implementation of the analysis allowed the
identification of four groups of spas, which shows the division of those two criteria. It is also a contribution
to the comparison of tourism potential of spa villages and their ability to reap profits from tourism.
Keywords: spa village, tourism function.
1. Wprowadzenie
Istotną rolę w podnoszeniu stanu zdrowia społeczeństwa odgrywają uzdrowiska.
Uzdrowiska położone są na terenach gmin nazywanych gminami uzdrowiskowymi. W roku
1991 powstało Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to
związek gmin, którego celem jest rozwój polskich uzdrowisk oraz miejscowości o walorach uzdrowiskowych oraz wspieranie rozwoju działalności uzdrowiskowej, turystycznej
i rekreacyjno-sportowej w gminach należących do Stowarzyszenia1. Obecnie członkami
organizacji są 32 gminy. W pracy podjęto próbę oceny gmin uzdrowiskowych. Wykorzystano do tego podstawowe wskaźniki rozwoju turystycznego obszaru. Na podstawie analizy wartości wyznaczonych wskaźników wybrano wskaźniki do wielokryterialnej oceny.
Za pomocą metod grupowania utworzono grupy gmin o podobnym rozwoju turystycznym
i zamożności mierzonej dochodem własnym.
1
Statut Stowarzyszenia Gmin Uzdrowiskowych RP: http://www.sgurp.pl/index1.htm (data dostępu: 8.12.2011).
– 161 –
Katarzyna Jakowska-Suwalska – Wielokryterialna ocena gmin uzdrowiskowych
2. Charakterystyka gminy uzdrowiskowej
Gmina uzdrowiskowa to gmina, której obszarowi lub jego części został nadany status
uzdrowiska w trybie określonym w Ustawie z 28 lipca 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. z 2005 r., nr 164, poz. 1365 z późn. zm.). W Polsce obecnie są zarejestrowane
44 uzdrowiska.
Status uzdrowiska (art. 34 ustawy) może być nadany obszarowi, który spełnia łącznie
następujące warunki:
• posiada złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych właściwościach leczniczych na zasadach określonych w ustawie;
• posiada klimat o właściwościach leczniczych potwierdzonych na zasadach określonych w ustawie;
• na jego obszarze znajdują się zakłady lecznictwa uzdrowiskowego i urządzenia
lecznictwa uzdrowiskowego przygotowane do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego;
• spełnia określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku
do środowiska;
• posiada infrastrukturę techniczną w zakresie gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej, w zakresie transportu zbiorowego, a także prowadzi gospodarkę odpadami.
Na obszarze uzdrowiska wydzielone są trzy rodzaje stref ochronnych oznaczone literami „A”, „B” i „C” (Art. 35. Ustawy):
a) strefa „A” obejmuje obszar, na którym są zlokalizowane zakłady i urządzenia
lecznictwa uzdrowiskowego, a także inne obiekty służące lecznictwu uzdrowiskowemu lub obsłudze pacjenta lub turysty, w szczególności: pensjonaty, restauracje lub kawiarnie, dla której procentowy udział terenów zielonych wynosi nie
mniej niż 75%. W strefie ochronnej „A” zabrania się:
• lokalizacji zakładów przemysłowych, lokalizacji budownictwa wielorodzinnego i jednorodzinnego, z wyjątkiem modernizacji obiektów istniejących,
bez możliwości zwiększenia powierzchni ich zabudowy, uruchamiania pól
biwakowych i kempingowych, lokalizacji domków turystycznych i kempingowych, prowadzenia targowisk, z wyjątkiem punktów sprzedaży pamiątek,
wyrobów ludowych, produktów regionalnych lub towarów o podobnym
charakterze, w formach i miejscach wyznaczonych przez gminę, trzymania
zwierząt gospodarskich, prowadzenia działalności rolniczej, organizacji
rajdów samochodowych i motorowych, lokalizacji stacji paliw, punktów
– 162 –
dystrybucji produktów naftowych, nawozów sztucznych, składowisk odpadów stałych i płynnych, składów opału, lokalizacji parkingów w liczbie
miejsc postojowych większej niż 10% miejsc sanatoryjnych w obiekcie,
• lokalizacji trwałych i tymczasowych obiektów i urządzeń, które mogą
utrudniać lub zakłócać przebywanie pacjentów na tym obszarze, a w szczególności: stacji bazowych telefonii komórkowej, stacji nadawczych radiowych i telewizyjnych, stacji radiolokacyjnych i innych emitujących fale
elektromagnetyczne, organizowania imprez masowych zakłócających proces leczenia uzdrowiskowego i działalności o charakterze rozrywkowym
zakłócającej ciszę nocną, z wyjątkiem imprez masowych znajdujących się
w harmonogramie imprez gminnych, lokalizacji obiektów mogących znacząco oddziaływać na środowisko, wszystkich czynności zabronionych ujętych
w wykazie dla strefy ochronnej „B” i „C”;
b) strefa „B”, dla której procentowy udział terenów zielonych wynosi nie mniej
niż 55%, obejmuje obszar przyległy do strefy „A” i stanowiący jej otoczenie,
który jest przeznaczony dla niemających negatywnego wpływu na właściwości
lecznicze uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej oraz nieuciążliwych
w procesie leczenia obiektów usługowych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych i komunalnych, budownictwa mieszkaniowego oraz innych związanych
z zaspokajaniem potrzeb osób przebywających na tym obszarze lub objęty granicami parku narodowego lub rezerwatu przyrody albo jest lasem, morzem lub
jeziorem. W strefie ochronnej „B” zabrania się:
• lokalizacji nowych oraz rozbudowy istniejących zakładów przemysłowych,
punktów skupu złomu i punktów skupu produktów rolnych, lokalizacji obiektów handlowych o powierzchni większej niż 400 m2 z obiektami towarzyszącymi, lokalizacji i uruchamiania stacji paliw lub urządzeń emitujących
fale elektromagnetyczne mogących znacząco oddziaływać na środowisko,
nie bliżej niż 500 m od granicy obszaru strefy ochronnej „A”, uruchamiania punktów dystrybucji i składowania środków chemicznych, produktów
naftowych i innych artykułów uciążliwych dla środowiska, wyrębu drzew
leśnych i parkowych, z wyjątkiem cięć sanitarnych, pozyskiwania surowców mineralnych innych niż naturalne surowce lecznicze, prowadzenia
robót melioracyjnych mających na celu niekorzystną zmianę istniejących
stosunków gruntowo-wodnych, lokalizacji parkingów o wielkości powyżej
50 miejsc postojowych dla samochodów osobowych, dostawczych i autobusów, wszystkich czynności zabronionych ujętych w wykazie dla strefy
ochronnej „C”;
– 163 –
c) strefa „C” przyległa do strefy „B” i stanowiąca jej otoczenie, obejmująca obszar
mający wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz
ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych. W strefie ochronnej „C” zabrania się:
• nieplanowanego wyrębu drzew, prowadzenia działań powodujących niekorzystną zmianę stosunków wodnych, lokalizacji nowych, uciążliwych obiektów budowlanych i innych uciążliwych obiektów, w tym zakładów przemysłowych, prowadzenia działań mających wpływ na fizjografię uzdrowiska
i jego założenia przestrzenne lub właściwości lecznicze klimatu.
Gmina uzdrowiskowa ma prawo do pobierania opłaty uzdrowiskowej oraz otrzymuje
dotacje z budżetu państwa (art. 48 i 49 ustawy) w wysokości równej wpływom z opłaty
uzdrowiskowej pobranej w uzdrowisku w roku poprzedzającym rok bazowy w rozumieniu
Ustawy z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. 2003,
nr 203, poz. 1966 z póź. zm.). Kwota dotacji jest przekazywana na rachunek budżetu gminy
do 31 sierpnia roku budżetowego za pośrednictwem właściwego wojewody.
3. Wskaźniki funkcji turystycznej obszaru
Przez funkcję turystyczną, rozumieć będziemy działalność społeczno-ekonomiczną
(miejscowości lub obszaru), która jest skierowana na obsługę turystów2. Szczególnie ważne dla niniejszej pracy jest wyszczególnienie funkcji wypoczynkowo-zdrowotnej, którą
B. Meyer3 dzieli na wypoczynkową i zdrowotną.
Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto następujące definicje:
• turysta to osoba korzystająca z bazy noclegowej gminy,
• kuracjusz to turysta korzystający z noclegowej bazy lecznictwa uzdrowiskowego gminy,
• turysta indywidualny to turysta korzystający z bazy noclegowej niebędącej bazą
lecznictwa uzdrowiskowego w gminie.
Do najczęściej używanych wskaźników funkcji turystycznej definiujących poziom
rozwoju turystycznego obszaru należą4:
a) wskaźniki intensywności ruchu turystycznego,
b) wskaźniki zagospodarowania turystycznego.
2
3
4
B. Meyer, Funkcje turystyki, [w:] Ekonomika turystyki, A. Panasiuk (red.), PWN, Warszawa 2006, s. 34.
G. Gołembski, Doskonalenie zarządzania podażą usług turystycznych w regionie. Materiały z wykładu wygłoszonego na konferencji pt. Współpraca warunkiem koniecznym w kreowaniu przewagi konkurencyjnej regionu, Poznań
2009. Strona internetowa: http://www.rsi-wielkopolska.pl/files/36/aa63ec89-46fc-4eeb-bc47-7114f37bc880.pdf
(data dostępu: 15.11.2011).
– 164 –
Do oceny funkcji turystycznej gmin uzdrowiskowych w pracy użyto kilku najczęściej
stosowanych miar. Należą do nich:
• wskaźnik Baretje’a-Deferta,
• wskaźnik Schneidera,
• wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej do obsługi turystów indywidualnych,
• wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej,
• wskaźnik rozwoju bazy noclegowej.
3.1. Wskaźnik Baretje’a-Deferta
Wskaźnik Baretje’a-Deferta (WBD) zaliczany jest do grupy mierników zagospodarowania turystycznego, a obliczany jest ze wzoru (1)5:
WBD
Msc
§ R ·
¨
¸
© 100 ¹
100Msc
R
(1)
gdzie: Msc – liczba turystycznych miejsc noclegowych,
R – liczba stałych mieszkańców obszaru.
Wskaźnik Baretje’a-Deferta wyraża liczbę turystycznych miejsc noclegowych przypadających na 100 mieszkańców miejscowości turystycznej.
3.2. Wskaźnik Schneidera
Wskaźnik Schneidera (WS) to miara intensywności ruchu turystycznego, gdyż wyraża
liczbę turystów korzystających z noclegów przypadających na 100 stałych mieszkańców
obszaru. Zależność tę przedstawia się następująco:
WS
T
§ R ·
¨
¸
© 100 ¹
100T
R
(2)
gdzie: T – liczba turystów korzystających z noclegów,
Kryterium uznania, iż badany obszar jest dobrze rozwinięty turystycznie, jest wartość
wskaźnika Schneidera WS , którypowinien osiągnąć poziom co najmniej 5006.
5
6
A. R. Szromek, Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej, Wyd.
Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012, s. 61.
J. Warszyńska, Funkcja turystyczna Karpat polskich, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, Vol. XVIII,
1985, s. 88.
– 165 –
3.3. Wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej
do obsługi turystów indywidualnych
Wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej do obsługi turystów indywidualnych
jest autorską propozycją wskaźnika intensywności ruchu turystycznego. Wskaźnik KJS
wyznacza się ze wzoru:
KJS
T
-1
K
(3)
K – liczba kuracjuszy korzystających z noclegów w obiektach sanatoryjnych.
Wskaźnik ten przyjmuje wartości KJS ≥ 0 i wyraża stosunek liczby turystów indywidualnych do liczby kuracjuszy. Jeśli KJS = 0 oznacza to, że w gminie z noclegów korzystają jedynie kuracjusze.
3.4. Wskaźnik rozwoju bazy noclegowej
Wskaźnik rozwoju bazy noclegowej (WBN) z grupy wskaźników zagospodarowania
turystycznego w postaci:
WBN
T
Msc
(4)
Msc – liczba turystycznych miejsc noclegowych.
3.5. Wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej
Wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej (WWPN) to miara wyrażająca się
liczbą udzielonych noclegów przypadających na jedno miejsce noclegowe. Wskaźnik ten
wyznacza się ze wzoru:
WWPN
Un
Msc
(5)
gdzie: Un – liczba udzielonych noclegów,
Msc – liczba turystycznych miejsc noclegowych.
3.6. Wskaźnik Charvata
Wskaźnik Charvata (WCh) jest miarą określającą liczbę udzielonych noclegów przypadających na mieszkańca obszaru. Pozwala ocenić intensywność ruchu turystycznego, jaka
występuje na badanym obszarze. Wskaźnik ten wyznacza się ze wzoru:
WCh
Un
R
gdzie: Un – liczba udzielonych noclegów,
– 166 –
(6)
4. Analiza poziomu rozwoju turystycznego gmin uzdrowiskowych
Korzystając ze wskaźników miary zagospodarowania turystycznego oraz miary intensywności ruchu turystycznego, analizie statycznej poddano 34 gminy uzdrowiskowe w oparciu o dane z roku 2009. Wartości wyznaczonych wskaźników zamieszczono
w tabelach 1 i 2, podając ich interpretację zgodnie z klasyfikacją M. Boyer7.
Tabela 1A. Wartości miar zagospodarowania turystycznego
Solina (Polańczyk)
Ustroń
Świeradów-Zdrój (Świeradów i Czerniawa)
Krynica-Zdrój
Ciechocinek
Duszniki-Zdrój
Szczawnica
Kołobrzeg
Polanica-Zdrój
Kudowa-Zdrój
Nałęczów
Ustka
Sopot
Darłowo (Dąbki)
Piwniczna-Zdrój
Świnoujście
Lądek-Zdrój
Solec-Zdrój
Szczawno-Zdrój
Iwonicz-Zdrój
Augustów
Rabka-Zdrój
Horyniec-Zdrój
Busko-Zdrój
Rymanów
Jelenia Góra (Cieplice)
Połczyn-Zdrój
Inowrocław
Gołdap
7
Wskaźnik WS dla
turystów
1298,09
1200,89
1109,95
1039,43
888,90
833,86
809,54
635,90
533,59
527,68
491,73
446,57
434,12
365,64
365,36
291,25
273,35
273,29
246,42
243,64
213,84
191,46
178,52
141,08
106,94
91,17
84,71
72,28
64,20
62,98
54,84
54,50
53,12
47,69
Stopień rozwoju
turystycznego gminy
gminy
dobrze rozwinięte
turystycznie
gminy
słabo rozwinięte
turystycznie
A. R. Szromek, Wskaźniki funkcji turystycznej…, op.cit. s. 65.
– 167 –
Tabela 1B. Wartości miar intensywności ruchu turystycznego
Solina (Polańczyk)
Ustka
Krynica-Zdrój
Darłowo (Dąbki)
Ustroń
Ciechocinek
Szczawnica
Kołobrzeg
Duszniki-Zdrój
Polanica-Zdrój
Świnoujście
Kudowa-Zdrój
Nałęczów
Piwniczna-Zdrój
Horyniec-Zdrój
Iwonicz-Zdrój
Lądek-Zdrój
Sopot
Solec-Zdrój
Rabka-Zdrój
Szczawno-Zdrój
Augustów
Busko-Zdrój
Rymanów
Gołdap
Połczyn-Zdrój
Inowrocław
typ gminy
miejska,
wiejska
wskaźnik
WBD dla
turystów
wiejska
miejska
miejska
miejsko-wiejska
wiejska
miejska
miejska
miejsko-wiejska
miejska
miejska
miejska
miejska
miejsko-wiejska
wiejska
miejsko-wiejska
miejsko-wiejska
miejsko-wiejska
wiejska
miejsko-wiejska
miejsko-wiejska
miejska
wiejska
miejska
miejsko-wiejska
miejska
wiejska
miejsko-wiejska
miejsko-wiejska
miejska
wiejska
miejska
miejsko-wiejska
miejsko-wiejska
miejska
72,15
50,40
40,54
39,08
38,14
35,86
33,73
33,16
28,71
26,58
21,36
20,03
17,60
17,24
16,91
16,16
15,97
11,57
10,59
10,59
10,26
9,94
8,45
6,52
6,15
4,75
3,84
3,22
3,21
3,11
3,10
2,75
2,66
2,33
stopień intensywności
ruchu turystycznego WBD
w skali M. Boyer
dominująca
aktywność turystyczna
istotna
niewielka
brak aktywności turystycznej
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ze stron internetowych gmin oraz GUS.
Analizując kolejne tabele 1 i 2, można zauważyć, że do gmin o dominującej aktywności turystycznej (WBD) należą: dwie gminy miejskie Świeradów-Zdrój i Ustka oraz gmina
wiejska Solina. Jeśli ocenę przeprowadzono za pomocą wskaźnika (WS), znów w grupie
gmin o najwyższym rozwoju intensywności turystycznej pojawiają się gminy: Świeradów-Zdrój oraz Solina. Jako dobrze rozwinięte turystycznie gminy ocenione zostały: Ustroń,
Krynica-Zdrój, Ciechocinek, Duszniki-Zdrój, Szczawnica, Kołobrzeg, Polanica-Zdrój,
Kudowa-Zdrój.
– 168 –
Tabela 2. Wartości wskaźników zagospodarowania turystycznego i intensywności
ruchu turystycznego
liczba
turystów
na miejsce
noclegowe
WBN
liczba
udzielonych
noclegów
na mieszkańca WCh
Sopot
Ustroń
42
33
Ciechocinek
Solina (Polańczyk)
82,56
76,77
Szczawno-Zdrój
33
Świeradów-Zdrój
74,69
Duszniki-Zdrój
31
Krynica-Zdrój
65,33
Nałęczów
30
Ustroń
64,87
Kudowa-Zdrój
30
Szczawnica
52,19
Augustów
29
Kołobrzeg
51,28
Krynica-Zdrój
27
Nałęczów
42,84
Ciechocinek
26
Duszniki-Zdrój
34,33
Rymanów
26
Ustka
33,87
Polanica-Zdrój
25
Darłowo (Dąbki)
29,69
Solec-Zdrój
25
28,01
Szczawnica
24
Kołobrzeg Świnoujście
24,07
23,31
Busko-Zdrój
24
Inowrocław
23
Solec-Zdrój
20,05
23
Piwniczna-Zdrój
18,74
Lądek-Zdrój
23
Polanica-Zdrój
18,39
Piwniczna-Zdrój
23
Iwonicz-Zdrój
17,48
Kołobrzeg
22
Kudowa-Zdrój
15,79
15,47
22
Sopot
Połczyn-Zdrój
21
13,70
20
Rabka-Zdrój
12,00
Iwonicz-Zdrój
18
Horyniec-Zdrój
11,35
Solina (Polańczyk)
18
Busko-Zdrój
11,02
Rabka-Zdrój
17
Lądek-Zdrój
10,76
17
10,31
16
Gołdap
8,68
16
8,11
Gołdap
15
Szczawno-Zdrój
8,00
15
Inowrocław
7,28
Świnoujście
15
Rymanów
7,02
Ustka
11
Augustów
5,70
Darłowo (Dąbki)
Horyniec-Zdrój
10
9
Połczyn-Zdrój
4,38
1,79
Gdy ocena gmin prowadzona była za pomocą wskaźnika WBN , to wśród gmin o największej liczbie turystów na miejsce noclegowe nie pojawiły się gminy: Ustka, Szczawnica, Kołobrzeg. Natomiast jako najlepiej wykorzystujące swoją bazę miejsc noclegowych
– 169 –
znalazły się: Sopot, Szczawno-Zdrój, Nałęczów, Augustów, Rymanów oraz Solec-Zdrój.
Jeśli jako wskaźnik oceny przyjęto wskaźnik Charvata (WCh – liczba udzielonych noclegów
na mieszkańca) jako najlepiej rozwinięte turystycznie ocenione zostały: Ciechocinek, Solina (Polańczyk), Świeradów-Zdrój, Krynica-Zdrój, Ustroń, Szczawnica, Kołobrzeg. Zatem
ocena uzyskana za pomocą różnych wskaźników wskazuje różne grupy uzdrowisk zaliczanych do dobrze rozwiniętych turystycznie. Można więc stwierdzić, że ocena powinna być
prowadzona za pomocą wielu kryteriów, aby wyłonić grupy podobne i ustalić, które z nich
należą do najlepiej rozwiniętych turystycznie.
W gminach uzdrowiskowych najważniejszą działalnością jest działalność uzdrowiskowa. Stąd wyznaczono wskaźniki rozwoju uzdrowiskowego na podstawie ruchu kuracjuszy.
Wyznaczone wartości wskaźników zamieszczono w tabeli 3.
Na podstawie wskaźnika Baretje’a-Deferta do gmin z dość dobrze rozwiniętą funkcją uzdrowiskową można zaliczyć: Ciechocinek, Solinę (Polańczyk), Szczawnicę, Nałęczów, Ustroń, Kołobrzeg, Krynicę-Zdrój. Na podstawie wskaźnika Schneidera wśród
gmin o dość dobrze rozwiniętej funkcji uzdrowiskowej będą: Ciechocinek, Nałęczów,
Szczawnica, Kołobrzeg, Solina (Polańczyk), Krynica-Zdrój, Ustroń, Muszyna, IwoniczZdrój. Jak widać, do gmin zaliczonych jako dość aktywne uzdrowiskowo w porównaniu
do grupy wyłonionej na podstawie wskaźnika Baretje’a-Deferta, dodatkowo zaliczono
Muszynę i Iwonicz-Zdrój.
Wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej obiektów uzdrowiskowych (WWPN)
pokazuje, że najsłabiej wykorzystana jest baza noclegowa obiektów uzdrowiskowych
w gminach: Gołdap, Duszniki-Zdrój, Lądek-Zdrój, Świeradów-Zdrój, Polanica-Zdrój,
Solec-Zdrój, Jelenia Góra (Cieplice), Horyniec-Zdrój.
Podobną ocenę stopnia rozwoju turystycznego gmin przeprowadzono, badając ruch
turystów indywidualnych. Wyznaczono wskaźniki rozwoju turystycznego na podstawie
ruchu turystów indywidualnych, a ich wartości zamieszczono w tabeli 4.
Do gmin z najlepiej rozwiniętym ruchem turystów indywidualnych zaliczyć można
gminy: Świeradów-Zdrój, Solina (Polańczyk), Ustroń, Krynica-Zdrój, Duszniki-Zdrój,
Szczawnica, Kudowa-Zdrój.
Do gmin z dość dobrym zagospodarowaniem turystycznym indywidualnym zaliczyć
można gminy: Solina (Polańczyk), Świeradów-Zdrój, Ustka, Darłowo, Krynica-Zdrój.
Analizując przedstawione tabele, można zauważyć, że wskaźniki WS oraz WBD w większości przypadków wskazują podobne grupy gmin jako najlepiej rozwinięte turystycznie
i uzdrowiskowo. Dla potwierdzenia tego zjawiska wyznaczono współczynniki korelacji liniowej Pearsona pomiędzy wskaźnikami WS oraz WBD , a ich wartości zamieszczono
w tabeli 5.
– 170 –
Jednostka
terytorialna
Liczba kuracjuszy na miejsce
uzdrowiskowe
WBN
Jednostka
terytorialna
Wskaźnik WS dla
kuracjuszy
Jednostka
terytorialna
Wskaźnik WBD
dla kuracjuszy
Tabela 3. Wartości miar zagospodarowania uzdrowiskowego, intensywności ruchu
turystycznego kuracjuszy, wykorzystania pojemności bazy noclegowej
uzdrowiskowej
Ciechocinek
25,991
Ciechocinek
662,807
Darłowo (Dąbki)
29
Solina (Polańczyk)
15,656
Nałęczów
335,443
Piwniczna-Zdrój
29
Szczawnica
14,874
Szczawnica
302,926
Połczyn-Zdrój
28
Nałęczów
13,963
Kołobrzeg
279,729
Ciechocinek
26
Ustroń
13,084
Solina (Polańczyk)
267,081
Muszyna
25
Kołobrzeg
12,150
Krynica-Zdrój
256,451
Nałęczów
24
Krynica-Zdrój
11,341
Ustroń
235,276
Augustów
23
9,125
Uście Gorlickie
156,078
23
Horyniec-Zdrój
9,082
Muszyna
130,304
Kołobrzeg
23
Iwonicz-Zdrój
6,076
Iwonicz-Zdrój
124,647
Krynica-Zdrój
23
Duszniki-Zdrój
5,442
Horyniec-Zdrój
77,837
Sopot
22
Muszyna
5,312
Duszniki-Zdrój
77,066
Busko-Zdrój
22
Polanica-Zdrój
4,642
Świnoujście
74,812
Szczawno-Zdrój
21
4,318
Busko-Zdrój
70,009
Inowrocław
21
Świeradów-Zdrój
4,169
64,942
Iwonicz-Zdrój
21
Świnoujście
3,721
64,200
Szczawnica
20
Solec-Zdrój
3,489
Darłowo (Dąbki)
55,457
Rymanów
20
Busko-Zdrój
3,255
Piwniczna-Zdrój
54,603
Świnoujście
20
Brześć Kujawski
3,016
Szczawno-Zdrój
54,544
Ustka
19
Rabka-Zdrój
2,768
Świeradów-Zdrój
54,348
Ustroń
18
2,750
Polanica-Zdrój
53,985
17
Gołdap
2,629
Brześć Kujawski
50,659
Solina (Polańczyk)
17
Szczawno-Zdrój
2,625
Rabka-Zdrój
45,477
Kudowa-Zdrój
17
Inowrocław
2,109
Inowrocław
43,682
17
Kudowa-Zdrój
2,037
Solec-Zdrój
39,121
Rabka-Zdrój
16
Darłowo (Dąbki)
1,931
Gołdap
38,360
15
Piwniczna-Zdrój
1,904
Sopot
36,100
Gołdap
15
Ustka
1,636
Kudowa-Zdrój
34,319
Duszniki-Zdrój
14
Sopot
1,633
Ustka
31,322
Lądek-Zdrój
14
Lądek-Zdrój
1,519
Połczyn-Zdrój
26,023
Świeradów-Zdrój
13
Połczyn-Zdrój
0,914
Lądek-Zdrój
20,757
Polanica-Zdrój
12
Rymanów
0,865
Rymanów
17,394
Solec-Zdrój
11
Augustów
0,528
Augustów
12,366
9
0,484
4,407
Horyniec-Zdrój
9
– 171 –
Tabela 4. Wartości miar zagospodarowania turystycznego, intensywności ruchu
Jednostka
terytorialna
Liczba kuracjuszy na miejsce
uzdrowiskowe
WBN
Jednostka
terytorialna
Wskaźnik WS
dla turystów
indywidualnych
Jednostka
terytorialna
Wskaźnik WS
dla turystów
indywidualnych
turystycznego indywidualnego
Świeradów-Zdrój
1055,60
Solina (Polańczyk)
56,50
Nałęczów
71,12
Solina (Polańczyk)
1031,00
Świeradów-Zdrój
46,23
Inowrocław
49,05
Ustroń
965,61
Ustka
38,90
Sopot
46,12
Krynica-Zdrój
782,98
Darłowo (Dąbki)
36,21
Ustroń
42,39
Duszniki-Zdrój
756,79
Krynica-Zdrój
27,74
Szczawno-Zdrój
40,93
Szczawnica
506,61
Ustroń
22,78
Busko-Zdrój
36,34
Kudowa-Zdrój
493,36
Duszniki-Zdrój
21,13
Duszniki-Zdrój
35,81
Polanica-Zdrój
479,61
Szczawnica
18,29
Solec-Zdrój
31,69
Ustka
415,25
Polanica-Zdrój
16,72
Kudowa-Zdrój
31,69
Sopot
398,02
Kołobrzeg
16,56
Augustów
29,53
Kołobrzeg
356,18
Świnoujście
16,31
Ciechocinek
29,23
Piwniczna-Zdrój
310,76
Kudowa-Zdrój
15,57
Polanica-Zdrój
28,69
Darłowo (Dąbki)
310,19
Piwniczna-Zdrój
14,07
Rymanów
28,64
Ciechocinek
226,09
Muszyna
11,60
Krynica-Zdrój
28,23
Lądek-Zdrój
225,67
Lądek-Zdrój
9,07
Szczawnica
27,70
Świnoujście
216,44
Sopot
8,63
Lądek-Zdrój
24,88
Solec-Zdrój
204,52
8,11
Świeradów-Zdrój
22,83
Augustów
166,16
Ciechocinek
7,74
Jelenia Góra
22,35
Szczawno-Zdrój
159,29
Solec-Zdrój
6,45
Piwniczna-Zdrój
22,09
Nałęczów
156,28
Rabka-Zdrój
5,68
Kołobrzeg
21,51
Muszyna
143,05
Augustów
5,63
Gołdap
19,22
Uście Gorlickie
117,21
Iwonicz-Zdrój
4,52
Solina (Polańczyk)
18,25
Rabka-Zdrój
95,60
Szczawno-Zdrój (
3,89
Rabka-Zdrój
16,83
Rymanów
67,32
2,62
16,82
Iwonicz-Zdrój
66,81
Horyniec-Zdrój
2,49
Połczyn-Zdrój
16,51
Jelenia Góra
58,57
Rymanów
2,35
Iwonicz-Zdrój
14,79
Horyniec-Zdrój
29,10
Nałęczów
2,20
14,44
Połczyn-Zdrój
28,82
Połczyn-Zdrój
1,75
Świnoujście
13,27
Busko-Zdrój
21,16
Busko-Zdrój
0,58
12,64
Inowrocław
10,82
Gołdap
0,49
Muszyna (z Żegiestowem)
12,33
Gołdap
9,33
0,44
Horyniec-Zdrój
11,69
7,34
Inowrocław
0,22
Ustka
10,67
2,46
0,19
Darłowo (Dąbki)
8,57
0,00
0,00
0,00
– 172 –
Tabela 5. Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami WS oraz WBD
Dla kuracjuszy
Dla turystów
indywidualnych
Dla turystów
Wartość krytyczna
współczynnika
korelacji dla poziomu
istotności 0,05
0,971
0,85
0,89
0,34
Jak można zauważyć, w gminach uzdrowiskowych istnieje silna dodatnia zależność
korelacyjna pomiędzy oboma wymienionymi powyżej wskaźnikami. Wynika stąd, że wskaźnik intensywności ruchu uzdrowiskowego jest funkcją liniową wskaźnika zagospodarowania uzdrowiskowego, co pokazano na wykresie. Wynika stąd, że w dalszej analizie i ocenie
gmin uzdrowiskowych można posługiwać się tylko jednym z tych wskaźników.
Rys. 1. Wykres zależności pomiędzy wskaźnikami WS oraz WBD
Fig. 1. Graph of correlation between indicators of WS and WBD
5. Analiza zależności dochodów własnych
od poziomu rozwoju turystycznego gmin uzdrowiskowych
Dla gmin uzdrowiskowych rozwój turystyczny nie jest celem samym w sobie. Gmina
przede wszystkim rozwijając bazę turystyczną, chce powiększyć swoją zamożność, której
wskaźnikiem jest dochód własny. W tabeli 6 podano dochody własne gmin uzdrowiskowych na mieszkańca.
– 173 –
Tabela 6. Wielkość dochodów własnych w zł na mieszkańca gminy (rok 2009)
Jednostka
terytorialna
Dochód własny
gminy
na mieszkańca
Dochód własny
gminy
na mieszkańca
Jednostka
terytorialna
Sopot
4322,62
Kudowa-Zdrój
1422,35
Solina (Polańczyk)
3348,98
1377,77
2827,73
1375,72
Krynica-Zdrój
2567,39
Busko-Zdrój
1278,00
Szczawno-Zdrój
2563,05
Szczawnica
1258,87
Świnoujście
2396,42
Połczyn-Zdrój
1186,93
Ustroń
2295,36
1175,64
Świeradów-Zdrój
2219,13
Nałęczów
1171,66
Ustka
2108,52
1106,84
Kołobrzeg
2095,95
Lądek-Zdrój
1044,04
Darłowo (Dąbki)
2063,11
Rabka-Zdrój
955,78
Ciechocinek
2038,19
Augustów
943,40
1780,93
Piwniczna-Zdrój
819,10
Duszniki-Zdrój
1705,94
Iwonicz-Zdrój
729,85
Polanica-Zdrój
1645,80
Rymanów
728,75
Gołdap
1588,57
Horyniec-Zdrój
670,80
Inowrocław
1422,90
Solec-Zdrój
634,70
Źródło: Dane GUS wsparte informacjami ze stron internetowych gmin.
Porównując dane z tabelach 1–4 i 6 można zauważyć, że gminy z dobrze rozwiniętą
funkcją turystyczną są najczęściej gminami zamożnymi z wysokim dochodem własnym
na mieszkańca. Stąd też analizie poddano związki wielkości dochodu własnego gminy na
mieszkańca z poziomem rozwoju turystycznego gminy. W tym celu wyznaczono współczynniki korelacji liniowej Pearsona, a ich wartości zamieszono w tabelach 7, 8, 9, 10.
Tabela 7. Współczynniki korelacji pomiędzy dochodem własnym gminy na mieszkańca a liczbą kuracjuszy, turystów indywidualnych, turystów.
Współczynniki korelacji pomiędzy
dochodem własnym gminy na
mieszkańca a liczbą
Typ gminy
kuracjuszy
turystów
indywidualnych
razem
turystów
Wartość
krytyczna
współczyn.
Liczba
korelacji
obserwacji
dla poziomu
istotności
0,05
miejska
0,13
0,63
0,48
14
0,55
wiejska
0,59
0,51
0,53
7
0,75
miejsko-wiejska
0,35
0,54
0,53
13
0,55
wiejska i miejsko-wiejska
0,24
0,45
0,43
20
0,44
miejska, wiejska i miejsko-wiejska
0,20
0,58
0,49
34
0,34
– 174 –
Tabela 8. Współczynniki korelacji pomiędzy dochodem własnym gminy na mieszkańca a liczbą noclegów udzielonych kuracjuszom, turystom indywidualnym, turystom.
Typ gminy
noclegów
noclegów
noclegów
udzielonych
udzielonych
udzielonych
turystom
kuracjuwszystkim
indywidualturystom
szom
nym
Wartość
krytyczna
współczyn.
Liczba
korelacji
obserwacji
dla poziomu
istotności
0,05
miejska
0,13
0,44
0,27
14
0,55
wiejska
0,56
0,35
0,46
7
0,75
miejsko-wiejska
0,33
0,55
0,48
13
0,55
0,24
0,44
0,41
20
0,44
0,21
0,48
0,36
34
0,34
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ze stron gmin internetowych oraz GUS.
Tabela 9. Współczynniki korelacji pomiędzy dochodem własnym gminy na mieszkańca a liczbą kuracjuszy, turystów indywidualnych, turystów przypadających na mieszkańca.
Typ gminy
turystów
razem
kuracjuszy
indywiduturystów
na
alnych na
na
mieszkańca
mieszkańca mieszkańca
Wartość
krytyczna
współczyn.
Liczba
korelacji
obserwacji
dla poziomu
istotności
0,05
miejska
0,10
0,34
0,34
14
0,55
wiejska
0,53
0,62
0,62
7
0,75
miejsko-wiejska
0,21
0,48
0,45
13
0,55
0,28
0,54
0,52
20
0,44
0,18
0,48
0,47
34
0,34
Na postawie analizy współczynników korelacji można zauważyć, że zachodzi istotny związek korelacyjny pomiędzy dochodem własnym gminy a funkcjami turystycznymi
(dla turystów indywidualnych i turystów) we wszystkich typach gmin, natomiast brak jest
istotnych związków w gminach wiejskich.
Współczynnik korelacji pomiędzy liczbą noclegów udzielonym kuracjuszom a liczbą
noclegów udzielonych turystom indywidualnym wynosi 0,6, natomiast współczynnik korelacji pomiędzy liczbą kuracjuszy a turystów wynosi 0,82. Oba współczynniki są statystycznie istotne, a więc można stwierdzić, że istnieje dodatni związek liniowy pomiędzy
– 175 –
wymienionymi powyżej współczynnikami. Wynika stąd, że dochody własne gmin związane
z turystyką zależą przede wszystkim od stopnia rozwoju turystyki indywidualnej.
Tabela 10. Współczynniki korelacji pomiędzy dochodem własnym gminy na mieszkańca a liczbą noclegów udzielonych kuracjuszom, turystom indywidualnym, turystom na mieszkańca.
Typ gminy
noclegów
noclegów
noclegów
na
na
na
mieszkańca
mieszkańca
mieszkańca
udzielonych
udzielonych
udzielonych
turystom
kuracjuwszystkim
indywidualszom
turystom
nym
Wartość
krytyczna
współczyn.
Liczba
korelacji
obserwacji
dla poziomu
istotności
0,05
miejska
0,13
0,44
0,27
14
wiejska
0,56
0,35
0,46
7
0,55
0,75
miejsko-wiejska
0,33
0,55
0,48
13
0,55
0,24
0,44
0,41
20
0,44
0,19
0,42
0,40
34
0,34
Na podstawie powyższej analizy zaproponowano dodatkowy miernik oceny funkcji
turystycznej gminy uzdrowiskowej – wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej do obsługi turystów indywidualnych KJS. Wartości tego wskaźnika zamieszczono w tabeli 11.
Tabela 11. Wartości wskaźnika KJS
Jednostka terytorialna rok 2009
Typ gminy
Augustów
Województwo
KJS
dolnośląskie
19,423
podlaskie
13,436
dolnośląskie
13,290
Ustka
pomorskie
13,257
Sopot
pomorskie
11,025
Duszniki-Zdrój
dolnośląskie
9,820
Polanica-Zdrój
dolnośląskie
8,884
śląskie
4,104
Świnoujście
zachodniopomorskie
2,893
Rabka-Zdrój
małopolskie
2,102
Kołobrzeg
zachodniopomorskie
1,273
Ciechocinek
kujawsko-pomorskie
0,341
Inowrocław
kujawsko-pomorskie
0,248
kujawsko-pomorskie
0,049
Ustroń
– 176 –
miejska
Jednostka terytorialna rok 2009
Typ gminy
Darłowo (Dąbki)
Województwo
KJS
zachodniopomorskie
5,593
Solec-Zdrój
świętokrzyskie
5,228
Solina (Polańczyk)
podkarpackie
3,860
podkarpackie
0,374
Horyniec-Zdrój
wiejska
Gołdap
warmińsko-mazurskie
0,243
śląskie
0,113
małopolskie
0,751
Kudowa-Zdrój
dolnośląskie
14,376
Lądek-Zdrój
dolnośląskie
10,872
Piwniczna-Zdrój
małopolskie
5,691
Rymanów
podkarpackie
3,870
Krynica-Zdrój
małopolskie
3,053
Szczawno-Zdrój
dolnośląskie
2,920
Szczawnica
Połczyn-Zdrój
miejsko-wiejska
małopolskie
1,672
zachodniopomorskie
1,108
małopolskie
1,098
Iwonicz-Zdrój
podkarpackie
0,536
Nałęczów
Busko-Zdrój
lubelskie
0,466
świętokrzyskie
0,302
dolnośląskie
0,000
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Jak widać najlepiej przystosowane do obsługi turystów indywidualnych są przede
wszystkim gminy miejskie i miejsko-wiejskie (Świeradów-Zdrój (Świeradów i Czerniawa),
Augustów, Jelenia Góra (Cieplice), Ustka, Sopot, Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój).
Każdy ze wskaźników funkcji turystycznej obszaru ocenia inny typ rozwoju turystycznego, stąd też różna jest kolejność gmin uszeregowanych na podstawie różnych wskaźników.
Interesująca wydaje się ocena funkcji turystycznych gmin za pomocą wielu wskaźników.
6. Ocena funkcji turystycznej gmin uzdrowiskowych
za pomocą analizy wielokryterialnej
Do oceny funkcji turystycznej gmin wybrano następujące wskaźniki:
• wskaźnik rozwoju bazy noclegowej (WBN) dla kuracjuszy,
• wskaźnik Schneidera (WS) dla kuracjuszy,
• wskaźnik rozwoju bazy noclegowej (WBN) dla turystów indywidualnych,
• wskaźnik Schneidera (WS) dla turystów indywidualnych,
• wskaźnik przystosowania gminy uzdrowiskowej do obsługi turystów indywidualnych (KJS),
• wskaźnik zamożności gminy (dochody własne gminy na mieszkańca).
– 177 –
Wszystkie wskaźniki są stymulantami rozwoju gminy uzdrowiskowej. Do oceny zastosowano metodę wzorca rozwoju [1], zakładając, że wszystkie wskaźniki są jednakowo
ważne w ocenie rozwoju gminy (metoda wzorca rozwoju bez wag nadawanych kryteriom oceny). W tym celu zastosowano standaryzację wszystkich wskaźników Y według
wzoru:
Y Y
SY
YS
(7)
–
gdzie: Y– średnia wartości zmiennej Y,
SY – odchylenie standardowe zmiennej Y.
Następnie wyznaczono wzorzec Y+ i antywzorzec Y- rozwoju:
Y+ = (Y1+=max(Y1t), Y2+=max(Y2t), …, Yr+= max(Yrt); t = 1, 2, 3,.., n),
Y- = (Y1-=min(Y1t), Y21-=min (Y2t), …, Yr-= min (Yrt); t = 1, 2, 3,.., n)
gdzie: Yit to i-tej stymulanty dla t-ego obiektu (gminy).
Dla każdego obiektu (gminy) t wyznaczono podobieństwo do wzorca rozwoju według
wzoru:
r
dt
¦Y
it
Yi dla
t = 1, 2, 3,.., n
(8)
i 1
oraz obliczono również miarę rozwoju dla każdego t-ego obiektu (gminy), korzystając ze
wzoru:
mt
1
dt
r
¦Y
i
(9)
Yi
i 1
W tabeli 12 zamieszczono uporządkowane wartości wskaźnika mt rozwoju gmin uzdrowiskowych.
Porównując wielkość wskaźników w tabelach 1, 2, 3 oraz 4. można zauważyć grupę
gmin zawsze znajdujących się na czele rankingów są to: Ciechocinek, Nałęczów, Ustroń,
Solina (Polańczyk), Krynica-Zdrój, Szczawnica, Kołobrzeg, Świeradów-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Sopot, co znalazło odzwierciedlenie w rankingu gmin przy zastosowaniu do oceny
funkcji turystycznej wielu kryteriów.
– 178 –
Tabela 12. Uporządkowanie gmin według wzorca miary rozwoju
Jednostka
terytorialna
Miara mt
(wyznaczona
bez dochodu
własnego
na mieszkańca)
Jednostka
terytorialna
Miara mt
(wyznaczona przy
uwzględnieniu
dochodu
własnego
na mieszkańca)
Ciechocinek
0,67
Ciechocinek
0,63
Nałęczów
0,53
Solina (Polańczyk)
0,51
Ustroń
0,50
Ustroń
0,49
Solina (Polańczyk)
0,48
Nałęczów
0,48
Krynica-Zdrój
0,45
Krynica-Zdrój
0,46
Szczawnica
0,45
Sopot
0,42
Kołobrzeg
0,40
Szczawnica
0,41
Świeradów-Zdrój
0,38
Kołobrzeg
0,40
Duszniki-Zdrój
0,34
Świeradów-Zdrój
0,38
Sopot
0,33
Duszniki-Zdrój
0,34
Kudowa-Zdrój
0,30
Kudowa-Zdrój
0,29
Piwniczna-Zdrój
0,28
Szczawno-Zdrój
0,28
Augustów
0,27
Darłowo (Dąbki)
0,27
Polanica-Zdrój
0,26
Ustka
0,26
Szczawno-Zdrój
0,25
Polanica-Zdrój
0,26
Darłowo (Dąbki)
0,25
Piwniczna-Zdrój
0,25
0,25
Augustów
0,25
Ustka
0,24
Świnoujście
0,24
0,24
0,24
Inowrocław
0,23
0,23
Busko-Zdrój
0,22
Inowrocław
0,22
Iwonicz-Zdrój
0,22
Busko-Zdrój
0,22
Świnoujście
0,20
0,20
Lądek-Zdrój
0,20
Iwonicz-Zdrój
0,19
Solec-Zdrój
0,19
Lądek-Zdrój
0,19
Połczyn-Zdrój
0,19
Połczyn-Zdrój
0,18
Rymanów
0,18
0,17
Horyniec-Zdrój
0,15
Solec-Zdrój
0,17
Rabka-Zdrój
0,15
Rymanów
0,16
0,15
0,14
0,14
Rabka-Zdrój
0,14
0,14
Gołdap
0,14
0,12
Horyniec-Zdrój
0,13
Gołdap
0,12
0,13
– 179 –
7. Wielokryterialna analiza podobieństw gmin uzdrowiskowych
Aby przeprowadzić podział gmin na rozłączne grupy gmin podobnych, zaproponowano metodę taksonomii wrocławskiej8. Podobieństwo badano za pomocą analizy odległości
t-ego obiektu od s-ego wyznaczonej za pomocą wzoru:
r
d ts
¦Y
it
Yis
dla
s, t = 1, 2, 3,.., n
(10)
i 1
Utworzono spójny graf powiązań, a następnie zerwano wszystkie połączenia, dla których odległość dts ≥ 5. W rezultacie otrzymano 7 grup (grafów) gmin podobnych. Podział
ten zamieszczono w tabeli 13.
Tabela 13. Podział na grupy gmin podobnych
Numer gminy
27
7
25
28
29
30
31
32
9
10
12
1
2
3
4
5
6
8
11
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
8
Ciechocinek
Sopot
Nałęczów
Szczawnica
Krynica-Zdrój
Solina (Polańczyk)
Ustroń
Kołobrzeg
Polanica-Zdrój
Duszniki-Zdrój
Iwonicz-Zdrój
Połczyn-Zdrój
Szczawno-Zdrój
Świnoujście
Kudowa-Zdrój
Ustka
Lądek-Zdrój
Augustów
Solec-Zdrój
Rabka-Zdrój
Horyniec-Zdrój
Rymanów
Gołdap
Numer grafu (grupy)
1
2
3
4
4
4
4
4
5
5
6
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
7
M. Kolenda, Taksonomia numeryczna, Wydawnictwo Akademii im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 247.
– 180 –
Numer gminy
24
26
33
34
Inowrocław
Busko-Zdrój
Piwniczna-Zdrój
Darłowo (Dąbki)
Numer grafu (grupy)
7
7
7
7
Na rysunku 2 zamieszczono grafy powiązań pomiędzy gminami. Na krawędziach grafów zamieszczono odległości pomiędzy poszczególnymi gminami wyznaczone ze wzoru
(8) przy uwzględnieniu wszystkich wymienionych sześciu kryteriów.
Rys. 2. Grafy powiązań pomiędzy gminami.
Fig. 2. Graphs relations between communities.
– 181 –
W podziale na grupy podobnych gmin uzdrowiskowych izolowanymi wierzchołkami
są gminy:
• Ciechocinek (27),
• Sopot (7),
• Nałęczów (25),
• Świeradów-Zdrój z uzdrowiskami Świeradów i Czerniawa (12).
Ciechocinek jest gminą z istotną aktywnością turystyczną, dobrze rozwiniętą turystycznie, wysokim dochodem własnym na mieszkańca, lecz bardzo niskim wskaźnikiem KJS.
Gmina ta odległa (według odległości (8)) jest od najbliższej gminy (Kołobrzeg) o 9,6.
Sopot jest gminą z istotną aktywnością turystyczną, słabo rozwiniętą turystycznie, wysokim współczynnikiem KJS oraz najwyższym dochodem własnym na mieszkańca. Gmina
ta odległa (według odległości (8)) jest od najbliższej gminy (Szczawno-Zdrój) o 5,64.
Nałęczów jest gminą z istotną aktywnością turystyczną, słabo rozwiniętą turystycznie,
bardzo niskim współczynnikiem KJS oraz niskim dochodem własnym na mieszkańca. Gmina ta odległa (według odległości (8)) jest od najbliższej gminy (Szczawnica) o 5,95.
Świeradów-Zdrój jest gminą z dominującą aktywnością turystyczną, dobrze rozwiniętą
turystycznie, dość wysokim dochodem własnym na mieszkańca oraz wysokim współczynnikiem KJS. Gmina ta odległa (według odległości (8)) jest od najbliższej gminy (Duszniki-Zdrój) o 5,26.
Następny graf gmin podobnych zawiera:
• Polanicę-Zdrój (9),
• Duszniki-Zdrój (10).
Gminy te mają istotną aktywność turystyczną, są gminami dobrze rozwiniętymi turystycznie, o dość wysokim dochodzie własnym na mieszkańca oraz dość wysokim współczynniku KJS. Gmina Polanica-Zdrój jest odległa (według odległości (8)) od najbliższej
gminy (Gołdap) o 5,33.
Następny graf gmin podobnych zawiera gminy:
• Szczawnica (28),
• Kołobrzeg (32),
• Krynica-Zdrój (29),
• Ustroń (31),
• Solina z uzdrowiskiem Polańczyk (30).
Gminy te mają istotną aktywność turystyczną, są gminami dobrze rozwiniętymi turystycznie, o dość wysokim dochodem własnym na mieszkańca oraz niewysokim współczynniku KJS. Gmina Kołobrzeg jest odległa (według odległości (8)) od najbliższej gminy
(Uście Gorlickie) o 5,79.
– 182 –
Pozostałe z badanych gmin należą do jednej grupy gmin podobnych. W grupie tej
można wyróżnić dwie podgrupy gmin:
• Brześć Kujawski, Goczałkowice-Zdrój (odległość (8) pomiędzy gminami – 1,71)
o niewielkiej aktywności turystycznej, słabo rozwinięte turystycznie, z dość wysokim dochodem własnym na mieszkańca,
• Inowrocław, Busko-Zdrój (odległość (8) pomiędzy gminami – 1,91) to gminy
z brakiem aktywności turystycznej, słabo rozwinięte turystycznie i dość wysokim
dochodem własnym na mieszkańca
jako grupy gmin najbardziej podobnych.
W analizowanych gminach uzdrowiskowych występuje dość duże zróżnicowanie ze
względu na przyjęte kryteria oceny (większość odległości (8) jest większa od 3).
8. Podsumowanie
Po przeprowadzeniu badań dla 34 gmin uzdrowiskowych na danych z 2009 roku można
stwierdzić, że dochody własne gmin zależą od ruchu turystów indywidualnych (tj. liczby
turystów, liczby udzielonych noclegów) w tych gminach. Ponieważ istnieje istotny związek
pomiędzy liczbą turystów indywidualnych a liczbą kuracjuszy, którzy korzystali z noclegów,
gminy powinny wraz rozwojem uzdrowiska zwrócić szczególną uwagę na rozwój turystyki
indywidualnej (wypoczynkowej) na terenie gminy. Po przeprowadzeniu analizy wielokryterialnej przy wykorzystaniu podstawowych wskaźników funkcji turystycznej oraz dochodu
własnego gmin na mieszkańca należy stwierdzić, że polskie gminy uzdrowiskowe można
podzielić na cztery grupy. Są to:
• gminy z dobrze rozwiniętą funkcją turystyczną i wysokim dochodem własnym
na mieszkańca,
• gminy z dobrze rozwiniętą funkcją turystyczną i niskim dochodem własnym na
mieszkańca,
• gminy ze słabo rozwiniętą funkcją turystyczną i dość wysokim dochodem własnym na mieszkańca,
• gminy ze słabo rozwiniętą funkcją turystyczną i niewielkim dochodem własnym
na mieszkańca.
Podział uzdrowisk na wymienione grupy staje się zarazem punktem wyjścia w ocenie
wykorzystania przez nie potencjału, jakim jest turystyka w uzdrowisku.
– 183 –
Literatura
Ekonometria, J. Dziechciarz (red.), Wydawnictwo Akademii im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław
2003.
Gołembski G., Doskonalenie zarządzania podażą usług turystycznych w regionie, Materiały z wykładu
wygłoszonego na konferencji pt. Współpraca warunkiem koniecznym w kreowaniu przewagi
konkurencyjnej regionu, Poznań 2009. Strona internetowa: http://www.rsi-wielkopolska.pl/files/36/aa63ec89-46fc-4eeb-bc47-7114f37bc880.pdf (data dostępu: 15.11.2011).
Kolenda M., Taksonomia numeryczna, Wydawnictwo Akademii im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006.
Meyer B., Funkcje turystyki, [w:] Ekonomika turystyki, A. Panasiuk (red.), PWN, Warszawa 2006.
Statut Stowarzyszenia Gmin Uzdrowiskowych RP. http://www.sgurp.pl/index1.htm (data dostępu:
8.12.2011).
Szromek A. R., Wskaźniki funkcji turystycznej. Koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej,
Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2012.
Ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. 2003, nr 203,
poz. 1966 z póź. zm.).
Ustawa z 28 lipca 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 164, poz. 1365 z póź. zm.).
Warszyńska J., Funkcja turystyczna Karpat polskich, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, Vol. XVIII, 1985, s. 88.
– 184 –
Jolanta Staszewska
ROZWIĄZANIA SIECIOWE W DZIAŁALNOŚCI
UZDROWISKOWEJ – NOWE SPOJRZENIE
NA FUNKCJONOWANIE UZDROWISK
Streszczenie: W artykule przedstawione koncepcje budowania klastrów uzdrowiskowych. Wskazano
potencjalne efekty, koncentrując się na korzyściach sieci. Wskazano trzy podstawowe opcje budowania
klastra uzdrowiskowego. Są to relacje: (a) klaster kilku przedsiębiorstw w jednym uzdrowisku, (b) klaster
dwóch lub więcej uzdrowisk o podobnym profilu leczniczym, (c) klaster uzdrowisk o różnych profilach
(również z sąsiadujących krajów). Rozważania mają charakter teoretyczny, bazujący na dotychczasowym
doświadczeniu i wiedzy autora.
Słowa kluczowe: klaster, uzdrowisko, sieć.
NET SOLUTIONS IN ACTIVITY OF HEALTH RESORT – NEW LOOK ON FUNCTIONING HEALTH RESORT
Abstract: The author presented concepts of constructions cluster of health resort. He presented potential
effect and benefits of networks and indicates three basic options of constructions cluster of health resort.
These are the relationships as follows: (a) a cluster of several companies in one spa resort, (b) a cluster of
two or more spas with a similar therapeutic profile, (c) cluster of spas with different profiles (also from
neighboring countries). Consideration have theoretical character, being based on hitherto existing experience and knowledge of author.
Key words: cluster, health resort, network.
1. Wprowadzenie
Koncepcje rozwiązań sieciowych w działaniach podmiotów funkcjonujących na rynku turystycznym nie stanowią novum. Znane są rozwiązania w postaci sieci zintegrowanych (zbiór podmiotów stanowiących tzw. grupę, gdzie władza instytucjonalna ulokowana
jest w jednostce macierzystej pełniącej funkcję centrali), federacyjnych (stowarzyszenia,
spółdzielnie, towarzystwa), sieci kontraktowe bazujące na franchisingu czy umowach koncesyjnych oraz klastry. Ta ostatnia propozycja nabiera coraz większego znaczenia i może
stanowić ciekawą koncepcję dla rozwiązań na runku usług uzdrowiskowych.
Istota klastrów jest znaną i nie ma potrzeby przywoływania definicji, którą współcześnie jako pierwszy sformułował Porter, a później wielu ekspertów zajmujących się tą
tematyką. Autorka niniejszego artykułu chce zwrócić uwagę na możliwości budowania
– 185 –
Jolanta Staszewska – Rozwiązania sieciowe w działalności uzdrowiskowej – nowe spojrzenie na...
klastrów uzdrowiskowych i aspekt korzyści ujawniających się w działalności uzdrowiskowej w sytuacji tworzenia rozwiązań klastrowych. Prezentowane rozważania mają charakter teoretyczny, nieznajdujący jeszcze potwierdzenia praktycznego. Niemniej jednak mogą
służyć za podstawę do tworzenia konkretnych projektów wdrażających proponowane lub
modyfikowane rozwiązania w praktyce.
2. Koncepcja klastrów uzdrowiskowych
Rozpoczynając rozważania na temat koncepcji klastrów uzdrowiskowych, autorka pragnie nadmienić, że w bogatej literaturze zagranicznej na temat rozwiązań sieciowych i klastrów nie znajdują się opracowania zwarte dotyczące tak specyficznej tematyki jak klaster
uzdrowiskowy. Występują przykłady analiz przypadków, ale oprócz charakterystyki stanu
konkretnego klastra, nie ma w nich treści, które udałoby się nazwać teorią klastra uzdrowiskowego. Można wykorzystać dla celów ogólnie związanych z prezentowaniem teorii
klastra literaturę przedmiotu (J. C. Jarillo, J. B. Quin, W. E. Baker, W. Castells, N. Nohria,
S. Ghoshal, P. Cooke, M. Porter i inni), ale nie wnosi ona znaczących treści dla klasteringu
uzdrowiskowego w Polsce. Z tego powodu autorka nie przywołuje konkretnych autorów,
traktując treści przez nich prezentowane jako powszechnie znane.
Należy wypracować własną teorię uwzględniającą specyfikę warunków naszego rynku, ale ku temu potrzeba upływu jeszcze kilku lat, które pozwolą weryfikować klastrowe
propozycje.
Wiadomo, że ideą klastra są powiązania między biznesem, podmiotami go wspierającymi w postaci jednostek naukowo-badawczych i władzą jako sferą, która praktycznie
pełni funkcję ochronną i umacniającą bezpieczeństwo funkcjonujących w sieci podmiotów. Potwierdzają to wcześniejsze badania autorki1, w efekcie których można stwierdzić,
że przedsiębiorcy działający na rynku turystycznym chętniej tworzą związki oparte na
współdziałaniu, gdy jednym z partnerów są jednostki samorządu terytorialnego, podczas
gdy dla klastrów przemysłowych ten fakt nie stanowi dużego znaczenia.
Rozpatrując natomiast działalność uzdrowiskową, warto, zastanawiając się nad jej
specyfiką, rozważyć kilka możliwości klastra.
Pierwsza polega na tym, że klaster uzdrowiskowy rozpatrujemy w kontekście jednej
miejscowości skupiającej X podmiotów świadczących usługi dla kuracjuszy.
Druga możliwość, to rozpatrywanie klastra poprzez powiązanie kilku miejscowości
ukierunkowanych w swej ofercie na leczenie określonych rodzajów schorzeń, co może dotyczyć tylko jednego kierunku leczenia lub kilku wybranych w zależności od posiadanej
1
J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, DIFIN, Warszawa 2009,
s. 1–152.
– 186 –
dotychczas infrastruktury leczniczej i zasobów naturalnych wspierających dany kierunek
leczenia.
Można także klaster rozpatrywać w ujęciu hybrydowym, to znaczy, że doprowadza
się do współdziałania wielokierunkowego leczniczo kilku miejscowości, co w szerszym
ujęciu może wiązać się ze współpracą przygraniczną, a w konsekwencji internacjonalizowaniem oferty.
Rozpatrując pierwsze rozwiązanie, należy zwrócić uwagę na organizację klastra, jego
skuteczność w obrębie miejscowości i możliwość współdziałania z jednostkami wspierającymi biznes.
Autorka widzi tę możliwość następująco. Podmioty oferujące usługi kuracyjne (sanatoria, placówki lecznictwa otwartego) współdziałają ze sobą wyłącznie w obrębie danej
miejscowości dysponującej szeroką ofertą i bogatą infrastrukturą. Praktycznie polegać to
może na podpisaniu umowy klastrowej, w której określa się lidera klastra, zasady działania,
zasady pozyskiwania, podziału zasobów i rozliczania się z fiskusem, jednak uzależniając,
szczególnie ostatni punkt, od formy prawnej, bo należy pamiętać, że mimo projektów sejmowych wciąż brakuje, w prawodawstwie polskim, formy prawnej – klaster.
W proponowanej wersji jednym z elementów sieci byłby urząd miasta czy gminy
oraz jednostka uczelniana, co mogłoby dotyczyć najbliższej, wyższej szkoły ekonomicznej
uwzględniającej w swej ofercie edukacyjnej kierunek lub specjalność turystyka.
Produkt oferowany w ramach takiego klastra umożliwiałby kuracjuszowi korzystanie
jednocześnie z usług np. kilku sanatoriów na warunkach takich, jakie przewiduje opłata
wynikająca z korzystania z tego typu usług. Tym sposobem kuracjusz miałby dostęp do
najlepszych możliwości leczenia lub prewencji jego przypadłości zdrowotnych.
Sieć opierając się na X podmiotach, oferowałaby produkt dla klienta o wysokiej jakości
technicznej i funkcjonalnej, mając jednocześnie zapewniony wspólny dostęp do zasobów, co
z pewnością obniży koszty transakcyjne (istotna korzyść z klastrów). Uzyskane środki podlegałyby podziałowi wspólnotowemu, gwarantując uczestnikom sieci dodatkowy strumień
zasobowy, ponieważ inne obszary działalności poszczególnych podmiotów, podlegające
komercjalizacji, byłyby zarządzane samodzielnie przez każdy podmiot. Jedność realizacji
wspólnego celu nie ograniczy realizacji celów innych niż wspólny, które pozostaną w gestii
każdego podmiotu, gwarantując mu duży margines autonomii.
Wpływ miejscowego ośrodka władzy oznacza, w takich sytuacjach, wspieranie działalności sieci, pomoc w zakresie dotowania z różnych źródeł, a także umożliwia poprawę
wizerunku lokalnej władzy w działaniach na rzecz przedsiębiorców, turystów i również
mieszkańców konkretnej miejscowości, ponieważ zaprezentowane działania, w wersji praktycznej, pociągają za sobą konieczność zatrudnienia odpowiedniej kadry pracowniczej, co
przełoży się na lokalne zmniejszenie bezrobocia. Powiązania zaprezentowane w niniejszej
koncepcji przedstawia rys. 1.
– 187 –
Rys. 1. Klaster uzdrowiskowy – opcja 1 (PU – przedsiębiorstwo uzdrowiskowe; JN – jednostka naukowa;
WL – władza lokalna)
Fig. 1. Spa’s cluster – option 1
Rys. 2. Klaster uzdrowiskowy – opcja 2 (PU – przedsiębiorstwo uzdrowiskowe; JN – jednostka naukowa;
WL – władza lokalna)
– 188 –
Opcja druga jest rozszerzeniem wersji pierwszej, gdyż obejmuje powiązania między
miejscowościami w układzie związku mikrosieci utworzonych według opcji pierwszej lub
tworzy się jedną rozległą sieć wynikającą z bezpośrednich powiązań pojedynczych podmiotów wywodzących się z różnych miejscowości (rys. 2). Według takiej propozycji również
wydaje się potrzebnym wyłonienie lidera współdziałających jednostek, a patronat władzy
powinien dotyczyć szczebla powiatu lub województwa. Natomiast kontakty z jednostkami
naukowo-badawczymi powinny przynależeć jednostkom naukowym działającym na danym
terenie. Cechą charakterystyczną dla tego układu jest powiązanie przedsiębiorstw uzdrowiskowych według kryterium produktowego, według zasady komplementarności w ujęciu
szerokim, podczas gdy wersja poprzednia uwzględniała jedynie komplementarność produktową w jednej miejscowości. Na tym poziomie partnerstwa doskonali się jakość usług,
następuje skrócenie cyklu opracowywania koncepcji nowych usług, zwiększa się elastyczność budowania pakietów usługowych.
Ten rodzaj powiązań wymaga już przygotowania informatycznego dla rozwijania
komunikacji poziomej i stworzenia warunków do częstych nieformalnych spotkań służących wymianie informacji. Potrzebne też będą nowe, formalizowane przepływy informacji
i tworzenie platform umożliwiających dzielenie się nimi. Ujawnia się potrzeba do podtrzymywania kontaktów z tymi samymi osobami, likwidowania przyczyn zamykania się na
wpływy innych, zapewnienie dostatecznej przejrzystości działania oraz ustanowienie jednej
instancji do rozstrzygania problemów decyzyjnych (rys. 3). Może się to wiązać z eksternalizacją pewnych procesów w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych, ale doświadczenia
innych krajów, jak również przemysłu, pokazują, że w takiej sytuacji wyraźnie zmniejsza
się zapotrzebowanie inwestycyjne, a partnerskie stosunki z dostawcami usług umożliwiają
wprowadzanie na rynek nowych produktów.
Rys. 3. Klaster uzdrowiskowy – opcja 2a (PU1 – przedsiębiorstwo uzdrowiskowe miejscowości A; PU2 – przedsiębiorstwo uzdrowiskowe miejscowości B)
Fig. 3. Spa’s cluster – option 2a
– 189 –
Proponowana opcja trzecia przewiduje współdziałanie uwzględniające wcześniejsze
koncepcje, ale w układzie międzynarodowym (rys. 4).
Współpraca przygraniczna regionów, zwłaszcza rozwijających się z udziałem działalności uzdrowiskowej, sprzyja stopniowej internacjonalizacji rynków turystycznych, ze
szczególnym uwzględnieniem współdziałania uzdrowisk.
Przypadek ten umożliwia stopniowe przesuwanie zasobów na rynek sąsiada i pozyskiwanie w wyniku wyrównywania potencjałów coraz większej liczby klientów-kuracjuszy.
Poza tym istotnym, dla tego rodzaju procesu, wydaje się być element związany z mentalnością klienta produktu uzdrowiskowego, który lepiej postrzega tzw. „leczenie za granicą”.
Rys. 4. Klaster uzdrowiskowy – opcja 3 (PU – przedsiębiorstwo uzdrowiskowe klastra/miejscowości 1, 2; W – władza
klastra/miejscowości 1, 2; L – lider w klastrze/miejscowości 1, 2; JN – jednostka naukowa w klastrze/miejscowości 1, 2)
Źródło Opracowanie własne.
Sytuacja taka ma również swój wymiar praktyczny, tzn. uczestnicy klastra międzynarodowego mają ułatwiony dostęp do nowego rynku, uzyskują możliwości osiągania korzyści
skali, co jest tym silniejsze, im partnerzy zagraniczni mają lepszą dotychczasową pozycję
rynkową niż podmioty rodzime.
Funkcjonowanie w układzie sieci-klastra międzynarodowego sprzyja tworzeniu całkowicie nowych ofert i tworzeniu nowych standardów zarówno na poziomie działalności
biznesowej, jak również na poziomie społecznym związanym z nowymi sposobami spędzania czasu wolnego, rekreacji i ogólnie – stylu życia.
Jednak problemem wymagającym rozstrzygnięcia wydają się kwestie organizacyjne
i spełnianie funkcji reprezentujących klaster przez jeden podmiot. W mniemaniu autorki problem ten można rozwiązać poprzez współpracę liderów-brokerów reprezentujących poszczególne kraje. Zdaniem autorki takie rozwiązanie eliminuje ukryte niezadowolenie stron współ– 190 –
pracujących, sprzyja szybkiemu uzyskiwaniu rezultatów operacyjnych oraz równoważy wkład
każdego z partnerów międzynarodowych. Występuje wtedy konieczność uprawomocnienia
współpracowników w celu skracania procesów decyzyjnych, a spłaszczenie struktur zewnętrznych sprzyja spłaszczaniu struktur przedsiębiorstw uzdrowiskowych, umożliwiając ożywioną współpracę między decydentami partnerów, którzy tym stanem rzeczy są stymulowani
do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami.
Natomiast wpływ ośrodków władzy pozostałby w gestii każdego regionu oddzielnie, co
oznacza sytuację, że władza na poziomie regionu każdego kraju współpracowałaby zarówno z własnym klastrem, jak również z administracją lokalną kraju-sąsiada, co w praktyce
oznacza rozwój komunikacji nieformalnej, poza formalną, w stosunkach międzynarodowych na poziomie mezzo.
3. Korzyści z klastrów uzdrowisk
Korzyści z klastrów są znane i szeroko omawia je autorka w innych publikacjach, dlatego w niniejszej prezentacji odniesie się wyłącznie do potencjalnych korzyści wynikających
z funkcjonowania klastrów w przedstawionych układach.
Opcja pierwsze dostarcza korzyści, które można nazwać wewnętrznymi, tzn. że zyskuje miejscowość, w której funkcjonuje klaster. Poza ewidentnymi korzyściami uczestników
przedsiębiorców, w postaci obniżenia kosztów i zwiększenia sprzedaży poprzez zapewnienie jednostkom pełnego obłożenia kuracjuszami, zyskują także miejscowości i jednostki
niezrzeszone w klastrze, ponieważ wzrasta prestiż uzdrowiska. Doskonali się wartość dla
klienta, gdyż zwiększa się pojemność pakietu usługowego, poprawia się jakość oferty, skraca czas dostępu do usług leczniczych, a to przekłada się na satysfakcję klienta i budowanie
oraz rozwijanie układów relacyjnych na linii oferent-klient.
Funkcjonowanie jednostek staje się łatwiejsze ze względu na wypracowanie nowych
standardów zarządzania, a rozwój w zakresie marketingu wewnętrznego następuje niemal
automatycznie. Z punktu widzenia kuracjusza zwiększa się atrakcyjność lecznicza i ogólnoturystyczna uzdrowisk sklastrowanych, a to przekłada się na korzyści ekonomiczne podmiotów prowadzących działalność uzdrowiskową.
W układzie drugim pozostają wspomniane korzyści układu pierwszego, ale dochodzą
korzyści ujawniające się w szerszej płaszczyźnie. Chodzi tu przede wszystkim o poważne
wzbogacenie oferty produktowej poprzez jej wewnętrzną różnorodność, głęboką specjalizację, dostępność w ramach jednego pobytu kuracjusza i uiszczenia jednej opłaty – w przypadku oferty komercyjnej – lub częściowej odpłatności w przypadku oferty refundowanej.
Poza tym kuracjusz zwiększa swoje doznania poznawcze, przemieszczając się z jednej
miejscowości do drugiej. Pewnym utrudnieniem może być przygotowanie i realizacja przewozów osób, ale zastosowanie wewnętrznego transportu klastra rozwiąże ten problem.
– 191 –
Natomiast z punku widzenia uczestników klastra efekty będą dotyczyć korzyści ujawniających się w sieciowaniu poprzez klaster na poziomie mezzo, co praktycznie spowoduje
zwiększenie poparcia władz regionu dla tworzenia stref wysokiej specjalizacji produktowej
(tj. klastrów), wzrost zatrudnienia, mobilność kapitału ludzkiego, rozwój zachowań przedsiębiorczych i korzystną atmosferę przedsiębiorczości pomagającą przyciągnąć inwestorów.
Rozwiązanie trzecie, oparte na współpracy międzynarodowej, umożliwia internacjonalizację we wszystkich kierunkach wykorzystujących macierzowe związki w układzie:
dotychczasowy produkt, nowy produkt dotychczasowy rynek, nowy rynek (wg macierzy
Ansoffa).
Klaster funkcjonujący wg opcji trzeciej może stać się katalizatorem koniunktury gospodarczej na danym obszarze, może przyciągać inwestycje zagraniczne, stymulować innowacyjność na poziomie regionów, a nawet może obniżyć koszty wysokospecjalistycznych
usług przeznaczonych dla kuracjuszy.
Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe funkcjonujące w sieci typu klaster mogą osiągnąć wiele
korzyści, choć ten pozytywny efekt jest warunkowany poziomem infrastruktury materialnej
i niematerialnej, systemem zarządzania i całą gamą czynników engo- i egzogenicznych.
Do tych czynników należy zaliczyć poziom wsparcia finansowego dla przedsiębiorców,
poziom zaplecza naukowego, kwalifikacje pracowników, tradycje w zakresie prowadzonej
działalności, dostęp do wyspecjalizowanych kadr, ale także poziom mentalności partnerów
w zakresie prowadzenia działalności wspólnej.
Należy także zwrócić uwagę na inne czynniki jak: bliskość analogicznych rynków,
wielu dużych przedsiębiorców mogących być liderami, wysokie zbiurokratyzowanie, brak
odpowiednich uregulowań prawnych.
Wszystkie te elementy mogą odpowiednio stanowić stymulatory lub destymulatory działalności klastrowania uzdrowisk w Polsce i obok innych, które mogą się ujawnić
w konkretnie rozpatrywanej sytuacji, należy je uwzględniać, budując klaster. Bezspornym
pozostanie jednak, to, że podejmowanie prób tworzenia klastrów z uzdrowisk ma wymiar
strategiczny dla działalności uzdrowiskowej w ogóle, a rozpatrując sytuację perspektywicznie – należy przechodzić do myślenia sieciowego, rynek nie może dłużej pozostawać
zbiorowiskiem pojedynczych podmiotów istniejących, a nie współistniejących wyłącznie
do regularnej konkurencji.
Rynek, jako relacja sfery podażowej z popytową, powinien być oparty na relacjach
wewnętrznych tak po stronie podaży, jak i popytu, z uwzględnieniem relacji na linii klient-sprzedawca. Autorka uważa, że ostra konkurencja, gra rynkowa o klienta, powinny przechodzić miękko w powiązania oparte na współdziałaniu przedsiębiorstw, kiedy nie liczy
się przede wszystkim zdobywanie klienta przez jego przechwytywanie konkurentowi,
ale poprzez wspólne z konkurentem budowanie wartości dla klienta i realizowanie celów
– 192 –
wspólnych, służących klientowi i poszczególnym organizacjom funkcjonującym w sieci (na
przykład klastrowej). Nie oznacza to rezygnacji z samodzielności, potrzebnej autonomii,
samostanowienia gospodarczego – pewne cele trzeba realizować samodzielnie, ale należy
powoli iść w kierunku współdziałania wynikającego z wewnętrznego interesu, a także potrzeby organizacji, regionów, kraju. Jest to zagadnienie dosyć szerokie, przekraczające założenia niniejszego artykułu, jednak ta kwestia dla decydentów rynku turystycznego, rynku
uzdrowisk jest godna rozważenia i wcielania do praktyki.
Kolejnym, istotnym zagadnieniem w poruszanym temacie, wydaje się być problematyka wspólnego marketingu klastra.
Dotychczasowe doświadczenia działań klastrowych na rzecz uzdrowisk w Polsce wskazują na intensyfikację aktywizowania sprzedaży produktu uzdrowiskowego potencjalnych
sieci, ale nie są to działania zintegrowane i trudno je nazwać nowoczesną komunikacją
marketingową klastra.
W polskiej rzeczywistości rynkowej tworzące się zalążki sieci rozpoczynają swą działalność od intensywnych działań nakłaniających do zakupu produktu poszczególnych oferentów (porównaj – akcja promocyjna Klastra Pomorskiego, Kryształu Europy czy Uzdrowiska Dolnego Śląska).
Proponowane działania skupiają się na intensywnej reklamie w różnych jej formach
i tak, jak to miało miejsce w okresie zalążkowej działalności marketingowej przedsiębiorstw
(końcowe lata osiemdziesiąte i przełom na dziewięćdziesiąte dwudziestego wieku), obserwuje się wspomaganie, aktywizowanie sprzedaży produktu, a nie jego promocję w marketingowym znaczeniu tego słowa. Występuje brak wyraźnych sprzężeń z pozostałymi
obszarami działalności marketingowej, a sposoby nakłaniania do zakupu nie są oparte na
zasadach nowoczesnej komunikacji marketingowej. Brakuje w nich dążeń nadawców przekazów do zrealizowania aktu komunikacji, przekazy są jednokierunkowe, brak oczekiwania
na reakcje zwrotne adresatów, nie ma planowanej spójności przekazów i nie poprzedzają
ich badania rynkowe, które wydają się być podstawą dla realizacji skutecznej komunikacji
marketingowej. Poszczególne uzdrowiska korzystają z ewentualnej wspólnej płaszczyzny
przekazywania informacji, głównie za pośrednictwem internetu, ale działań tych nie można jeszcze rozpatrywać w ujęciu systemowym czy odpowiednio – procesowym – w komunikacji marketingowej. Występuje jednak istotna aktywność podmiotów uzdrowiskowych
w tworzeniu komunikatów informacyjno-nakłaniających, a to już jest pierwszym krokiem
dla rozwinięcia akcji komunikacyjnych w pełnym tego słowa znaczeniu.
Zagadnienie to wydaje się być istotne, ponieważ komunikacja marketingowa klastrów,
po jego produkcie, będzie w początkowym okresie działalności klatra najistotniejszą. Zdaniem autorki, początkowe etapy w funkcjonowaniu klastrów uzdrowiskowych zaowocują
sekwencją marketing mix: produkt, promocja, dystrybucja, cena. Taka kolejność elementów
– 193 –
marketing mix wynika, zdaniem autorki, z obserwacji ewolucji marketingu na rynku polskim. W taki sam sposób zaczynały „marketingowo” funkcjonować inne przedsiębiorstwa
w warunkach gospodarki rynkowej i wydaje się, że też w ten sposób będzie funkcjonować
organizacja klastrowa. Promocja będzie wywierać istotny wpływ na działalność klastra
w jego początkowym okresie, by z czasem ustępować miejsca funkcjom dystrybucyjnym
z prawdopodobieństwem przekierowania działań ważnych na budowanie dróg sprzedaży
produktu wspólnego sieci.
W klastrach uzdrowiskowych funkcję tę powinien przejąć jeden podmiot, który skupując usługi od poszczególnych wytwórców (pojedynczych uzdrowisk), utworzy pakiet
oferowany klientom-kuracjuszom np. przez lidera czy brokera klastra. Produkt wspólny,
występujący jako pakiet, może być odsprzedawany przez lidera klastrowego podmiotom
zajmującym się oferowaniem produktu bezpośrednio klientom. Mogą to być biura turystyczne, mogą to być jednostki związane z NFZ lub inne, w zależności od sposobu finansowania
pobytu. Opcja taka wskazuje, że lider spełniałby wtedy funkcję hurtownika klastrowego,
a wspomniane podmioty funkcje detalistów. Oczywiście, byłaby możliwość pozyskiwania
produktu bezpośrednio od hurtownika – lidera klastrowego – i zainteresowany kuracjusz
mógłby nabyć produkt bezpośrednio u niego.
Przedstawione podejście wskazuje na możliwości budowania kanałów dystrybucyjnych klastra, a dodatkowo należałoby dla nich uwzględnić strategie i techniki cenowania
produktu. Jednak te rozwiązania mają charakter perspektywiczny, a w chwili obecnej większość decydentów koncentruje się raczej na budowaniu zalążków klastra, a nie na jego polityce marketingowej.
Jest jeszcze jedna kwestia, którą autorka chce poruszyć – nie należy akcji promujących
przedsięwzięcia z obszaru turystyki uzdrowiskowej, które są podejmowane w skupiskach
uzdrowisk, jakie spotykamy w różnych rejonach Polski, utożsamiać z działalnością klastra
uzdrowiskowego. Budowanie klastra jest procesem, dla którego faza podpisania umowy
między podmiotami i powołanie lidera klastra faktycznie rozpoczyna działalność sieci.
Wszelkie przedsięwzięcia wspomagające sprzedaż produktu, nawet jeśli dotyczą uzdrowisk
w bliskim układzie geograficznym, jeszcze nie świadczą o istnieniu klastra. Niemniej każde działanie pobudzające polską gospodarkę uzdrowiskową jest godne pochwały i, mimo
że większość wszelkich przedsięwzięć jednoczących uzdrowiska w sieć ma charakter odgórny, co wydaje się z doświadczeń innych krajów mniej skuteczne, to są one zwiastunami
postępowych zmian na rynku turystyki uzdrowiskowej.
Literatura
Staszewska J., Klaster perspektywą na polskim rynku turystycznym, DIFIN, Warszawa 2009.
– 194 –
Adam R. Szromek – Politechnika Śląska
Małgorzata Januszewska – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Piotr Romaniuk – Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
PROGNOZA ROZWOJU FUNKCJI UZDROWISKOWEJ
W KONTEKŚCIE ZMIAN WSKAŹNIKÓW
DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE
Streszczenie: Turystyka zdrowotna jest jedną z form aktywności turystycznej, dla której zmiany w strukturze demograficznej społeczeństwa istotnie wpływają na wielkość popytu turystycznego. Artykuł ma na
celu podjęcie dyskusji nad prognozą rozwoju funkcji uzdrowiskowej w kontekście wpływu kluczowych
zmian demograficznych w Polsce na wielkość popytu w turystyce zdrowotnej. W realizacji celu autorzy
wykorzystują najważniejsze raporty dotyczące demografii na świecie oraz dokonują próby interpretacji
zmian demograficznych w kontekście ich oddziaływania na turystykę zdrowotną w Polsce. Wśród wniosków, jakie prezentuje praca, wymienia się silny wpływ m.in. takich czynników jak zmniejszenie płodności ludności, wzrost nierówności między grupami wiekowymi społeczeństwa, starzenie się społeczeństwa,
wzrost migracji zagranicznych oraz zmiany zachodzące w modelu rodziny.
Słowa kluczowe: turystyka zdrowotna, demografia, prognoza.
FORECAST DEVELOPMENT OF THE SPA FUNCTIONS IN CONTEXT OF DEMOGRAPHIC
CHANGE IN POLAND
Abstract: Health tourism is one of the tourist activities, for which changes in the demographic structure
of society actually sail on the size of tourism demand. Article aims to take the discussion of the forecast
development of the spa functions in the context of the impact of key demographic changes in Poland on
the demand for health tourism. For this purpose, the authors use the most important reports on the demographics of the world and make attempts to the interpretation in the context of demographic change impacts on health tourism in Poland. The paper lists the following factors affecting the demand for health
tourism: reduced fertility of the population, the increase in inequality between age groups in society, an
aging population, the increase in international migration and changes in family patterns.
Keywords: health tourism, demography, forecasting.
1. Wprowadzenie
Zmiany demograficzne, jakie mają miejsce w każdym społeczeństwie, oddziałują niemal
na wszystkie sfery życia społecznego i gospodarczego. Niektóre z dziedzin społecznych są
nieco bardziej uzależnione od struktury wiekowej czy liczby urodzeń (jak np. system emerytalny), inne z kolei szybko dostosowują się do nowej sytuacji i przechodzą zmiany niemal
bez większych konsekwencji społecznych. Jednym z obszarów życia społecznego, a zarazem
– 195 –
Adam R. Szromek, Małgorzata Januszewska, Piotr Romaniuk – Prognoza rozwoju funkcji uzdrowiskowej...
gospodarczego, na który zmiany demograficzne na pierwszy rzut oka wydają się wpływać
nieistotnie, jest turystyka, rozumiana szeroko, jako zjawisko społeczne obejmujące wszystkie
zjawiska ruchliwości przestrzennej związane z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu,
rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym)1. Jednak już analiza poszczególnych
form uprawiania turystyki, a także działalności gospodarczej związanej z ich realizacją,
przynosi odmienne wnioski. Na przykład zmiany w strukturze wiekowej społeczeństwa będą
miały ogromne znaczenie dla wielkości i wartości oraz struktury konsumpcji rejestrowanej
w gospodarce państwa, a to z kolei może się przełożyć na wielkość popytu turystycznego.
Wydaje się, iż szczególnie silnego wpływu zmian demograficznych należy spodziewać
się w formach uprawiania turystyki, które są silnie uzależnione od poszczególnych czynników zmian demograficznych, np. wieku. Wśród takich form ważne miejsce zajmuje turystyka zdrowotna, która – jak dowodzą badania2 – przyciąga głównie osoby w wieku starszym.
Artykuł ma na celu podjęcie dyskusji nad prognozą rozwoju funkcji uzdrowiskowej
w kontekście wpływu kluczowych zmian demograficznych w Polsce na wielkość popytu
w turystyce zdrowotnej. Autorzy wykorzystują do tego celu najważniejsze raporty dotyczące demografii na świecie oraz dokonują próby ich interpretacji w wymiarze regionalnym
i krajowym, odnosząc się do sytuacji państw europejskich. W pracy skupiono się szczególnie na sytuacji Polski ze względu na fakt, iż w przypadku tego państwa w ostatniej dekadzie
rejestruje się najgorsze poziomy podstawowych wskaźników demograficznych w Europie
(tj. najniższy wskaźnik dzietności, najwyższy odsetek osób w wieku 65 lat i więcej, najwyższy poziom migracji ludności itp.). Jednocześnie ugruntowana rola turystyki zdrowotnej i jej połączenie z medycyną uzdrowiskową, a także wysoka dostępność tego państwa
(będącego obszarem UE oraz strefy Schengen), wskazują je jako interesującą destynację
turystyczną. Tym samym właśnie w Polsce wpływ zmian demograficznych na turystykę
zdrowotną obserwowany jest najostrzej.
2. Sytuacja demograficzna na świecie
Jak dowodzi raport ONZ (UNWTO) z roku 20103, łączna liczba ludności świata w latach 2009 i 2030 wzrośnie z 6,9 miliarda do 8,3 miliarda. Wzrost ten nie będzie jednak
rozkładał się równomiernie na całym świecie, gdyż jedne regiony odnotują wzrost, a inne
wyraźny spadek liczby ludności. W Europie spodziewany jest spadek liczby ludności o 1%,
1
2
3
T. Burzyński, A. Bartosik, D. Dryglas, J. Golba, Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych
w miejscowościach uzdrowiskowych, Instytut Turystyki w Krakowie oraz Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych,
Kraków 2005, s. 124.
UNWTO, European Travel Commission, Demographic Change and Tourism, World Tourism Organization and
European Travel Commission, Madrid 2010, s. 11.
– 196 –
podczas gdy w obu Amerykach i Azji populacja wzrośnie odpowiednio o 17% i 18% (co
będzie spowodowane głównie wzrostem liczby ludności w Chinach o 17,6% i w Indiach
o 17,9%). Ta tendencja nie jest zaskoczeniem, gdyż obserwacja zmian w wielkościach
populacji mieszkańców państw świata w okresie drugiej połowy XX wieku wskazuje na
kilkukrotny wzrost liczby mieszkańców krajów arabskich (np. w Egipcie – dwukrotny,
a w Jordanii – dziewięciokrotny) oraz stosunkowo niewielki przyrost populacji europejskiej
(42% wzrost we Francji, czy 23% w Danii) 4.
O ile globalne spojrzenie na problem struktury wiekowej ludności świata nie wskazuje
na istotne zmiany w tym zakresie, to analiza poszczególnych regionów świata pod tym kątem
daje odmienne wnioski z zachodzących zmian. W Europie spodziewane jest (a właściwie
już ma miejsce) starzenie się społeczeństwa. Przewiduje się gwałtowny wzrost przeciętnego
wieku populacji europejskiej powyżej 50 lat, podczas gdy w tym samym okresie przeciętny
mieszkaniec Azji będzie miał mniej niż 45 lat.
Jeszcze przed przytoczonym raportem UNWTO własne raporty opublikowały państwa
UE oraz Komisja Europejska. Najważniejszym z nich jest report o starzeniu się społeczeństwa
przygotowany przez Generalną Dyrekcję ds. Gospodarki i Finansów Komisji Europejskiej
oraz Komitetu Polityki Ekonomicznej5. Przyjmując długookresowy horyzont sporządzonych
prognoz, raport stwierdza, iż do roku 2060 konsekwencje zmian demograficznych dotkną
wszystkie państwa Europy, odciskając negatywne piętno na sferze gospodarczej i społecznej.
Raport wspomina również o spodziewanym w Europie wzroście odsetka ludzi w wieku poprodukcyjnym (powyżej 65 lat) z 17% w 2008 r. do 30% w roku 2060. Jest to oczywiście
miara średnia, a zatem w niektórych państwach tempo wzrostu będzie wyższe (np. w Polsce
udział ludności powyżej 65 roku życia wzrośnie z 17% w 2008 r. do 36% w roku 2060).
Przytoczony ogólny obraz współczesnej sytuacji demograficznej świata wskazuje, iż
zachodzące zmiany demograficzne są problemem Europejczyków, ale należy zauważyć, iż
takie spojrzenie jest krótkowzroczne, gdyż negatywny wpływ zmian demograficznych w Europie będzie miał również swoje konsekwencje w społecznościach innych kontynentów.
3. Cechy turystyki zdrowotnej
Jednym z rodzajów turystyki, na który oddziaływanie zmian demograficznych jest
najwyższe, jest niewątpliwie turystyka związana z profilaktyką i ochroną zdrowia. Procesy biologiczne zachodzące w ludzkim organizmie ulegają upośledzeniu wraz z jego wiekiem, a zdolność przedłużenia czasu ich prawidłowego funkcjonowania zależy od sposobu
i częstości ich pobudzania. Wydaje się zatem, że turystyka zdrowotna, jako zdrowotna for4
5
Ibidem.
European Commission, The 2009 Ageing Report: Underlying Assumptions and Projection Methodologies for the
EU-27 Member States (2007–2060), European Communities, Luxembourg 2008, s. 42.
– 197 –
ma aktywności turystycznej wykorzystującej naturalne walory otoczenia przyrodniczego,
jest optymalnym rozwiązaniem wielu problemów współczesnej cywilizacji. W związku
z tym, iż sprawność organizmu zależy od wieku człowieka, turystyka zdrowotna cieszy się
największą popularnością wśród ludzi starszych (65 lat i więcej). Wydawałoby się zatem,
iż zmiany demograficzne postępujące w kierunku starzenia się społeczeństwa jedynie poprawią sytuację w turystyce zdrowotnej. Czy jednak jest tak w istocie?
J. N. Goodrich6 i G. E. Goodrich7 turystykę zdrowotną definiują jako wysiłek po stronie podmiotu świadczącego usługi turystyczne lub destynacji turystycznej nakierowany na
przyciągnięcie turysty poprzez celowe promowanie udostępnianych poprzez ten podmiot
usług i urządzeń zdrowotnych stanowiących uzupełnienie jego codziennych udogodnień
(walorów) turystycznych. Niektórzy badacze turystykę zdrowotną definiują znacznie szerzej jako każdy rodzaj podróży, który sprawia, że osoba wyjeżdżająca czuje się zdrowsza8.
Świadczenie tych usług wymaga zatrudnienia wykwalifikowanego personelu medycznego,
posiadania urządzeń diagnostycznych i terapeutycznych, wykorzystywania diet żywieniowych i stosowania tradycyjnych i nowoczesnych technik medycznych.
Turystyka zdrowotna według nieistniejącej już Angielskiej Rady Turystyki (English
Tourism Council)9 to produkty i usługi, które są projektowane, aby promować i umożliwiać
ich konsumentom poprawę i utrzymanie zdrowia przez takie sposoby spędzania czasu wolnego jak rekreacja oraz edukacja w działaniach na rzecz usuwania zakłóceń w pracy i w domu.
Z kolei M. Bennett, B. King i L. Milner10 wymieniają podróże, które mogą być uznane
za aktywność turystyczną w zakresie turystyki zdrowotnej:
• pielgrzymki do głównych źródeł odnowy duchowej i fizycznej,
• podróże podejmowane z powodów zdrowotnych do miejsc o cieplejszym klimacie,
• podejmowanie rejsów, w ramach których oferowane są zabiegi lecznicze,
• korzystanie z lokalnych usług medycznych przez turystów,
• odwiedzanie centrów talasoterapii, w których oferuje się zabiegi z wykorzystaniem
ciepłych wód morskich,
• odwiedzanie szpitali sanatoryjnych, które oferują zakwaterowanie, wyżywienie,
programy ograniczające stres,
• odwiedzanie uzdrowisk w celach zdrowotnych (dla podjęcia aktywności prozdrowotnej oraz zabiegów przyrodoleczniczych).
6
7
8
9
10
J. N. Goodrich, Health Tourism: A New Positioning Strategy for Tourism Destination, Journal of International Consumer Marketing 1994, Vol. 6, No. 3/4, s. 227.
J. N. Goodrich, G. E. Goodrich, Health-care Tourism: An exploratory study, „Tourism Management” (1987), Vol. 8,
No. 3, s. 217–222.
Sustaining tourism by managing health and sanitation conditions, Inter-American Travel Congress, San Jose 1997.
www.britishspas.co.uk (data dostępu: 25.03.2008).
M. Bennett, B. King, L. Milner, The health resort sector in Australia: A positioning study, „Journal of Vacation
Marketing” 10/2004, s. 122–137.
– 198 –
Podsumowując, turystyka zdrowotna to inaczej wyjazdy czasowe ludzi poza stałe
miejsce zamieszkania, których celem są m.in. chęć poprawy stanu zdrowia fizycznego
i psychicznego, przygotowanie organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego lub/i psychicznego, utrwalanie i utrzymanie prawidłowej kondycji fizycznej i psychicznej. Wciąż
jest to dość ograniczona definicja tej formy turystyki, o czym świadczy zestaw podstawowych cech pobytów związanych z turystyką zdrowotną. Należą do nich11:
• lokalizacja (określony obszar),
• menu (rodzaj kuchni lub sposobu żywienia),
• badania lekarskie (od pomiaru ciśnienia tętniczego po ocenę diety),
• wykłady i warsztaty (zajęcia w grupach),
• indywidualne programy (indywidualne podejście do pacjenta/turysty),
• seminaria i konferencje,
• długość pobytu,
• atmosfera (klimat sprzyjający odnowie organizmu),
• koszty (np. pakiety cenowe).
Na wielkość popytu turystycznego oddziałuje wiele zróżnicowanych czynników. Są
to czynniki: ekonomiczne, podażowe (tj. polityka turystyczna, infrastruktura transportowa i baza noclegowa, działalność turoperatorów), ale również społeczno-psychologiczne,
w ramach których poza ilością czasu wolnego, motywami podróży oraz czynnikami urbanizacyjnymi, kulturowymi, wymienia się także czynniki demograficzne.
Turystyka zdrowotna jest jedną z form uprawiania turystyki, na którą wpływ zmian
w strukturze wiekowej może mieć znaczenie zasadnicze. Ale nie chodzi tu jedynie o ludzi
starszych, gdyż biorąc chociażby pod uwagę kryteria oceny jakości życia człowieka (QOL),
zauważymy, iż wśród nich wymienia się spełnienie takich warunków jak: fizyczne samopoczucie, w tym odnowę psychofizyczną i rekreację zdrowotną, odżywianie, rozrywkę, mobilność, ochrona zdrowia, zabezpieczenie (ubezpieczenie) zdrowotne, czas wolny, aktywność
dnia codziennego12. Cechy te dotyczą nie tylko ludzi starszych, ale osób w każdej kategorii
wiekowej i w tym znaczeniu każda kategoria wiekowa może mieć wpływ na popularność
tej formy turystyki (choć nie będzie on tak wysoki jak w przypadku osób starszych).
Forma prowadzenia działalności turystyczno-leczniczej jest bardzo zróżnicowana, gdyż
często jest to uzależnione od roli, jaką pełni medycyna uzdrowiskowa w systemie zdrowotnym państwa oraz w naukach medycznych. Można wymienić kraje, w których niektóre formy turystyki zdrowotnej współistnieją na równi z innymi działami medycyny (np. Polska,
Słowacja, Rumunia), oraz takie, które takich terapii nie traktują jako zabiegów medycznych,
ale co najwyżej paramedycznych (np. Wielka Brytania, Holandia, Szwecja czy Dania)13.
11
12
13
Ibidem.
R. L. Schalock, Quality of Life: Conceptualization and Measurement, Vol. 1, American Association on Mental
Retardation, Washington DC 1996, s. 126–127.
C. Gutenbrunner, T. Bender, P. Cantista, Z. Karagülle, A proposal for a worldwide definition of health resort medicine,
balneology, medical hydrology and climatology, Int J Biometeorol (2010) 54, s. 495–507.
– 199 –
W krajach, gdzie aktywność turystyki zdrowotnej łączy się z medycyną fizykalną, miejscem
jej uprawiania jest uzdrowisko. Szacuje się, iż światowy przemysł uzdrowiskowy generuje
niemal 40 mld dolarów rocznie, przy czym częściej niż co czwarty dolar uzyskiwany jest
w uzdrowiskach USA i Kanady14.
4. Materiały i metody badawcze
Zbadanie wpływu zmian demograficznych na wielkość popytu w turystyce zdrowotnej
wymaga przyjęcia założenia, które dotyczy obszaru badawczego. Zakres aktywności turystycznej związanej z uprawianiem turystyki zdrowotnej jest tak duży, że jego opisanie za
pomocą jednej zmiennej jest niemożliwe. Postanowiono zatem ograniczyć badania, analizując pobyty obejmujące korzystanie z zabiegów medycyny uzdrowiskowej. Wykorzystano
w tym celu zmienną w postaci liczby kuracjuszy przybywających do polskich uzdrowisk
w ciągu roku. Okres pochodzenia danych empirycznych to lata 1995–2009. Szereg czasowy uzyskany za pomocą baz danych EUROSTAT porównano z szeregami czasowymi
cech demograficznych dotyczących Polski z okresu 1995–2009. Wykorzystano zatem takie cechy jak liczbę ludności w 15 kategoriach wiekowych, prawdopodobieństwo zgonu,
przeciętne trwanie życia w momencie urodzenia, liczna zgonów i urodzeń na 1000 osób.
W badaniach uwzględniono podział na subpopulację mężczyzn i subpopulację kobiet jako
grupy o wyraźnie odmiennych cechach demograficznych.
Uchwycenie kierunku długookresowych tendencji rozwojowych związanych z kształtowaniem się zjawisk demograficznych wymagało również zbadania długookresowych
szeregów czasowych dotyczących większości z wymienionych cech demograficznych.
Dlatego też niektóre z czynników demograficznych przedstawiono w ujęciu rocznym za
lata 1950–2009.
Wpływ poszczególnych czynników zbadano za pomocą analizy współzależności między
wielkością zgłaszanego popytu mierzonego liczbą kuracjuszy przybywających do polskich
uzdrowisk a szeregami czasowymi dotyczącymi czynników demograficznych (głównie
15 kategorii wiekowych populacji). Ustalenie prognoz dotyczących dalszego kształtowania
się zjawiska wymagało zastosowania regresji liniowej oraz wielorakiej. Obliczenia wykonano przyjmując poziom istotności wynoszący p<0,05.
Działalność polskich uzdrowisk opisali już A. Kapczyński i A. R. Szromek15, którzy
wysunęli dwie hipotezy dotyczące rozwoju turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach polskich,
potwierdzając zarazem koncepcję TALC R. W. Butlera16. Hipotezy (pierwotna i modyfiko-
14
15
16
S. E. Kimes, S. Singh, Spa Revenue Management, Cornell Hospitality Quarterly 2009/50, s. 82–95.
A. Kapczyński, A. R. Szromek, Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years 1949–2006.
„Tourism Management”, Vol. 29, 2008, s. 1035–1037.
R. W. Butler, The Concept of the Tourism Area Cycle Evolution: Implications for Management of Resources,
„The Canadian Geographers”, Vol. 24/1, Canada 1980, s. 5–12.
– 200 –
wana) zakładały dalszy rozwój działalności turystyczno-leczniczej w polskich uzdrowiskach
zgodny z cyklem życia obszaru turystycznego jednak uwzględniającą również transformację produktu uzdrowiskowego. Prognozy wówczas sporządzone dla turystyki zdrowotnej
wynikały jednak wyłącznie z historycznych faktów potwierdzających cykliczność rozwoju
obszarów turystycznych. Badanie wpływu czynnika demograficznego może zarazem potwierdzić fakt jego wpływu na kształtowanie się liczby kuracjuszy jako zmiennej symptomatycznej obrazującej rozwój funkcji turystyczno-leczniczej uzdrowisk.
5. Zmiany demograficzne w Polsce
Analizując sytuację demograficzną państw europejskich, można zauważyć szczególną
pozycję Polski jako państwa postkomunistycznego, które po okresie dwóch dekad transformacji gospodarczej dołącza do państw rozwiniętych. Potwierdzają to również wskaźniki demograficzne, takie jak wskaźnik dzietności, który jeszcze w roku 1950 wynosił 3,6, po czym
w kolejnych latach zaczął spadać i w roku 1989 osiągnął poziom prostej zastępowalności
pokoleń (2,1). Ta tendencja zauważalna jest we wszystkich krajach w czasie ich rozwoju
gospodarczego. Obecnie wskaźnik dzietności, choć od kilku lat utrzymuje tendencję wzrostową, nadal jest najniższy w Europie i wynosi 1,27 dziecka na jedną kobietę. Wydaje się
zatem, iż trudności związane z zastępowalnością pokoleń Polaków będą się pogłębiać.
Dla uchwycenia zmian zachodzących w strukturze społecznej analizie poddano m.in.
przeciętne trwanie życia (w momencie urodzin) kobiet i mężczyzn w latach 1950–2009.
Wyniki analizy przeciętnego trwania życia zaprezentowano na rysunku 1.
Rys. 1. Przeciętne trwanie życia w momencie urodzin w Polsce
Fig. 1. The average life expectancy at birth in Poland
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
– 201 –
Zauważalne jest istotne zwiększenie przeciętnego trwania życia zarówno kobiet, jak
i mężczyzn w dwóch okresach. Początkowo, tj. w latach 1951–1960, dynamika wzrostu tej
zmiennej była bardzo gwałtowna, gdyż rejestruje się w tym okresie wzrost przeciętnego
trwania życia o około 10 lat. Następnie trend wzrostowy osiąga względną stabilizację, która
utrzymuje się do roku 1991, po którym następuje ponowne zwiększenie różnic w przeciętnym
trwaniu życia kobiet i mężczyzn. W okresie tym średnia długość trwania życia u mężczyzn
niemal nie uległa zmianie, natomiast u kobiet zwiększyła się o około 5 lat.
Wydaje się, iż większą wagę dla omawianego zjawiska zmian demograficznych ma
sytuacja zapoczątkowana na przełomie lat 1990/1991. Od tego momentu zauważalny jest
stabilny wzrost przeciętnej długości życia. Niewątpliwie jest to wynik rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, kiedy to uległa podwyższeniu jakość życia Polaków. Ponadto wiąże
się to ze zmianą ustroju i otwarciem granic państwa.
W okresie 1991–2009 średnia wieku mężczyzn zwiększyła się o 5,5 roku, natomiast
kobiet o 5 lat. Warto również zauważyć, iż od początku XXI wieku średnia długość trwania
życia obywatela Polski przekroczyła u mężczyzn 70 lat, a u kobiet 80 lat.
Interesujące wyniki prezentuje również odsetek liczby osób w wieku 65 lat i więcej
oraz prognoza ONZ dla Polski na lata 2010–203017 (rys. 2). W ostatnich 60 latach odsetek
osób w tej kategorii wiekowej wzrósł z 5% do ponad 12%. Tymczasem zgodnie z raportami
ONZ w najbliższych dwóch dekadach dynamika wzrostu tego wskaźnika ma być jeszcze
wyższa, co oznacza, iż w roku 2030 niemal co czwarty Polak będzie miał 65 lat lub więcej,
a w 2060 – więcej niż co trzeci (36%) przekroczy 65. rok życia.
Rys. 2. Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej w Polsce
Fig. 2. Percentage of population aged 65 years or more in Poland
17
World Population Prospects. The 2002 Revision, Department of Economic and Social Affairs, United Nations, New
York 2003; World Population Prospects. The 2006 Revision, Highlights, Department of Economic and Social Affairs,
United Nations, New York 2007.
– 202 –
Istotną zmianą demograficzną jest również zrównanie się (w ostatnich latach) liczby osób rodzących się i umierających (rys. 3). Analizując kształtowanie się tego zjawiska
w ostatnich 60 latach, uwagę zwraca gwałtownie zmniejszający się przyrost naturalny,
który w ostatnich latach oscyluje wokół zrównoważenia (czyli wartości zero). Zjawisko to
ma oczywiście ścisły związek ze wspomnianym już poziomem dzietności, który od dwóch
dekad jest niższy od poziomu prostej zastępowalności pokoleń.
Rys. 3. Relacja liczby zgonów do liczby urodzeń na 1000 osób
Fig. 3. The ratio of deaths to the number of births per 1,000 people in Poland for
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Na zmiany struktury wiekowej ludności znaczący wypływ mają migracje ludności.
Migracje, w literaturze ekonomicznej, rozumiane są w skali makro (jako proces przemieszczania się siły roboczej zarówno w skali światowej, jak i między regionami czy grupami
społecznymi poszczególnych krajów) oraz mikro (zmiany w zachowaniach pracowników
skutkujące zmianami w aktywach firm)18. Wraz ze zniesieniem ograniczeń w ruchu międzynarodowym zmalały szanse statystycznej oceny zjawiska mobilności, a dodatkowym
utrudnieniem jest zmiana charakteru migracji – z osiedleńczej na czasową – przy czym ta
ostatnia jest bardzo trudno uchwytna w sensie statystycznym.
Statystyki gromadzone przez EUROSTAT oraz lokalne biura statystyczne posiadają ograniczone informacje o współczesnych migracjach z Polski. W wysoce mobilnej
18
B. Taylor, M. Śliwa, Polish Migration: Moving Beyond the Iron Curtain, „History Workshop Journal”, Issue 71,
Spring 2011, s. 128–146.
– 203 –
rzeczywistości jednoznaczna ocena skali współczesnej migracji z Polski jest bardzo trudna.
W sytuacji braku administracyjnej kontroli mobilności i transformacji jej form w kierunku
migracji czasowych, liczba Polaków przebywających za granicą z trudem poddaje się ocenie statystycznej, a dodatkowo może się drastycznie zmieniać w odpowiedzi choćby na
sezonowość aktywności ekonomicznej w krajach docelowych.
Charakterystykę demograficzną społeczności Polski warto uzupełnić wykresem struktury wiekowej społeczeństwa z podziałem ze względu na płeć i wiek. Rysunek 4 ujawnia
kolejną cechę mającą istotny wpływ na zjawiska związane z wiekiem odbiorców – jest to
występowanie zmienności struktury ludności w postaci wyżu i niżu demograficznego.
Rys. 4. Struktura populacji z podziałem na płeć i wiek (w tys.)
Fig. 4. Population structure by gender and age (in thous.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Opisana struktura może w istotny sposób wpłynąć na działalność turystyczną o profilu
zdrowotnym, gdyż zauważalne na rysunku 4 dwa wyże mogą spowodować również zmiany
w wielkości popytu na usługi związane z określonym segmentem wiekowym.
Wymienione wyżej cechy poddano analizie w celu wyłonienia zmiennych najbardziej istotnych w wyjaśnieniu liczby kuracjuszy przybywających do polskich uzdrowisk
w celach leczniczych. Zauważa się silną zależność (dodatnią) między liczbą kuracjuszy
przybyłych do polskich uzdrowisk w kolejnych latach w relacji do liczby osób w wieku
25–34 lat, 50–59 lat oraz 70 lat i więcej (p<0,05). Silna zależność o kierunku malejącym
(ujemna) widoczna jest z kolei w przypadku takich kategorii wiekowych jak: osoby poniżej
– 204 –
19. roku życia, osoby mające 40–44 lata i 65–69 lat. Najwyższą zależność dodatnią obserwuje się wśród osób w wieku 55–59 lat (r=0,93, p<0,05). Uwzględniając kategorię wiekową 65 lat i więcej, uzyskano istotną, ale niższą od pozostałych wartość współczynnika
korelacji (r=0,87, p<0,05).
Model liniowy (1) wyjaśniający liczbę kuracjuszy za pomocą liczby osób w wieku
55–59 lat wykazuje tendencję rosnącą, co oznacza, iż wzrost liczby osób w wieku 55–59
lat pociąga za sobą również wzrost obsługiwanych kuracjuszy. Przeciętnie rzecz biorąc,
wzrost liczby populacji w przedziale wiekowym 55–59 lat o 100 osób pociąga za sobą
wzrost liczby kuracjuszy o 15 osób. Natomiast w przypadku modelu (2) wzrost populacji
osób w wieku 40–44 lata o 100 osób pociąga za sobą spadek liczby kuracjuszy przeciętnie
o 18 osób. Obie zależności prezentuje również rysunek 5.
yt(1) = 188 878,62 + 0,15xAt
(1)
yt(2) = 992 181,59 – 0,18xB
(2)
gdzie: yt – liczba kuracjuszy przybyłych do polskich uzdrowisk w okresie t;
xAt – populacja osób w wieku 55–59 lat w okresie t;
xBt – populacja osób w wieku 40–44 lat w okresie t.
Rys. 5 Wykres punktowy liczby kuracjuszy i ludności w dwóch kategoriach wiekowych
Fig. 5. The number of patients and the population in two age categories
– 205 –
Model 1 wykazuje wyższe dopasowanie oszacowanej funkcji do danych empirycznych
(R2=0,92) niż model 2 (R2=0,88). Zauważono jednak, iż możliwe jest uzyskanie modelu
o jeszcze lepszych parametrach, jeśli jednocześnie wykorzystane zostaną obie wyłonione
zmienne. Wskazuje na to wykonana analiza regresji wielorakiej (Rw=0,97).
Porównano różne postaci analityczne modeli i zauważono, iż lepsze dopasowanie
wykazuje model, w którym wykorzystano obie zmienne objaśniające w postaci zmiennej
syntetycznej xCt obrazującej relację liczby osób w wieku 55–59 lat do liczby osób w wieku
40–44 lat w okresie t. Tak utworzona zmienna syntetyczna pozwala na uzyskanie lepszych
(jakościowo) modeli w postaci funkcji liniowej z opóźnioną zmienną syntetyczną o 5 lat (3)
(R2=0,95) i nieopóźnionej funkcji wielomianu 4 stopnia (4) (R2=0,95):
yt(3) = 309 787,8 + 232 377,2xC(t–5)
(3)
yt(4) = 2 049 463,5 – 9 258 237,5xCt + 18 717 088,6xCt2 – 15 781 489,2xCt3 + 4 816 683,7xCt4
(4)
gdzie: yt – liczba kuracjuszy przybywających do polskich uzdrowisk w okresie t;
xAt – populacja osób w wieku 55–59 lat w okresie t;
xBt – populacja osób w wieku 40–44 lata w okresie t;
xCt – stosunek liczby osób w wieku 55–59 lat do liczby osób w wieku 40–44 lata
w okresie t;
xC(t-5) – stosunek liczby osób w wieku 55–59 lat do liczby osób w wieku 40–44 lata
w okresie t-5.
Uzyskano zatem modele objaśniające zmiany w liczebności kuracjuszy, a jednocześnie
zaobserwowano dwie ważne determinanty wielkości świadczeń (ryc. 6). Można sądzić,
iż populacja tych dwóch grup wiekowych ma największy wpływ na krzywą obrazującą
liczbę osób korzystających z tego rodzaju leczenia.
Ustalając prognozę liczby osób w wieku 55–59 oraz 40–44 lata na podstawie oszacowanych modeli regresji oraz opóźnionych szeregów czasowych populacji osób w poszczególnych kategoriach wiekowych, a także uwzględniając uśrednione (5-letnie) prawdopodobieństwo zgonu w kolejnych kategoriach wiekowych, ocenia się, iż w najbliższych dwóch
dekadach liczba leczonych kuracjuszy może zacząć maleć z każdym rokiem. Jest to jednak
prognoza ograniczona do liczby ludności, a zatem nie uwzględnia innych czynników mających wpływ na udzielane świadczenia lecznictwa uzdrowiskowego. Należy pamiętać,
iż obecnie realizowane są wnioski na leczenie uzdrowiskowe, które złożono 3 lata temu,
co oznacza, iż kolejka wniosków może utrzymać wysoką liczbę zgłoszeń na leczenie. Niemniej jednak warto zauważyć, iż niewiadomą jest również wielkość i jakość świadczeń przejętych przez sprywatyzowane w latach 2009–2011 Zakłady Lecznictwa Uzdrowiskowego.
– 206 –
Rys. 6 Wykres punktowy liczby kuracjuszy i zmiennej syntetycznej
Fig. 6. The number of patients and a synthetic variable
6. Wpływ zmian demograficznych na turystykę zdrowotną
Zgodnie z treścią analizowanych raportów dotyczących zmian demograficznych, jakie następują w ostatnich latach, można stwierdzić, iż wpływ tych zmian jest znaczący
szczególnie w Europie. Choć na obszarze Starego Kontynentu sytuacja jest zróżnicowana,
to jednak należy zauważyć kilka głównych czynników, które w najbliższych dekadach istotnie wpłyną na działalność turystyczną Europejczyków zarówno w wymiarze ilościowym,
jak i jakościowym. Są to:
A. Zmniejszenie płodności ludności europejskiej
Raporty wskazują na obniżenie się wskaźnika dzietności we wszystkich państwach
europejskich poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń wynoszącego 2,1. Oznacza
to, iż na całym świecie liczba ludności wciąż rośnie, to w Europie należy spodziewać się
kontynuacji spadku urodzeń. Nie oznacza to jednak, że obniżać się będzie liczba ludności,
gdyż zwiększająca się przeciętna długość życia Europejczyków pozwoli na zrównoważenie
tej wielkości (mniej ludzi się rodzi, ale jeszcze mniej umiera).
B. Wzrost nierówności między grupami wiekowymi społeczeństwa
Rośnie przewaga osób w wieku nieprodukcyjnym w relacji do osób w wieku produkcyjnym, co stopniowo z każdym pokoleniem coraz bardziej obciąża osoby aktywne zawodowo i obniża możliwości finansowe krajów europejskich.
– 207 –
C. Starzenie się społeczeństwa
Następuje przyrost odsetka osób z grupy wiekowej 65 lat i więcej w ogólnej populacji społeczeństwa, a przez to średnia wieku mieszkańca Europy wzrasta. W konsekwencji
przybywa osób obciążonych różnymi schorzeniami (nasilającymi się w wieku podeszłym)
i zwiększa społeczne koszty ich leczenia.
D. Wzrost migracji zagranicznych
Konsekwencje różnic między krajami (m.in. w dochodach pracowników wykonujących
te same zawody, w stopie bezrobocia, poziomie życia i możliwościach rozwoju intelektualnego) skłaniają do podejmowania migracji. W związku z tym, iż najwyższą skłonność do
migracji wykazują osoby młode (do 30 roku życia), to ich wyjazd z kraju potęguje efekt
starzenia się społeczeństwa i zwiększa konsekwencje tego zjawiska.
Cztery wymienione czynniki pojawiają się również w wielu publikacjach naukowych19. Wydaje się jednak, iż jest to zbyt wąskie spojrzenie na problem wpływu zmian
demograficznych na współczesne procesy społeczno-gospodarcze (w tym na turystykę),
gdyż niektóre zjawiska demograficzne zdają się oddziaływać również w sposób pośredni.
Proponuje się zatem poszerzyć listę wymienionych czynników o kilka uwag wynikających zarówno z wymienionych już zjawisk, jak i zjawisk jedynie pośrednio związanych
z sytuacją demograficzną.
Niewątpliwie ważnym czynnikiem mającym wpływ na współczesną demografię Europy mają zmiany zachodzące w modelu rodziny. L. Roussel20 opisuje kilka modeli rodziny
obserwowane w poszczególnych grupach państw europejskich:
• Kraje skandynawskie – łączą „nowoczesny” model małżeństwa z „tradycyjnym”
modelem dzietności. Charakteryzują się najniższą intensywnością zawierania
pierwszych małżeństw, największą nietrwałością małżeństw, prokreacją niezwiązaną z formalnym związkiem, wysoką dzietnością.
• Kraje zachodnie – charakteryzują się wysoką nietrwałością małżeństwa i wysokim
odsetkiem urodzeń pozamałżeńskich. Kohabitacja dotyczy głównie okresu przedmałżeńskiego. Dzietność utrzymuje się na wysokim poziomie.
• Kraje „centrum” – można określić przez pryzmat małżeństwa, które stanowi nietrwałą instytucję, lecz nieformalne związki nie są tak powszechne jak w pierwszych dwóch modelach. Odsetek urodzeń pozamałżeńskich i płodność są także
na niższym poziomie.
19
20
M. Mazilu, S. Mitroi, Demographic, social, economic and geographic features – shaping factors of the tourist market,
Romanian Economic and Business Review, Vol. 5, No. 1, s. 159–166.
L. Roussel, La famille en Europe occidentale: divergences et convergences (The family in Western Europe: differences
and similarities), Population 47(1), Paris 1992, s. 133–152.
– 208 –
• Kraje południowe – to takie, gdzie małżeństwo pozostało silną instytucją, natomiast maleje liczba urodzin. Kraje te charakteryzuje „tradycyjny” model małżeństwa oraz „nowoczesny” model dzietności.
• Kraje Europy Środkowo-Wschodniej – do 1989 r. dzietność była tam najwyższa,
obecnie stała się najniższa (porównywalna z krajami południowymi). Kohabitacja w tych krajach nie stanowi związku alternatywnego, gdyż odsetek urodzeń
pozamałżeńskich jest niski.
Warto zwrócić uwagę na odmienność tych modeli, co w konsekwencji może oznaczać zarazem odmienność sposobów wypoczynku w tych krajach, a także na wpływ samego procesu ewolucji rodziny. Pośrednio o tym fakcie może świadczyć teoria płodności
G.S. Beckera21, która ukazuje związek mechanizmów zachowań z poziomem wykształcenia
oraz tzw. „efektem dochodowym” i „efektem cenowym”.
Efekt dochodowy powoduje, że osoby lepiej wykształcone, a zarazem o wyższych dochodach, mogą pozwolić sobie na dobra kosztowne znacznie wcześniej niż osoby słabo wykształcone z niższymi dochodami. Dobrami takimi są w tym przypadku małżeństwo i dzieci.
Osoby o wyższym wykształceniu nie tylko są częściej uczestnikami ruchu turystycznego,
ale chętniej niż inni zapewniają konsumpcję turystyczną członkom rodziny. Efekt cenowy
oznacza istnienie kosztu alternatywnego, który dotyczy możliwości utraconych w wyniku
podjęcia określonej decyzji. Czas, który jednostka „inwestuje” w rodzinę, mogłaby poświęcić podróżom turystycznym. Oba więc efekty wpływają na zachowania turystyczne.
Z kolei zjawisko migracji jest czynnikiem, który warto odnieść do sytuacji geopolitycznej regionu. Przykładem mogą być kraje postkomunistyczne, gdzie zjawisko to posiada bardzo negatywny wymiar już od pół wieku. Migracje zewnętrzne ostatnich lat mają
głównie charakter ekonomiczny, związany z unijnym rynkiem pracy. Jednakże, mimo
iż na ogół cechuje je brak zakorzenienia w miejscu docelowym, mają wpływ na przemiany branży turystycznej głównie poprzez rozwój turystycznego transportu zagranicznego
drogowego, lotniczego i morskiego, rozwój rynku biur podróży oraz poprawę standardu
bazy noclegowej.
Można również wymienić konsekwencje migracji w konsumpcji turystycznej, tj.:
a) wzrost wyjazdów turystycznych do krajów osiedlenia się emigrantów zarobkowych (wyjazdy rodzin, znajomych),
b) wzrost przyjazdów cudzoziemców z krajów masowo odwiedzanych przez emigrantów (dzięki uruchomionym połączeniom transportowym),
c) zmiany na lokalnym rynku pracy, a zatem wzrost dochodów ludności, co skutkuje wzrostem wydatków turystycznych i wydatków inwestycyjnych, np. zakup
drugich domów (obserwowany od 2006 r. w Rumunii i Bułgarii).
21
G. S. Becker, A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, Mass 1993, s. 1–424.
– 209 –
Warto również zauważyć, iż zbyt wąsko interpretuje się czynnik wydłużenia przeciętnej
długości życia. Długowieczność potęguje częstość występowania powtórnego zawierania
małżeństw przez osoby mające już dorosłe i samodzielne dzieci (jako konsekwencji rozwodów i owdowień). W takim przypadku więź pomiędzy rodzinami obojga nowożeńców
z reguły jest płytka i powierzchowna. Słabe więzi nie wpływają pozytywnie na potrzebę
wspólnego spędzania czasu wolnego, świętowania wydarzeń rodzinnych itp., a więc nie
zachęcają do czasowych migracji. Brak więzi wpływa również na proces podejmowania
decyzji o samodzielnych wyjazdach turystycznych członków rodziny. Do tego wzrost pozycji kobiety i jej niezależność materialna powoduje, że małżonkowie nie tylko podróżują
oddzielnie, lecz mają inne motywy turystyczne.
M. Sagrera22 zwraca uwagę również na pozytywną stronę starzenia się społeczeństwa.
Uważa, iż z ekonomicznego punktu widzenia obciążenie ludnością starszą nie jest takim
problemem jak obciążenie dziećmi, gdyż seniorzy są coraz zdrowsi i bardziej wykształceni
i wielu z nich mogłoby być ludźmi aktywnymi zawodowo, a z pewnością również turystycznie. Rzeczywiście, optymizm w tym względzie wydaje się być uzasadniony. Jednakże, choć
nie jest to rzeczowy argument do podniesienia wieku emerytalnego, to warto zauważyć, iż
wiele państw bierze pod uwagę takie rozwiązanie. Powodem nie jest bynajmniej zdolność
do podjęcia aktywności zawodowej, ale potrzeba wynikająca z rosnących kosztów ubezpieczeniowych (emerytalnych i zdrowotnych), a zarazem malejącej (relatywnie do ogółu) społeczności osób aktywnych zawodowo generujących fundusze na pokrycie tych kosztów.
Należy również zwrócić uwagę na jeden z głównych czynników generujących popyt
w turystyce – chodzi o czas wolny, który często przeznaczany jest na turystykę i wypoczynek.
Raport UNWTO dowodzi, iż wraz z rozwojem gospodarczym ilość czasu wolnego wzrasta, co oznacza, iż wraz ze zwiększeniem się obszaru państw rozwiniętych rośnie również
populacja zainteresowanych turystyką. Jednakże współczesny człowiek odczuwa większą
presję czasu, a tym samym znacznie bardziej docenia czas wolny i chce go wykorzystać,
poszukując najlepszej dla niego oferty turystycznej23.
Wzrasta również zasięg procesu globalizacji, co widoczne jest również w turystyce.
Współcześni turyści coraz rzadziej czują się obywatelami jednego państwa, ale wzrasta
poczucie bycia „obywatelem świata”.
Niemieckie raporty demograficzne24 wskazują na spodziewany wzrost liczby podróży zagranicznych i spadek podróży krajowych. Zauważa się również stopniowe zmiany
w strukturze podróżujących – zwiększenie znaczenia osób starszych i rodzin z jednym
22
23
24
M. Sagrera, Population crisis, Fundamentos, Madrit 1994, s. 54.
J. N. Goodrich, Health Tourism: A New Positioning Strategy for Tourism Destination, „Journal of International
Consumer Marketing” 1994, Vol. 6, No. 3/4, s. 227.
B. Grimm, M. Lohmann, K. Heinsohn, C. Richter, D. Metzler, The impact of demographic change on tourism and
conclusions for tourism policy, A study commissioned by the Federal Ministry of Economics and Technology, Abridged
version, Berlin 2009, s. 1–26.
– 210 –
dzieckiem oraz stały lub nieznacznie wzrastający udział osób z problemami zdrowotnymi
(turystyka zdrowotna), a także w zachowaniach podróżujących (słabsza sezonowość, więcej podróży samochodem, więcej podróży w celach kulturalnych i wypraw skoncentrowanych na zdrowiu i naturze). Zatem zdrowotne potrzeby społeczeństwa coraz częściej będą
łączone z wypoczynkiem, a turystyka zdrowotna (a szczególnie uzdrowiskowa) stanie się
jedną z kluczowych form uprawiania turystyki.
Konsekwencje zmian demograficznych nie mają charakteru krótkookresowego, gdyż
zjawiska demograficzne zapewne nie ulegną zmianie w okresie kilku najbliższych dekad.
Można się jednak spodziewać próby przystosowania się przedsiębiorstw turystycznych do
nowych potrzeb, a właściwie do zmiany struktury ilościowej i jakościowej sygnalizowanych potrzeb.
Każdy z wymienionych czynników demograficznych oddziałuje na popyt turystyczny,
ale warto zwrócić również uwagę, iż jest to oddziaływanie uzależnione (zarówno w swojej
intensywności, jak i kierunku) od rodzaju uprawianej turystyki. Starzenie się społeczeństwa
będzie miało inny wpływ w przypadku turystyki kwalifikowanej, a zupełnie inny w turystyce zdrowotnej. O ile statystyki wskazują na niezauważalne oddziaływanie zmian demograficznych na turystykę biznesową, to już oddziaływanie na liczebność zainteresowanych
zdrowotną formą uprawiania turystyki może być istotne.
Jednym z istotnych czynników demograficznych mających znaczący wpływ na rozwój ruchu turystyki zdrowotnej jest starzenie się społeczeństwa. Jest ono głównie efektem
wydłużania się przeciętnego trwania życia, niskiej dzietności, a także niekorzystnego salda
migracji. Można to zaobserwować na przykładzie ludności Polski, wobec której wskaźniki te
zazwyczaj przyjmują swoje ekstrema w skali Europy. Jednakże wykonane analizy dotyczące
kuracjuszy polskich uzdrowisk wskazują na wnioski, które ten pogląd mogą uzupełnić.
Sporządzona prognoza liczby kuracjuszy przybywających do polskich uzdrowisk
wskazuje na odwrócenie się tendencji wzrostowej w najbliższej dekadzie. Prognoza ta powstała poprzez uwzględnienie wpływu kluczowych kategorii wiekowych kuracjuszy na
ogólną liczbę kuracjuszy w latach 1995–2009 (modele sporządzone na podstawie innych
kategorii wiekowych wskazują ten sam wynik), czyli spadek liczby kuracjuszy w polskich
uzdrowiskach w najbliższej dekadzie. Wydaje się to jednak sprzeczne z hipotezą związaną
z korzystnym wpływem starzenia się społeczeństwa na rozwój ruchu turystyki zdrowotnej
i skłania raczej do twierdzenia, że mimo zwiększania się odsetka liczby seniorów spadać
będzie liczba kuracjuszy w polskich uzdrowiskach. Czy tak jest w istocie?
Można przytoczyć kilka argumentów, które wyjaśniają zaobserwowane zjawisko:
A. Wpływ cyklu demograficznego
Cykliczność zmian w liczbie kuracjuszy może wynikać z cykliczności demograficznej
tj. wyżu demograficznego w grupie wiekowej obecnych 50–59- i 25–29-latków oraz niżu
– 211 –
40–44- i 60–64-latków. W przypadku Polski są one wynikiem dużego ubytku liczby ludności i odroczenia zachowań prokreacyjnych w okresie II wojny światowej oraz boomu
demograficznego w czasie powojennym. Efekt tych zmian jest obserwowany w odstępach
pokoleń jako słabnące echo demograficzne. Zmniejszenie się grupy głównych odbiorców
usług turystyki zdrowotnej może również wpłynąć na zmniejszenie się ogólnej liczby kuracjuszy.
B. Wpływ liczby ludności Polski
Jak wspomniano na wstępie, tempo wzrostu odsetka osób w wieku 65 lat i więcej jest
znaczące, gdyż w ciągu ostatnich trzech dekad wzrosło z 12% do 17%, a w ciągu kolejnych pięciu dekad odsetek ten zostanie podwojony. Poszukując powodów tak gwałtownego
wzrostu odsetka seniorów, warto zauważyć dwa argumenty mające decydujący wpływ na to
zjawisko. Pierwszym jest oczywiście rosnąca liczba osób w wieku 65 lat i więcej. Jednak
jej tempo nie jest tak wysokie jak tempo wzrostu odsetka seniorów, dlatego drugim argumentem może być zmiana podstawy odniesienia, czyli w tym przypadku liczby ludności
Polski i Europy. Tym samym mimo wzrostu odsetka osób w wieku 65 lat i więcej obraz
dynamiki wzrostu liczby ludności w tym wieku jest przeszacowany. Zjawisko to jest jeszcze potęgowane migracją Polaków do innych państw Europy (co w skali kontynentu nie
jest widoczne), gdyż emigrują głównie osoby młode.
7. Zakończenie
Zważając na fakt, iż turystyka zdrowotna nie jest domeną ludzi starszych, wydaje się,
iż większe znaczenie dla kształtu krzywej liczby kuracjuszy polskich uzdrowisk będzie
miało występowanie wyżów i niżów demograficznych, których cykliczność będzie jednak redukowana malejącą populacją Polaków. Podsumowując uzyskane prognozy, można
stwierdzić, iż prognoza liczby kuracjuszy w kolejnych dekadach wskazuje na ustabilizowanie się trendu liczby turystów uzdrowiskowych, a w kolejnych dekadach jej zależność
od występowania wyżu i niżu będzie maleć na rzecz rosnącej populacji w wieku 65 lat
i więcej. Wygładzenie długookresowych wahań liczby kuracjuszy może zatem oznaczać
stabilizację liczby kuracjuszy.
Wraz ze zmianami ilościowymi związanymi ze zmianami demograficznymi obserwuje
się występowanie zjawisk im towarzyszących, m.in. w postaci zmiany sposobu wypoczynku. Rysunek 7 prezentuje zestawienie dwóch zmiennych. Pierwszą jest liczba kuracjuszy,
a drugą liczba osobodni pobytu (w mln). Na podstawie tego zestawienia można stwierdzić,
iż zauważalne jest również skrócenie się średniej długości pobytów w uzdrowisku w latach
– 212 –
1995–2009 o niemal tydzień, co jest wynikiem rosnącej liczby kuracjuszy i utrzymującej
się liczby osobonoclegów.
Rys. 7. Zestawienie liczby kuracjuszy i średniej długości leczenia
Fig. 7. Summary of the number of patients and average length of treatment
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Na zakończenie warto również zwrócić uwagę na nieznane jeszcze konsekwencje,
jakie będą miały w analizowanym przedmiocie zapowiadane w roku 2011 przez rząd RP
reformy w systemie emerytalnym. Zwiększenie wieku emerytalnego z pewnością będzie
ograniczało czas wolny i dyspozycyjność osób starszych niebędących jeszcze na emeryturze, a także może mieć wpływ na stan zdrowia społeczeństwa, w którym pracownik będzie
dłużej narażony na obciążenia pracą. Jednocześnie, jeśli zostanie ograniczone bezrobocie
wśród osób w wieku powyżej 50 lat, to można się spodziewać, iż zwiększą się ich dochody,
a tym samym konsumpcja usług zdrowotnych. Jeśli jednak bezrobocie w grupie wiekowej
50–67 lat będzie nadal wysokie, to nie można się też spodziewać wzrostu wielkości popytu
na usługi uzdrowiskowe finansowane ze środków kuracjuszy.
Zaprezentowane wyniki obserwacji wskazują również na możliwy wpływ zmian demograficznych na cykliczność rozwoju obszarów turystycznych, a także na zmiany w sektorze
przedsiębiorstw związanych z turystyką zdrowotną. Zjawiska demograficzne są zatem kolejną grupą czynników, które powinny być uwzględnione w kreowaniu produktu turystycznego, szczególnie w aspekcie turystyki zdrowotnej.
– 213 –
Literatura
Becker G. S., A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, Mass 1993, s. 1–424.
Bennett M., King B., Milner L., The health resort sector in Australia: A positioning study, „Journal
of Vacation Marketing” 10/2004, s. 122–137.
Burzyński T., Bartosik A., Dryglas D., Golba J., Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność
usług turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, Instytut Turystyki w Krakowie oraz
Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych, Kraków 2005.
Butler R. W., The Concept of the Tourism Area Cycle Evolution: Implications for Management of Resources, „The Canadian Geographers”, Vol. 24/1, Canada 1980, s. 5–12.
European Commission, The 2009 Ageing Report: Underlying Assumptions and Projection Methodologies
for the EU-27 Member States (2007–2060), European Communities, Luxembourg 2008.
Goodrich J. N., Health Tourism: A New Positioning Strategy for Tourism Destination, „Journal of International Consumer Marketing” 1994, Vol. 6, No. 3/4, s. 227.
Goodrich J. N., Goodrich G. E., Health-care Tourism: An exploratory study, „Tourism Management”
1987, Vol. 8, No. 3, s. 217–222.
Grimm B., Lohmann M., Heinsohn K., Richter C., Metzler D., The impact of demographic change on
tourism and conclusions for tourism policy, A study commissioned by the Federal Ministry of
Economics and Technology, Abridged version, Berlin 2009, s. 1–26.
Gutenbrunner C., Bender T., Cantista S., Karagülle Z., A proposal for a worldwide definition of health resort medicine, balneology, medical hydrology and climatology, Int J Biometeorol (2010)
54, s. 495–507.
Kapczyński A., Szromek A. R., Hypotheses concerning the development of Polish spas in the years
1949–2006, „Tourism Management” 2008, Vol. 29, s. 1035–1037.
Kimes S. E., Singh S., Spa Revenue Management, „Cornell Hospitality Quarterly” 2009/50, s. 82–95.
Mazilu M., Mitroi S., Demographic, social, economic and geographic features – shaping factors of the
tourist market, Romanian Economic and Business Review, Vol. 5, No. 1, s. 159–166.
Roussel L., La famille en Europe occidentale: divergences et convergences, (The family in Western Europe: differences and similarities), Population, 47(1), Paris 1992, s. 133–152.
Sagrera M., Population crisis, Fundamentos, Madrit 1994, s. 54.
Schalock R. L., Quality of Life: Conceptualization and Measurement, Vol. 1, American Association
on Mental Retardation, Washington DC 1996, s. 126–127.
Sustaining tourism by managing health and sanitation conditions, Inter-American Travel Congress,
San Jose 1997.
Taylor B., Śliwa M., Polish Migration: Moving Beyond the Iron Curtain, „History Workshop Journal”,
Issue 71, Spring 2011, s. 128–146.
UNWTO, European Travel Commission, Demographic Change and Tourism, Madrid: World Tourism
Organization and European Travel Commission, 2010.
World Population Prospects. The 2002 Revision, Department of Economic and Social Affairs, United
Nations, New York 2003.
World Population Prospects. The 2006 Revision, Highlights, Department of Economic and Social Affairs,
United Nations, New York 2007.
www.britishspas.co.uk (data dostępu: 25.03.2008).
– 214 –
Joanna Woźniak-Holecka, Tomasz Holecki
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA
W LECZENIU UZDROWISKOWYM
Streszczenie: Istotę lecznictwa uzdrowiskowego stanowi kilkutygodniowe postępowanie terapeutyczne,
rehabilitacyjne i profilaktyczne w oparciu o właściwości naturalnych tworzyw uzdrowiskowych oraz klimatu i krajobrazu miejscowości uznanej za uzdrowisko. Niezależnie od rodzaju placówki we wszystkie
formy leczenia uzdrowiskowego wpisane są świadczenia z promocji zdrowia. W świetle obowiązujących
ustaw placówki lecznictwa uzdrowiskowego mają podejmować działania z zakresu edukacji zdrowotnej
i profilaktyki, włącznie z rehabilitacją. Wykorzystanie edukacji zdrowotnej w uzdrowisku może być ważnym działaniem celowym realizacji polityki zdrowotnej państwa jako narzędzie ograniczenia ryzyka zachorowań. Jest to bowiem miejsce gromadzące pacjentów generujących najwyższe potrzeby zdrowotne:
osoby starsze i niepełnosprawne, kobiety i dzieci, co należy uwzględnić przy planowaniu i opracowywaniu
programów edukacji realizowanej w uzdrowiskach. Edukacja zdrowotna w uzdrowisku jest podstawowym
narzędziem promocji zdrowia umożliwiającym wprowadzenie trwałej zmiany stylu życia kuracjuszy, dodatkowym atutem tego działania są niskie koszty przy stosunkowo wysokiej skuteczności.
Słowa kluczowe: profilaktyka, promocja zdrowia, edukacja zdrowotna, zdrowie, leczenie uzdrowiskowe,
starzenie populacji, kobiety, dzieci, choroby przewlekłe.
PREVENTIVE MEDICINE AND HEALTH EDUCATION IN HEALTH-RESORT TREATMENT
Abstract: The nature of health-resort treatment is a few week therapeutic treatment, rehabilitation and
prophylaxis based on the properties of natural materials and climate as well as the landscape of a town
declared to be a health resort. Regardless of the type of facility, in all forms of health-resort treatment are
included health promotion benefits. In the light of existing laws, health-resort treatment facilities should
take actions in the field of health education and prophylaxis, including rehabilitation. The use of health
education in health-resorts can be an important action in the realization of country’s health policy being
a tool reducing the risk of diseases. It is a place gathering patients generating the highest health needs: the
elderly and disabled, women and children, which should be considered when planning and developing
education programs implemented in health-resorts. Health education in a health-resort is an essential tool
for health promotion, enabling the introduction of a permanent change in patient’s lifestyle, an additional
advantage of this actions are low costs and relatively high efficiency.
Keywords: preventive medicine, health promotion, health education, health, health-resort treatment, population aging, women, children, chronic illnesses.
1. Wprowadzenie
Leczenie uzdrowiskowe to dziedzina medycyny zajmująca stałe miejsce w polskim
systemie ochrony zdrowia niezależnie od jego aktualnego kształtu i przemian reformatorskich. Lecznictwo uzdrowiskowe może być realizowane w jednej z czterech form1 jako
1
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 7 lipca 2011 r. w sprawie kierowania na leczenie uzdrowiskowe albo rehabilitację
uzdrowiskową (Dz.U. 2011, nr 142, poz. 835).
– 215 –
Joanna Woźniak-Holecka, Tomasz Holecki – Profilaktyka i edukacja zdrowotna w leczeniu uzdrowiskowym
leczenie w szpitalu uzdrowiskowym, sanatorium, ambulatorium (przychodni uzdrowiskowej) i zakładzie przyrodoleczniczym. Z leczenia uzdrowiskowego w Polsce korzysta rocznie
w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia ponad 300 tys. chorych. Są to przede wszystkim
pacjenci cierpiący na choroby przewlekłe dotyczące chorób krążenia, ortopedii, reumatologii i neurologii2. Istotę leczenia stanowi kilkutygodniowe postępowanie terapeutyczne,
rehabilitacyjne i profilaktyczne w oparciu o właściwości naturalnych tworzyw uzdrowiskowych oraz klimatu i krajobrazu miejscowości uznanej za uzdrowisko3. Kompleksowość tego
postępowania wynika z równoczesnego zastosowania kilku metod leczniczych. Niezależnie od rodzaju placówki w każdą formę leczenia uzdrowiskowego wpisane są świadczenia
z zakresu promocji zdrowia (edukacja zdrowotna, profilaktyka na wszystkich poziomach
włącznie z szeroko pojętą rehabilitacją).
Od roku 1991, kiedy to na mocy Ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej4 placówki lecznictwa uzdrowiskowego stały się zakładami opieki zdrowotnej, wpisano w zakres ich działania świadczenia promocji zdrowia. Również w świetle obowiązującej
ustawy uzdrowiskowej z 2005 r.5 jednymi z kluczowych zadań stojących przed placówkami
lecznictwa uzdrowiskowego są zadania w zakresie edukacji zdrowotnej i profilaktyki.
Obecnie w Polsce obowiązuje 17 profili leczniczych określających rodzaj i zakres
świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego,
a wynikający z dostępnych naturalnych surowców leczniczych, warunków klimatycznych
i posiadanych urządzeń. Jako że placówki tego typu świadczą usługi medyczne przede
wszystkim odnoszące się do profilaktyki i leczenia chorób o charakterze przewlekłym,
działania promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej zajmują wysoką pozycję w lecznictwie
uzdrowiskowym.
W obliczu dominacji medycyny naprawczej, z jaką niewątpliwie mamy do czynienia
w ochronie zdrowia w Polsce, działania w zakresie profilaktyki czy edukacji zdrowotnej
niezwykle rzadko stanowią kontinuum terapii medycznej6. Lecznictwo uzdrowiskowe oparte
o praktyczne narzędzia promocji zdrowia może i powinno uzupełniać tę niszę. Dlatego zasadne wydaje się określenie głównych działań lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce jako7:
leczenie schorzeń przewlekłych, rehabilitację leczniczą (uzdrowiskową), profilaktykę
2
3
4
5
6
7
Narodowy Fundusz Zdrowia, Łączne Sprawozdanie Finansowe Narodowego Funduszy Zdrowia z siedzibą w Warszawie
za okres od 1.01–31.12.2010 r., Warszawa 2011, http://www.nfz.gov.pl/new/art/4502/sprawozdanie_2_2010.pdf
(data dostępu: 2.01.2012)
G. Straburzyński, A. Straburzyńska-Lupa, Medycyna fizykalna, Wyd. II, PZWL, Warszawa 2000.
Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. 1991, nr 91, poz. 408).
o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
A. Ksykiewicz-Dorota, Współczesne koncepcje opieki zdrowotnej a opieka pielęgniarska, [w:] Doskonalenie organizacji
opieki pielęgniarskiej w lecznictwie stacjonarnym, A. Ksykiewicz-Dorota, P. Rusecki (red.), Akademia Medyczna
w Lublinie, Kraków-Lublin 1996, s. 27.
P. Kalmus, Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum Edukacji Kadr
Turystycznych w Krakowie, Kraków 1998, s. 76.
– 216 –
i edukację zdrowotną. Zagraniczne piśmiennictwo8 poszerza dodatkowo powyższe cele
o promocję zdrowia, ukierunkowując ją na: poprawę ogólnego, dobrego samopoczucia,
profilaktykę pierwszorzędową mającą za zadanie zredukowanie ryzyka specyficznych uwarunkowań zdrowotnych, profilaktykę wtórną opartą na wczesnej diagnostyce i leczeniu,
profilaktykę trzeciorzędową (rehabilitację) mającą przeciwdziałać nawrotom choroby czy
ograniczać powikłania i wreszcie edukację zdrowotną, która stanowi uzupełnienie właściwej terapii w celu eliminacji lub redukcji symptomów chorobowych.
Koncepcja promocji zdrowia zakłada wpływ na zmianę zachowań i wzorców zdrowotnych w odniesieniu do całej populacji, niemniej działania te są szczególnie istotne w relacji
do niektórych grup pacjentów generujących najwyższe potrzeby zdrowotne ze względu na
wiek czy płeć. Jako priorytetowe w całym systemie ochrony zdrowia, również w odniesieniu do lecznictwa uzdrowiskowego, traktować należy działania promocyjne skierowane do
kobiet, osób starszych, dzieci i osób przewlekle chorych9. Wdrożenie elementów przeciwdziałania zachorowaniu lub jego powikłaniom oraz pogorszenia aktualnego stanu chorego
wynika z silnej medykalizacji opieki nad osobami starszymi w obliczu przemian demograficznych polegających przede wszystkim na starzeniu się populacji.
Zmiany struktury społecznej, a szczególnie rosnąca przeciętna długość życia przyczyniająca się obok malejących wskaźników umieralności do problemu starzenia się populacji,
są przyczyną zwiększających się potrzeb społecznych dotyczących leczenia uzdrowiskowego10.
Starzenie się populacji jest wynikiem dwóch procesów: spadku umieralności i obniżenia
wskaźników przyrostu naturalnego. Wyraźny postęp w wydłużaniu się przeciętnego trwania
życia należy przypisywać szeroko propagowanemu, od początku lat 90., prowadzeniu zdrowego stylu życia, który przyczynił się przede wszystkim do obniżenia poziomu umieralności
z powodu chorób układu krążenia. Udział osób w wieku 65 lat i więcej w Polsce stopniowo
rośnie i stanowi obecnie 13,5%, podczas gdy w roku 2000 wynosił 12,4%, a w 1990 zaledwie 10,2%11. Wzrost liczby ludności najstarszej wykazuje dużą dynamikę, w roku 1990
ludność w wieku poprodukcyjnym liczyła 4,9 mln, w 2000 r. 5,7 mln, a w końcu 2008 r.
8
9
10
11
C. Gutenbrunner, V. Neumann, F. Lemoine, A. Delarque, Describing and developing the field of competence in Physical
and Rehabilitation Medicine (PRM) in Europe – preface to a series of papers published by the Professional Practice
Committee of the PRM section of the Union of European Medical Specialists (UEMS), Editorial, „Annals of Physical
and Rehabilitation Medicine” 53 (2010), s. 593–597.
J. Woźniak-Holecka, Promocja zdrowia jako jeden z pryncypiów medycyny rodzinnej, [w:] J. Kobza, J. Woźniak-Holecka, M. Geremek, M. Syrkiewicz-Świtała, T. Holecki, Funkcjonowanie sektora podstawowej opieki zdrowotnej w oparciu o praktykę lekarza rodzinnego na tle reform systemu zdrowotnego w Polsce, Śląsk, Katowice 2010,
s. 66–78.
G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1997, s. 213–214.
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku, Główny Urząd Statystyczny, Departament
Badań Demograficznych, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_LU_podsta_info_o_rozwoju_demograf_polski_do_2008_r.pdf (data dostępu: 26.02.2012).
– 217 –
około 6,2 mln osób. Przewiduje się, że udział osób w wieku poprodukcyjnym w roku
2035 będzie wynosił 26,7%, co oznacza jego wzrost o prawie 11% w porównaniu do roku
2007.
Wydłużanie się oczekiwanej długości życia nie zawsze jest jednoznaczne z poprawą zdrowia społeczeństwa. Narastającym problemem staje się zwłaszcza kwestia chorób przewlekłych, w dużej mierze, choć nie tylko, powiązanych z postępem medycyny
i starzejącym się społeczeństwem. Wg definicji Komisji Chorób Przewlekłych Światowej
Organizacji Zdrowia pod pojęciem choroby przewlekłej rozumiemy wszelkie zaburzenia
lub odchylenia od normy, które mają jedną lub więcej z następujących cech charakterystycznych: są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, spowodowane są nieodwracalnymi zmianami patologicznymi, wymagają specjalnego postępowania rehabilitacyjnego
albo według wszelkich oczekiwań wymagać będą długiego okresu nadzoru, obserwacji
czy opieki12.
Prognozowane przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn wzrośnie od poziomu 71 lat
w 2007 r. do 77,1 w 2035, zaś kobiet o niewiele ponad 3 lata, tj. do 82,9 w 2035 r. Różnica
między przeciętnym dalszym trwaniem życia kobiet i mężczyzn z obecnych 8,7 lat zmniejszy się do 5,8 lat. Zatem nadal będzie utrzymywać się nadumieralność mężczyzn, jednak
jej skala będzie znacznie mniejsza13.
W ogólnej liczbie ok. 38,1 mln ludności Polski przeważają liczebnie kobiety. Współczynnik feminizacji w Polsce wynosi 107, co oznacza, że na 100 mężczyzn przypada 107
kobiet. Nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet cechuje populację do 44 roku życia
i wtedy na 100 mężczyzn przypada 97 kobiet, jednak w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi już 124. W najstarszych grupach wiekowych (65 lat i więcej) na
100 mężczyzn przypada średnio 165 kobiet. Znajduje to odzwierciedlenie w liczbie kobiet
będących kuracjuszkami zakładów lecznictwa uzdrowiskowego, gdzie w 2010 r. z usług
stacjonarnych zakładów lecznictwa uzdrowiskowego skorzystało 344,8 tys. kobiet i tym
samym ich udział w ogólnej liczbie kuracjuszy w kraju wyniósł 60,2%14.
W szpitalach uzdrowiskowych ponad połowę liczby kuracjuszy stacjonarnych stanowiły kobiety, ich udział w 2010 r. wyniósł 55,2%. Kobiety przeważały liczebnie również
wśród pacjentów ambulatoryjnych (63,1%), w 2010 r. prawie we wszystkich województwach dominowały kobiety. Kobiety stanowią większość (prawie 60%) również w grupie
obcokrajowców korzystających z leczenia uzdrowiskowego w Polsce.
12
13
14
R. Braczkowski, Opieka nad przewlekle chorym w kontekście starzejącego się społeczeństwa, [w:] Zdrowie publiczne
– wybrane zagadnienia, J. Woźniak-Holecka (red.), s. 65–67.
Prognoza ludności Polski na lata 2008–2035, notatka informacyjna, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań
Demograficznych, Materiał na konferencję prasową 24 sierpnia 2010.
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie,
Kraków 2011, s. 48.
– 218 –
Wydłużanie oczekiwanej długości życia nierozerwalnie wiąże się z pogłębianiem problemu niesprawności i niepełnosprawności związanej z wiekiem, bowiem częstość występowania niepełnosprawności biologicznej rośnie wraz z wiekiem, szczególnie gwałtownie
po ukończeniu 50. roku życia. Szacuje się, że w Polsce obecnie żyje ponad 8 milionów
osób niepełnosprawnych ogółem, wliczając w to niepełnosprawność prawną i biologiczną.
Według definicji Unii Europejskiej co piąty Polak został zaliczony do grupy osób niepełnosprawnych, z czego 1/3 ma poważne ograniczenia w wykonywaniu czynności,
a 2/3 stanowią osoby z mniej poważnymi zaburzeniami15. O ile w grupie pięćdziesięciolatków co trzecia osoba została zaliczona do grupy osób niepełnosprawnych, to wśród siedemdziesięciolatków osoby nie w pełni sprawne stanowią już prawie 2/3 zbiorowości. Kobiety
znacznie częściej niż mężczyźni zaliczane są do populacji osób niepełnosprawnych – co
czwarta kobieta i co piąty mężczyzna są niepełnosprawni. Jednak uwzględniając strukturę osób niepełnosprawnych według płci i wieku, nietrudno zauważyć, że chociaż ogólny
wskaźnik niepełnosprawności wśród kobiet jest wyższy niż wśród mężczyzn (14,1%, wobec
13,1%), to w prawie każdej grupie rówieśniczej (do wieku 69 lat) osobą niepełnosprawną
częściej jest mężczyzna niż kobieta. Tylko wśród osób w podeszłym wieku (70 lat i więcej)
relatywnie więcej jest niepełnosprawnych, głównie biologicznie, kobiet16.
Najczęstszymi problemami zdrowotnymi związanymi z niepełnosprawnością są uszkodzenia i choroby narządu ruchu (u 56% dorosłych osób niepełnosprawnych), w następnej
kolejności – schorzenia układu krążenia (50%), schorzenia neurologiczne (33%), uszkodzenia i choroby narządu wzroku (ponad 27%), słuchu (14%) oraz schorzenia psychiczne
(10%).
Stopień przystosowania zakładów lecznictwa uzdrowiskowego i sanatoriów rehabilitacyjnych do potrzeb osób niepełnosprawnych jest mocno zróżnicowany. Najlepiej przystosowane są szpitale uzdrowiskowe: 81% posiada windę, 79% pochylnię, podjazd czy
platformę, 73% dysponuje przystosowanymi pokojami i łazienkami, 69% ma posadzki
antypoślizgowe, 40% automatycznie otwierane drzwi17. Ponadto 3 szpitale uzdrowiskowe
posiadają udogodnienia dla niewidomych18.
W celu podnoszenia poziomu świadomości zdrowotnej osób niepełnosprawnych organizuje się rokrocznie turnusy rehabilitacyjne19, w 2009 roku było ich około 4,5 tys., z czego
najwięcej stanowiły turnusy usprawniająco-rekreacyjne (95%), a następnie programy nauki
niezależnego funkcjonowania z niepełnosprawnością (3,2%), psychoterapeutyczne (0,6%),
15
16
17
18
19
Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 69–76
Ibidem.
Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 63
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce…, op.cit., s. 52
Organizowanych przy udziale środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 15 listopada 2007 r., Dz.U. 2007, nr 230, poz. 1694).
– 219 –
rekreacyjno-sportowe i sportowe (0,4%), rozwijające zainteresowania i uzdolnienia (0,4%)
oraz szkoleniowe (0,3%)20.
Należy zatem poszerzać zakres świadczonych w uzdrowiskach usług, zwłaszcza
w zakresie działań ukierunkowanych na higienę zdrowia psychicznego kuracjusza, wzmocnienie potencjału zdrowotnego i postaw życia z chorobą, a być może również walki z wykluczeniem społecznym osób starszych i niepełnosprawnych. Potencjał zakładów lecznictwa uzdrowiskowego w tym zakresie wydaje się być nieograniczony, zważywszy na
możliwości prowadzenia edukacji kuracjuszy nie tylko w zakresie postaw zdrowotnych,
ale i społecznych.
Celem niniejszego opracowania jest próba pokazania wagi i miejsca promocji zdrowia
w odniesieniu do lecznictwa uzdrowiskowego oraz wyodrębnienie docelowych grup pacjentów, do których należy kierować programy profilaktyki i edukacji zdrowotnej w kontekście
przemian demograficznych i systemowych w Polsce.
2. Edukacja zdrowotna w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego
Jednymi z podstawowych wyzwań stojących obecnie przed systemami opieki zdrowotnej na świecie są, obok gwałtownego wzrostu wydatków na opiekę zdrowotną oraz
dynamicznego rozwoju technologii medycznych, także rosnące oczekiwania społeczne
dotyczące np. kosztownych sposobów sprawowania opieki nad osobami starszymi21. Przejawem powyższych przemian w strukturze lecznictwa uzdrowiskowego jest poszerzanie
kompetencji tych placówek o działania z zakresu szeroko pojętej promocji zdrowia. O ile
w przeszłości zadania podejmowane przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego dotyczyły
jedynie wąskiego obszaru rehabilitacji i leczenia chorób przewlekłych, o tyle obecnie terapia
uzdrowiskowa obejmuje standardowo również profilaktykę chorób i edukację zdrowotną
rozumianą jako świadome stwarzanie sposobności do uczenia się mające skutkować zmianą
zachowania w obszarze zdrowia.
Edukacja przebiega dwutorowo w drodze bezpośrednich kontaktów z personelem medycznym oraz poprzez użycie środków masowego przekazu, na przykład w formie kampanii
społecznych. Działania skierowane na rozwój jednostek obejmują podnoszenie poziomu
świadomości zdrowotnej, poradnictwo z zakresu czynników ryzyka chorób, budowanie samodzielności w podejmowaniu decyzji dotyczących zdrowia. Proces zdobywania wiedzy
przebiega w ramach relacji lekarz – pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu
ma charakter bezosobowej relacji jednokierunkowej (od nadawcy do odbiorcy) i zakłada
20
21
Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia…, op.cit., s. 63–64.
R. Borek-Wojciechowska, S. Kłokow, Dostępność świadczeń opieki zdrowotnej jako jeden z aspektów jakości opieki,
„Zdrowie Publiczne” 2007, 117(3), s. 381–385.
– 220 –
zmianę zachowań zdrowotnych oraz społecznych, a także wzbudzanie zainteresowania tematyką zdrowia.
Rolę edukacji zdrowotnej pacjenta doceniono najpierw w Stanach Zjednoczonych
w latach 70. XX w., jako działania mające zmniejszyć koszty opieki zdrowotnej poprzez, na
przykład, skrócenie czasu hospitalizacji i zmniejszenie liczby porad lekarskich22. Skupiano
się na trzech formach edukacji zdrowotnej zorientowanej na: czynniki ryzyka, chorobę lub
przeciwnie – na zdrowie. Doprowadziło to do rozwinięcia całego systemu edukacji zdrowotnej pacjenta, opartego o szkolenia grupowe na podstawie sprecyzowanego planu dydaktycznego, w ramach struktur zarządzania edukacją zdrowotną na poziomie instytucji.
Wdrażając programy edukacji zdrowotnej dla pacjentów uzdrowiskowych, należy brać
pod uwagę wzrost świadomości zdrowotnej społeczeństwa23, a szczególnie fakt, iż stan zdrowia człowieka zależy głównie od przyjętego przez niego stylu życia. Szkolenia pacjentów
winny zatem koncentrować się przede wszystkim na modyfikacji czynników wadliwego
behawioru, włączając w to stosowanie używek, sposób odżywiania, aktywność fizyczną
czy strategie radzenia sobie ze stresem (coping). Wyniki prac badawczych WHO wskazują
bowiem, że stan zdrowia człowieka zależy w 50–70% od stylu życia24. Potwierdza to również pochodzący z roku 1974 model determinantów zdrowia Lalonde’a, który czynnikom
behawioralnym przypisuje 50% wpływu na stan zdrowia, w dalszej kolejności stawiając
czynniki środowiskowe zarówno środowiska fizycznego, jak i społecznego (determinanty fizyczne, chemiczne, warunki bytowania, miejsce w drabinie społecznej itp.) – 20%
i biologiczne (genetyczne) – również 20%. Na ostatnim miejscu w klasyfikacji Lalonde’a
znajdują się oddziaływania systemu ochrony zdrowia, które wpływają na stan zdrowia jedynie w 10%25.
W określeniu kluczowych zadań i kierunków rozwoju zakładów lecznictwa uzdrowiskowego dochodziło do istotnych zmian wraz z wprowadzeniem kolejnych reform ochrony zdrowia. Przekształcenia dotyczyły zarówno poszerzającego się obszaru realizowanych
zadań, jak i zmiany hierarchii ich ważności26. Transformacja systemu ochrony zdrowia
w roku 1999 mocowana ustawą o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym27 kładła nacisk
na profilaktykę i edukację zdrowotną jako podstawowe obok leczenia i rehabilitacji chorób
przewlekłych kierunki działań. Prognozuje się, że obie formy oddziaływań uzupełnione
22
23
24
25
26
27
A. Czupryna, S. Poździoch, A. Ryś, C. Włodarczyk, Zdrowie publiczne, Vesalius, Kraków 2001, s. 249–266.
A. Białk-Wolf, Zdrowotna funkcja współczesnej turystyki, [w:] Turystyka zdrowotna, M. Boruszczak (red.), WSTiH,
Gdańsk 2010, s. 29.
A. Ksykiewicz-Dorota, Współczesne koncepcje…, op.cit., s. 27.
M. Lalonde, A New perspective on the health of Canadians, A working document Government of Canada, Ottawa
1974, s. 5–77.
A. R. Szromek, Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego. Transformacja działalności
przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków 2011, s. 109–116.
Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. z 1997 r., nr 28, poz. 153 z późn. zm.).
– 221 –
o psychoterapię skupioną na niepełnosprawności i wykluczeniu społecznym będą w przyszłości, w obliczu przemian demograficznych, znacząco zwiększać swój udział.
Mimo iż edukacja zdrowotna jest jedną z podstawowych usług lecznictwa uzdrowiskowego i jako taka powinna być obligatoryjnym elementem każdej kuracji, traktowana
jest obecnie jako dodatek do zasadniczych zabiegów. Wyniki badań z roku 200228 wskazują, iż edukacja zdrowotna realizowana jest jedynie w 21% z 65 przebadanych zakładów
lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce.
W zależności od podejścia dzielimy edukację zdrowotną na: ukierunkowaną na zdrowie,
chorobę lub czynniki ryzyka. W przypadku oddziaływań na poziomie lecznictwa uzdrowiskowego edukacja zdrowotna będzie się skupiać głównie na czynnikach ryzyka i edukacji
w chorobie, jako że mamy do czynienia z pacjentami posiadającymi określone wskazania
lecznicze. Najważniejsze jest zatem nauczenie pacjenta, w jaki sposób powinien eliminować i unikać tych czynników ryzyka zdrowotnego, które są zależne od niego samego.
Rolą edukacji zdrowotnej będzie w tym przypadku aktywne wdrażanie prozdrowotnego
modelu życia, unikanie używek, racjonalne żywienie, zwiększanie aktywności fizycznej.
Wypracowane w trakcie kuracji uzdrowiskowej nawyki powinny zostać przeniesione na
grunt domowy i tam nadal praktykowane.
W Polsce system edukacji zdrowotnej pacjentów sanatoryjnych jest mocno niedoskonały. Opiera się na bezpośredniej relacji pacjenta z pracownikiem medycznym (lekarzem lub
personelem średnim – pielęgniarką, fizjoterapeutą, dietetykiem), mając tym samym formę
porady zdrowotnej. Tak pojmowana edukacja (zindywidualizowana) nie może być traktowana jako skuteczna forma szkolenia edukacyjnego w zakresie zdrowia pacjenta. Ponadto
relacja lekarz – pacjent sprowadza się do porady w zakresie edukacji skierowanej na czynniki ryzyka i samą chorobę, eliminując najobszerniejszą i najważniejszą z punktu widzenia
szeroko pojmowanej promocji zdrowia edukację nakierowaną na zdrowie. Ograniczenie
zagadnień promocji zdrowia do struktur systemu ochrony zdrowia, takich jak podstawowa
opieka zdrowotna, leczenie szpitalne czy właśnie leczenie uzdrowiskowe, nie jest w stanie
sprostać rosnącym oczekiwaniom społecznym i zwiększającym się potrzebom zdrowotnym
współczesnego świata. W obliczu starzenia się populacji będącej między innymi pochodną
wydłużania przeciętnego trwania życia na plan pierwszy wysuwają się potrzeby związane
z poprawą jego jakości, ograniczaniem skutków niepełnosprawności, polepszeniem higieny zdrowia psychicznego itp.
W obrębie każdego rodzaju placówek lecznictwa uzdrowiskowego realizowane są
świadczenia w zakresie edukacji pacjentów na temat czynników ryzyka danej jednostki
28
I. Ponikowska, A. Styś, B. Iwankiewicz-Rak, Typowanie głównych parametrów jakości w lecznictwie uzdrowiskowym,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 1–158.
– 222 –
chorobowej, farmakoterapii oraz edukacji żywieniowej mającej na celu wytworzenie
i utrwalenie prawidłowych nawyków żywieniowych. Celem jest przekazanie wiedzy na
temat istoty choroby, zasad jej leczenia i właściwego reagowania w przypadku wystąpienia określonych objawów, co w konsekwencji zmniejsza stres i doznania bólowe, ogranicza stopień niesprawności fizycznej, poprawia ogólne samopoczucie i przyspiesza powrót
pacjenta do zdrowia.
Nakierowanie edukacji zdrowotnej na chorobę jest w warunkach leczenia uzdrowiskowego podstawową formą dbałości o zdrowie pacjenta. W obliczu chorób przewlekłych jest
bowiem niezwykle ważne, aby edukacja była włączona w cały program leczniczy chorego,
stanowiąc obok właściwej terapii równoległą ścieżkę nabywania umiejętności radzenia sobie z chorobą.
Edukacja ukierunkowana na zdrowie staje się obecnie domeną turystyki zdrowotnej
realizowanej w uzdrowiskach dla osób niekoniecznie chorych, pragnących poprawić swoją
ogólną kondycję i samopoczucie. Turystyka uzdrowiskowa może i powinna współistnieć
z lecznictwem przy zachowaniu zasad równowagi i współdziałania29. W ostatnich dwóch
dekadach zauważa się zwiększenie zainteresowania turystyką zdrowotną (a szczególnie
turystyką uzdrowiskową), co może mieć swoje źródło właśnie we wzrastającej chęci podniesienia jakości życia czy wręcz modą na zdrowy styl życia. Stąd zwiększający się zakres usług odnowy biologicznej (wellness, spa) w ofercie zakładów przyrodoleczniczych
i sanatoriów.
Główne motywy wyjazdów w ramach turystyki zdrowotnej są tożsame z przyczynami
pobytu w uzdrowisku. Dotyczą one przede wszystkim rekonwalescencji po przebytych
chorobach i urazach, niwelowania negatywnych skutków stresu, poddania się zabiegom
odmładzającym (od zabiegów kosmetycznych po chirurgię plastyczną), walki z nałogami,
poprawy stanu zdrowia dzięki poddaniu się specjalistycznym zabiegom lub operacjom
w warunkach relaksu i w środowisku nieprzypominającym warunków szpitalnych, wreszcie moda panująca wśród osób zamożnych na korzystanie z coraz bardziej różnorodnej
i niekonwencjonalnej oferty profilaktyki zdrowotnej30.
Ponieważ kondycja finansowa polskich przedsiębiorstw uzdrowiskowych jest niezadowalająca, a wiele z nich działa na granicy opłacalności, właściciele zakładów uzdrowiskowych upatrują szansę w rozwoju komercyjnych funkcji turystycznych i wypoczynkowych.
Za rozszerzeniem oferty turystyki zdrowotnej w relacji do lecznictwa uzdrowiskowego może
przemawiać również fakt, że współczesna turystyka zdrowotna jest adresowana do ludzi
w każdym wieku, a nie tylko do osób starszych i przewlekle chorych.
29
30
I. Ponikowska, Lecznictwo uzdrowiskowe, poradnik dla chorych, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1996, s. 17–21.
I. Łęcka, Nowe trendy w turystyce zdrowotnej, Prace i studia geograficzne, Warszawa 2003, s. 173–190.
– 223 –
Biorąc pod uwagę wymogi kadrowe, ideałem byłoby, gdyby każdy rodzaj placówek
lecznictwa uzdrowiskowego zatrudniał wykwalifikowanych edukatorów zdrowotnych, tak
jak ma to miejsce chociażby w amerykańskim systemie opieki zdrowotnej. Niestety, w Polsce rola edukacji zdrowotnej jest marginalizowana w stosunku do dominującej medycyny
naprawczej, a wprowadzanie elementów szkoleń dla pacjentów leży w gestii lekarzy i personelu średniego, którzy w obliczu szeregu innych obowiązków nie są w stanie prowadzić
programów edukacji zdrowotnej w formie kompleksowego szkolenia pacjentów.
W 2010 r. w przychodniach szpitali uzdrowiskowych udzielono 2,2 tys. porad dotyczących edukacji zdrowotnej, w tym 67,6% kobietom, a dzieciom i młodzieży w wieku
poniżej 18 lat – 9,8%. Tego typu porady stanowiły 27,5% wszystkich świadczeń skierowanych do kobiet i 14,5% do dzieci.
3. Profilaktyka chorób jako zadanie lecznictwa uzdrowiskowego
Pojęcie profilaktyki obejmuje szereg działań mających na celu przede wszystkim zapobieganie chorobom, ale również przeciwdziałanie inwalidztwu i innym powikłaniom
(następstwom) choroby oraz zgonom31. Punktem odniesienia dla działań z tego zakresu jest
zawsze choroba, jako że profilaktyka koncentruje się na pojęciu niedoboru lub zaburzeń
zdrowia, a nie na jego wzmacnianiu i kształtowaniu, które to procesy są ściśle przypisane
do promocji zdrowia. Jednocześnie należy pamiętać, że profilaktyka chorób jest obecnie
traktowana jako jedna z elementarnych składowych promocji zdrowia, bez której niemożliwa byłaby poprawa zdrowotności całego społeczeństwa lub poszczególnych grup ryzyka
zdrowotnego.
Profilaktyka chorób jako złożony proces mieści w sobie trzy zasadnicze poziomy oddziaływania: profilaktykę pierwszorzędową (pierwotną), drugo- i trzeciorzędową32. Głównym celem profilaktyki pierwotnej jest zapobieganie wystąpieniu schorzenia poprzez ograniczenie lub całkowite wykluczenie czynników ryzyka. Zapobieganie chorobie może być
realizowane poprzez narzędzia swoiste, takie jak na przykład szczepienia ochronne nakierowane przeciwko poznanym i określonym patogenom, fortyfikacja produktów żywieniowych określonymi substancjami w celu uniknięcia konkretnych patologii (np. wzbogacanie
mąki kwasem foliowym w celu m.in. zapobiegania wadom cewy nerwowej u dzieci). Tym
samym są to działania najwcześniejsze mające na celu uprzedzenie ewentualnego pojawienia się danej choroby. Równie ważne są oddziaływania o charakterze nieswoistym, w tej
puli skupiają się wszelkie działania o charakterze higieniczno-sanitarnym, eliminowanie
zagrożeń środowiskowych, prowadzenie zdrowego stylu życia. W praktyce oznacza to,
31
32
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2007, s. 127–128.
Podział wg Caplana.
– 224 –
że działania nieswoiste profilaktyki pierwszorzędowej są najbardziej zbliżone do zadań
typowych dla promocji zdrowia.
W odniesieniu do lecznictwa uzdrowiskowego profilaktyka pierwszorzędowa jest realizowana na poziomie sanatoriów, przychodni uzdrowiskowych, w mniejszym stopniu szpitali. Szczególnie ważne wydaje się wdrażanie tego typu działań w odniesieniu do populacji
dzieci na poziomie prewentoriów dziecięcych. Dzieci i młodzież w wieku poniżej 18 lat to
istotna grupa pacjentów uzdrowiskowych, w 2010 r. stanowiły 10,8% kuracjuszy przebywających w szpitalach uzdrowiskowych, tworząc grupę liczącą 15,4 tys. osób33.
Profilaktyka wtórna ukierunkowana jest na wykrycie choroby w jak najwcześniejszym
stadium przy użyciu badań populacyjnych o charakterze testów przesiewowych. Wczesna
interwencja daje większe możliwości wyleczenia lub zapobiegnięcia jej rozwojowi, a także
zmniejsza prawdopodobieństwo powikłań i innych następstw choroby. Jako przykład posłużyć może prawdopodobieństwo wyleczenia z powodu nowotworu piersi u kobiet, gdzie
w przypadku wykrycia choroby w pierwszym stadium wynosi ono 95%, a w czwartym stadium zmniejsza się do zaledwie 5%. Wśród badań o charakterze prewencyjnym możemy
wyróżnić testy przesiewowe i badania lekarskie dzieci realizowane głównie pod postacią
bilansów zdrowia oraz badania lekarskie grup zawodowych, a także pozostałe badania profilaktyczne dorosłych prowadzone rutynowo pod postacią badań kontrolnych przez specjalistów medycyny pracy oraz w formie profilaktycznych programów zdrowotnych będących
obecnie jednym ze świadczeń gwarantowanych ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych34.
Należy zaznaczyć, że placówki lecznictwa uzdrowiskowego nie są miejscem realizacji zadań profilaktyki wtórnej. Niemniej może się zdarzyć wykrycie schorzenia w ramach
innych badań lekarskich lub na poziomie wywiadu lekarskiego w formie tzw. skryningu
przy okazji.
Profilaktyka trzeciorzędowa, zwana również profilaktyką trzeciej fazy lub trzeciego
stopnia, opiera się na pogłębionej diagnostyce, leczeniu i rehabilitacji. Zatem jej celem
obok zmniejszenia ryzyka zgonu jest przede wszystkim, w kontekście chorób przewlekłych,
poprawa jakości życia poprzez zniwelowanie stopnia inwalidztwa, zapobieganie powikłaniom i nawrotom choroby, ograniczenie niepełnosprawności, tym samym podstawowym
narzędziem profilaktyki trzeciorzędowej jest rehabilitacja.
Rehabilitacja stanowi niewątpliwie jeden z priorytetów lecznictwa uzdrowiskowego
na każdym poziomie referencyjności od szpitali uzdrowiskowych po usługi ambulatoryjne. Wczesna rehabilitacja uzdrowiskowa, zwana inaczej wczesną balneorehabilitacją
33
34
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce…, op.cit., s. 53
Ustawa z 25 września 2009 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych (Dz.U. 2009, nr 178, poz. 1374).
– 225 –
stacjonarną, została wyłoniona jako odpowiedź na potrzebę rehabilitacji po zabiegach operacyjnych lub po leczeniu szpitalnym chorób o ostrym przebiegu, po których to zabiegach
pacjenci są kierowani bezpośrednio do szpitali uzdrowiskowych w związku z likwidacją
części łóżek szpitalnych35. Ta forma terapii pozwala na skrócenie pobytu pacjenta w szpitalu,
a tym samym zmniejszenie ogólnego kosztu leczenia. Nie bez znaczenia jest też osadzenie
chorego w korzystnych warunkach somatopsychicznych i z dostępem do specyficznych dla
tego typu lecznictwa terapii (balneoterapii, klimatoterapii czy fizykoterapii).
Profilaktyka zdrowotna w świetle dokumentów WHO została uznana za przyszłość
lecznictwa w cywilizowanym świecie, co wiąże się z zagrożeniami człowieka XXI wieku
chorobami przewlekłymi, gdzie na każdym etapie naturalnej historii choroby możliwe są
działania zapobiegawcze na wszystkich poziomach profilaktyki. Na etapie oddziaływania
czynników ryzyka będą to zadania z zakresu profilaktyki podstawowej (pierwszorzędowej).
W fazie subklinicznej (bezobjawowej) możliwe jest wczesne wykrycie dysfunkcji (profilaktyka wtórna) przy użyciu testów przesiewowych. Wreszcie w fazie klinicznej choroby
obok pogłębionej diagnostyki i leczenia mamy do czynienia z narzędziami profilaktyki
trzeciorzędowej. Naturalną konsekwencją procesu chorobowego jest zgon lub wyzdrowienie, gdzie w przypadku choroby przewlekłej, mimo ustąpienia objawów, borykamy się nadal z następstwami przebytego schorzenia pod postacią inwalidztwa lub innych powikłań
i możliwością nawrotów patologii. Wobec powyższego oczywiste jest, że – i na tym etapie
możliwe i konieczne – są oddziaływania zapobiegawcze mieszczące się w zakresie profilaktyki trzeciorzędowej.
W dziedzinie profilaktyki zdrowotnej leczenie uzdrowiskowe pełni przede wszystkim
zadania wynikające właśnie z profilaktyki trzeciorzędowej. Należy dodać, że wszystkie
świadczenia odbywają się w warunkach szczególnie cennych dla procesów psychicznych
i odnowy somatycznej, w oderwaniu od stresów codziennego życia, w atmosferze relaksu
i odpowiednich warunków klimatycznych.
4. Podsumowanie
Edukacja zdrowotna w uzdrowisku jest podstawowym narzędziem promocji zdrowia
umożliwiającym wprowadzenie trwałej zmiany stylu życia kuracjuszy. Poza wszystkimi
przytoczonymi powyżej argumentami wskazującymi na zasadność wprowadzenia skoordynowanego systemu edukacji zdrowotnej pacjenta w uzdrowisku, szkolenia opartego
o zasadę ciągłości i kompleksowości, dodatkowym atutem tego działania są niskie koszty
przy stosunkowo wysokiej skuteczności.
35
I. Ponikowska, Kompendium balneologii. Kierunki i wskazania do leczenia uzdrowiskowego, Wyd. Adam Marszałek,
Toruń 2010, s. 29–33.
– 226 –
Jest to też miejsce gromadzące pacjentów generujących najwyższe potrzeby zdrowotne:
osoby starsze i niepełnosprawne, kobiety i dzieci, co należy uwzględnić przy planowaniu
i opracowywaniu programów edukacji zdrowotnej realizowanej w uzdrowiskach.
Dlatego też wykorzystanie edukacji zdrowotnej w uzdrowisku może być ważnym
działaniem celowym realizacji polityki zdrowotnej państwa jako narzędzie ograniczenia
ryzyka zachorowań.
Jako że profilaktyka może być realizowana najpełniej właśnie w uzdrowiskach, należy
spodziewać się, że w najbliższej przyszłości zmieni ona zarówno postać produktu lecznictwa uzdrowiskowego, jak i turystyki uzdrowiskowej36, a przez to stanie się kluczowym
elementem łączącym turystykę i lecznictwo uzdrowiskowe37.
Literatura
Białk-Wolf A., Zdrowotna funkcja współczesnej turystyki, [w:] Turystyka zdrowotna, M. Boruszczak (red.),
WSTiH, Gdańsk 2010, s. 29.
Borek-Wojciechowska R., Kłokow S., Dostępność świadczeń opieki zdrowotnej jako jeden z aspektów
jakości opieki, „Zdrowie Publiczne” 2007, 117(3), s. 381–385.
Braczkowski R., Opieka nad przewlekle chorym w kontekście starzejącego się społeczeństwa, [w:] Zdrowie Publiczne – wybrane zagadnienia, J. Woźniak-Holecka (red.), s. 65–67.
Czupryna A., Poździoch S., Ryś A., Włodarczyk C., Zdrowie publiczne, Vesalius, Kraków 2001, s. 249–266.
Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1997, s. 213–214.
Gutenbrunner C., Neumann V., Lemoine F., Delarque A., Describing and developing the field of
competence in Physical and Rehabilitation Medicine (PRM) in Europe – preface to a series of
papers published by the Professional Practice Committee of the PRM section of the Union of
European Medical Specialists (UEMS), Editorial, „Annals of Physical and Rehabilitation Medicine” 53 (2010), s. 593–597.
Kalmus P., Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum
Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Kraków 1998, s. 76.
Ksykiewicz-Dorota A., Współczesne koncepcje opieki zdrowotnej a opieka pielęgniarska, [w:] Doskonalenie organizacji opieki pielęgniarskiej w lecznictwie stacjonarnym, A. Ksykiewicz-Dorota,
P. Rusecki (red.), Akademia Medyczna w Lublinie, Kraków, Lublin 1996, s. 27.
Lalonde M., A new perspective on the health of Canadiens, A working document Government of Canada, Ottawa 1974.
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2011.
Łęcka I., Nowe trendy w turystyce zdrowotnej, Prace i studia geograficzne, Warszawa 2003, s. 173–190.
Madeyski A., Standardy uzdrowiskowe a promocja, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Wyd. Centrum
Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej
i Turystyki, Kraków 1998, s. 54.
Narodowy Fundusz Zdrowia, Łączne Sprawozdanie Finansowe Narodowego Funduszy Zdrowia z siedzibą w Warszawie za okres od 1.01–31.12.2010 r., Warszawa 2011, http://www.nfz.gov.pl/
new/art/4502/sprawozdanie_2_2010.pdf (data dostępu: 2.01.2012).
36
37
A. Madeyski, Standardy uzdrowiskowe a promocja, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji
Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Kraków 1998, s. 54.
I. Ponikowska, Podstawy kliniczne balneologii i medycyny fizykalnej, „Służba Zdrowia”, nr 63–66/2001, s. 4.
– 227 –
Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 r., Główny Urząd Statystyczny,
Departament Badań Demograficznych.
Ponikowska I., Kompendium balneologii. Kierunki i wskazania do leczenia uzdrowiskowego, wyd. Adam
Marszałek, Toruń 2010, s. 29–33.
Ponikowska I., Lecznictwo uzdrowiskowe, poradnik dla chorych, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1996, s. 17–21.
Ponikowska I., Styś A., Iwankiewicz-Rak B., Typowanie głównych parametrów jakości w lecznictwie
uzdrowiskowym, Monografia, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
Ponikowska I., Podstawy kliniczne balneologii i medycyny fizykalnej, [w:] „Służba Zdrowia”, nr 63–66/2001,
s. 4.
Prognoza ludności Polski na lata 2008–2035, notatka informacyjna, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych, Materiał na konferencję prasową 24 sierpnia 2010 r.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 15 listopada 2007 r., (Dz.U. 2007, nr. 230,
poz. 1694).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 7 lipca 2011 r. w sprawie kierowania na leczenie uzdrowiskowe albo
rehabilitację uzdrowiskową (Dz.U. 2011, nr 142, poz. 835).
Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A., Medycyna fizykalna, Wyd. II, PZWL, Warszawa 2000.
Szromek A. R., Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego. Transformacja działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków
2011, s. 109–116.
Ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. 1991, nr 91, poz. 408).
Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. 1997, nr 28, poz. 153 z późn. zm.).
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. 2005, nr 167, poz. 1399).
Ustawa z 25 września 2009 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych (Dz.U. 2009, nr 178, poz. 1374).
Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2007, s. 127–128.
Woźniak-Holecka J., Promocja zdrowia jako jeden z pryncypiów medycyny rodzinnej, [w:] Funkcjonowanie sektora podstawowej opieki zdrowotnej w oparciu o praktykę lekarza rodzinnego
na tle reform systemu zdrowotnego w Polsce, J. Kobza, J. Woźniak-Holecka, M. Geremek,
M. Syrkiewicz-Świtała, T. Holecki, Śląsk, Katowice 2010, s. 66–78.
– 228 –
Edyta Letka-Paralusz
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie
Marta Kubasiak, Małgorzata Szewczuk
EDUKACJA ZDROWOTNA W UZDROWISKU
LĄDEK-ZDRÓJ. OPINIA KURACJUSZY NA TEMAT
EDUKACJI ZDROWOTNEJ PROWADZONEJ PRZEZ
PIELĘGNIARKI UZDROWISKOWE
Streszczenie: Edukacja zdrowotna jest istotnym zadaniem lecznictwa uzdrowiskowego, a obowiązek podejmowania działań edukacyjnych jest uregulowany ustawowo. Prowadząc odpowiednią edukację zdrowotną w uzdrowisku, nie ogranicza się jego działalności wyłącznie do leczenia chorób, lecz dzięki niej
uzdrowisko może stać się kierunkowskazem w stronę zdrowego stylu życia. Celem pracy było poznanie
opinii kuracjuszy uzdrowiska Lądek-Zdrój na temat edukacji zdrowotnej prowadzonej przez pielęgniarki
uzdrowiskowe. Badanie kwestionariuszowe przeprowadzono w 2011 r. na próbie 212 osób – kuracjuszy
przebywających w Zakładzie Lecznictwa Uzdrowiskowego Lądek-Zdrój. W badaniu zastosowano metodę wywiadu bezpośredniego. Jako narzędzie pomiarowe wykorzystano kwestionariusz badawczy. Wyniki
przeprowadzonych badań wskazują, że informacje o celu, sposobie i korzyściach zleconych zabiegów od
pielęgniarki uzyskał tylko co drugi kuracjusz, 35,5% oceniło te informacje jako wystarczające i przekazywane w zrozumiały sposób. Ponad 70% ankietowanych stwierdziło, że podczas ich pobytu nie prowadzono
w ogóle zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej. Głównym kierunkiem prowadzonej w uzdrowisku edukacji
zdrowotnej były zagadnienia związane z aktywnością fizyczną, co ma szczególne znaczenie, ponieważ
ponad 60% kuracjuszy spośród badanej populacji podlegało terapii narządu ruchu. W oparciu o zebrane
i przeanalizowane wyniki badania stwierdzono, że edukacja zdrowotna była realizowana w uzdrowisku
w niewielkim stopniu – jedynie wśród 30% kuracjuszy.
Słowa kluczowe: edukacja zdrowotna, uzdrowisko, pielęgniarka, opinia.
HEALTH EDUCATION IN HEALTH RESORT IN LĄDEK-ZDRÓJ. PATIENTS’ OPINIONS
ABOUT HEALTH EDUCATION CONDUCTED BY HEALTH RESORT NURSES
Abstract: Health education is an important task of Health Resort and its obligation to conduct the educational
actions is regulated by law. The properly conducted health education does not limit its activities solely to
the treatment of diseases, also provides guidelines for healthy lifestyle. The aim of this paper is to present
patients’ opinions about health education conducted by health resort nurses. The study took place in 2006
among 212 patients of Health Resort in Lądek-Zdrój. Patients were interviewed using a questionnaire. According to the research only the half of surveyed patients were provided by the nurse with the information
on the method, the purpose and the advantages of the physiotheraphy; 35,5% considered this information
as sufficient and understandable. Unfortunately, over 70% of respondents stated that during their staying at
the Health Resort there were no classes on the health education available. The main direction of the health
education conducted in Health Resort were the topics related to physical activity. This is of particular importance, since over 60% of the patients’ therapy concerned the musculoskeletal system. The results show
that the health education in the Health Resort was conducted only among 30% of patients.
Keywords: health education, health resort, nurse, opinion.
– 229 –
Edyta Letka-Paralusz, Marta Kubasiak, Małgorzata Szewczuk – Edukacja zdrowotna w uzdrowisku Lądek...
1. Wstęp
Lecznictwo uzdrowiskowe jest nieodłączną częścią systemu ochrony zdrowia. W Polsce, według szacunków Narodowego Funduszu Zdrowia, z leczenia uzdrowiskowego korzysta około 350 tys. chorych rocznie. Liczba profili leczniczych posiadanych przez uzdrowiska zależna jest od naukowo udokumentowanych właściwości zasobów naturalnych
miejscowości oraz posiadanej bazy zabiegowej, gdyż uzdrowisko może posiadać więcej niż
jeden profil leczniczy1. W uzdrowisku Lądek-Zdrój prowadzona jest profilaktyka i leczenie
w zakresie takich schorzeń jak: choroby układu pokarmowego, krążenia, przemiany materii
i narządu ruchu. Do zadań uzdrowiska, zgodnie z ustawą o lecznictwie uzdrowiskowym,
uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych, należy: zagwarantowanie pacjentowi udzielania całodobowych świadczeń opieki zdrowotnej
w warunkach stacjonarnych, zapewnienie opieki lekarskiej i całodobowej opieki pielęgniarskiej, realizacja przewidzianych programem leczenia zabiegów przyrodoleczniczych.
Ponadto, ustawa ta zobowiązuje zakłady lecznictwa uzdrowiskowego do prowadzenia profilaktyki i edukacji zdrowotnej.
Edukacja zdrowotna to proces, który obejmuje oddziaływania wychowawcze i nauczanie skierowane na samego pacjenta oraz jego środowisko. Celem tego procesu jest
wpływanie na osobowość pacjenta poprzez kształtowanie jego zachowań zdrowotnych,
poczucia odpowiedzialności za zdrowie własne oraz otoczenia, przygotowanie do współpracy w procesie pielęgnowania i leczenia oraz samopielęgnowania i opieki innej niż
profesjonalna.
Edukacja zdrowotna jest istotnym zadaniem lecznictwa uzdrowiskowego, stanowi
bowiem szansę na zmniejszenie zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenie śmiertelności, jakie obserwuje się wśród ludzi stosunkowo młodych. Ważne jest, aby wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku byli zarówno leczeni,
jak i edukowani.
Obowiązek działań edukacyjnych wynika z ustaw o zawodzie lekarza oraz pielęgniarki i położnej2. W Polsce, w odróżnieniu od większości krajów europejskich, pielęgniarska edukacja zdrowotna pacjenta ma niedługą historię. W krajach Europy Zachodniej
i w Stanach Zjednoczonych tradycja edukowania pacjenta pod kątem zdrowia istnieje od
ponad 20–30 lat3.
1
2
3
A. R. Szromek, Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego, Proksenia, Kraków 2011,
s. 18–21.
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w różnych siedliskach, [w:] Edukacja zdrowotna, B. Woynarowska (red.),
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 254–261.
A. Krawański, Promocja zdrowia w uzdrowisku. Modne hasło czy konieczność?, „Balneologia Polska” 1997, s. 3–4,
39, 222.
– 230 –
Lecznictwo uzdrowiskowe jest szczególnie predysponowane do prowadzenia edukacji
zdrowotnej4. W uzdrowiskach pracuje dobrze przygotowana kadra medyczna z doświadczeniem w leczeniu chorób przewlekłych, co gwarantuje dostarczanie rzetelnej i aktualnej
wiedzy. Według M. Charzyńskiej-Guli (2002) działania pielęgniarki w zakresie edukacji
zdrowotnej to przede wszystkim doradztwo i poradnictwo zdrowotne. Doradzanie (w zdrowiu) jest to profesjonalne działanie mające na celu udzielanie pomocy pacjentom w dokonywaniu wyborów, przystosowaniu się i rozwiązywaniu problemów związanych z rozwojem, zachowaniem i utrzymaniem zdrowia. Poradnictwo zaś to działania towarzyszące
innym fachowym czynnościom wykonywanym przez pielęgniarkę, okazjonalne lub celowo
zorganizowane, o charakterze wspomagającym lub wskazującym na potrzebę modyfikacji zachowań, podejmowane „twarzą w twarz” w formie dialogu5. W edukacji zdrowotnej
ważna jest jakość przekazywanej informacji, ale również sposób i formy przekazywania
wiedzy. Konieczne jest, aby edukacja zdrowotna prowadzona była w sposób uporządkowany
i przemyślany. Należy dążyć do tego, aby w uzdrowiskach były opracowane i realizowane
programy edukacji pacjentów uwzględniające oczekiwania i budzące zainteresowanie kuracjuszy. Zdaniem A. Krawańskiego edukacja zdrowotna w sanatorium powinna uwzględnić
w modelu organizacyjnym obligatoryjne uczestnictwo każdego kuracjusza w warsztatach
pedagogicznych bądź specjalistycznych. Styl życia w uzdrowisku zbliżony jest do warunków domowych, co ułatwia pacjentom naukę i wdrożenie zasad prozdrowotnych. Pacjenci
przebywający w uzdrowisku mają również dużo wolnego czasu, który mogą wykorzystać
na rehabilitację, odpoczynek oraz na edukację6.
Prowadząc odpowiednią edukację zdrowotną w uzdrowisku, nie ogranicza się jego
działalności wyłącznie do leczenia chorób, lecz dzięki niej uzdrowisko może stać się kierunkowskazem w stronę zdrowego stylu życia. Prozdrowotny styl życia oznacza zatem,
że ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swojego zdrowia oraz eliminują zachowania zagrażające mu. Styl życia człowieka, w tym jego
zachowania zdrowotne, zmieniają się w okresie całego życia. Zmiany te są zależne od wielu różnorodnych czynników w tym: właściwości jednostki (wiek, płeć, cechy osobowości,
stan zdrowia, pełnione funkcje społeczne) oraz różnorodnych czynników środowiskowych.
Trzy główne grupy czynników wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych
wyróżnili L. W. Green i M. W. Kreuter (1991): czynniki predysponujące – wiedza, przekonania, wartości i postawy; czynniki umożliwiające – umiejętności ważne dla zdrowia,
przepisy prawne, priorytety i polityka zdrowotna na poziomie lokalnym/krajowym, dostępność i jakość opieki zdrowotnej; czynniki wzmacniające – normy obyczajowe – społeczna
4
5
6
U. Kwapisz, M. Głowacka, Samoocena zdrowia pacjentów w starszym wieku po leczeniu uzdrowiskowym w badaniach
SF-36, „Balneologia Polska” 2/2009, s. 140–147.
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w różnych siedliskach…, op.cit., s. 254–261.
A. Krawański, Promocja zdrowia w uzdrowisku…, op.cit., s. 3–4, 39, 222.
– 231 –
akceptacja lub jej brak w stosunku do danego zachowania w rodzinie/miejscu pracy, ze
strony pracowników służby zdrowia itd. Ta grupa czynników powiązana jest z warunkami,
w jakich żyje jednostka7.
2. Materiał i metody badawcze
Badanie kwestionariuszowe przeprowadzono w 2011 r. wśród kuracjuszy przebywających w Zakładzie Lecznictwa Uzdrowiskowego Lądek-Zdrój.
Badanie przeprowadzono na próbie 212 osób. W badaniu zastosowano metodę wywiadu bezpośredniego. Jako narzędzie pomiarowe wykorzystano kwestionariusz badawczy.
Pytania zawarte w ankiecie były ukierunkowane na dwa główne zagadnienia:
Część pierwsza: pytania podstawowe, tzw. metryczka (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, status społeczny, częstość korzystania z usług uzdrowisk, rodzaj stosowanej terapii),
pozwalające na stworzenie profilu pacjenta danego uzdrowiska.
Część druga: pytania dotyczące subiektywnej oceny na temat edukacji zdrowotnej
prowadzonej przez pielęgniarki uzdrowiskowe.
Wyniki badania zostały zgromadzone w komputerowej bazie danych, a następnie poddane analizie statystycznej z wykorzystaniem miar opisowych. W przypadku danych ilościowych posłużono się miarami klasycznymi i pozycyjnymi, natomiast dane o charakterze
jakościowym poddano analizie struktury.
3. Cel pracy
Celem pracy jest charakterystyka opinii kuracjuszy uzdrowiska Lądek-Zdrój na temat
edukacji zdrowotnej prowadzonej przez pielęgniarki uzdrowiskowe.
4. Wyniki przeprowadzonych badań
Badaniem kwestionariuszowym została objęta grupa 212 osób w wieku od 33 do
76 lat, korzystających z usług uzdrowiska Lądek-Zdrój. Kobiety stanowiły 54,2% badanych
(115 osób), a mężczyźni 45,8% (97 osób) badanej populacji.
Średni wiek badanych wynosił 54,7 ± 8,3
Najliczniejszą grupę wiekową stanowiły osoby w wieku 56–65 lat (90 osób, co stanowi 42,5% badanej populacji), drugą co do wielkości grupą respondentów – 33% (70 osób)
– były osoby w przedziale wiekowym 46–55 lat (rys. 1).
7
B. Woynarowska, Czynniki warunkujące zdrowie i dbałość o zdrowie, [w:] Edukacja zdrowotna, B. Woynarowska
(red.), PWN, Warszawa 2008, s. 44–75.
– 232 –
Rys. 1. Struktura wieku i płci kuracjuszy
Fig. 1. Distribution of patients by age and gender
Wśród ankietowanych dominowały osoby zamieszkujące miasto powyżej 50 tysięcy
mieszkańców (50%). Niewiele ponad 30% (64 osoby) wszystkich ankietowanych stanowili
mieszkańcy miast liczących do 50 tysięcy mieszkańców. Najmniej liczną grupę (niespełna
20%) stanowiły osoby zamieszkujące wieś (rys. 2).
Rys. 2. Struktura miejsca zamieszkania kuracjuszy
Fig. 2. Distribution of patients according to place of residence
Najliczniejszą grupę ze względu na rodzaj aktywności zawodowej stanowiły osoby
pracujące – 101 osób (48%). Drugą pod względem liczebności grupą zawodową byli emeryci i renciści – 42% (89 osób). Co dziesiąty ankietowany był osobą bezrobotną (22 osoby).
Żaden z badanych kuracjuszy nie posiadał statusu ucznia czy studenta.
– 233 –
Najczęściej z usług uzdrowiska korzystały osoby z wykształceniem wyższym oraz
średnim – odpowiednio 69 i 60 osób (co stanowi łącznie 61% badanej populacji). Odsetek osób korzystających z usług uzdrowisk maleje wśród osób najgorzej wykształconych.
Osoby z wykształceniem zawodowym stanowiły 24%, a z wykształceniem podstawowym
– tylko 15,5% badanej populacji.
Wraz z wejściem w życie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 18 października 2010 r.
w sprawie kierowania na leczenie uzdrowiskowe nastąpiły zmiany odnośnie do częstotliwości, z jaką można być kierowanym na leczenie uzdrowiskowe. Skierowanie takie można otrzymać raz na 18 miesięcy, a nie jak dotąd – raz na 12 miesięcy. Ograniczenia takie
są uzasadnione, ponieważ jak pokazują przeprowadzone wyniki badań, z dobrodziejstw
uzdrowisk kuracjusze często korzystają regularnie (rys. 3).
Rys. 3. Częstość korzystania z uzdrowiska
Fig. 3. Frequency of use of the health resort
Struktura odpowiedzi na zadane pytanie dotyczące głównej terapii, jakiej podlegają badani, wskazuje na przewagę chorych leczonych w kierunku narządu ruchu – 67,5% (rys. 4).
Rys. 4. Struktura terapii, z jakiej korzystają kuracjusze
Fig. 4. Types of therapy used by patients
– 234 –
Na leczenie uzdrowiskowe pacjenci kierowani są przez Narodowy Fundusz Zdrowia
przez cały rok, najczęściej na okres 21 dni. Po kilkunastu dniach trwania turnusu, za pomocą
pytań zawartych w kwestionariuszu, sprawdzono poziom wiedzy kuracjuszy na temat edukacji zdrowotnej. Tylko niewiele ponad 50% (108 osób) badanych wskazało prawidłową
odpowiedź. Prawie 20% ankietowanych nie wiedziało w ogóle, czym jest edukacja zdrowotna. Pozostali zdefiniowali edukację zdrowotną jako informowanie o zleconych zabiegach
oraz jako jednorazowe szkolenie na temat zachowań prozdrowotnych (rys. 5).
Rys. 5. Znajomość definicji edukacji zdrowotnej przez kuracjuszy
Fig. 5. Knowledge of the health education definition
Przy użyciu kwestionariusza ankiety zapytano kuracjuszy, czy zostali poinformowani
przez pielęgniarkę uzdrowiskową o celu, sposobie i korzyściach zleconych zabiegów. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że te informacje od pielęgniarki uzyskał tylko co
drugi kuracjusz – 49,5% osób (rys. 6).
Rys. 6. Odsetek osób, które uzyskały informację o celu, sposobie i korzyściach zleconych zabiegów
Fig. 6. The proportion of patients who were informed about the aims, method and benefits of procedures
– 235 –
Dodatkowo poproszono ankietowych o scharakteryzowanie jakości uzyskanych informacji. Prawie 40% kuracjuszy uznało uzyskane informacje za wystarczające i przekazywane w zrozumiały sposób. Tylko 3% ankietowanych oceniło je jako niewystarczające
i niezrozumiałe.
Pod koniec trwania turnusu zapytano kuracjuszy o to, czy podczas ich pobytu w uzdrowisku były prowadzone zajęcia z zakresu edukacji zdrowotnej.
Ponad 70% (152 osoby) ankietowanych stwierdziło, że podczas ich pobytu nie prowadzono w ogóle takich zajęć. Tylko 17% (36 osób) kuracjuszy potwierdziło, że uczestniczyło
w zajęciach z zakresu edukacji zdrowotnej. Spośród nich prawie 42% (15 osób) uzyskało informacje o odbywających się zajęciach z edukacji zdrowotnej od pielęgniarki, 5,6%
(10 osób) z plakatów, ulotek, 25% (9 osób) od lekarza czy fizykoterapeuty, a 5,6% (2 osoby)
o prowadzonych zajęciach edukacyjnych dowiedziało się od innych kuracjuszy (rys. 7).
Rys. 7. Źródło informacji o edukacji zdrowotnej
Fig. 7. Source of information about health education
Rys. 8. Osoba prowadząca zajęcia z edukacji zdrowotnej w uzdrowisku
Fig. 8. Person who conducts health education classes in health resort
– 236 –
Zajęcia z zakresu edukacji zdrowotnej w uzdrowisku w Lądku-Zdroju prowadzone
były głownie przez pielęgniarkę i lekarza; 16 osób (44,4%) wskazuje, że osobą prowadzącą
edukację zdrowotną w uzdrowisku był lekarz, kolejne 16 osób potwierdza, że osobą edukującą ich w zakresie zdrowia była pielęgniarka (rys. 8).
Edukacja zdrowotna prowadzona była najczęściej w postaci indywidualnych rozmów
z kuracjuszem (potwierdza to około 45% badanych) oraz prelekcji ogólnej (na co wskazuje prawie 40% badanych). U ponad 16% kuracjuszy rozmowy indywidualne uzupełnione
były o przekazane dodatkowo materiały edukacyjne. Natomiast spośród osób uczestniczących w prelekcji ogólnej tylko 5,5% otrzymało ulotki i inne materiały. Inną formą zajęć
edukacyjnych prowadzonych w uzdrowisku były pogadanki w grupach – 11,1%. Ponadto,
niektórzy kuracjusze wiedzę z zakresu edukacji zdrowotnej uzyskali tylko z materiałów
edukacyjnych (tab. 1).
Tabela 1. Forma prowadzonych zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej w uzdrowisku
– pytanie wielokrotnego wyboru (36 osób – 100%)
Forma prowadzonych zajęć z edukacji zdrowotnej
%
pogadanka w grupach
11,1
rozmowy indywidualne z kuracjuszem
44,4
prelekcja ogólna
38,8
ćwiczenia warsztatowe
materiały edukacyjne typu ulotki, prospekty
0
27,7
W większości przypadków prowadzona w uzdrowisku edukacja ograniczyła się do
jednorazowego szkolenia. Z takiej formy edukacji skorzystało ponad 60% kuracjuszy. Tylko co piąty badany uczestniczył w warsztatach, w których przekazanie wiedzy z dziedziny
przedmiotu rozłożone było na kilka zajęć (rys. 9).
Rys. 9. Częstotliwość zajęć z edukacji zdrowotnej
Fig. 9. The frequency of health education classes
– 237 –
W ramach edukacji zdrowotnej omawiane były najczęściej kwestie: aktywność fizyczna – 61,1%, uzależniania, nałogi i używki – 30,6%, sposoby radzenia sobie ze stresem
– 30,6%, zdrowe odżywianie – 27,8%. Natomiast tylko niewiele ponad 11% kuracjuszy
miało okazję uczestniczyć w zajęciach edukacyjnych kompleksowo omawiających wszystkie powyższe zagadnienia.
Przeważająca większość ankietowanych (86%) uważa, że edukacja zdrowotna powinna być prowadzona w uzdrowisku w ramach terapii zdrowotnej. Jedynie co 10 kuracjusz
uznaje ją za zbyteczny element lecznictwa uzdrowiskowego (tab. 2).
Tabela 2. Subiektywna ocena na temat konieczności prowadzenia edukacji zdrowotnej w uzdrowisku
Subiektywna ocena na temat konieczności prowadzenia edukacji zdrowotnej w uzdrowisku
N
%
Tak
182
85,8
Nie
25
11,8
Nie mam zdania
Suma
5
2,4
212
100
Jedynie niecałe 10% kuracjuszy zostało poinformowanych przez pielęgniarkę o liście
zabiegów, które mogliby wykonać w środowisku domowym. Pozostała część kuracjuszy
nie została zapoznana z listą zabiegów możliwych do wykonywania w domu w celu poprawy zdrowia (tab. 3).
Tabela 3. Informacje o zabiegach wykonywanych w środowisku domowym
Informacje o zbiegach wykonywanych w środowisku domowym
N
%
Tak
20
9,4
Nie
184
86,8
Brak odpowiedzi
Suma
8
3,8
212
100
Osoby, które skorzystały w uzdrowisku z edukacji zdrowotnej, oceniły ją w skali
4-stopniowej w większości dobrze (rys. 10).
Ponad 60% kuracjuszy uczestniczących w zajęciach edukacyjnych twierdzi, że wiedza,
jaką uzyskali w trakcie trwania zajęć, przyczyniła się do całkowitej bądź częściowej zmiany dotychczasowego stylu życia głównie poprzez zwiększenie swojej aktywności fizycznej
oraz zracjonalizowanie sposobu odżywiania się (rys. 11).
– 238 –
Rys. 10. Subiektywna ocena kuracjuszy dotycząca jakości prowadzonej edukacji zdrowotnej
Fig. 10. Patients’ subjective assessment on the quality of the health education
Rys. 11. Zakres zmian dotychczasowego stylu życia kuracjuszy pod wpływem prowadzonej w uzdrowisku edukacji
zdrowotnej
Fig. 11. Changes in patients’ lifestyle after health education conducted in health resort
5. Dyskusja
Edukacja zdrowotna prowadzona w uzdrowiskach jest bardzo dobrą ofertą usług medycznych. Stanowi ona jedną z form opieki nad kuracjuszem8. Działania w jej obrębie mogą
być realizowane przez cały personel medyczny i terapeutyczny – lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, dietetycy czy psycholodzy zobligowani są do podejmowania działań edukacyjnych. Przekazywanie treści edukacyjnych przez pielęgniarkę ma za zadanie przygotowanie
8
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 9–61.
– 239 –
podopiecznego do współpracy w procesie pielęgnowania, leczenia i rehabilitacji oraz do
świadczenia opieki nieprofesjonalnej, a także ma na celu przygotowanie do samopielęgnowania i samoopieki9. W procesie edukacji pacjenta pielęgniarka realizuje zazwyczaj
czynności wchodzące w zakres funkcji wychowawczej, jak również funkcji profilaktycznej
czy promocji zdrowia. Na funkcję wychowawczą, zwaną także edukacyjną czy społeczno-wychowawczą, składają się zadania związane z zamierzonym wpływem na osobowość
pacjenta, przez kształtowanie prawidłowych, pożądanych zachowań zdrowotnych, poczucia
odpowiedzialności za własne zdrowie oraz najbliższych, a także przygotowanie do współpracy w procesie pielęgnowania i samoopieki. Wszystkie zadania składające się na proces
edukacji pacjenta powinny być zaplanowane, a praca z pacjentem powinna obejmować takie
etapy jak: rozpoznanie, planowanie, realizacja i ocena uzyskanych rezulatów10.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że w opinii kuracjuszy rola pielęgniarki
w zakresie edukacji zdrowotnej ograniczała się jedynie do informowania ich o wykonywanych zabiegach. Co drugi badany był przez pielęgniarkę informowany o celu, sposobie i korzyściach zalecanych zabiegów. Podobne wyniki uzyskali T. Wołowski, W. Piątek
i M. Nowalińska w badaniu dotyczącym opinii kuracjuszy na temat edukacji zdrowotnej
prowadzonej w sanatorium Tęcza w Ustce, wykazując, że niespełna połowa respondentów uzyskała od pielęgniarki informacje na temat celowości i zalet wykonywanych zabiegów balneofizjoterapeutycznych11. Natomiast J. Krawczyk w badaniu Opinia kuracjusza
– kryterium wymierne przeprowadzonym w Zespole Uzdrowisk Kłodzkich zwraca uwagę,
że aż 88% respondentów znało sposób i cel wykonywanych zabiegów dzięki informacjom
uzyskanym od pielęgniarki uzdrowiskowej12.
Ogromne znaczenie w edukacji zdrowotnej ma konstrukcja komunikatu przekazywanego przez personel medyczny. Informacja skierowana do pacjenta powinna być jasna,
zwięzła i niezbyt skomplikowana13.
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że w uzdrowisku Lądek-Zdrój
informacje z zakresu zleconych zabiegów balneofizjoterapeutycznych uzyskane od pielęgniarki były dla kuracjuszy zrozumiałe i wystarczające.
Edukacja zdrowotna jest zasadniczym sposobem zmniejszania lęku i niepokoju.
Zakłady opieki zdrowotnej nie powinny koncentrować się jedynie na udzielaniu świadczeń medycznych. Należy dążyć do tego, aby w procesie świadczeń leczniczych, profilaktycznych, rehabilitacyjnych czy pielęgnacyjnych wprowadzać różne formy edukacji,
9
10
11
12
13
W. Ciechanewicz, Wykorzystanie wiedzy pedagogicznej w opiece nad zdrowiem, [w:] Pedagogika, W. Ciechanewicz
(red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 198–245.
G. Szymańska-Pomorska, Praca edukacyjna pielęgniarek w opinii pacjentów, Annales UMCS, Lublin 2005, s. 181–184.
T. Wołowski, W. Piątek, M. Nowalińska, Patients’ opinions about health education conducted by health resort nurses,
Annales Academiae Medicae Gedanensis 2010, s. 40, 117–125.
J. Krawczyk, Opinia kuracjusza – kryterium wymierne, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, 2004, s. 7–8.
G. D. Bishop, Promowanie zdrowia. Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2000, s. 133–139.
– 240 –
np. pogadanki, instruowanie, pokazy, wyjaśnianie. W taki zintegrowany sposób personel
medyczny jest w stanie udzielać kompleksową i profesjonalną pomoc pacjentom zdrowym
i chorym, pobudzając i wywołując w nich pożądane zmiany w zachowaniu14.
Ponad 70% kuracjuszy twierdzi, że podczas ich pobytu w uzdrowisku nie odbyły się
zajęcia z zakresu edukacji zdrowotnej. W badaniach przeprowadzonych przez J. Czerwińską
45% ankietowanych stwierdziło, że w czasie ich pobytu w uzdrowisku nie była prowadzona edukacja zdrowotna15.
Pracownicy medyczni wszystkich specjalizacji zależnie od swojego doświadczenia
i posiadanej wiedzy przekazują pacjentom informacje, kształtują umiejętności i nawyki16.
Jednak to lekarze są powszechnie traktowani jako najbardziej kompetentne źródło informacji o zdrowiu i chorobach ze względu na duży prestiż społeczny. W trakcie konsultacji
medycznych z pacjentem lekarz ma możliwość dostosowania edukacji do indywidualnych
potrzeb pacjenta17.
Spośród respondentów deklarujących, że w uzdrowisku była prowadzona edukacja
zdrowotna, 44% wskazuje zarówno lekarza, jak i pielęgniarkę jako osobę prowadzącą
edukację zdrowotną w uzdrowisku. Uzyskane wyniki pokazują, iż to pielęgniarki i lekarze
z uwagi na częsty kontakt z kuracjuszem mają optymalną sposobność do udzielania im informacji i rad.
Najczęstszą formą edukacji jest przekazywanie informacji przy okazji udzielanej porady. Jednak edukacja zdrowotna nie powinna ograniczać się wyłącznie do udzielania informacji i wskazówek18.
W tradycyjnej oświacie zdrowotnej wykorzystywano przede wszystkim metody podające (tzw. żywe słowo), których głównym celem było przekazywanie uczącym się informacji
w formie werbalnej (wykład, prelekcja, pogadanka, odczyt) lub na piśmie (ulotka, broszura,
plakat, wywieszka, gazetka ścienna.) Istnieje wiele dowodów o niewielkiej skuteczności tych
metod. Szczególnie mało przydatne jest tzw. bierne informowanie, np. przez rozwieszenie
plansz, które nie ma wpływu ani na zwiększenie zasobów wiedzy, ani na zmianę przekonań
ludzi. Cechą współczesnej edukacji zdrowotnej jest dominacja metod aktywizujących19.
W opinii respondentów korzystający z uzdrowiska w Ustce najwartościowszą i najbardziej
zrozumiałą formą edukacji zdrowotnej są wykłady, prelekcja, pogadanki z późniejszą dyskusją. Podobne opinie przedstawili respondenci w badaniu J. Czerwińskiej, wskazując,
14
15
16
17
18
19
J. Girzelska, A. Kościołek, V. Mianowana i wsp., Funkcja edukacyjna pielęgniarki wobec pacjentów przebywających
na oddziale chirurgicznym, „Problemy Pielęgniarstwa” 2010, 18(4), s. 420–428.
J. Czerwińska, Promujemy zdrowie w uzdrowisku, „Magazyn Pielęgniarki i Położnej” 2002, s. 7–8, 25.
J. Girzelska, A. Kościołek, V. Mianowana i wsp., Funkcja edukacyjna…, op.cit., s. 420–428.
L. Rębała, Edukacyjne zagadnienia współczesnego lekarza, „Problemy Medycyny Społecznej” 1997, s. 546–549.
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w różnych siedliskach, [w:] Edukacja zdrowotna, B. Woyjnarowska (red.),
PWN, Warszawa 2008, s. 254–261.
M. Mikołajczyk, O nieskuteczności biernego informowania czyli grochem o ścianę, „Psychologia Wychowawcza”,
nr 5, 1995, s. 402–417.
– 241 –
że najskuteczniejszą metodą edukacji zdrowotnej są prelekcje, pokazy, prezentacje oraz spotkania grupowe20. Z autorskiego badania wynika, że edukacja zdrowotna prowadzona była
najczęściej w postaci indywidualnych rozmówz kuracjuszem (45%) oraz prelekcji ogólnej
(40%). Inną formą zajęć edukacyjnych prowadzonych w uzdrowisku było rozpowszechnienie wśród kuracjuszy materiałów edukacyjnych (27%) oraz pogadanki w grupach – 11%.
W skład uzdrowiskowego programu profilaktycznego powinny wchodzić następujące elementy: dieta, aktywność fizyczna, zabiegi balneofizykalne, edukacja zdrowotna
i psychoedukacja oraz niektóre elementy rekreacji21. Głównym kierunkiem prowadzonej
w uzdrowisku Lądek-Zdrój edukacji były kwestie związane z aktywnością fizyczną, co ma
szczególne znaczenie, ponieważ ponad 60% kuracjuszy spośród badanej populacji podlegało terapii narządu ruchu.
Rezultaty przeprowadzonych badań wskazują, że ponad połowa badanych pacjentów nie została przygotowana przez pielęgniarki do samoopieki w domu, co pokrywa się
z wynikami uzyskanymi przez innych autorów. Rezultaty otrzymane przez Wyrzykowską
wykazały, że aż 52,6% z 78,8% ankietowanych pacjentów oceniło, że pielęgniarka nie przygotowała ich do samoopieki w domu. Podobne wyniki uzyskał T. Wołowski i wsp., gdyż
2/3 badanych przez niego respondentów nie uzyskało od pielęgniarki wskazówek dotyczących zabiegów, które mogą wykonywać w środowisku domowym. Niepoinstruowanie pacjenta co do czynności mogących wpłynąć korzystnie na stan jego zdrowia, a możliwych
do zrealizowania w środowisku domowym, jest równoznaczne z brakiem zaleceń do kontynuowania leczenia. Ponadto nieinformowanie kuracjusza przez wyspecjalizowaną kadrę
medyczną skutkuje tym, że zakres rehabilitacji chorego ogranicza się jedynie do korzystania z placówek medycznych, natomiast pomija możliwość samodzielnego zaangażowania
kuracjusza w wykonywanie czynności lub zabiegów w środowisku domowym22.
Oceniając jakość opieki medycznej w uzdrowisku, kuracjusze biorą także pod uwagę
działania z zakresu edukacji zdrowotnej.
W opinii respondentów deklarujących uczestnictwo w działaniach edukacyjnych
w uzdrowisku Lądek-Zdrój poziom edukacji zdrowotnej jest dobry. Zgodnie z badaniami
przeprowadzonymi przez Ponikowską i wsp. programy edukacyjne nie są dobrze przygotowane i często są niewłaściwie realizowane23.
Edukacja pacjentów z ich punktu widzenia jest pożądana. Większość ankietowanych
popiera zasadność jej prowadzenia i akceptuje jej istnienie w trakcie pobytu w uzdrowisku.
20
21
22
23
J. Czerwińska, Promujemy zdrowie w uzdrowisku…, op.cit.
I. Ponikowska, P. Adamczyk, J. Chojnowski, Profilaktyka i promocja uzdrowiskowa, http://www.czytelniamedyczna.pl/402,materialy-konferencyjne-polskiego-towarzystwa-balneologii-imedycyny-fizykalnej.html (data dostępu:
21.12.2011).
T. Wołowski, W. Piątek, M. Nowalińska, Patients’ opinions about health education conducted by health resort nurses,
„Annales Academiae Medicae Gedanensis” 2010, 40, 117–125.
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 31.
– 242 –
Edukacja zdrowotna nie powinna ograniczać się jednak do przeprowadzenia jednej czy
dwóch pogadanek. Powinno się ją prowadzić według odpowiedniego programu zawierającego elementy informacyjne i aktywizujące chorych. Poza prelekcjami niezbędne jest
prowadzenie ćwiczeń – warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji oraz przygotowanie
materiałów edukacyjnych. Program edukacyjny powinien obejmować tematykę dostosowaną do danej grupy chorób oraz o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji zdrowia. Jedną
z wad programów prowadzonych w uzdrowiskach, szkołach lub klinikach jest to, że skuteczna zmiana nawyków zdrowotnych ogranicza się często wyłącznie do danego kontekstu
i nie ulega generalizacji na inne obszary aktywności danej osoby24.
Warto podkreślić, iż poziom satysfakcji kuracjuszy z pobytu w uzdrowisku jest często
zaniżony poprzez niedostatecznie prowadzoną edukację lub jej całkowity brak. Aktywność
służby zdrowia w tym obszarze ukazuje nadal wiele uchybień. Podejście takie można tłumaczyć zbyt ograniczonym czasem przypadającym na kontakt z pacjentem, nieświadomością
swojej roli w procesie edukacji zdrowotnej lub brakiem dobrych wzorców, a także niedostatecznym przygotowaniem25.
Dobra edukacja informacyjna kierowana bezpośrednio do chorego powoduje wzrost
satysfakcji przy minimalnym wkładzie finansowym. Należy wyzwalać aktywność człowieka do zdobywania wiedzy o zdrowiu oraz kształtowania zachowań, które przejawiają się
prowadzeniem zdrowego stylu życia – umacniającego potencjał zdrowia, a także kształtowania systemu wartości i pozytywnych postaw wobec zdrowia26.
6. Wnioski
W oparciu o zebrane i przeanalizowane wyniki badania stwierdzono, że edukacja
zdrowotna była realizowana w niewielkim stopniu (jedynie wśród 30% kuracjuszy). Źródłem informacji o prowadzonych zajęciach jest pielęgniarka, która zachęca kuracjuszy do
uczestnictwa w zajęciach z zakresu edukacji zdrowotnej. Procesem kształtowania postaw/
nawyków dbałości o zdrowie własne i innych ludzi w uzdrowisku Lądek-Zdrój przeważnie zajmują się lekarze i pielęgniarki. Najczęściej wykorzystywaną formą zajęć z edukacji zdrowotnej jest prelekcja ogólna oraz indywidualna rozmowa lekarza z kuracjuszem.
Głównym kierunkiem edukacji zdrowotnej prowadzonej w uzdrowisku Lądek-Zdrój były
zagadnienia związane z aktywnością fizyczną, uzależnieniami, nałogami i używkami oraz
sposobami radzenia sobie ze stresem. Pacjenci, którzy uczestniczyli w zajęciach z edukacji
24
25
26
G. D. Bishop, Promowanie zdrowia, [w:] Psychologia zdrowia, G. D. Bishop (red.), Wydawnictwo Astrum, Wrocław
2000, s. 158.
H. Kirshner, Lekarz rodzinny a promocja zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna”, nr 12–13,
s. 7–21.
J. Girzelska, A. Kościołek, V. Mianowana i wsp., Funkcja edukacyjna pielęgniarki wobec pacjentów przebywających
na oddziale chirurgicznym, „Problemy Pielęgniarstwa” 2010, 18(4), s. 420–428.
– 243 –
zdrowotnej, ocenili jakość tych zajęć bardzo wysoko. Działania edukacyjne prowadzone
w uzdrowisku zmobilizowały większość kuracjuszy do całkowitej bądź częściowej zmiany
dotychczasowego stylu życia głównie poprzez zwiększenie swojej aktywności fizycznej
oraz zracjonalizowanie sposobu odżywiania się.
Literatura
Bishop G. D., Promowanie zdrowia. Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2000,
s. 133–139.
Ciechanewicz W., Wykorzystanie wiedzy pedagogicznej w opiece nad zdrowiem, [w:] Pedagogika, W. Ciechanewicz (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 198–245.
Czerwińska J., Promujemy zdrowie w uzdrowisku, „Magazyn Pielęgniarki i Położnej” 2002, s. 7–8, 25.
Girzelska J., Kościołek A., Mianowana V., Cuber T., Wąsik A., Funkcja edukacyjna pielęgniarki wobec pacjentów przebywających na oddziale chirurgicznym, „Problemy Pielęgniarstwa” 2010,
18(4), s. 420–428.
Kirshner H., Lekarz rodzinny a promocja zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna”,
nr 12–13, s. 7–21.
Krawański A., Promocja zdrowia w uzdrowisku. Modne hasło czy konieczność?, „Balneologia Polska”
1997, s. 3–4, 39, 222.
Krawczyk J., Opinia kuracjusza-kryterium wymierne, „Magazyn Pielęgniarki i Położnej” 2004, s. 7–8.
Kwapisz U., Głowacka M., Samoocena zdrowia pacjentów w starszym wieku po leczeniu uzdrowiskowym
w badaniach SF-36, „Balneologia Polska” 2/2009, s. 140–147.
Mikołajczyk M., O nieskuteczności biernego informowania czyli grochem o ścianę, „Psychologia Wychowawcza” 1995, nr 5, s. 402–417.
Ponikowska I., Styś A., Iwankiewicz-Rak B., Typowanie głównych parametrów jakości w lecznictwie
uzdrowiskowym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 31.
Ponikowska I., Adamczyk P., Chojnowski J., Profilaktyka i promocja uzdrowiskowa, http://www.czytelniamedyczna.pl/402,materialy-konferencyjne-polskiego-towarzystwa-balneologii-imedycynyfizykalnej.html (data dostępu: 21.12.2011).
Rębała L., Edukacyjne zagadnienia współczesnego lekarza, „Problemy Medycyny Społecznej” 1997,
s. 546–549.
Kraków 2011, s. 18–21.
Szymańska-Pomorska G., Praca edukacyjna pielęgniarek w opinii pacjentów, Annales UMCS, Lublin
2005, s. 181–184.
Wołowski T., Piątek W., Nowalińska M., Patients’ opinions about health education conducted by health
resort nurses, „Annales Academiae Medicae Gedanensis” 2010, s. 40, 117–125.
Woynarowska B., Edukacja zdrowotna w różnych siedliskach, [w:] Edukacja zdrowotna, B. Woyjnarowska (red.), PWN, Warszawa 2008, s. 254–261.
Woynarowska B., Czynniki warunkujące zdrowie i dbałość o zdrowie, [w:] Edukacja zdrowotna,
B. Woynarowska (red.), PWN, Warszawa 2008, s. 44–75.
– 244 –
Diana Dryglas
Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach
RODZAJE TURYSTYKI UZDROWISKOWEJ
I JEJ WPŁYW NA REALIZACJĘ ZADAŃ
PROMOCJI ZDROWIA
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie turystyki uzdrowiskowej jako formy promocji zdrowego stylu życia z jednej strony, z drugiej zaś pokazanie, iż dzięki promocji zdrowia polskiego społeczeństwa wzrośnie popyt turystyczny zwłaszcza wśród zdrowej części społeczeństwa na produkty turystyki
uzdrowiskowej, które są elementem prewencji i prowadzą do utrzymania zdrowia. Walory przyrodnicze
są podstawowym zasobem wykorzystywanym do kształtowania produktów turystyki uzdrowiskowej
i produktów innych rodzajów turystyki na terenie miejscowości uzdrowiskowych. Podejmuje się próbę
diagnozy walorów przyrodniczych znajdujących się na terenie 44 uzdrowisk statutowych1 w Polsce. Pogłębionej analizie poddano poszczególne produkty turystyki uzdrowiskowej powstałe na bazie naturalnych surowców leczniczych, właściwości leczniczych klimatu i walorów krajobrazowych znajdujących
się w polskich uzdrowiskach statutowych.
Słowa kluczowe: turystyka uzdrowiskowa, walory przyrodnicze, promocja zdrowia, profilaktyka chorób,
edukacja zdrowotna.
THE KINDS OF SPA RESORT TOURISM AND ITS INFLUENCE ON THE ACCOMPLISHMENT
OF HEALTH PROMOTION TASKS
Abstract: The aim of the article is to present spa resort tourism as a form of the healthy life style promotion from one side and from the other to depict that thanks to health promotion of Polish society tourist
demand especially among healthy part of the society on spa resort products which are the elements of prevention and lead to preservation of health will increase. Natural attractions are the main resource which
can be use for spa resort tourist products and products of other tourism kinds formation. The diagnose trial
of the natural attractions situated in 44 statutory spa resorts in Poland is made. Particular spa resort tourist products created on natural healing resources, healing attributes of the climate, landscape attractions in
Polish spa resorts are profoundly analised.
Keywords: spa resort tourism, natural attractions, health promotion, prevention, health education.
1. Wstęp
Zdrowie społeczeństwa jest jednym z podstawowych czynników warunkujących
rozwój społeczny i ekonomiczny kraju. Współcześnie obserwuje się reorientację kultury
zachodniej ku zdrowiu raczej niż chorobie, gdzie podkreśla się znaczenie prewencji, pro-
1
Dla uzdrowiska statutowego przyjęto nazwę uzdrowiska lub miejscowości uzdrowiskowej.
– 245 –
Diana Dryglas – Rodzaje turystyki uzdrowiskowej i jej wpływ na realizację zadań promocji zdrowia
mocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, a nie troskę o leczenie. Jest to tendencja znacząca,
która oddaje stan współczesnej kultury zachodniej. W kontekście zwiększania potencjału
zdrowia rozumianego w ujęciu holistycznym jako harmonia między soma a psyche zyskuje na znaczeniu turystyka uzdrowiskowa. Łączy w sobie funkcję: leczniczą i turystyczną,
które wzajemnie się przenikają i stają się komplementarne w stosunku do siebie. Powyższe
funkcje polskich uzdrowisk kształtowane są głównie w oparciu o walory środowiska naturalnego występujące na tych terenach. Korzystanie z produktów turystyki uzdrowiskowej,
takich jak np.: balneoterapia, klimatoterapia, talasoterapia i produktów innych rodzajów
turystyki (np. ekoturystyka, turystyka wodna, turystyka górska) ukształtowanych częściowo na bazie walorów przyrodniczych w polskich uzdrowiskach, stanowi jedną z form promocji zdrowego stylu życia.
2. Promocja zdrowia jako warunek rozwoju społeczeństwa XXI w.
Istotnym warunkiem rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego jest dobry stan zdrowia.
Wyniki badań empirycznych wskazują na istnienie związku pomiędzy dobrobytem (mierzonym np. wielkością PKB) a efektami zdrowotnymi (np. długością życia) 2. Inwestycje
w zdrowie sprzyjają bowiem wzrostowi produktywności i aktywności zawodowej. Lepsza
kondycja fizyczna i psychiczna ludzi zwiększa dostępność zasobów pracy dla gospodarki
oraz przynosi niewątpliwe korzyści społeczne.
Renesans problematyki zdrowia wiąże się z zapotrzebowaniem społecznym, a więc koniecznością przeciwdziałania narastającej umieralności z powodu chorób cywilizacyjnych
w krajach wysoko rozwiniętych, których przyczyn poszukiwano w środowisku i stylu życia.
Istotnym elementem nowoczesnego spojrzenia na zdrowie jest uznanie go za jeden
z głównych zasobów gospodarki narodowej.
W Strategii Światowej Organizacji Zdrowia „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000”3
oraz koncepcji promocji zdrowia4 podkreślono, że zdrowie jest:
• wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje
i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,
• zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne
i kulturalne, rozwijać się, osiągać odpowiedni poziom jakości życia,
• środkiem codziennego życia (a nie jego celem) umożliwiającym lepszą jego
jakość,
2
3
4
A. Sowa, Zdrowie i choroba a ubóstwo i wykluczenie społeczne, „Polityka Społeczna”, 2006, nr 11–12, s. 16.
World Health Organization, Global strategy for Health for All by the Year 2000, WHO, Geneva, 1981 (Health for All
Series No. 3).
International Conference on Health Promotion, November 17–21, 1986 Ottawa, Ontario, Canada.
– 246 –
• koncepcją, eksponującą korzyści (dobre samopoczucie, sprawność fizyczna),
a nie negatywne skutki (choroby i zaburzenia).
Pierwszym, który zauważył, że zdrowie jest również zjawiskiem społecznym, był amerykański socjolog T. Parsons. Przyjął założenie, zgodnie z którym określił zdrowie przez
zdolność człowieka do pełnienia funkcji i zadań społecznych5.
Jeden z traktatów Hipokratesa, O powietrzu, wodach i klimatach, podkreślał wpływ
czynników środowiskowych na zdrowie ludzi. Uważał, że dobre samopoczucie, czyli zdrowie, zależy od równowagi pomiędzy tym, co nas otacza, co na nas oddziaływuje, jak wiatr,
temperatura, woda czy gleba a indywidualnym sposobem życia, a więc odżywianiem, pracą i odpoczynkiem6.
Szczególną rolę dla zabezpieczenia zdrowia, utrzymania poprawy stanu zdrowia społeczeństwa poprzez np. szerzenie zdrowego sposobu odżywiania, aktywnego wypoczynku, korzystania z różnych produktów turystyki uzdrowiskowej mają działania w zakresie
promocji właściwego stylu życia i edukacji zdrowotnej. Natomiast w zakres profilaktyki
chorób wchodzą przede wszystkim działania medyczne mające na celu wyeliminowanie lub
zabezpieczenie się przed chorobą7. Rozgraniczenie oraz rozróżnienie promocji zdrowia od
profilaktyki chorób jest w praktyce trudne, gdyż granica między tymi działaniami jest płynna z tego względu, że istnieją obszary wspólne co do przedmiotu i podmiotu działań obu
tych aktywności. Punktem wyjścia dla promocji jest zdrowie, a celem – możliwość podnoszenia potencjału zdrowotnego społeczeństwa. Profilaktyka chorób jest natomiast skierowana na eliminację już istniejącej choroby lub zagrożenia chorobą, a jej cel to ograniczenie
i zapobieganie występowaniu chorób. Trudności w rozróżnieniu obu aktywności powodują, że działania profilaktyczne należy wliczać w zakres działań promocji zdrowia. Zgodnie
z takim rozumieniem promocja dotyczyłaby nie tylko ludzi zdrowych, ale również chorych8.
Problematyka promocji zdrowia została po raz pierwszy podjęta i szczegółowo określona
na I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia, która odbyła się w 1986 r. w Ottawie.
Jej rezultatem był sporządzony dokument zwany Kartą Ottawską, w której została zawarta
definicja promocji zdrowia: Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymywania9. Jest to czynność celowa, którą należy rozwijać poprzez zwiększanie świadomości, zarówno jednostkowej, jak i społecznej, w zakresie problematyki dotyczącej zdrowia. Pomocne
może być w tym rozumienie zdrowia jako wartości, a szczególnie nadanie zdrowiu statusu
5
6
7
8
9
V. Korporowicz, Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa
2008, s. 13.
J. Fijałek, Społeczne tradycje organizacyjne i naukowe w opiece zdrowotnej do końca XVIII wieku, [w:] Historia
medycyny, T. Brzeziński (red), Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1995, s. 213–214.
V. Korporowicz, op.cit., s. 114.
Ibidem, s. 115–116.
– 247 –
najwyższej wartości, o którą warto dbać i zabiegać, gdyż umożliwia ona osiąganie innych
wartości. Właśnie zdrowie jako wartość stało się punktem wyjścia dla promocji zdrowia, jak
podkreślał Profesor J. Aleksandrowicz na konferencji w Krakowie w 1972 roku, która stała
się początkiem ruchu na rzecz zdrowia, czyli promocji zdrowia w Polsce10.
Promocja zdrowia wybiega poza kształtowanie wiedzy i umiejętności w sferze zachowań zdrowotnych, które są jednocześnie przedmiotem edukacji zdrowotnej, gdyż w zakres
tej pierwszej wchodzi również tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu wraz z działalnością informacyjną oraz kształcenie organizatorów i promotorów zdrowia11. Konieczne
zatem staje się zaangażowanie podmiotów z wielu sektorów, które odpowiedzialne są za
tworzenie prozdrowotnej polityki społecznej.
Natomiast edukacja zdrowotna jest to proces, który polega na wyposażeniu poszczególnych osób lub grup w podstawowe umiejętności i wiedzę dotyczącą istoty zdrowia12.
Edukacja zdrowotna (health education) stanowi podstawowe narzędzie promocji zdrowia.
Edukacja zdrowotna jest rozumiana jako planowy i systematyczny proces, w którym ludzie
uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w wyniku czego powinny następować zmiany
ich zachowań, postaw, umiejętności. Ten rodzaj edukacji stanowi ważny fragment działań
w zakresie promocji zdrowia, ponieważ jej zadaniem jest nie tylko przekazanie wiedzy, ale
i kreowanie potrzeb zdrowotnych, wykształcenie umiejętności dokonywania świadomych
wyborów i podejmowania decyzji na rzecz poprawy zdrowia poprzez zmianę zachowań13.
Dzięki promocji zdrowego stylu życia, która wymaga edukacji zdrowotnej, wzrośnie
zainteresowanie wyjazdami do miejscowości uzdrowiskowych, co zwiększy popyt turystyczny zwłaszcza wśród zdrowej części społeczeństwa i zapewni dobrą koniunkturę na
różnego typu usługi lecznicze, usługi spa/wellness, poczynając od masaży, kąpieli, ćwiczeń
relaksacyjnych, po liczne zabiegi kosmetyczne i usługi medyczne.
W tak sformułowanym kontekście rozumienia znaczenia działań na rzecz poprawy
i utrzymania zdrowia społeczeństwa można stwierdzić, że turystyka uzdrowiskowa jest
formą profilaktyki chorób i promocji zdrowia. W ramach turystyki uzdrowiskowej wyróżnia się produkty, które ukierunkowane są na różne grupy odbiorców. Z jednej strony mamy
do czynienia w polskich uzdrowiskach z osobami chorymi lub zagrożonymi chorobami,
z drugiej zaś ze społecznością, która jest w konkretnych warunkach życia, z określonym stanem zdrowia rozpatrywanym jako wypadkowa czynników genetycznych, środowiskowych
i stylu życia, które są podmiotami działań w profilaktyce chorób i promocji zdrowia.
10
11
12
13
H. Wrona-Polańska, Zdrowie – psychologiczne wyznaczniki, sposoby jego promowania i wspomagania, „Sztuka
Leczenia” 2006, t. XIII, nr 1–2, s. 20.
T. Szewczyk, Specyficzne cechy edukacji zdrowotnej, [w:] Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe,
D. Głowacka (red.), Poznań, Wolumin 2000, s. 184–188.
– 248 –
3. Turystyka uzdrowiskowa jako forma promocji zdrowego stylu życia
Identyfikacja elementów struktury uzdrowiskowego produktu turystycznego następuje na podstawie funkcji, jakie realizowane są na terenie uzdrowiska. Podstawą rozwoju
miejscowości uzdrowiskowych w Polsce powinien być ich wielofunkcyjny charakter wyrażający się w szczególności przygotowaniem atrakcyjnej, innowacyjnej i konkurencyjnej
oferty obejmującej usługi lecznicze dla osób cierpiących na choroby przewlekłe, usługi rehabilitacyjne, profilaktykę wtórną dla osób, u których wcześnie wykryto choroby, profilaktykę pierwotną dla osób zdrowych, ale już zagrożonych, które chcą zapobiegać chorobom
stosując usługi spa/wellness oraz usługi medyczne w postaci zabiegów chirurgicznych bądź
terapeutycznych.
Obecnie nieodzowne staje się połączenie funkcji leczniczej i turystycznej, które wzajemnie się przenikają i stają się komplementarne w stosunku do siebie. Z jednej bowiem
strony sama kuracja lecznicza jest nieodłączna od atrakcji turystycznych, jakie dostarcza
uzdrowisko: zmiana środowiska, uprawianie sportu, wycieczki turystyczne, imprezy kulturalne w dużym stopniu sprzyjają powodzeniu kuracji. Z drugiej zaś strony turyści przebywający na terenie uzdrowiska chętnie korzystają z tradycyjnych i nowoczesnych zabiegów
lecznictwa uzdrowiskowego.
Poza grupą ludzi, których stan zdrowia wymaga sensu stricto leczenia uzdrowiskowego związanego z realizacją turystyki leczniczej, wzrasta zapotrzebowanie na wypoczynek
umożliwiający poprawę kondycji psychofizycznej i zapobieganie chorobom, jakie pociąga za sobą współczesna cywilizacja. Ten rodzaj działalności określa się mianem turystyki
zdrowotnej, która znajduje szczególnie dogodne warunki na terenach uzdrowiskowych14.
W dobie współczesnej uzdrowiska mają do spełnienia doniosłe zadania jako ośrodki służące nie tylko kuracjom leczniczym, ale również poprawie ogólnego stanu zdrowia człowieka.
Według definicji sformułowanej przez J. Wolskiego przez turystykę zdrowotną rozumie się zmianę stałego miejsca pobytu na pobyt w miejscowości klimatycznej z zadaniem
fizycznej i psychicznej poprawy zdrowia, a w szczególności drogą wypoczynku i profilaktyki.
Nie chodzi tu więc o zajęcie się ludźmi wyraźnie chorymi, ale tymi, u których nie ma uchwytnej granicy pomiędzy stanem zdrowia i chorobą. Nie są to więc ludzie chorzy w klasycznym pojęciu tego słowa, ale tacy, którzy wymagają poprawy kondycji wskutek ujemnych
warunków dzisiejszej cywilizacji15. Podobnie Z. Szamborski16 określa turystykę zdrowotną
jako jedną z podstawowych form odnowy sił człowieka.
14
15
16
J. Wolski, Wypoczynek i turystyka w uzdrowiskach, AWF w Poznaniu, Poznań 1978, s. 51.
Ibidem, s. 52–53.
Z. Szamborski, Turystyka zdrowotna uzdrowiskowa jako istotny element odnowy sił człowieka, [w:] „Zeszyty Naukowe
IT” nr 6, 1978, s. 58.
– 249 –
Zgodnie z zarysowaną definicją i motywami uprawiania turystyki zdrowotnej można
w jej ramach wyodrębnić turystykę wellness i turystykę medyczną, które realizują funkcję
turystyczną uzdrowisk.
Rys. 1. Schemat turystyki uzdrowiskowej
Fig. 1. Spa resort tourism chart
Coraz więcej osób, które nie mają jeszcze konkretnych zmian chorobowych, odczuwa
potrzebę czasowej zmiany miejsca i stylu życia w celach profilaktycznych. Profilaktyka
zdrowotna to domena, którą cywilizowany świat uznał za przyszłość lecznictwa. Wynika
to przede wszystkim z zagrożeń człowieka XXI wieku chorobami cywilizacyjnymi. W dzisiejszych czasach widoczne są zmiany potrzeb konsumentów i nowe, profilaktyczne podejście do zagadnień związanych ze zdrowiem, wynikające z chęci posiadania atrakcyjnego
wyglądu i wydłużania życia. Coraz więcej Polaków, na różne sposoby, dąży do osiągnięcia
harmonii między ciałem, duszą i umysłem, wykazując dbałość o swój wygląd, estetykę ciała i dobre samopoczucie psychofizyczne. O turystyce wellness w uzdrowisku mówi się jak
– 250 –
o wypoczynku przyszłości, filozofii czy stylu życia, które pozwalają osiągnąć równowagę
psychofizyczną człowieka.
Jedną z form turystyki wellness jest turystyka spa, która w znaczeniu europejskim połączona jest ze stosowaniem produktów: kosmetyków i zabiegów opartych na naturalnej
wodzie leczniczej, której źródła licznie występują na terenie polskich uzdrowisk. Słowo
„spa” w rozumieniu ESPA (European Spas Association) – Europejskiego Związku Uzdrowisk – to źródło wód mineralnych, miejsce bądź miejscowość, gdzie tego typu źródło zostało znalezione17.
W Ameryce Północnej ta sama nazwa spa ma zgoła odmienne znaczenie, jakkolwiek
coraz częściej obserwuje się przenikanie amerykańskich wzorców do europejskich spa.
Znacznie szerszy zakres turystyki spa wynika z definicji spa prezentowanej przez ISPA
(International Spa Association) – Międzynarodowy Związek Uzdrowisk. Według ISPA naturalne źródła wód leczniczych nie są konieczne, bowiem pozwalają zdefiniować spa jedynie
w kontekście miejsca, gdzie stosuje się aktywne i długotrwałe wykorzystanie naturalnych
i prozdrowotnych elementów w określonym środowisku przez jakiś okres czasu. ISPA ujmuje doświadczenie spa jako miejsca poświęcone wzmacnianiu całkowitego dobrostanu
przez różnorodne profesjonalne usługi, które odnawiają ciało, umysł i duszę18.
Motyw zdrowotny w uzdrowiskach może być również realizowany przez turystykę
medyczną, która specjalizuje się głównie w takich usługach jak całościowa odnowa psychofizyczna, zabiegi odchudzające, medycyna estetyczna, okulistyka czy stomatologia.
Pod pojęciem turystyki medycznej rozumie się wszelkie dobrowolne wyjazdy osób poza
granice własnego kraju w celu skorzystania z fachowej opieki medycznej obejmującej najczęściej zabiegi chirurgiczne zarówno o charakterze prostych zabiegów, jak i te bardziej
skomplikowane, które wymagają opieki specjalistycznej19.
W wyniku wcześniejszych refleksji wnioskuje się, że połączenie na terenie miejscowości uzdrowiskowej turystyki leczniczej i turystyki zdrowotnej wraz z jej formami – turystyką wellness i turystyką medyczną – znajduje swoje odzwierciedlenie w pojęciu turystyki
uzdrowiskowej w znaczeniu uzdrowiskowego produktu turystycznego (por. rys. 1).
Obecnie przyszłość wielu miejscowości uzdrowiskowych i przedsiębiorstw działających na ich terenie leży w odchodzeniu od wyłącznie tradycyjnego profilu leczniczego.
Perspektywę stanowi dla nich przejście na różnorodne, niekonwencjonalne i innowacyjne
rozwiązania, łączące nowoczesne sposoby lecznictwa uzdrowiskowego i profilaktyki chorób z usługami spa/wellness i usługami medycznymi.
17
18
19
Ch. Smith, P. Jenner, Health Tourism in Europe, „Travel and Tourism Analyst 2000”, nr 1, s. 42.
http://www.experienceispa.com/spa-goers/spa-101/types-of-spas/ (data dostępu: 10.09.2011).
Turystyka, W. Kurek (red.), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 290.
– 251 –
4. Walory środowiska przyrodniczego polskich uzdrowisk
4.1. Naturalne surowce lecznicze
Miejscowość uzdrowiskową spośród innych miejscowości turystycznych wyróżniają
występujące tam walory środowiska przyrodniczego. Niektóre z jego cech i właściwości stanowią również istotne walory uzdrowiskowe, pod warunkiem że korzystanie z nich odbywa
się pod kierunkiem fachowego personelu lekarskiego w miejscowościach wyposażonych
w specjalistyczne urządzenia lecznicze20. Są one jednym z elementów walorów turystycznych i wyznaczają warunki niezbędne do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego oraz
świadczenia usług spa/wellness, jak również pozwalają na uprawianie turystyki na terenach
wiejskich (agroturystyki i ekoturystyki) i turystyki kwalifikowanej w miejscowościach
uzdrowiskowych. Zgodnie z zapisem Ustawy z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych21
występują w postaci:
1) właściwości naturalnych surowców leczniczych,
2) właściwości leczniczych klimatu, w tym talasoterapii22 i subterraneoterapii23
oraz właściwości leczniczych mikroklimatu,
3) a także towarzyszących temu zabiegów z zakresu fizjoterapii.
Podstawową metodą w lecznictwie uzdrowiskowym jest balneoterapia, która wykorzystuje naturalne zasoby (surowce) lecznicze, takie jak woda lecznicza, gaz leczniczy, peloid.
Spośród naturalnych wód, które występują w przyrodzie, jedynie niewielka część zalicza
się do wód leczniczych. W Polsce znajduje się siedemdziesiąt złóż wód podziemnych uznanych za lecznicze24, z których większość występuje w miejscowościach uzdrowiskowych
na obszarach górskich ze względu na budowę geologiczną kraju. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych
do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także
20
21
22
23
24
O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1974, s. 17.
Dz.U. z 2005 r., nr 167, poz. 1399 z późn. zm.
Talasoterapia to metoda, która polega na wykorzystaniu nadmorskiego mikroklimatu oraz zasobów pochodzenia
morskiego: w pierwszym rzędzie wody, a także alg i mikroelementów pochodzenia morskiego; K. Widawski, Model
funkcjonowania turystyki uzdrowiskowej na przykładzie Hiszpanii, [w:] Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej
w Europie Środkowej i Wschodniej, J. Wyrzykowski (red.), t. 9, UW we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 271.
Jednym z czynników, choć może słabo rozpowszechnionym w naszym kraju, jest także mikroklimat podziemnego
środowiska jaskiń krasowych (bogatych w wapń) oraz innych przestrzeni podziemnych. Kuracja, w której wykorzystuje
się naturalnie i sztucznie ukształtowane warunki mikroklimatu jaskiń, nosi nazwę subterraneoterapii lub speleoterapii.
W Polsce subterraneoterapię prowadzi się od 1958 r. w najstarszej polskiej kopalni soli w Wieliczce koło Krakowa;
J. Szczegielniak, M. Migała, Speleoterapia (subterraneoterapia) w leczeniu uzdrowiskowym, Annales Univeristatis
Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, Vol. L VIII, Suppl. XIII. 243, Lublin 2003, s. 219–220.
– 252 –
zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin
podstawowych, do wód leczniczych zalicza się wody podziemne niezanieczyszczone pod
względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych
i chemicznych, spełniających określone warunki25.
Wody uważane za mineralne muszą zawierać co najmniej 1000 mg składników mineralnych w litrze26. Wody wysoko zmineralizowane nie zawsze mają właściwości lecznicze,
a jednocześnie nie wszystkie wody posiadające właściwości lecznicze są wodami mineralnymi ze względu na zbyt niską mineralizację. Zatem wysoki stopień mineralizacji jest ważną
cechą wody, jednakże nie decyduje on o wartości leczniczej, ponieważ o tym stanowi nie
ilość, lecz jakość zawartych w niej składników27. Najczęściej spotykane w uzdrowiskach
statutowych w Polsce są wody chlorkowo-sodowe, wodorowęglanowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne i termalne28. Wody mineralne występują jedynie w Ustroniu,
Lądku-Zdroju i Solcu-Zdroju29.
Wody mineralne stosuje się do zabiegów balneologicznych, zwłaszcza kąpieli leczniczych w wannach i basenach (solankowe, kwasowęglowe, siarczkowo-siarkowodorowe, radoczynne), do inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej (krenoterapii)30. Stosowane w balneologii
kąpiele i kuracje pitne posiadają lecznicze, relaksujące i upiększające zalety, co doceniali
już starożytni Grecy i Rzymianie, u których obowiązywał kult wody.
Następnymi surowcami leczniczymi wykorzystywanymi w lecznictwie uzdrowiskowym są gazy lecznicze. Występują one naturalnie w przyrodzie w formie rozpuszczonej
w wodzie lub też samodzielnie w formie gazowej. Spośród gazów leczniczych najszerzej
w lecznictwie uzdrowiskowym stosowany jest dwutlenek węgla31, zwłaszcza na terenie
Dusznik-Zdroju i Krynicy-Zdroju32. Gaz ten wykorzystywany jest do zabiegów noszących nazwę kąpieli w gazowym dwutlenku węgla potocznie określanym jako sucha kąpiel
25
26
27
28
29
30
31
32
Więcej na ten temat Dz.U. z 2006 r., nr 32, poz. 220 z późn. zm.
I. Ponikowska, Kompendium balneologii. Rekomendacje krajowego konsultanta, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004,
s. 15.
M. Dominikiewicz, Wody mineralne Polski, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1951, s. 10.
Do złóż wód termalnych zalicza się złoża wody podziemnej występujące we wszystkich jednostkach geologicznych,
z których wydobywana woda ma na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20 °C, z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwadniania czynnych zakładów górniczych i odwadniania nieczynnych wyrobisk (Dz.U. z 2006 r., nr 32,
poz. 220).
Uzdrowiska polskie. Informator, A. Madeyski (red.), Izba Gospodarcza „Uzdrowiska polskie”, Warszawa 1999, s. 86,
116, 134.
I. Ponikowska, Medycyna uzdrowiskowa – istota, rola i kierunki działania, [w:] Uzdrowiska polskie. Informator,
op.cit., s. 12.
Fenomenem na skalę światową jest mofeta, czyli suche eskalacje dwutlenku węgla, który z głębokich powulkanicznych
warstw geologicznych wydostaje się na zewnątrz w postaci „wydechu” lub miesza się z wodą jako „bąbelkujące”
źródło. Największa mofeta w Polsce znajduje się w Złockiem k. Muszyny, w dnie bagnistego koryta potoku Złockiego.
Właśnie z tego potoku bez przerwy wydobywają się bąbelki CO2. Kilka innych mofet można spotkać też w rejonie
Krynicy, Tylicza i Łomnicy. Mofeta w Złockiem od kilku lat jest chroniona prawem jako pomnik przyrody nieożywionej im. prof. Henryka Świdzińskiego, G. Bożek, Bulgoty mofety, „Dzikie Życie”, nr 12-1/198–199 2010/2011, s. 5.
I. Ponikowska, Kompendium balneologii..., op.cit., s. 16.
– 253 –
kwasowęglowa33. Spośród innych gazów leczniczych wymienia się również tlen, siarkowodór, radon i ozon.
Ostatnim podstawowym surowcem naturalnym są peloidy (borowiny, gytie, muły,
szlamy, glinki, fango). Spośród peloidów najbardziej popularne w polskich uzdrowiskach
statutowych są borowiny (torfy lecznicze). Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów
z 2006 r.34 jest osiemnaście złóż torfu leczniczego, którym przypisano status kopalin leczniczych, z czego dwanaście zlokalizowanych jest na terenie miast i gmin uzdrowiskowych.
Najbardziej zasobne w złoża torfu (borowinowe) są miasta i gminy uzdrowiskowe położone
na północy i północnym wschodzie kraju. Znajdujące się tu uzdrowiska dysponują własnymi dużymi złożami borowinowymi (Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Ustka, Świnoujście,
Połczyn-Zdrój, Gołdap, Augustów, Supraśl). Własne złoża borowiny mają również Brześć
Kujawski, Horyniec-Zdrój, Krasnobród i Goczałkowice-Zdrój. Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe to: zawijania, kąpiele częściowe i całkowite, zabiegi ginekologiczne
i raktalne (tampony, okłady, nasiadówki)35.
4.2. Właściwości lecznicze klimatu
Warunki klimatyczne oraz rodzaj naturalnych surowców leczniczych w największym
stopniu stanowią podstawę do określenia profilu leczniczego (kierunku specjalizacyjnego)
danej miejscowości uzdrowiskowej. Profile lecznicze oznaczają, że dane uzdrowisko jest
najlepiej przygotowane do prowadzenia leczenia właśnie tych, a nie innych chorób. W uzdrowiskach statutowych w Polsce według profili leczone są wszystkie główne grupy schorzeń36.
Klimatoterapia wykorzystuje do celów leczniczych walory środowiska przyrodniczego,
które determinują leczenie niektórych chorób w miejscowościach uzdrowiskowych37.
Jednym z najważniejszych czynników kształtujących klimat, a zatem i bioklimat, jest
położenie geograficzne, które sprawia, że nad Polską ścierają się wpływy oceaniczne Europy Zachodniej z wpływami kontynentalnymi Europy Wschodniej, co decyduje o przejściowym charakterze klimatu naszego kraju38. Zatem klimat, a także i bioklimat w Polsce, jest
wyraźnie zróżnicowany, co stwarza duże możliwości zarówno lecznicze, jak i turystyczne.
33
34
35
36
37
38
P. Kalmus, Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum Edukacji Kadr
Turystycznych w Krakowie, Kraków 1998, s. 79.
I. Ponikowska, Medycyna uzdrowiskowa…, op.cit., s. 12.
Choroby układu krążenia leczone są w 19 uzdrowiskach, choroby układu oddechowego leczone są w 19 uzdrowiskach,
choroby układu trawienia leczone są w 19 uzdrowiskach, choroby narządów ruchu i reumatyczne leczone są w 25
uzdrowiskach, choroby kobiece leczone są w 5 uzdrowiskach, choroby przemiany materii leczone są w 7 uzdrowiskach, choroby skóry leczone są w 3 uzdrowiskach, choroby układu moczowego leczone są w 4 uzdrowiskach, stany
po żółtaczce zakaźnej leczone są w 1 uzdrowisku.
I. Ponikowska, Kompendium balneologii..., op.cit., s. 23.
T. Kozłowska-Szczęsna, K. Błażejczyk, B. Krawczyk, D. Limanówka, Bioklimat uzdrowisk polskich i możliwości
jego wykorzystania w lecznictwie, PAN, Warszawa 2002, s. 601.
– 254 –
Bioklimat danej miejscowości uzdrowiskowej, zależny od rzeźby terenu, rodzaju podłoża, szaty roślinnej, stosunków wodnych i użytkowania terenu, wpływa korzystnie lub niekorzystnie na organizm człowieka w postaci bodźców klimatycznych o zmiennym natężeniu.
T. Szczęsna-Kozłowska wymienia regiony bioklimatyczne silnie bodźcowe, umiarkowanie
bodźcowe, łagodnie bodźcowe i słabo bodźcowe39.
Miejscowości uzdrowiskowe położne w pasie wybrzeża bałtyckiego (region I) cechują się przewagą czynników o silnie bodźcowym oddziaływaniu na organizm człowieka.
W miejscowościach uzdrowiskowych położonych na pojezierzach (region II) panuje bioklimat umiarkowanie bodźcowy i łagodnie bodźcowy. Miejscowości położone na północnym wschodzie kraju (region III) odznaczają się warunkami łagodnie i słabo bodźcowymi, chociaż w miesiącach zimowych następuje wzrost bodźcowości ze względu na niskie
temperatury powietrza.
Uzdrowiska znajdujące się na nizinnych obszarach Polski (region IV) i na południowym
wschodzie kraju (region V) cechują się łagodnymi warunkami bioklimatycznymi.
Uzdrowiska podgórskie i górskie charakteryzują się dużym zróżnicowaniem warunków
bioklimatycznych i silną bodźcowością (region VI). Większość uzdrowisk (22) znajduje się
w regionie bioklimatycznym VI „podgórskim i górskim”, spośród nich 7 to uzdrowiska górskie (w Polsce nie ma uzdrowisk wysokogórskich). Pozostałe uzdrowiska leżą na nizinach,
w czterech regionach bioklimatycznych: II „pojeziernym” (1), III „północno-wschodnim”
(3), IV „środkowym” (5) i V „południowo-wschodnim” (7) oraz nad morzem, w regionie
bioklimatycznym I „nadmorskim” (5). W większości miejscowości uzdrowiskowych położonych w górach występują warunki do prowadzenia zabiegów klimatoterapeutycznych
przez cały rok.
Warunki bioklimatyczne odznaczają się odmiennym okresem przydatności w różnych
formach klimatoterapii. W większości miejscowości uzdrowiskowych z helioterapii (leczenie promieniami słonecznymi) można korzystać tylko w czasie wybranych dni lata.
Jedynie w niektórych miejscowościach uzdrowiskowych w Karpatach (Rabka-Zdrój, Krynica-Zdrój, Muszyna) można korzystać z helioterapii przez dłuższy okres40. Z kolei aeroterapia (leczenie przebywaniem na świeżym powietrzu, np. w postaci medytacji) może
być stosowana we wszystkich uzdrowiskach przez większość roku. Bez ograniczeń, przez
cały rok można korzystać z kinezyterapii (leczenie ruchem), której specjalną formą jest terenoterapia (spacery, marsze, marszobiegi, nordic walking, yoga na świeżym powietrzu)
i talasoterapii, która jest szczególnym rodzajem klimatoterapii wykorzystującym naturalne
walory lecznicze morza.
39
40
T. Kozłowska-Szczęsna, Bioklimat polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiska polskie. Informator, op.cit., s. 20.
T. Kozłowska-Szczęsna, K. Błażejczyk, B. Krawczyk, D. Limanówka, op.cit., s. 603.
– 255 –
4.3. Walory krajobrazowe
Uzupełnieniem klimatoterapii są walory krajobrazowe41 miejscowości uzdrowiskowych.
Krajobrazem jest powierzchnia części ziemi, która stanowi syntezę wszystkich elementów
przyrodniczych i działalności człowieka, pozostających we wzajemnych zależnościach42.
W krajobrazie bezwzględnie dominują elementy środowiska naturalnego, istniejące
bez ingerencji człowieka, takie jak: osobliwości przyrodnicze (osobliwości flory i fauny,
skałki i grupy skał, wąwozy, doliny i przełomy rzeczne, wodospady, źródła i wywierzyska,
jaskinie i groty, głazy narzutowe i głazowiska, inne obiekty geologiczne), walory powstałe
przy niewielkim wpływie człowieka: parki narodowe, parki krajobrazowe, punkty widokowe, rzeki i akweny oraz walory ukształtowane przez człowieka (parki zabytkowe, zbiory
przyrodnicze, ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne)43.
Wśród wybranych osobliwości flory i fauny na uwagę zasługuje rezerwat torfowiskowy Topieliska w Dusznikach-Zdroju oraz zbiorowiska żubrów w Parku Krajobrazowym
Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu. W krajobrazie jedną z najbardziej atrakcyjnych, trwałych form przyrody są skałki i grupy skalne, które zawdzięczają swoje kształty czynnikom
erozji, czyli wietrzenia powodowanego wpływami klimatycznymi. Atrakcyjne formy skalne
w postaci Skałek Kornuty występują w Sękowej, natomiast w Kudowie-Zdroju tworzą one
labirynt Błędnych Skał na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych.
W krajobrazie górskim i wyżynnym oraz na terenie pojezierzy bardzo interesująco zaznaczają się atrakcyjne widokowo formy erozyjne powierzchni ziemi wykształcone jako
wąwozy, doliny i przełomy rzeczne. Spośród licznych obiektów tego typu znajdujących się
w okolicach gmin uzdrowiskowych wart wyróżnienia jest wąwóz Homole w Szczawnicy.
Odmiennymi formami krajobrazowymi są doliny i przełomy powstałe na skutek rozcięcia
wodami rzek naturalnych przeszkód terenowych. Przykładami tego rodzaju form o najwyższej atrakcyjności na skalę międzynarodową są przełom Dunajca w Szczawnicy i Dolina Popradu ciągnąca się m.in. przez Piwniczną-Zdrój, Żegiestów-Zdrój i Muszynę. Atrakcyjność
przełomu Dunajca i Doliny Popradu wynika nie tylko z ich walorów przyrodniczych, lecz
także z możliwości zwiedzania w czasie spływu tratwami. Interesujący przykład przełomu
rzecznego na mniejszą skalę można spotkać w Solinie (przełom Sanu przez Otryt).
Kolejnymi elementami krajobrazu są wodospady. Na uwagę zasługuje Wodospad Wilczki w Bystrzycy Kłodzkiej.
41
42
43
Walory krajobrazowe odnoszą się do obszarów o charakterystycznych cechach środowiska naturalnego. Szczególnie
atrakcyjne są krajobrazy żywe, o zróżnicowanych wysokościach względnych, interesujących formach geologicznych
czy też krajobrazy powstałe na skutek zetknięcia się różnych środowisk naturalnych, np. morza i lądu. Kompendium
wiedzy o turystyce, G. Gołembski (red.), PWN, Warszawa-Poznań 2002, s. 362.
Ibidem.
Por. T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wrzykowski, Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 2002, s. 76.
– 256 –
W analizowanych miastach i gminach uzdrowiskowych znajduje się ok.12 jaskiń i grot,
wśród których wyróżnia się Jaskinia Radochowska w Lądku-Zdroju oraz Groty Kryształowe w kopalni soli w Inowrocławiu. Godny uwagi jest również Królewski Głaz w Kamieniu
Pomorskim.
Różnorodność walorów krajobrazowych jest jednym z największych walorów turystycznych miejscowości uzdrowiskowych. W obrębie miast i gmin z uzdrowiskami statutowymi44 lub w ich bliskości znajdują się rozległe kompleksy leśne w postaci parków
narodowych (342,3 km2), co stanowi 11% łącznej powierzchni parków narodowych w Polsce, krajobrazowych (3248,6 km2), co stanowi 13,2% obszaru parków krajobrazowych
w Polsce45 i puszcz. W tym gronie wyróżniają się miasta i gminy uzdrowiskowe położone
na południu Polski: Busko-Zdrój (PK46), Horyniec (PK), Jelenia Góra (PN47, PK), Kraków (PK), Krynica-Zdrój (PK), Kudowa-Zdrój (PN), Lądek-Zdrój (PK), Muszyna (PK),
Piwniczna-Zdrój (PK), Polanica-Zdrój (PN), Sękowa (PN), Solec-Zdrój (PK), Szczawnica
(PN, PK). Ponadto w pozostałych miejscowościach uzdrowiskowych leżących w środkowej
i północnej Polsce parki krajobrazowe znajdują się jedynie w Krasnobrodzie, Nałęczowie,
Supraślu, Gołdapi i Połczynie-Zdroju. Sąsiadująca z Augustowem Puszcza Augustowska
(114 000 ha) z licznymi jeziorami i rzekami (m.in. Czarna Hańcza) oraz Kanałem Augustowskim to największe w Polsce skupisko leśne48.
O atrakcyjności krajobrazu świadczą również jego punkty widokowe. Głównym walorem punktów widokowych jest to, że dzięki swemu położeniu umożliwiają obserwację
otaczającego krajobrazu. W gminach uzdrowiskowych punktów widokowych jest nieskończenie wiele, zwłaszcza w obszarach górskich, gdzie występuje największe zróżnicowanie
terenu jak np. w Szczawnie-Zdroju widok na Kotlinę Wałbrzycha i Sudety.
Przez miasta i gminy z uzdrowiskami statutowymi przepływa około 90 rzek i wiele
mniejszych strumyków. Do najatrakcyjniejszych pod tym względem należą uzdrowiska:
Horyniec (6), Połczyn-Zdrój (6), Solec-Zdrój (5), Sękowa (5), Krasnobród (5), Gołdap (4).
Niestety czystość rzek, określona klasami, jest mocno zróżnicowana. Spośród wszystkich
rzek przepływających przez miasta i gminy uzdrowiskowe pierwszą klasą czystości wyróżnia się 20% rzek, drugą – 36%, z czego wynika, że tylko 56% rzek nadaje się do kąpieli.
W poszczególnych miastach i gminach występują większe lub mniejsze akweny, cieki
wodne przydatne do kąpieli, sportów wodnych oraz wędkarstwa. W polskich miejscowościach uzdrowiskowych znajduje się ok. 70 akwenów. Czystość ich wód nie jest zadowalająca. Jedynie 11% posiada pierwszą klasę czystości, drugą znacznie więcej – 59%. Trzecia
klasa czystości występuje w 30% akwenów.
44
45
46
47
48
Dla miast i gmin z uzdrowiskami statutowymi przyjęto nazwę miast i gmin uzdrowiskowych.
Dane liczbowe zostały opracowane na podstawie T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wrzykowski, op.cit., s. 105–110.
PK – park krajobrazowy.
PN – park narodowy.
M. Pilich, P. Pilich, Polska. Ilustrowany przewodnik, Sport i Turystyka MUZA S.A., Warszawa 1999, s. 575.
– 257 –
Jakość wód w rzekach i akwenach wodnych w głównej mierze zależy od systemu
oczyszczania ścieków. Większość wód przydatnych do kąpieli i sportów wodnych wiąże
się z miastami i gminami uzdrowiskowymi położonymi w północnej Polsce. Do najważniejszych należą wody przybrzeżne polskiego Bałtyku oraz pas pojezierny. W obrębie
miast i gmin uzdrowiskowych w północnej Polsce znajduje się większość szlaków wodnych, wśród których wyróżnia się Czarna Hańcza i Kanał Augustowski. Wody w miastach
i gminach uzdrowiskowych środkowej i południowej Polski to głównie odcinki większych
rzek (m.in. Wisły, Sanu), atrakcyjne krajobrazowo szlaki górskie (Dunajec, Poprad) oraz
sztuczne zbiorniki wodne (m.in. Jezioro Solińskie).
Do grupy walorów krajobrazowych zalicza się również obszary, gdzie przyroda
ukształtowana została przez człowieka lub człowiek stał się sprawcą koncentracji różnych
gatunków roślin lub zwierząt. Godny uwagi jest park botaniczny w Niemczy, muzeum
przyrodnicze w Jeleniej Górze, miejski park i Ogród Zoologiczny w Krakowie. Nieodłącznymi elementami krajobrazu miejscowości uzdrowiskowych są parki zdrojowe stanowiące miejsce terenoterapii połączonej z wdychaniem świeżego powietrza. Obok ogólnej
sieci ścieżek i deptaków istnieją również trasy znakowane o różnych stopniach trudności,
którymi kuracjusze odbywają regularne spacery. Współczesne parki mają układ swobodny, bez symetrycznego podziału49. Parki zdrojowe są jednocześnie obszarem, na którym
koncentruje się życie kulturalne i towarzyskie wskutek lokalizacji na ich terenie gmachu
łazienek, muszli koncertowych, sal koncertowych i teatralnych oraz pijalni wód. Parki i lasy,
stanowiące często otulinę (strefa „C” uzdrowiska), spełniają ważną rolę jako „płuca” tych
terenów. Leczenie naturalnymi surowcami leczniczymi w warunkach bezpośredniego kontaktu z przyrodą to swoiste medium podnoszące efekty kuracji ludzi chorych i zdrowych.
Stąd też dbałość w miejscowościach uzdrowiskowych o piękne i wyszukane urządzenie
zieleni. Kompozycja parku, dobór gatunków drzew i krzewów często egzotycznych, dywany kwietne niejednokrotnie urozmaicone małą architekturą i symbolicznymi detalami
są dodatkową zachętą do przyjazdu50.
5. Zakończenie
W warunkach turbulentnych i permanentnych zmian we wszystkich obszarach działalności człowieka, prowadzących często do zaniedbań i zagrożeń w sferze zdrowia, pojawia
się wyzwanie dla turystyki uzdrowiskowej. Istotny jest wzrost kompetencji i świadomości
jednostek i grup społecznych w zakresie samodzielnego działania na rzecz zdrowia na róż49
50
Z. Krasiński, Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości, Poznań 2001, s. 75.
E. Kaczmarska, Uzdrowisko i jego przestrzeń społeczna, Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej nr 47, Kraków
2002, s. 47.
– 258 –
nych poziomach organizacji życia społecznego. Turystyka uzdrowiskowa odgrywa znaczącą
rolę w promocji zdrowego sposobu życia. Stwierdzenie to znajduje swoje potwierdzenie
w fakcie, iż miejscowości uzdrowiskowe odznaczają się naturalnym potencjałem, który
umożliwia korzystanie z unikatowych produktów uzdrowiskowych, takich jak np.: balneoterapia, klimatoterapia, talasoterapia, subterraneoterapia. Ponadto walory przyrodnicze
miejscowości uzdrowiskowych stanowią podstawowy zasób wykorzystywany do kształtowania produktów turystyki na terenach wiejskich i turystyki kwalifikowanej w miejscowościach uzdrowiskowych.
Nie ma jednak wątpliwości, że ontologia owych produktów zależy od zaangażowania
i kompetencji podmiotów gospodarki turystycznej i uzdrowiskowej, samorządu terytorialnego, organizacji nonprofit oraz przedsiębiorczości społeczności lokalnej.
Literatura
Bożek G., Bulgoty mofety, „Dzikie Życie”, nr 12-1/198–199 2010/2011.
Dominikiewicz M., Wody mineralne Polski, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa
1951.
Dryglas D., Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.
Fijałek J., Społeczne tradycje organizacyjne i naukowe w opiece zdrowotnej do końca XVIII wieku,
[w:] Historia medycyny, T. Brzeziński (red.), Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1995.
Kaczmarska E., Uzdrowisko i jego przestrzeń społeczna, Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej
nr 47, Kraków 2002.
Kalmus P., Lecznictwo w funkcjonowaniu uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Centrum
Edukacji Kadr Turystycznych w Krakowie, Kraków 1998.
Kompendium wiedzy o turystyce, G. Gołembski (red.), PWN, Warszawa-Poznań 2002.
Korporowicz V., Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Warszawa 2008.
Kozłowska-Szczęsna T., Błażejczyk K., Krawczyk B., Milanówka D., Bioklimat uzdrowisk polskich
i możliwości jego wykorzystania w lecznictwie, PAN, Warszawa 2002.
Kozłowska-Szczęsna T., Bioklimat polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiska polskie. Informator, A. Madeyski (red.), Izba Gospodarcza „Uzdrowiska polskie”, Warszawa 1999.
Krasiński Z., Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości, Poznań
2001.
Lijewski T., Mikułowski B., Wrzykowski J., Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa 2002.
Pilich M., Pilich P., Polska. Ilustrowany przewodnik, Sport i Turystyka MUZA S.A., Warszawa 1999.
Ponikowska I., Kompendium balneologii. Rekomendacje krajowego konsultanta, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004.
Ponikowska I., Medycyna uzdrowiskowa – istota, rola i kierunki działania, [w:] Uzdrowiska polskie.
Informator, Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie”, Warszawa 1999.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia
kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych
(Dz.U. z 2006 r., nr 32, poz. 220 z późn. zm.).
– 259 –
Smith Ch., Jenner P., Health Tourism in Europe, „Travel and Tourism Analyst” 2000, nr 1.
Sowa A., Zdrowie i choroba a ubóstwo i wykluczenie społeczne, „Polityka Społeczna” 2006, nr 11–12.
Szamborski Z. Turystyka zdrowotna uzdrowiskowa jako istotny element odnowy sił człowieka, [w:] „Zeszyty Naukowe IT” nr 6, 1978.
Szczegielniak J., Migała M., Speleoterapia (subterraneoterapia) w leczeniu uzdrowiskowym, „Annales
Univeristatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia”, Vol. L VIII, Suppl. XIII. 243, Lublin 2003.
Szewczyk T., Specyficzne cechy edukacji zdrowotnej, [w:] Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe, D. Głowacka (red.), Poznań, Wolumin 2000.
Turystyka, W. Kurek (red,), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. z 2005 r., nr 167, poz.1399 z późn. zm.).
Uzdrowiska polskie. Informator, A. Madeyski (red.), Izba Gospodarcza „Uzdrowiska polskie”, Warszawa 1999.
Widawski K., Model funkcjonowania turystyki uzdrowiskowej na przykładzie Hiszpanii, [w:] Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, J. Wyrzykowski
(red.), t. 9, UW we Wrocławiu, Wrocław 2007.
Wolski J., Wypoczynek i turystyka w uzdrowiskach, AWF w Poznaniu, Poznań 1978.
World Health Organization, Global strategy for Health for All by the Year 2000, WHO, Geneva 1981
(Health for All Series No. 3).
Wrona-Polańska H., Zdrowie-psychologiczne wyznaczniki, sposoby jego promowania i wspomagania,
„Sztuka Leczenia” 2006, t. XIII, nr 1–2.
www.experienceispa.com/spa-goers/spa-101/types-of-spas/(data dostępu: 10.09.2011).
– 260 –
Tomasz Holecki, Joanna Woźniak-Holecka
UZDROWISKOWA USŁUGA ZDROWOTNA
JAKO NARZĘDZIE BUDOWANIA PRZEWAGI
KONKURENCYJNEJ W REGIONIE
Streszczenie: Konkurencyjność stanowi jedno z ważniejszych zadań ulokowanych na poziomie regionalnym. W obliczu ciągłego procesu integracji europejskiej istotnym jest wykorzystanie wszystkich dostępnych
metod sprzyjających osiągnięciu tego celu. Usługa medyczna może stanowić jedno z narzędzi budowania
przewagi konkurencyjnej w regionie, tym bardziej że rozwój społeczno-ekonomiczny pozytywnie wpływa na zdrowotność populacji, a zdrowie stanowi ważny, korzystny stymulator wzrostu gospodarczego.
Ponieważ racjonalna polityka regionalna wymaga zweryfikowania potencjalnych obszarów rozwojowych,
opracowanie porusza kwestie uruchomienia ewentualnych potencjałów w celu wykorzystania usługi medycznej jako narzędzia budowania przewagi konkurencyjnej mogącej mieć charakter innowacyjny, typowy
lub korelacyjny. W kontekście organizacji systemu ochrony zdrowia w Polsce usługa zdrowotna, świadczona w placówkach lecznictwa uzdrowiskowego, może stanowić element szerokiej oferty rynku ochrony zdrowia, która wzmacnia finansowo nie tylko obszar gospodarczy, na którym występuje, ale również
obszary sąsiadujące geograficznie i branże kooperujące. Potencjał związany z szeroko rozumianą usługą
uzdrowiskową – medyczną, rehabilitacyjną, dietetyczną, edukacyjną, promocji zdrowia itp. – w obliczu
prognozowanych w Polsce i Europie zmian demograficznych stanowi rezerwuar podaży i popytu, który
warto wykorzystać.
Słowa kluczowe: usługi zdrowotne, ochrona zdrowia, polityka zdrowotna, lecznictwo uzdrowiskowe, strategia regionalna, region, zarządzanie, konkurencyjność, przewaga konkurencyjna, rozwój regionalny.
HEALTH SERVICES AS INSTRUMENT OF REINFORCEMENT
OF COMPETITIVE ADVANTAGE IN REGION
Abstract: The regional competitiveness is obligatory task on the territorial, financial and referential level
for voivodships. Because health service can be substantial for developing competitive advantage in the
region, the aim of this article is about the potential which is at regional’s disposal, and specifically local
government (represented by the marshal) and local administration (represented by the voivode). Assuming that innovativeness and competitiveness of medical services can be the core of development potential.
The rational regional policy needs potential development areas verifaction. One of which is health care
not only as a medical services but also rapidly developing field of economy on which strategic regional
competitiveness can be build. The article presumes analysis of regional potential of medical services and
its use for building sustained regional competitive advantage.
Keywords: health care services, health policy, health management, health care system, regional strategy,
voivodship.
– 261 –
Tomasz Holecki, Joanna Woźniak-Holecka – Uzdrowiskowa usługa zdrowotna jako narzędzie...
1. Wstęp
Prowadzenie skutecznej polityki regionalnej wymaga zdiagnozowania potencjalnych
obszarów rozwojowych. Jednym z nich jest ochrona zdrowia rozumiana nie tylko jako
świadczenie usług medycznych dla ludności, ale przede wszystkim jako dziedzina gospodarki, o którą m.in. można oprzeć budowanie strategii regionalnej z uwzględnieniem jej
cech innowacyjnych oraz przewagi konkurencyjnej. Wpisana w Konstytucję Rzeczypospolitej dbałość o zapewnienie dostępu do ochrony zdrowia1 nakłada na władze publiczne
obowiązek realizacji polityki zdrowotnej. Powinno się to dokonywać również z przyczyn
opartych o rachunek ekonomiczny i dbałość o finanse publiczne. Zależność między poziomem zdrowia a wzrostem gospodarczym jest bowiem relacją o charakterze dwustronnym.
Rozpatrując kwestię relacji między zdrowiem a wzrostem gospodarczym szczególną uwagę
należy zwrócić na zagadnienie zdrowia w aspekcie jego wpływu na jakość i wielkość kapitału ludzkiego. Dla poszczególnych jednostek zdrowie warunkuje możliwość osobistego
rozwoju i zapewnia bezpieczeństwo ekonomiczne. Wraz z edukacją stanowi podstawę kapitału ludzkiego decydującego o ekonomicznej produktywności jednostki. Jest także czynnikiem determinującym wysoką wydajność pracy. Tym samym wpływa na wzrost aktywności
jednostek w wymiarze gospodarczym, społecznym i zawodowym, oddziałując na ogólny
poziom rozwoju gospodarczego wspólnot, w których występuje2.
Omawiając zagadnienie ochrony zdrowia w kontekście dobra publicznego, regionalizmu oraz przedsiębiorczości, nie sposób pominąć również roli kapitału społecznego jako
fundamentu wzajemnych przedsięwzięć opartych na zaufaniu, współpracy i konstruktywnej
konkurencji. Kapitał społeczny można rozumieć jako sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji i stowarzyszeń, która stwarza jednostce możliwości uzyskania społecznie cenionych dóbr3 lub gotowość i umiejętność współpracy ludzi w obrębie
różnego rodzaju grup społecznych celem realizacji wspólnych interesów4. Jest to nadal
niezagospodarowany obszar umożliwiający rynkowe lub quasi-rynkowe działania na rzecz
zdrowotności populacji z wykorzystaniem naturalnego osobniczo i wzmacnianego systemowo trendu dbania o własne zdrowie. Zarzewiem zmiany może stać się region, wysoko
nasycony organizacjami biznesowymi, zarówno o dużym potencjale organizacyjnym, jak
i z grupy małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), a także organizacji nonprofit, np. stowarzyszeń lub fundacji działających z niefinansowych pobudek.
Ponadto innowacyjność wpisana w idee nowoczesnej usługi zdrowotnej, również
świadczonej na terytorium uzdrowiska, znakomicie komponuje się z pojęciem „regionu
1
2
3
4
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483, art. 68).
E. Wysocka, Istota i czynniki konkurencyjności w regionie, „Wójt i jego gmina” 2006, nr 5/11, s. 11.
P. Sztompka, Socjologia, Znak, Kraków 2006, s. 368.
M. Matusiak, Kapitał społeczny, [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2008, s. 166.
– 262 –
uczącego się” wprowadzonym do nauki przez B. Asheima i J. Simmie5, a cechującym się
wysokim stopniem elastyczności, ciągłą podatnością na zmianę, innowacyjnością, zdobywaniem nowych rynków oraz niezaanektowanych dotąd dziedzin6. Wydaje się możliwym
pobudzenie popytu w uzdrowiskowym potencjale usługowo-produktowym na nowoczesne,
niestosowane dotąd oferty, wykraczające poza dotychczasowe standardowe formy leczenia,
relaksu i rozrywki.
Mimo iż jednostki, w których owe usługi powinny zostać wytworzone, są silnie wpisane
w system ochrony zdrowia w Polsce (jednorodny ustrojowo i unitarny politycznie), założyć
należy występowanie różnic regionalnych. Ponadto wsparcie finansowe i organizacyjne dla
osób korzystających z lecznictwa uzdrowiskowego jest nie tylko obowiązkiem państwa, ale
również opłacalną inwestycją w obywatela oraz gospodarkę regionu.
Celem opracowania jest wpisanie usług uzdrowiskowych w katalog regionalnych inicjatyw prozdrowotnych, które, poza ujęciem medycznym, posiadają również kontekst rynkowy umożliwiający budowanie przewagi konkurencyjnej.
2. Konkurencyjność regionów w oparciu o usługę medyczną
Konkurencyjność jest immanentną cechą życia społecznego i gospodarczego, którego
istotą jest dynamika zmian mająca swoje źródło w chęci zajęcia lepszej pozycji w życiu
gospodarczym i społecznym. Lokuje się między wzrastającymi stale potrzebami a zdolnościami ich zaspokojenia. Potrzeby są wyrazem rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego
stawiającego coraz to nowe wyzwania w historycznym procesie rozwoju7. W odniesieniu
do rozwoju regionalnego zwiększenie konkurencyjności Unii Europejskiej było jednym
z głównych celów powstania Wspólnoty. Za konkurencyjność uznano zdolność do produkcji dóbr i usług, które mogą sprostać wymaganiom rynku międzynarodowego, utrzymując
zarazem wysoki i trwały poziom dochodu zarówno na poziomie krajowym, regionalnym,
jak i korporacyjnym8. Podobne, szczegółowe cele, postawiono w kluczowym europejskim
dokumencie znanym powszechnie jako Strategia Lizbońska9 oraz korelującym z nim Narodowym Planie Rozwoju na lata 2007–201310, który za konkurencyjność uznaje zdolność do
5
6
7
8
9
10
B. Asheim, M. Dunford, Regional Futures, „Regional Studies”, 1997, Vol. 31, No. 5, s. 445–455; J. Simmie, J. Sennett, Innovative clusters: theoretical explanations and why size matters, National Institute Economic Review, 1999,
Vol. 170, s. 87–98.
K. Olejniczak, Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 2, s. 18.
E. Wysocka, Teoretyczne podstawy konkurencyjności w planowaniu przestrzennym, IGPiK Warszawa 2001, s. 13.
Sixth Perodic Report on the Social and Econimic Stuation and Development of the Regions of the European Union,
1999, s. 5.
Plan rozwoju przyjęty dla Unii Europejskiej przez Radę Europejską w 2000 roku na posiedzeniu w Lizbonie, którego
celem było uczynienie Europy najbardziej dynamicznym i konkurencyjnym regionem gospodarczym na świecie.
Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 6 września 2005 r. dedykowany możliwości właściwego zagospodarowania
członkostwa Polski w Unii Europejskiej i rozdysponowania dostępnych środków wspólnotowych.
– 263 –
osiągania sukcesu w gospodarczej rywalizacji zarówno w kraju, jak i za granicą, a konkurencyjność regionu jako zespołu cech decydujących o atrakcyjności obszaru z punktu widzenia
lokowania inwestycji lub jako miejsca zamieszkania11. Ponadto ustawa o samorządzie województwa12 określa zakres działalności w postaci obowiązku budowania strategii rozwoju
m.in. w oparciu o pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności, diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej województwa oraz
określenie celów strategicznych polityki rozwoju.
Założyć należy możliwość osiągania przewagi konkurencyjnej przy użyciu tzw. korzyści aglomeracji zdefiniowanej przez B. Ohlina jako korzyści skali, lokalizacji, urbanizacji i powiązania pomiędzy branżami związane z transakcjami wymiany i bliskością
dostawców13. Potencjał skupiony na wyodrębnionym terytorium, w oparciu o niezwykłą
ruchliwość siły roboczej, zdaniem Marshalla, powoduje, że pracownicy stają się bardziej
związani z regionem aniżeli z konkretnym pracodawcą14. Ponadto na koherentnym obszarze
możliwe jest szybsze niż w innych warunkach pobudzenie innowacyjności, tym bardziej,
że – jak opisuje Ph. Aydalot – źródłem innowacji nie jest przedsiębiorstwo, lecz środowisko, w którym ono działa15. Podobnie uważa M. E. Porter, twierdząc, że koncentracja nabywców, dostawców, i rywali pobudza efektywność, wymusza specjalizację i przyspiesza
procesy innowacyjne16.
Poziom regionalny Unii Europejskiej stanowi obszar w oparciu, o który budować należy przewagi konkurencyjne. Ponadto województwo jest podstawowym obszarem absorpcji
środków rozwojowych, które ma wystarczająco duży zakres oddziaływania zarówno ludzkiego, przestrzennego, jak i finansowego, aby samodzielnie kreować rozwój. Uznanie usługi
zdrowotnej za jedno z możliwych narzędzi pozytywnych przekształceń regionalnych stanowi
przesłankę do zainicjowania działań wymagających współpracy decydentów regionalnych
(marszałków województw i wojewodów) oraz ośrodków, w których owe usługi powinny
zostać wytworzone – szpitali uzdrowiskowych, sanatoriów, prewentoriów, zakładów przyrodoleczniczych, ambulatoriów (przychodni uzdrowiskowych), za zgodą kadry zarządzającej
i eksperckiej oraz przedstawicieli sektora biznesu. Godnym ustalenia jest zatem określenie,
na ile możliwe jest wypracowanie jednolitej polityki wspierania innowacji i konkurencyjności regionalnej w zakresie usług uzdrowiskowych, na ile zaś konkretne działania determinowane powinny być dodatkowymi zmiennymi charakteryzującymi wybraną placówkę.
11
12
13
14
15
16
E. Wysocka, Istota …, op.cit., s. 11.
Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998, nr 91, poz. 576).
E. Skawińska, R. I. Zalewski, Klastry biznesowe a rozwój konkurencyjności i innowacyjności regionów. Świat – Europa
– Polska, PWE, Warszawa 2009, s. 23–24.
T. G. Grosse, Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2002, nr 1,
s. 25–48.
Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, K. B. Matusiak (red.), PARP, Warszawa 2008, s. 147.
M. E. Porter, The Competitive Advantage of the Nations, Free Press, New York 1990, s. 182, [za:] Środowiska przedsiębiorczości, J. Chądzyński (red.), Warszawa 2007, s. 162.
– 264 –
Wykorzystanie potencjału sektora usług zdrowotnych może stanowić nowe spojrzenie
na kwestie rozwoju regionalnego, gdzie znaczna część treści odnoszących się do narzędzi
strategii regionalnych w ochronie zdrowia jest niepraktykowana. Nie znajduje również
bezpośredniego odniesienia w krajowych aktach prawnych lub dokumentach regionalnych,
mimo iż konkurencyjność regionów stanowi obligatoryjne zadanie ulokowane na poziomie
terytorialnym, finansowym i kompetencyjnym poszczególnych województw. W procesie
integracji europejskiej istotnym jest wykorzystanie wszystkich dostępnych metod sprzyjających osiągnięciu tego celu. Ponieważ usługa medyczna może stanowić jedno z narzędzi
budowania przewagi konkurencyjnej w regionie, ważne jest zweryfikowanie potencjału
stojącego w dyspozycji regionów, a w szczególności województw wchodzących w ich skład
zarówno z punktu widzenia samorządu terytorialnego (reprezentowanego przez marszałka), jak i administracji rządowej (reprezentowanej przez wojewodę), w kontekście praktyki
usług medycznych na podległym im obszarze. Zakładając, że innowacyjność oraz konkurencyjność świadczeń medycznych może stanowić źródło potencjału rozwojowego, należy
ustrukturyzować potencjał organizacyjny, zarządczy i finansowy, który w przypadku usług
uzdrowiskowych lokowany jest najczęściej na obszarze działania placówek lecznictwa
uzdrowiskowego, a także wzmocnić świadomość jego istnienia wraz z podwyższeniem
poziomu zainteresowania poszczególnych podmiotów jego wykorzystaniem.
Za uzdrowisko uznaje się obszar, na którego terenie prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze
naturalnych surowców leczniczych, któremu został nadany takowy status oraz który spełnia
łącznie wszystkie poniższe warunki17:
1) posiada złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych właściwościach leczniczych;
2) posiada klimat o właściwościach leczniczych;
3) na jego obszarze znajdują się zakłady lecznictwa uzdrowiskowego i urządzenia
lecznictwa uzdrowiskowego przygotowane do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego;
4) spełnia określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku
do środowiska;
5) posiada infrastrukturę techniczną w zakresie gospodarki wodno-ściekowej,
energetycznej, w zakresie transportu zbiorowego, a także prowadzi gospodarkę
odpadami.
Status uzdrowiska albo status obszaru ochrony uzdrowiskowej18 pokrywają się z granicami administracyjnymi gmin, miast lub jednostek pomocniczych gmin i nadawane są
17
18
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, GUS, Kraków 2011, s. 15.
Obszar spełniający warunki, wymienione powyżej w pkt. 1, 2, 4 i 5, któremu został nadany status obszaru ochrony
uzdrowiskowej. Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. z 2005 r., nr 167, poz. 1399).
– 265 –
przez Radę Ministrów w trybie rozporządzenia na wniosek ministra właściwego do spraw
zdrowia. Wniosek jest formułowany po potwierdzeniu spełnienia przez dany obszar kryteriów niezbędnych do uzyskania uprawnień, a jeśli warunki ustaną, minister właściwy do
spraw zdrowia zwraca się do gminy o podjęcie działań przywracających ustalenia wyjściowe.
W przypadku ich nieprzywrócenia przez gminę w terminie 5 lat Rada Ministrów, w trybie
rozporządzenia, pozbawia dany obszar takiego statusu.
Mimo iż status uzdrowiska przyznawany jest gminom jako jednostkom samorządu terytorialnego najniższego szczebla, to zorganizowana działalność prorozwojowa i promocyjna
koordynowana powinna być przy udziale administracji regionalnej. Przemawia za tym znacznie
większy potencjał finansowy skupiony w rękach marszałka województwa, możliwości uruchomienia programów rządowych za pośrednictwem wojewody oraz wyższa zdolność aplikowania
o środki unijne wpisane najczęściej w wewnętrznie spójne strategie rozwoju i modernizacji.
3. Usługa medyczna w kontekście rynku ochrony zdrowia
Usługa to użyteczny produkt niematerialny, który jest wytwarzany w wyniku pracy
ludzkiej (czynności) w procesie produkcji, przez oddziaływanie na strukturę określonego
obiektu (człowieka lub przedmiotu materialnego) w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich19.
Usługa zatem to wszelka działalność lub korzyść, którą jedna ze stron może zaoferować
drugiej, z zasady niematerialna i nieprowadząca do uzyskania jakiejkolwiek własności20.
Jest dowolnym działaniem, którego wytworzenie może być związane lub nie z produktem
fizycznym21. Usługi to także korzyści oferowane do sprzedaży w istocie swej niewymierne
i subiektywnie oceniane przez nabywców22 lub działalność służąca zaspokajaniu potrzeb
ludzkich, która nie znajduje żadnego ucieleśnienia w nowych dobrach materialnych23, a także
działalność, nieprzynosząca materialnego efektu, dostarczająca nabywcy określonych korzyści, które nie są koniecznie związane ze sprzedażą produktów lub innych usług24. Usługa
jest również każdą czynnością zawierającą w sobie element niematerialności, która polega
na oddziaływaniu na klienta lub przedmiot znajdujący się w jego posiadaniu, a świadczenie
usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym25. Usługa definiowana bywa również jako podejmowane zlecenie, intencjonalne świadczenie pracy lub korzyści, służące wzbogaceniu walorów osobistych bądź wolumenu użyteczności dóbr, jakimi
usługobiorca dysponuje26.
19
20
21
22
23
24
25
26
M. Daszkowska, Usługi, produkcja, rynek, marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 18–20.
Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 2002, s. 41.
Ph. Kotler, Marketing. Analizowanie, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner & Ska, Warszawa 1994, s. 426.
M. Pluta-Olearnik, Marketing usług, PWE, Warszawa 1993, s. 21.
L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2000, s. 648.
W. J. Stanton, Fundamentals of Marketing, McGraw Hill, New York 1981, s. 441.
A. Payne, Marketing usług, PWE, Warszawa 1996, s. 20.
K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2000, s. 36.
– 266 –
Do podstawowych cech usług zalicza się zatem: niematerialność, nierozdzielność, nietrwałość, niemożność nabycia prawa własności oraz szereg atrybutów o specyficznych walorach, wśród których najbardziej charakterystycznymi są niepodzielność, nienamacalność,
trudności w ocenie wartości, a w przypadku usługi medycznej wysokie ryzyko zakupu,
trudności w ocenie jakości, całkowity brak lub niewielka ilość substytutów, niejednolitość
oznaczająca zróżnicowane sytuacje wyjściowe związane ze stanem zdrowia pacjenta, brak
gwarancji skuteczności procedur oraz częsta niemożność całkowitego zaspokojenia potrzeb27.
Wskazując na zależności między państwem a ochroną zdrowia, uznać należy, że standard opieki zdrowotnej stanowi użyteczny wskaźnik postępu społecznego i konkurencyjności obszarów, na którym występuje. Wobec omawianych zagadnień warto posłużyć się
pojęciem zdrowia publicznego definiowanego jako nauka zajmująca się zdrowiem na poziomie populacji, zapobieganiem chorobom, przedłużaniem życia, promowaniem zdrowia,
kontrolą chorób zakaźnych, oświatą, tworzeniem i funkcjonowaniem służb medycznych
i opiekuńczych, w celu wczesnego diagnozowania i zapobiegania chorobom. Zagadnienia
ochrony zdrowia nie sposób scharakteryzować jedną wyłączną definicją. Jest to bez wątpienia rynek dualny łączący cechy typowego rynku opartego o ekonomiczną zasadę wymiany
wartości, z pojęciem „służby” jako specyficznej misji i odpowiedzialności za powierzone
zadania. Naturalnie rynek usług medycznych nie jest idealnie wolnym rynkiem, na którym
zachodzą procesy efektywnej alokacji zasobów w obliczu podstawowego regulatora, jakim
jest cena, a wręcz przeciwnie, uzasadniona jest ingerencja państwa w ten zakres społecznej
aktywności. Z jednej strony może być rozumiany jak każdy rynek zawiadywany na zasadzie relacji producenta i konsumenta, za czym przemawia mniej lub bardziej precyzyjnie określona cena usługi, możliwość wyboru dostarczyciela świadczeń czy świadomość
mechanizmów ekonomicznych, które czynią produkty oferowane na tym rynku bardziej
lub mniej dostępnymi. Z drugiej jednak strony leczenia nie sposób traktować na równi
ze zwykłym produktem bądź procesem, którego powodzenie zależy, li tylko, od posiadanych zasobów finansowych28.
Usługa medyczna, jako element budowania przewagi konkurencyjnej w regionie,
mimo swojej skomplikowanej struktury, nietypowych cech oraz specyficznej ulotności,
może mieć charakter:
• innowacyjny, czyniąc region rozpoznawalnym w ponadnarodowej skali poprzez
wyprzedzenie działań konkurencji. Jest to szczególnie atrakcyjne rozwiązanie
w zjednoczonej Europie opartej na wolności przepływu kapitału i ludzi, możliwości sięgania zarówno po klientów, producentów, ale również pracowników
i inwestorów z obszaru całej Wspólnoty. Tym samym potencjalny rynek usługi
27
28
S. Flejtarski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Współczesna ekonomika usług, PWN, Warszawa 2005, s. 417.
T. Holecki, M. Syrkiewicz-Świtała, Rynek pracy w ochronie zdrowia, Wydawnictwo Śląskiej Akademii Medycznej,
Katowice 2007, s. 40–43.
– 267 –
uzdrowiskowej ograniczony jest niemalże wyłącznie finansowo i komunikacyjnie,
a nie prawnie czy politycznie. Są to zatem bariery o typowym charakterze gospodarczym, które można i należy przełamywać nie tylko z wykorzystaniem narzędzi
administracyjnych, ale również zarządczych i marketingowych.
• typowy, bazując na wysokiej jakości i niskiej cenie oferowanego produktu (np.
turystyka zdrowotna). W przypadku standardowej, powszechnie znanej na rynku
usługi konkurować należy przede wszystkim ceną, aby za niższą opłatą oferować
co najmniej porównywalne lub bardziej atrakcyjne usługi. W tym przypadku dobrze zaprojektowane działania promocyjne, reklamowe, public relations itp. powinny zapewnić sukces rynkowy, podobnie jak ma to miejsce w przypadku ofert
komercyjnych. Dotarcie do szerokiego, ale precyzyjnie wyselekcjonowanego odbiorcy wymaga jednak użycia skoordynowanych narzędzi marketingowych i odpowiedniego finansowania. Należy również przypuszczać, że zmiana i utrwalenie
dotychczasowych preferencji potencjalnego nabywcy będzie czasochłonne.
• korelacyjny, zakładający powiązanie kilku, a nawet kilkunastu świadczeń w jeden pakiet, gdzie wartością jest oszczędność czasu w powiązaniu z jednością
miejsca i wysokim bezpieczeństwem świadczeń. Usługa uzdrowiskowa jest wtedy wpleciona w system sprzedażowy zawierający w sobie transport na miejsce
o odpowiednim standardzie (samolot, autokar, kolej itp.), zakwaterowanie, wyżywienie, parking, ofertę medyczną i okołomedyczną, relaksacyjną, edukacyjną
i rozrywkową zbudowaną na wzór usługi turystycznej, w skład której wchodzi
zwykle również opieka rezydenta znającego realia miejsca pobytu i posługującego
się językiem klienta w przypadku gości zagranicznych.
Opisane powyżej inicjatywy w zakresie rynku ochrony zdrowia mogą stanowić płaszczyznę współpracy dla partnerów publicznych oraz prywatnych przedsiębiorstw, a ich forma przybierać może m.in. formę zdefiniowaną jako klaster koordynowany na poziomie
regionalnym. Pojęcie klastra, wprowadzone do literatury przez M. E. Portera, oznacza
geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców,
jednostek usługowych oraz współpracujących z nimi instytucji (uniwersytetów, jednostek
badawczych, związków branżowych) w poszczególnych dziedzinach współpracujących ze
sobą29. Takie pojęcie współpracy oznacza odrzucenie przestarzałej wizji przedsiębiorczości
opartej na bezwzględnej rywalizacji i przyjęcie nowoczesnej idei gospodarowania skupionej na wzajemnie opłacalnej sieci powiązań, kooperacji i wykorzystaniu synergii działań,
miejsca i czasu.
29
T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i Kierowanie” 2002,
nr 4, s. 8.
– 268 –
4. Rynkowy potencjał infrastrukturalny i usługowy
w obszarze uzdrowiskowym
Leczenie uzdrowiskowe jest kontynuacją leczenia szpitalnego lub ambulatoryjnego
pacjenta, którego celem jest rehabilitacja, leczenie chorób przewlekłych oraz profilaktyka
przy wykorzystaniu między innymi naturalnych zasobów leczniczych, którego finansowanie odbywa się z wykorzystaniem środków publicznych lub prywatnie. Stanowi integralną
część opieki zdrowotnej w Polsce i realizowane jest w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego. Wśród placówek lecznictwa uzdrowiskowego można wymienić: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria uzdrowiskowe, zakłady przyrodolecznicze i przychodnie uzdrowiskowe oraz
prewentoria. W 2010 r. prowadziło działalność 268 zakładów lecznictwa uzdrowiskowego
położonych w 12 województwach na terenie 41 gmin. Najwięcej gmin pełniących funkcje
uzdrowiska znajdowało się w województwie dolnośląskim (10) i małopolskim (7). Województwo dolnośląskie dominowało także pod względem liczebności placówek (64 obiekty).
Następne w kolejności były zachodniopomorskie (50) i małopolskie (46). W województwach tych skupionych było 59,7% łącznej liczby placówek w Polsce. W 2010 r. najwięcej
kuracjuszy stacjonarnych przebywało w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego zlokalizowanych w województwie zachodniopomorskim (163,1 tys., tj. 28,5%). W województwie
kujawsko-pomorskim na leczeniu przebywało 93,3 tys. kuracjuszy, co stanowiło 16,3%
wielkości krajowej. Liczną grupę kuracjuszy przyjęły zakłady działające w województwie
dolnośląskim. Ze świadczonych w nich usług skorzystało 79,6 tys. osób (13,9% ogółu pacjentów w kraju)30.
Z zabiegów przyrodoleczniczych, do których zalicza się kąpiele mineralne, kąpiele CO2,
zabiegi borowinowe i inhalacje, w 2010 r. skorzystało 99,4 tys. osób. Zabiegi przyrodolecznicze stanowiły 21,7% ogółu zabiegów wykonanych w szpitalach uzdrowiskowych. Najczęściej wykonywanym zabiegiem z tej grupy były kąpiele mineralne, a następnie inhalacje31.
Wobec usługi uzdrowiskowej warto odnieść się do podstawowych mierników, z wykorzystaniem których ocenia się systemy zdrowotne. Są to kryteria:
• dostępności, ocenianej poprzez realizację takich wskaźników jak np. sprawna komunikacja (co jest związane z terytorialnym rozmieszczeniem usługodawców),
dogodne godziny przyjęć oraz wykonanie świadczenia na satysfakcjonującym
poziomie;
• kompleksowości, oznaczającej zintegrowanie wszelkich działań związanych
z udzielaniem świadczeń zdrowotnych. Ta kategoria ma w lecznictwie uzdrowiskowym szczególny wymiar i wymaga łącznego spełnienia wielu warunków
w postaci uzupełniającego się wzajemnie wykwalifikowanego zespołu nie tylko
30
31
Lecznictwo uzdrowiskowe…, op.cit., s. 45–48.
Ibidem, s. 49–51.
– 269 –
medycznego, ale również technicznego i informacyjnego;
• ciągłości opieki, czyli systematycznego kontynuowania wymaganych działań
diagnostycznych, prewencyjnych, leczniczych i rehabilitacyjnych;
• skuteczności i jakości, powiązanej z akceptacją i satysfakcją pacjentów/kuracjuszy
oraz personelu medycznego, czyli zapewnienia świadczeń na odpowiednio wysokim poziomie, który jest systematycznie ewaluowany i poddawany permanentnej
korekcie w relacji do zmiennych potrzeb;
• produktywności, oznaczającej właściwą relację pomiędzy liczbą i jakością świadczeń medycznych oraz stanem zdrowia populacji a wykorzystywanymi zasobami
przeznaczonymi na jej wytworzenie.
Rynkowo istotnym jest również spojrzenie na kuracjusza-konsumenta w ujęciu segmentacyjnym, które zakłada wyselekcjonowanie odbiorców: kobiet, mężczyzn, dzieci, a także
cudzoziemców, na potrzeby których powinny być przygotowane zróżnicowane oferty usług
uzdrowiskowych. W 2010 r. z usług stacjonarnych zakładów lecznictwa uzdrowiskowego
skorzystało 344,8 tys. kobiet, których udział w ogólnej liczbie kuracjuszy w kraju wyniósł
60,2%. Kobiety leczyły się głównie w zachodniopomorskim (19% wszystkich kobiet leczonych stacjonarnie w Polsce) i w kujawsko-pomorskim (11,1%). Liczna grupa kobiet
korzystała też z usług zakładów położonych w województwie małopolskim (5,2%). Największy udział kobiet wśród wszystkich kuracjuszy leczonych w systemie stacjonarnym
charakteryzował województwo świętokrzyskie (65,1%), następnie pomorskie (63,5%)
i śląskie (63,1%). Mężczyźni natomiast przeważali wśród kuracjuszy stacjonarnych tylko
w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim, gdzie stanowili prawie 70% ogólnej
liczby leczonych w sanatoriach i szpitalach uzdrowiskowych. Dzieci i młodzież w wieku
poniżej 18 lat przebywały na leczeniu uzdrowiskowym głównie w województwie zachodniopomorskim, gdzie w 2010 r. w zakładach uzdrowiskowych przebywało 7,9 tys. osób
w tym wieku (31% wielkości krajowej). W województwie małopolskim z usług oferowanych
przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego korzystało 7,4 tys. osób w wieku poniżej 18 lat
– 28,8% przebywających na leczeniu uzdrowiskowym w kraju. W szpitalach i sanatoriach
uzdrowiskowych przeznaczonych specjalnie dla dzieci przebywało 5,6 tys. dzieci. Kuracjusze cudzoziemcy jako miejsce leczenia uzdrowiskowego wybierali głównie województwo
zachodniopomorskie. W 2010 r. w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego przebywało 35,9
tys. cudzoziemców, czyli 84,9% wszystkich obcokrajowców przybyłych na leczenie do
Polski. Głównym punktem pobytu były dla nich sanatoria w Kołobrzegu, w których przebywało 26,2 tys. cudzoziemców i stanowili oni 26,9% wszystkich pacjentów przebywających na leczeniu w tych obiektach. Liczna grupa kuracjuszy cudzoziemców korzystała też
z leczenia i profilaktyki zdrowotnej w sanatoriach uzdrowiskowych w Świnoujściu, liczyła
ona 8,4 tys. osób. W obiektach tych stanowili oni 42% pacjentów32.
32
Ibidem, s. 49–50.
– 270 –
5. Finansowy potencjał usług uzdrowiskowych
w kontekście rynku ochrony zdrowia
Ekonomizacja działań w ochronie zdrowia wymusza zmiany w strukturze organizacyjnej i ofertowej wielu zakładów lecznictwa uzdrowiskowego. Zachodzące zmiany pozwalają
coraz lepiej zaspokoić potrzeby kuracjuszy, a także wpływają na polepszenie jakości oferowanych usług wraz z poszerzeniem katalogu świadczeń. Dostarczanie nowoczesnych produktów lub usług zdrowotnych zwiększa satysfakcję ich odbiorców, a orientacja na pacjenta-klienta staje się nowym wyzwaniem, wobec którego pacjent z petenta staje się klientem,
o którego zabiegają placówki medyczne. Jednocześnie zwiększają się wymagania ze strony
świadczeniobiorcy, który oczekuje dostarczenia usług o odpowiedniej jakości, co zmusza
oferentów do usprawnienia organizacji pracy, obniżenia kosztów działania, zwiększenia
dbałości o racjonalne wykorzystanie zasobów, ograniczania ryzyka oraz wzrostu konkurencyjności. Opisane zjawiska zachodzą w warunkach stale rozrastających się budżetów na
ochronę zdrowia zarówno po stronie publicznego płatnika (Narodowy Fundusz Zdrowia,
jednostki samorządu terytorialnego, budżet państwa), jak i partycypacji prywatnej (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i instytucje, sektor quasi-ubezpieczeniowy).
Wydatki na ochronę zdrowia zawierające wydatki bieżące i inwestycyjne wyniosły
w 2009 r. 99 mld zł, co stanowiło 7,4% Produktu Krajowego Brutto (PKB). Instytucje rządowe i samorządowe, łącznie z NFZ, obsługiwały finansowo 72,3% transakcji, a sektor
prywatny – 27,7%. Biorąc pod uwagę funkcjonalne przeznaczenie poniesionych wydatków, można stwierdzić, że zdecydowana większość – 89,9% – to nakłady przeznaczone na
indywidualną opiekę zdrowotną, zaś pozostałe wydatki zostały przeznaczone na działania
związane z profilaktyką i zdrowiem publicznym, funkcje administracyjne oraz inwestycje.
Indywidualna opieka zdrowotna obejmuje usługi lecznicze, usługi rehabilitacyjne, długotrwałą opiekę pielęgnacyjną, usługi pomocnicze, leki oraz inne produkty medyczne. Coroczny wzrost, choć w różnym stopniu, dotyczył wszystkich wyróżnianych w Narodowym Rachunku Zdrowia funkcji, najbardziej znaczący był w przypadku kategorii usług leczniczych.
W 2009 r. wzrosła również suma przekazana na usługi pomocnicze w ochronie zdrowia.
Jednak należy mieć na uwadze, że kategoria ta stanowi jedynie 5,8% całości nakładów na
ochronę zdrowia. Strumienie wydatków na ochronę zdrowia od poszczególnych płatników
trafiają do dostawców dóbr i usług medycznych realizujących różne funkcje opieki zdrowotnej. Na przykład w nakładach na szpitale 96,5% stanowiły środki publiczne, zaś 3,5%
stanowiły środki pochodzące ze źródeł prywatnych. W przypadku opieki ambulatoryjnej
proporcje te wynosiły odpowiednio – 69,6% i 30,4%33. W każdym z tych przypadków NFZ
zajmuje pozycję dominującą.
33
Narodowy Rachunek Zdrowia za 2009 rok, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia Materiał na
konferencję prasową 26 lipca 2011 r., maszynopis powielony w archiwum autora, s. 1–7.
– 271 –
Od lat nie ulega statystycznie istotnej zmianie struktura dostawców usług opieki zdrowotnej. Największy udział w wydatkach miała grupa szpitali – 34,3%, drugą co do wielkości pozycję stanowili świadczeniodawcy ambulatoryjni – 30,6%. Natomiast udział grupy
sprzedawców innych dóbr medycznych, w tym leków, wynosił 26,1%. W wydatkach powiązanych z ochroną zdrowia dominująca jest grupa nakładów na administrację i dostarczanie
świadczeń pieniężnych (76,6%). Zalicza się do niej świadczenia wypłacane poszczególnym osobom lub gospodarstwom domowym. Podstawowym kryterium ich przyznania jest
stan zdrowia danej osoby lub osoby będącej pod jej opieką. Tego typu wydatki w 2009
roku wynosiły 44,7 mld zł, co stanowiło 3,33% PKB. Wydatki powiązane z ochroną zdrowia dodane do wydatków bieżących na ochronę zdrowia stanowią łącznie 137,1 mld zł,
czyli 10,2% PKB34.
W 2010 r. w stacjonarnych zakładach lecznictwa uzdrowiskowego przebywało 73,1 tys.
pacjentów, których pobyt i leczenie zostały dofinansowane lub były finansowane w całości
przez różne instytucje (inne niż NFZ). Stanowili oni 12,8% łącznej liczby kuracjuszy przebywających w szpitalach i sanatoriach uzdrowiskowych. W ramach rehabilitacji rentowej
i przedrentowej ZUS udzielił świadczeń dla 49,9 tys. osób (8,7% ogółu kuracjuszy stacjonarnych), natomiast Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) – dla 8,6 tys.
(1,5%). Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) w ramach
turnusów rehabilitacyjnych przyznał środki finansowe dla 12,5 tys. osób (2,2%). Poza tym
inne instytucje objęły świadczeniem 2,1 tys. kuracjuszy (0,4%)35.
W 2010 r. w szpitalach uzdrowiskowych liczba osób wnoszących pełną opłatę za pobyt
i leczenie wyniosła 25,4 tys., z czego 57,7% stanowiły kobiety. Ta grupa pacjentów stanowiła 17,8% wszystkich leczonych w trybie stacjonarnym w szpitalach uzdrowiskowych.
Do szpitali uzdrowiskowych zgłaszały się również osoby, które podlegały leczeniu w trybie ambulatoryjnym. W 2010 r. z tej formy leczenia skorzystało 2 tys. osób – 1,4% wszystkich kuracjuszy korzystających z usług szpitali uzdrowiskowych. Kobiety stanowiły 63,1%
pacjentów leczonych w ambulatoriach, a osoby w wieku poniżej 18 lat – 8,9%. W 2010 r.
w szpitalach uzdrowiskowych wykonano łącznie 5,9 mln zabiegów leczniczych36.
Zważywszy na okoliczności, które warunkują rozwój sektora usług zdrowotnych,
w tym m.in.: procesy demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństw, rozwój
nowoczesnych, ale zarazem kapitałochłonnych technologii w ochronie zdrowia, wzrost
ogólnej zasobności konsumentów, pozytywną zmianę świadomości zdrowotnej obywateli, które warunkują niezwykle dynamiczny wzrost wydatków, można uznać obserwowany
trend konsumpcji usług oferowanych w uzdrowiskach za wpisujący się na stałe do katalogu
potrzeb i wydatków społecznych.
34
35
36
Narodowy Rachunek Zdrowia..., op.cit., s. 1–7.
Ibidem., s. 1–7.
Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za 2010 rok, Warszawa 2011, s. 88–89.
– 272 –
6. Podsumowanie
Zmiany prawne związane z uchwaleniem 28 lipca 2005 r. Ustawy o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych37 umożliwiają udzielanie świadczeń uzdrowiskowych również kuracjuszom
nieposiadającym skierowania na leczenie uzdrowiskowe lub ambulatoryjne. Tym samym
poza kuracjuszami ze skierowaniem (kontraktowymi) obsługiwani są również kuracjusze komercyjni (pełnopłatni). Ta możliwość z kolei sprawia, że menedżerowie zakładów
lecznictwa uzdrowiskowego otrzymali alternatywną możliwość pozyskiwania środków
na ich działalność38. Potencjał związany z szeroko rozumianą usługą uzdrowiskową
– medyczną, rehabilitacyjną, dietetyczną, edukacyjną, promocji zdrowia itp. – w obliczu
prognozowanych w Polsce i Europie zmian demograficznych stanowi rezerwuar podaży
i popytu, który warto wykorzystać.
Przewaga konkurencyjna może być budowana na poziomie całego rynku ochrony
zdrowia, ale konieczność wygenerowania odpowiednio dużego, regionalnie zauważalnego i rozpoznawalnego potencjału oddziaływania skłania do poszukiwań jej źródeł
w konkretnych segmentach, np. obszarach prowadzonego lecznictwa uzdrowiskowego
(zarówno publicznego, jak i niepublicznego), oraz odpowiedzialnej za jej funkcjonowanie, w zależności od relacji właścicielskich, administracji publicznej lub inwestorów
prywatnych.
Uznanie zatem usługi medycznej, w tym również usługi uzdrowiskowej, za użyteczne narzędzie dla poprawy konkurencyjności regionu może stanowić wymierną
przesłankę rozwojową pod warunkiem, że decydenci, kooperanci biznesowi, świadczeniodawcy, a także pacjenci i kuracjusze, zechcą za taką ją uznać. Potraktowanie usługi
medycznej, osadzonej w lecznictwie uzdrowiskowym, w jej nowoczesnym charakterze,
jako narzędzia wzmocnienia przewagi konkurencyjnej może być niezwykle korzystne
dla polskich regionów, lecz powinno być poprzedzone pogłębioną diagnozą stanu wyjściowego, który na tym specyficznym rynku wymaga szczególnej precyzji, politycznego
i ekonomicznego wyważenia argumentów oraz społecznego konsensusu. Po pierwsze
dlatego, że nadal przeważająca część środków finansowych przeznaczanych na leczenie
uzdrowiskowe jest publicznego pochodzenia, po drugie dlatego, że budowa równoległego rynku, nowoczesnych usług medycznych i okołomedycznych, rodzi ryzyko polaryzacji z przyczyn dochodowych, segregacji obywateli i zachwiania poczucia społecznej
sprawiedliwości.
37
38
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym…, op.cit., art. 4.
przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków 2011, s. 106.
– 273 –
Literatura
Asheim B., Dunford M., Regional Futures, „Regional Studies” 1997, Vol. 31, No. 5.
Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i Kierowanie” 2002.
Chądzyński J. (red.), Środowiska przedsiębiorczości, Warszawa 2007.
Daszkowska M., Usługi, produkcja, rynek, marketing, PWN, Warszawa 1998.
Flejtarski S., Panasiuk A., Perenc J., Rosa G., Współczesna ekonomika usług, PWN, Warszawa 2005.
Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W., Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2000.
Grosse T. G., Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne”
2002, nr 1.
Holecki T., Syrkiewicz-Świtała M., Rynek pracy w ochronie zdrowia, Wydawnictwo Śląskiej Akademii
Medycznej, Katowice 2007.
Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, K. B. Matusiak (red.), PARP, Warszawa 2008.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483, art. 68).
Kotler Ph., Armstrong G., Saunders J., Wong V., Marketing. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 2002.
Kotler Ph., Marketing. Analizowanie, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner & Ska, Warszawa 1994.
Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w latach 2000–2010, GUS, Kraków 2011.
Narodowy Rachunek Zdrowia za 2009 rok, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia
Materiał na konferencję prasową w dniu 26 lipca 2011 r., maszynopis powielony w archiwum
autora.
Olejniczak K., Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju
regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” 2003, nr 2.
Payne A., Marketing usług, PWE, Warszawa 1996.
Pluta-Olearnik M., Marketing usług, PWE, Warszawa 1993.
Porter M. E., The Competitive Advantage of the Nations, Free Press, New York 1990.
Rogoziński K., Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2000.
Simmie J., Sennett J., Innovative clusters: theoretical explanations and why size matters, National Institute Economic Review, 1999, Vol. 170.
Sixth Perodic Report on the Social and Econimic Stuation and Development of the Regions of the European Union, 1999.
Skawińska E., Zalewski R. I., Klastry biznesowe a rozwój konkurencyjności i innowacyjności regionów.
Świat – Europa – Polska, PWE, Warszawa 2009.
Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za 2010 rok, Warszawa 2011.
Stanton W. J., Fundamentals of Marketing, McGraw Hill, New York 1981.
Szromek A. R., Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego Transformacja
działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Kraków 2011.
Sztompka P., Socjologia, Znak, Kraków 2006.
Ustawa z 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz.U. z 2005 r., nr 167, poz. 1399).
Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 1998 r., nr 91, poz. 576).
Wysocka E., Istota i czynniki konkurencyjności w regionie, „Wójt i jego gmina” 2006, nr 5/11.
Wysocka E., Teoretyczne podstawy konkurencyjności w planowaniu przestrzennym, IGPiK Warszawa 2001.
– 274 –
Adam R. Szromek
Piotr Romaniuk
UBEZPIECZENIE UZDROWISKOWE KURACJUSZY
– TRZY PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ SYSTEMOWYCH
W RAMACH UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO
Streszczenie: Współczesne zmiany społeczno-gospodarcze w postaci pogarszającej się sytuacji demograficznej w Polsce oraz konsekwencji wynikających z trudnej sytuacji finansowej w Europie skłaniają autorów
do podjęcia dyskusji nad sposobem dofinansowania lecznictwa uzdrowiskowego za sprawą ubezpieczenia
uzdrowiskowego. Celem niniejszej pracy jest poznanie opinii osób odwiedzających polskie uzdrowiska na
temat możliwości skorzystania z dodatkowego produktu ubezpieczeniowego gwarantującego bezpłatny lub
częściowo płatny pobyt w uzdrowisku w wybranym miejscu i terminie, a tym samym określenie potencjalnego popytu na tego rodzaju ofertę i możliwości praktycznej realizacji takiego projektu. Końcowym efektem pracy są również trzy propozycje ubezpieczenia uzdrowiskowego dla kuracjuszy (tzw. ubezpieczenia
kuracyjnego). Autorzy wskazują na wyniki badań własnych przeprowadzonych na próbie 835 kuracjuszy
dwóch uzdrowisk w roku 2011 oraz rezultaty innych badań. Zauważa się, że chęć sięgnięcia po ubezpieczenie uzdrowiskowe wyraża co czwarty kuracjusz (24,6%). Jednak wpływ na skłonność do skorzystania
z takiego ubezpieczenia uzależniony jest od wielu cech, wśród których jest płeć, wiek, cel przyjazdu, forma
kuracji, a także stan cywilny kuracjusza. W pracy zaproponowano trzy rozwiązania systemowe w ramach
ubezpieczenia zdrowotnego (tj. pakiet aktywny, pasywny oraz komplementarny).
Słowa kluczowe: ubezpieczenie zdrowotne, lecznictwo uzdrowiskowe, turystyka zdrowotna.
SPA INSURANCE OF RESORT VISITORS – THREE PROPOSALS SYSTEMIC SOLUTIONS
IN THE HEALTH INSURANCE
Abstract: Contemporary socioeconomic changes in the form of deteriorating demographic situation in
Poland and the consequences resulting from the difficult financial situation in Europe have lead authors
to a need of discussion on how to organize the financing of spa services. The aim of this paper is to examine the opinions of visitors to Polish health resorts on the possibility of buying an additional insurance
product that would guarantee fully or partially covered stay at a spa in a selected location and time, and
thus to determine the potential demand for this type of offer and the possibility of practical realization of
such a project. The end result of the work are also three proposals for spa insurance. Authors present their
results of a study conducted on a sample of 835 patients in two health resorts in 2011 and the results of
other studies on this topic. It is noted that the desire to buy the new complementary insurance is expressed
by every fourth visitor (24.6%). However, the impact on the propensity to take advantage of this insurance
depends on many characteristics, among which are sex, age, aim of arrival, a form of therapy, and marital status of individual spa visitor. The paper proposes three solutions for the system of health insurance
(i.e. the complementary insurance in a form of active, passive and complementary package).
Keywords: health insurance, health resorts treatment, health tourism.
– 275 –
Adam R. Szromek, Piotr Romaniuk – Ubezpieczenie uzdrowiskowe kuracjuszy – trzy propozycje...
1. Wstęp
Współczesny rynek usług uzdrowiskowych rozwija się w kierunku komercjalizacji
tych usług, co widoczne jest m.in. za sprawą dobiegającego końca procesu prywatyzacji
polskich spółek uzdrowiskowych. Rosnąca potrzeba skorzystania z kuracji uzdrowiskowej przejawiająca się wydłużającymi się kolejkami skierowania na leczenie uzdrowiskowe w NFZ, wynika z rosnącej skali negatywnych skutków rozwoju cywilizacji (głównie
w rosnącej liczbie chorych na tzw. choroby cywilizacyjne) oraz zmian demograficznych.
Kuracja uzdrowiskowa ma na celu nie tylko podjęcie działań prewencyjnych wyrażających
się w kuracjach profilaktycznych, ale również podtrzymywanie efektów leczenia w miejscu
zamieszkania kuracjusza. Pojawia się jednak wątpliwość, czy długotrwały czas oczekiwania na leczenie uzdrowiskowe (sięgający w niektórych oddziałach Narodowego Funduszu
Zdrowia 2–3 lata) nie neguje w zupełności celowości i skuteczności kuracji uzdrowiskowej?
Jeszcze bardziej problematyczna jest sytuacja, w której kuracjusz wymaga regularnego odbywania kuracji, np. w każdym roku, ale długi czas oczekiwania między jednym pobytem
a drugim wydłuża ten okres do 4 lat. Alternatywą jest w takich okolicznościach realizacja
pełnopłatnego (poza ubezpieczeniem) pobytu w uzdrowisku lub korzystanie z pobytu ambulatoryjnego, który pokrywa jedynie koszty zabiegów.
Jak wykazały poprzednie badania autorów1, możliwe jest ograniczenie potencjału
leczniczego w uzdrowiskach wskutek procesu prywatyzacji spółek uzdrowiskowych, ale
także rosnącego zadłużenia gospodarki spotęgowanego kryzysem gospodarczym na świecie. Zauważa się także rosnącą liczbę osób starszych, co może spowodować utrudnienia
w dostępie do świadczeń uzdrowiskowych finansowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ramach prewencji rentowej.
Jednym z rozwiązań potencjalnych problemów jest uszczuplenie potencjału uzdrowiskowego pozostającego w dyspozycji państwa, co jest realizowane za sprawą procesu prywatyzacji. W rezultacie potencjał zarządzany bezpośrednio przez państwo będzie prostszy do
utrzymania przy uszczuplonych środkach finansowych. Rozwiązanie to jednak jednocześnie
rodzi niebezpieczeństwo ograniczenia zdolności usługowych w uzdrowiskach, co z kolei
znacząco wydłużyć może i tak długi czas oczekiwania na kurację uzdrowiskową. Wydaje
się zatem, że pożądanym uzupełnieniem procesu prywatyzacji Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego mogłoby być wprowadzenie dodatkowego produktu ubezpieczeniowego, który
z jednej strony gwarantowałby potencjalnemu kuracjuszowi odbycie kuracji w wybranym
terminie i uzdrowisku z zastrzeżeniem określonych okresów odbywania kuracji (np. poza sezonem) i na określonych warunkach, a z drugiej strony umożliwiłby bezpośrednie
1
przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków 2011, s. 47–115.
– 276 –
dofinansowanie Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego w warunkach finansowania przez
ubezpieczenie społeczne nieadekwatne do potrzeb2.
Celem niniejszej pracy jest zbadanie opinii osób odwiedzających polskie uzdrowiska
na temat możliwości skorzystania z dodatkowego produktu ubezpieczeniowego gwarantującego bezpłatny lub częściowo płatny pobyt w uzdrowisku w wybranym miejscu i terminie, a tym samym określenie potencjalnego popytu na tego rodzaju ofertę i możliwości
praktycznej realizacji takiego projektu. Końcowym efektem pracy są również 3 propozycje
ubezpieczenia uzdrowiskowego dla kuracjuszy (tzw. ubezpieczenia kuracyjnego).
2. Ubezpieczenia i ich rola w systemie zdrowotnym
Ubezpieczenie jest znaną od wielu wieków (swoimi tradycjami sięgającą wręcz czasów
starożytnych3) metodą zabezpieczania się przed niepożądanymi i negatywnymi z punktu
widzenia ubezpieczającego się skutkami zdarzeń losowych. Współcześnie jego specyfikę
zwykło się definiować w kategoriach stosunku prawnego zachodzącego pomiędzy osobą
fizyczną występującą jako ubezpieczony a podmiotem określanym mianem ubezpieczyciela. Podstawową przesłanką wstąpienia w ten stosunek prawny jest dążenie ubezpieczonego
do zabezpieczenia się przed ryzykiem rozumianym właśnie jako prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia losowego, gdzie skutki takiego zdarzenia z punktu widzenia zainteresowanej osoby mają charakter (najczęściej, choć od tej zasady mogą pojawić się wyjątki)
dolegliwości4. Ubezpieczenie się nie będzie, co oczywiste, eliminować samego ryzyka,
jednak w razie jego zrealizowania się umożliwi ochronę przed wspomnianymi skutkami.
Ochrona taka przyjąć może formę restytucji, czyli przywrócenia stanu pierwotnego sprzed
wystąpienia zdarzenia losowego, albo też, jeśli restytucja nie jest możliwa, finansowej rekompensaty (lub zadośćuczynienia) poniesionej szkody.
2.1. Ubezpieczenie jako mechanizm ochrony przed ryzykiem
W charakterystyce ubezpieczeniowej metody zabezpieczania się przed ryzykiem od
przebiegu ochrony w ramach stosunku prawnego prawdopodobnie bardziej istotna jest
jednak inna jej cecha. Chodzi mianowicie o mechanizm ochronny przed ryzykiem, który określić można mianem jego (ryzyka) rozłożenia: w grupie wszystkich osób ubezpieczonych u danego ubezpieczyciela lub też z tytułu narażania na danego rodzaju ryzyko
2
3
4
Na niewydolność systemu ubezpieczeń zdrowotnych zwraca również uwagę P. Komornicki, Uzdrowisko XXI wieku
– innowacje w uzdrowiskach na przykładzie „UZDROWISKA IWONICZ” S.A., [w:] Współczesne trendy funkcjonowania uzdrowisk – klastering, J. Hermaniuk, J. Krupa (red.), Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki
i Zarządzania, Rzeszów 2010, s. 37.
T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników, PWN, Warszawa-Kraków 1994, s. 29–31.
Ibidem, s. 11; A. Grzebieniak, Ryzyko jako przedmiot ubezpieczenia, [w:] Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne,
E. Kucka (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2009, s. 13–16.
– 277 –
pojawia się swego rodzaju solidaryzm polegający na zgodnym ponoszeniu regularnych
strat finansowych – czyli opłacaniu składki ubezpieczeniowej. Dzięki temu możliwe staje się zgromadzenie funduszy, które następnie stają się podstawą sfinansowania kosztów
świadczeń wypłaconych osobom, które doświadczyły zdarzenia losowego równoznacznego
ze zrealizowaniem się ryzyka będącego przesłanką podjęcia ochrony5. Jeśli więc przyjąć,
że mamy do czynienia z określoną grupą osób ubezpieczonych, można założyć, iż cała
ta grupa jest wspólnie narażona na ryzyko wystąpienia określonej liczby danego rodzaju
zdarzeń losowych. O ile możliwe jest oszacowanie prawdopodobnej liczby przypadków
wystąpienia takiego zdarzenia losowego, o tyle jednak nie jest możliwe przewidzieć, kogo
konkretnie ono dotknie, co dla wszystkich ubezpieczających się stanowi zasadniczą przesłankę przystąpienia do omawianego stosunku prawnego. Wymiar składki, jaką opłacają
ubezpieczeni, uwzględnia przewidywaną liczbę zdarzeń losowych, których dotyczy ubezpieczenie, ubezpieczeni zaś ponoszą ciężar tej składki niezależnie od tego, czy to właśnie
ich dotknie przedmiotowe zdarzenie losowe. Rozłożenie ryzyka, lub ściślej mówiąc koszt
świadczeń wypłaconych z tytułu jego zrealizowania się, polega zatem na pokryciu wiążących się z tym kosztów przez wszystkich opłacających składkę, choć korzyści z tego tytułu
uzyska tylko część spośród nich6.
Ubezpieczenie zdrowotne w kontekście powyższego staje się specyficzną formą ubezpieczenia, gdzie specyfika ta sprowadza się przede wszystkim do wyjątkowości ryzyka,
które jest przesłanką ochrony. Polega ona na tym, iż niepożądane konsekwencje stanowiące
podstawę uruchomienia ochrony ubezpieczeniowej mają związek ze stanem zdrowia chronionej osoby. Konsekwencje te obejmują z jednej strony aspekty fizyczne i biologiczne
wpływające na jakość życia chorej osoby, gdzie choroba oznacza zaburzenie normalnego
funkcjonowania organizmu chorego, co w najlepszym przypadku jest przyczyną dyskomfortu obniżającego bieżącą jakość życia. Bardziej istotną kwestią jest jednak to, że choroba
potencjalnie może stanowić zagrożenie dla życia chorego albo też skutkować poważnymi
konsekwencjami z punktu widzenia możliwości normalnego funkcjonowania takiej osoby w życiu codziennym. Celem ochrony ubezpieczeniowej w odniesieniu do tego aspektu
będzie, po pierwsze, zapobieżenie tego rodzaju niepożądanym konsekwencjom, co możemy potraktować jako swoistego rodzaju wątek prewencyjny ubezpieczenia, po drugie zaś
– przywrócenie stanu pełni zdrowia chronionej osoby, co z kolei pozwoli nam, ubezpieczeniu jako metodzie zabezpieczania się przed ryzykiem zdrowotnym, przypisać również
walor restytucyjny7.
5
6
7
T. Zieliński, op.cit., s. 11.
T. Getzen, Ekonomika zdrowia: teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 82–88.
P. Romaniuk, M. Syrkiewicz-Świtała, Marketing ubezpieczeń zdrowotnych, [w:] Marketing w ochronie zdrowia,
M. Syrkiewicz-Świtała (red.), Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2011, s. 38–49.
– 278 –
Druga grupa konsekwencji związanych z ryzykiem choroby ma bardziej materialny
wymiar. Także i w tym przypadku będziemy mogli mówić o dwóch aspektach problemu.
Pierwszym jest konieczność pokrycia kosztów procedur medycznych/rehabilitacyjnych
związanych z leczeniem chorej osoby. O ile przy mało skomplikowanych chorobach koszt
leczenia nie jest bardzo wysoki i konieczność poniesienia samodzielnie takiego kosztu
przez chorą osobę stanowi niewielką dolegliwość, o tyle wraz z komplikowaniem się stanu
zdrowia, pojawianiem się poważnych schorzeń, chorób przewlekłych, powodujących realne
zagrożenie życia itp., bardzo wyraźnie zwiększają się również koszty finansowe związane
z leczeniem – do tego stopnia, iż samodzielne ich poniesienie z perspektywy chorego mogłoby powodować bardzo poważne zagrożenie stabilności osobistej sytuacji finansowej,
o ile w ogóle nie przekroczyłyby możliwości samodzielnego poniesienia takich obciążeń
przez „ofiarę” ryzyka. Celem ubezpieczenia zdrowotnego w tym przypadku staje się uwolnienie ubezpieczonego od ciężaru materialnego związanego z wystąpieniem choroby i koniecznością podjęcia leczenia poprzez przeniesienie wiążących się z wystąpieniem choroby
obciążeń finansowych na ubezpieczyciela.
Drugi aspekt problemu wiąże się z faktem, iż choroba z punktu widzenia osoby, którą dotyka, może skutkować ograniczeniem albo wręcz całkowitym zanikiem możliwości
samodzielnego zarobkowania (utrata zdolności do pracy), co z kolei rodzi niebezpieczeństwo upośledzenia lub utraty źródła utrzymania. Ubezpieczenie w tej sytuacji zapewnia
wypłatę świadczenia pieniężnego stanowiącego rekompensatę dochodu utraconego wskutek choroby8.
Ubezpieczenie zdrowotne może być po prostu jedną z ofert zaproponowanych przez
działające na otwartym rynku towarzystwa ubezpieczeniowe. Potencjalni klienci, analogicznie do ubezpieczanych mieszkań, samochodów czy innych dóbr materialnych,
otrzymają tym samym dodatkową możliwość ubezpieczenia się na wypadek zdarzeń losowych skutkujących konsekwencjami opisanymi powyżej. W takim jednak przypadku
zawsze decyzja o skorzystaniu z takiej oferty zależeć będzie wyłącznie od ich – klientów
– woli. Tymczasem objaśniany tutaj termin zdecydowanie częściej bywa rozpatrywany
w powiązaniu z ubezpieczeniami społecznymi, stając się jedną z postaci tej specyficznej formy ubezpieczenia. Tym samym tak ujmowane ubezpieczenie zdrowotne będzie
charakteryzować się dodatkowym katalogiem specyficznych cech, które spróbujemy
opisać poniżej.
8
Ibidem. Więcej o ryzykach socjalnych i różnych aspektach zdarzenia losowego w postaci choroby: J. Jończyk, Prawo
zabezpieczenia społecznego, Wyd. Zakamycze, Kraków 2006, s. 12–20; zob. także: T. Szumlicz, Metoda ubezpieczenia – interpretacja społeczna, [w:] Społeczne aspekty ubezpieczenia, T. Szumlicz (red.), Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie, Warszawa 2005, s. 39–40.
– 279 –
2.2. Ubezpieczenie zdrowotne a ubezpieczenie społeczne
Będąc jedną z form ubezpieczenia społecznego, ubezpieczenie zdrowotne jak to określa
T. Zieliński9, „urządzeniem socjalnym”, czyli instrumentem wykorzystywanym w celu realizacji zabezpieczenia społecznego będącego z kolei jednym z fundamentalnych elementów
składowych państwowej polityki społecznej. Termin „zabezpieczenie społeczne”, zgodnie
z Kartą Zabezpieczenia Społecznego proklamowaną w 1961 roku podczas V Światowego
Kongresu Związków Zawodowych zdefiniować można jako zagwarantowanie ludziom (...)
pełnej opieki we wszystkich przypadkach czasowej lub stałej utraty zdolności do pracy i na
chronieniu ich przed wszelkimi zrządzeniami losowymi (...)10. Innymi słowy, rozpatrując
kwestię ubezpieczenia społecznego jako jednej z możliwych technik realizacji zabezpieczenia społecznego, przyjmujmy założenie, że państwo (władza publiczna) obciążone jest
obowiązkiem zapewniania swoim obywatelom pomocy w osiąganiu (lub utrzymaniu samodzielnie osiągniętego) określonego standardu bytowania. Zależnie od różnych czynników,
jak na przykład dominującego w danej społeczności paradygmatu myślenia o roli państwa
w stosunkach społecznych, determinacji określonego obozu politycznego do realizacji założonego programu wyborczego albo po prostu sygnalizowanych przez opinię publiczną
oczekiwań, zakres i charakter działań państwa w tym względzie może być bardzo zróżnicowany. Co za tym idzie, różne mogą być również wykorzystywane w tym celu instrumenty i techniki. Utrwalenie się dominacji konkretnego kierunku działań państwa w obszarze
polityki społecznej staje się podstawą do tworzenia różnorakich typologii modeli polityki
społecznej. Wykorzystanie ubezpieczenia społecznego jako dominującej techniki realizacji zabezpieczenia społecznego jest cechą, którą można przypisać właśnie jednemu z tak
tworzonych modeli. M. Księżopolski określił go mianem modelu „motywacyjnego” albo
„korporacyjnego”11. Jego kluczowymi założeniami są:
• standard bytowania jednostki zależny jest w pierwszej kolejności od chęci, zdolności i starań samego zainteresowanego;
• państwo jest obciążone obowiązkiem udzielania jednostkom i rodzinom pomocy
w kwestiach socjalnych;
• pomoc ta następuje dopiero w sytuacji kryzysowej, gdy jednostka (lub rodzina)
nie jest w stanie samodzielnie rozwiązać swoich problemów. W mechanizmie
ubezpieczeniowym sprowadza się to do zasady rekompensowania utraconego
dochodu w momencie utraty wskutek niezawinionych zdarzeń losowych możliwości samodzielnego wykonywania pracy zarobkowej;
9
10
11
T. Zieliński, op.cit., s. 13–14.
Ibidem, s. 14.
M. Księżopolski, Modele polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, A. Rajkiewicz,
J. Siupińska, M. Księżopolski (red.), Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1998, s. 78.
– 280 –
• rola państwa w realizowaniu zadań zabezpieczenia społecznego jest ograniczona.
Sprowadza się do określenia przepisami prawa obowiązku ubezpieczenia oraz zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela. W kwestii bieżącego funkcjonowania
systemu państwo zachowuje natomiast daleko idącą neutralność, pozostawiając
ubezpieczycielowi bardzo szeroki zakres autonomii. Konstrukcja ubezpieczeniowa
w założeniu minimalizuje także konieczność angażowania się państwa w aspekcie
finansowym: koszty funkcjonowania systemu są pokrywane z obligatoryjnych
składek ubezpieczeniowych;
• cały system opiera się na założeniu wspólnotowego charakteru życia społecznego
oraz zasadzie solidaryzmu społecznego, czego konsekwencją jest z jednej strony
opieranie struktury ubezpieczeniowej o wspólnoty (czyli grupy osób obciążonych podobnego rodzaju ryzykiem albo też wspólnoty terytorialne) solidarnie
ponoszące koszty swojego zabezpieczenia, ale także upodmiotowione w sferze
zarządzania ubezpieczeniem (zasada samorządności ubezpieczenia społecznego).
Z drugiej strony ubezpieczenie społeczne staje się jednym z kanałów redystrybucji dochodów12.
Ubezpieczenie społeczne, podobnie jak każdy inny rodzaj ubezpieczenia, opierać się
będzie na mechanizmie rozkładania ryzyka jako podstawie realizacji zabezpieczenia przed
ryzykiem. Będzie także występować w nim zasada wzajemności, której istotą jest uzależnienie otrzymania świadczenia od uprzedniego wywiązania się z obowiązku opłacania składki
ubezpieczeniowej. Będzie jednak ubezpieczenie społeczne posiadać kilka cech świadczących o jego wyjątkowości. Wśród nich najważniejsze (choć nie jedyne!) to:
• publiczny charakter ubezpieczenia – jego istnienie i funkcjonowanie jest bezpośrednim rezultatem inicjatywy i woli ustawodawcy. Publiczny charakter ma również często (choć nie jest to warunek konieczny) ubezpieczyciel;
• obowiązkowość ubezpieczenia wynikająca z przepisów prawa państwowego dotycząca tej ściśle zdefiniowanej kategorii osób;
• uśrednienie ryzyka ubezpieczeniowego skutkujące ujednoliceniem poziomu
składki dla wszystkich ubezpieczonych. Składka jest niezależna od faktycznego
poziomu indywidualnego ryzyka, przybierając jednocześnie postać parapodatku
definiowanego jako określony procent uzyskiwanego dochodu z pracy13.
Jak wynika z powyższych wywodów, przedmiotem zainteresowania organizatorów
ubezpieczenia społecznego jest więc przede wszystkim materialny aspekt egzystencji jed12
13
Zob. także P. Romaniuk, M. Syrkiewicz-Świtała, op.cit. Szczegółowe omówienie zasad charakteryzujących ten oraz
inne modele polityki społecznej: M. Księżopolski, Polityka społeczna. Wybrane problemy porównań międzynarodowych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999, s. 89–117.
T. Zieliński, op.cit., s. 16–27. Zob. także: T. Szumlicz, op.cit., s. 29–41 oraz P. Romaniuk, M. Syrkiewicz-Świtała,
op.cit.
– 281 –
nostki/rodziny. Ubezpieczenie społeczne staje się urządzeniem w pierwszej kolejności służącym ochronie dochodu w sytuacji braku możliwości samodzielnego jego uzyskiwania.
Zasadniczą kwestią staje się w tym kontekście wpisanie w system ubezpieczenia społecznego omawianego tu ubezpieczenia zdrowotnego. Możliwe są w tym względzie trzy podejścia. Zgodnie z pierwszym, ubezpieczenie zdrowotne będzie jedną z form ubezpieczenia
społecznego, w pełni wypełniając kryteria definiujące je – zgodnie z powyższym opisem.
Kluczową rolę w ubezpieczeniu zdrowotnym w tym podejściu spełniać będzie opisany powyżej wątek odwołujący się do ochrony dochodu osoby ubezpieczonej poprzez uwolnienie
jej od konieczności ponoszenia kosztów leczenia/rehabilitacji w sytuacji zrealizowania się
ryzyka choroby. Zgodnie z drugim podejściem, ubezpieczenie zdrowotne jest jedną z form
ubezpieczenia społecznego, jednak wyróżnikiem w tym przypadku będzie nie tyle fakt działania na rzecz ochrony dochodu osoby ubezpieczonej, co fakt, że ubezpieczenie społeczne
jest – zgodnie z zastosowaną terminologią T. Zielińskiego – „urządzeniem socjalnym”,
czyli instrumentem ściśle wpisanym w politykę społeczną, której zasady, treść i metody
realizacji określa władza publiczna. Wyróżnikiem metody ubezpieczeniowej zgodnie z tym
ujęciem będzie oparcie finansowania systemu zabezpieczenia społecznego na wyodrębnionej składce ubezpieczeniowej i metodzie rozłożenia ryzyka. Zgodnie z podejściem trzecim, mówilibyśmy o dwóch odrębnych aspektach systemu zabezpieczenia społecznego:
ubezpieczeniu społecznym oraz ubezpieczeniu zdrowotnym. Obydwa są częścią składową
systemu polityki społecznej państwa, obydwa opierają się na podobnych mechanizmach
charakterystycznych dla metody ubezpieczeniowej. O ile jednak dla ubezpieczenia społecznego zasadniczym celem będzie kompensacja dochodu utraconego wskutek wystąpienia
niezawinionych zdarzeń losowych, gdzie kompensacja ta realizowana jest poprzez wypłatę
świadczeń o charakterze pieniężnym, o tyle ubezpieczenie zdrowotne odnosić się będzie do
ryzyka zdrowotnego rozumianego przede wszystkim jako zaburzenie normalnych funkcji
organizmu osoby ubezpieczonej skutkujące ograniczeniem możliwości zwykłego funkcjonowania w codziennym życiu. Zadanie ochrony osoby ubezpieczonej realizowane będzie
poprzez świadczenia rzeczowe oraz świadczenia w formie usług nakierowane w razie zrealizowania się ryzyka na przywrócenie stanu zdrowia chronionej osoby albo też utrzymania
go w sytuacji zagrożenia.
W literaturze wydaje się dominować pogląd, który mieścić się będzie w ramach dwóch
ostatnich spośród wyodrębnionych podejść. Przy czym w literaturze międzynarodowej
zwykło się w jednoznaczny sposób ubezpieczenie zdrowotne traktować jako jedną z form
ubezpieczenia społecznego, podczas gdy na gruncie piśmiennictwa polskiego charakterystyczne jest raczej odróżnianie ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego14. Przyczyny tych
14
Najlepszym tego zobrazowaniem może być zwyczaj tytułowania książek traktujących o tej materii, gdzie zawsze
następuje wyraźne i jednoznaczne odróżnienie ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego.
– 282 –
różnic mogą być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, w państwach o ugruntowanej historycznie i ustabilizowanej w swojej konstrukcji gospodarce rynkowej, gdzie dodatkowo mamy
do czynienia z historycznie odległymi i bogatymi tradycjami ewolucji systemów zabezpieczenia społecznego, jest przyjmowane jako oczywistość, iż obok publicznych systemów
gwarantujących ochronę socjalną istnieją również alternatywne (albo komplementarne)
systemy opierające się do indywidualnej przezorności obywateli, wpisujące się w system
ubezpieczeń gospodarczych. Ubezpieczenie zdrowotne może być w tych okolicznościach
rozumiane zarówno jako polisa wykupiona na otwartym rynku, jak i jeden z elementów
publicznego systemu zabezpieczenia społecznego.
Podobnie rzecz tyczy się wszystkich pozostałych kategorii ryzyka, które są przedmiotem ochrony w ubezpieczeniach społecznych (jak np. utrata dochodu wskutek długotrwałej
niezdolności do pracy, ryzyko emerytalne itp.). Warto w tym kontekście zwrócić uwagę, iż
ubezpieczenie staje się podstawą organizacji systemów zdrowotnych o zgoła innym zakresie odpowiedzialności państwa. W rezydualnym systemie w Stanach Zjednoczonych będziemy mieć do czynienia z ogromną liczbą różnorakich form ubezpieczenia komercyjnego
i ubezpieczeń wzajemnych stanowiących podstawową metodę zabezpieczania dostępu do
świadczeń opieki zdrowotnej. W wyrastającym z niemieckiej tradycji modelu bismarckowskim będziemy również mieć do czynienia z ubezpieczeniem jako podstawą finansowania
systemu zdrowotnego, jednak będzie to ubezpieczenie społeczne odpowiadające swoim
kształtem i konstrukcją wszystkim wyznacznikom definicyjnym opisanym powyżej. Także
i w systemach zaopatrzeniowych, gdzie skala zaangażowania państwa w realizację zadań
systemu zdrowotnego jest wśród wymienionych form największa, forma ubezpieczeniowa
ma swoje zastosowanie. Stanowi ona bardzo często część komplementarną systemu zdrowotnego, poprzez którą obywatele mają możliwość zapewnienia sobie zabezpieczenia potrzeb wykraczających poza gwarantowane przez państwo minimum15.
Po drugie należy zwrócić również uwagę na specyfikę organizacji polskiego systemu zabezpieczenia społecznego. Zauważalny w tym przypadku jest fakt „nierównoległej”
ewolucji tego systemu, w szczególności w okresie po drugiej wojnie światowej. Po powstaniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) dość szybko wycofano się z finansowania
ubezpieczeniowego, zastępując je finansowaniem budżetowym w obszarze ochrony zdrowia. W odniesieniu do wszystkich pozostałych ryzyk socjalnych tymczasem przez cały
okres istnienia systemu komunistycznego funkcjonował swego rodzaju system hybrydowy.
Wprawdzie w latach 50. XX wieku wprowadzono finansowanie zaopatrzeniowe, jednak
nie zrezygnowano ze składki ubezpieczeniowej ani nie zlikwidowano instytucji, która od
1933 roku pełniła zadania publicznego ubezpieczyciela (Zakład Ubezpieczeń Społecznych).
15
Więcej o modelach systemów zdrowotnych: C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym,
Wyd. Vesalius, Łódź, Kraków, Warszawa 1996, s. 316–317.
– 283 –
W toku kolejnych lat stopniowo przywracano także odrębne fundusze realizujące zadania
z zakresu zabezpieczenia społecznego, reaktywując (w roku 1986) istniejący do dziś Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Tym samym po reformach wprowadzonych w pierwszym
okresie istnienia PRL względnie szybko przywrócono stosunkowo spójną metodę ubezpieczeniową w tej materii. System zdrowotny tymczasem, aż do 1999 roku, wciąż był finansowany w oparciu o środki budżetowe, dopiero u schyłku XX wieku i pierwszej dekady
transformacji systemowej zyskując formę ubezpieczeniową nawiązującą do konstrukcji
bismarckowskiej16.
Elementem specyfiki polskiego systemu ubezpieczenia społecznego, również skutkującym dość wyraźnym rozgraniczeniem ubezpieczenia zdrowotnego i węziej rozumianych
ubezpieczeń społecznych, jest istnienie odrębnego ubezpieczenia chorobowego, którego
zadaniem jest ochrona ubezpieczonych na wypadek zrealizowania się ryzyka choroby w odniesieniu do aspektów związanych ze zdolnością uzyskiwania dochodu (wypłata świadczeń
pieniężnych rekompensujących utracony dochód). Tymczasem tradycyjna formuła do dziś
funkcjonująca m.in. w niemieckim systemie ubezpieczenia społecznego17 nakazywałaby
unifikację wszystkich aspektów ochrony przed ryzykiem choroby (zarówno utrata dochodu, jak i konieczność pokrycia kosztów leczenia) w ramach jednego ubezpieczenia zdrowotnego. W takim ujęciu granica oddzielająca ubezpieczenie zdrowotne od ubezpieczeń
społecznych jest zdecydowanie trudniejsza do wyznaczenia.
W kontekście powyższej charakterystyki ubezpieczenia warto odnieść się do problemu wspomnianej na wstępie sytuacji zaproponowania ubezpieczenia kuracyjnego. Zastanawiające są głównie kwestie związane z reakcją społeczeństwa, a szczególnie zainteresowanych na rozważany pomysł dodatkowego ubezpieczenia dla potencjalnych i regularnych
kuracjuszy.
3. Metoda badawcza
Podstawą realizacji zdefiniowanego na wstępie celu badawczego są badania ankietowe
wykonane na próbie 835 osób przebywających w dwóch polskich uzdrowiskach (Polanica-Zdrój i Krynica-Zdrój). Badania przeprowadzono w maju 2011 roku w parkach zdrojowych
w obu uzdrowiskach. W badaniu uczestniczyli wyłącznie nierezydenci, a zatem o opinie
proszono zarówno osoby przybyłe w celach wypoczynkowych, jak i zdrowotnych, a także
poznawczych itp. Badanie polegało na zadawaniu pytań przez przeszkolonego w tym celu
16
17
O ewolucji polskiego systemu zabezpieczenia społecznego: I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, t. 1.
Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 32–46.
G. Chałupczak, Ubezpieczenie zdrowotne w Niemczech i w Polsce. Analiza prawno-porównawcza, Oficyna Wydawnicza Verba, Lublin 2006, s. 184.
– 284 –
ankietera. Próba badawcza była reprezentatywna w obu uzdrowiskach, co pozwoliło na
przyjęcie pięcioprocentowego błędu statystycznego oraz współczynnika ufności na poziomie 0,95. Wybór miejscowości uzdrowiskowych wynikał z odmiennego charakteru rozwoju
tych obszarów (mierzonego liczbą przybywających tam turystów w ciągu roku). Spośród 44
polskich uzdrowisk wybrano zatem te, które posiadają odmienną postać pięcioletniego szeregu czasowego obrazującego liczbę odwiedzających w ujęciu rocznym. Z grupy uzdrowisk
o stałym wzroście liczby odwiedzających wybrano Krynicę-Zdrój, natomiast z grupy uzdrowisk odnotowujących trend malejący liczby odwiedzających wybrano Polanicę-Zdrój.
Próba badawcza składała się w 54,8% z kobiet oraz w 45,2% z mężczyzn. Badanych
podzielono również na tych, którzy samodzielnie zdecydowali o wyborze miejsca wypoczynku (tzw. decydenci) – 57,8%, oraz tych, którzy znaleźli się w określonym uzdrowisku
bez udziału własnej woli (tzw. niedecydenci) – 42,2%. Badanych podzielono również na kuracjuszy (czyli osoby przybyłe do uzdrowiska głównie w celach zdrowotnych i pozostające
pod opieką lekarza uzdrowiskowego – 36,2%) i pozostałych turystów (63,8%).
Badanym postawiono kilkanaście pytań, wśród których dwa odegrały kluczową rolę
dla realizacji celu niniejszej pracy. Pierwsze dotyczyło predykcji zachowania badanego
w sytuacji, w której ma on do dyspozycji ubezpieczenie pozwalające mu skorzystać z bezpłatnych lub częściowo płatnych pobytów w uzdrowisku częściej niż dotychczas. Natomiast drugie z pytań zadawano wyłącznie tym badanym, którzy odpowiedzieli twierdząco
na pierwsze z pytań, a dotyczyło ono maksymalnej wysokości składki miesięcznej, którą
byliby skłonni płacić w ramach tego ubezpieczenia (nazywanego w dalszej części pracy
ubezpieczeniem uzdrowiskowym).
4. Wyniki badań
Odpowiedzi na pierwsze z postawionych pytań udzieliło 91,4% badanych. Trzech na
czterech odwiedzających park zdrojowy jednoznacznie stwierdziło, iż nie są zainteresowani
takim ubezpieczeniem, natomiast niemal co czwarty badany (24,6%) wyraził potencjalną
chęć nabycia takiego ubezpieczenia (rys. 1).
Większą skłonność do sięgnięcia po tego rodzaju produkt ubezpieczeniowy miały
osoby, które nie przybyły do uzdrowiska za sprawą własnego wyboru terminu i miejsca
odbywania kuracji (byli to głównie kuracjusze). W grupie tej 30,3% badanych wyraziło się
przychylnie o takiej możliwości finansowania dodatkowego pobytu w uzdrowisku. Wśród
osób decydujących o miejscu i terminie pobytu w uzdrowisku samodzielnie 20,6% byłoby
skłonne zaakceptować takie ubezpieczenie.
Wyższą skłonność mają kuracjusze, czyli osoby pozostające pod opieką lekarza, a zarazem osoby, których główny cel przybycia to poprawa stanu zdrowia.
– 285 –
Rys. 1. Struktura badanych ze względu na skłonność do skorzystania z ubezpieczenia uzdrowiskowego
Fig. 1. The structure of the respondents because of the tendency to use the spa insurance
Rozkład decyzji był nieco inny w Krynicy i w Polanicy. Wyższą skłonność do ubezpieczenia uzdrowiskowego wyrażali goście z Polanicy, a zatem z obszaru, którego funkcja
turystyczna jest coraz mniejsza (rys. 2).
Rys. 2. Struktura grup badanych ze względu na skłonność do skorzystania z ubezpieczenia uzdrowiskowego
Fig. 2. Structure of the respondents because of the tendency to use the spa insurance
Analiza statystyczna ujawniła, iż widoczne są istotne różnice w odpowiedziach osób
podzielonych ze względu na pewne cechy. Należą do nich podstawa formalna pobytu
– 286 –
w uzdrowisku (skierowanie lub jego brak), długość pobytu w uzdrowisku, główny cel przybycia, pozostawanie lub niepozostawanie pod opieką lekarską, status zawodowy, wiek, płeć,
wielkość miejscowości, z której pochodzi badany, stan cywilny i województwo, z którego
pochodzi (tab. 1).
Tabela 1. Korelacja nieparametryczna decyzji akceptującej ubezpieczenie uzdrowiskowe oraz innych cech charakteryzujących badanego
Cecha
Atrakcyjność ogółem
Chi kwadrat
p=0,1800
Formalna podstawa kuracji
→ p=0,0000
Długość pobytu w uzdrowisku
→ p=0,0114
Główny cel przyjazdu
→ p=0,0001
Pozostawanie pod opieką lekarską
→ p=0,0000
Status zawodowy
→ p=0,0341
Wiek
→ p=0,0446
Płeć (K/M)
→ p=0,0419
Wielkość miejscowości pochodzenia
→ p=0,0030
Stan rodzinny
Stan cywilny
p=0,2316
→ p=0,0102
Wykształcenie
p=0,0983
Wynagrodzenie
p=0,1559
Województwo
→ p=0,0404
Bardziej precyzyjne spojrzenie na skłonność do nabycia ubezpieczenia uzdrowiskowego ujawnia kilka istotnych prawidłowości. Można zauważyć, iż:
• Wśród osób ze skierowaniem do leczenia uzdrowiskowego było dwukrotnie więcej tych, którzy wykupiliby dodatkowe ubezpieczenie uzdrowiskowe (36,8%) niż
w grupie osób przybywających do uzdrowiska bez skierowania (18,1%).
• Chęć zakupu ubezpieczenia uzdrowiskowego wzrasta również wraz z długością
pobytu w uzdrowisku. Wśród osób przebywających w uzdrowisku jeden dzień tylko 17,2% wyraziło chęć sięgnięcia po taki produkt ubezpieczeniowy. Wśród osób
przebywających w uzdrowisku 2–3 dni było nieco mniej chętnych (bo 14,6%),
ale już wśród tych, którzy przebywali 4–6 dni, odnotowano odsetek twierdzących
odpowiedzi w wysokości 25,5%; podobnie osoby przebywające około tygodnia
(25,2%) oraz osoby będące w uzdrowisku około 2 tygodnie (24%). Najwyższy
odsetek (33,7%) obserwuje się u badanych przebywających około 3 tygodnie
(jest to zarazem głównie grupa osób skierowanych na leczenie uzdrowiskowe,
a zatem tych, wśród których odsetek chętnych skłonnych sięgnąć po takie ubezpieczenie jest wysoki i wynosi 36,8%). Nieco mniejszy odsetek wystąpił w grupie
– 287 –
osób przebywających w uzdrowisku około miesiąca (32%). Osoby spędzające
w uzdrowisku dłużej niż miesiąc są znacząco mniej skłonne sięgać po takie ubezpieczenie (18,8%).
• Zauważa się też, że wśród osób przybywających do uzdrowiska w celach leczniczych i profilaktycznych co trzeci (33,3%) skłonny jest nabyć takie ubezpieczenie.
Skłonność ta jest widoczna również u osób przybywających w innych celach niż
zdrowotne (czyli np. wypoczynkowe, poznawcze, odwiedziny, inne), ale stanowią
one znacznie mniejszy odsetek ogółu badanych (niesięgający 20%).
• Zróżnicowanie odsetka osób skłonnych nabyć ubezpieczenie uzdrowiskowe widoczne jest również w przypadku pozostawania lub niepozostawania pod opieką
lekarską w uzdrowisku. Osoby podlegające opiece lekarskiej częściej są skłonne
rozważyć taką ofertę ubezpieczeniową (35,1%) niż osoby niepodlegające takiej
opiece (15,7%).
• Zauważa się też zmianę odsetka osób skłonnych kupić dodatkowe ubezpieczenie
uzdrowiskowe wraz ze zmieniającym się statusem zawodowym badanych – najmniejszą skłonność wyrażają pracownicy umysłowi (17,7%), następnie pracownicy fizyczni (22,7%), kolejna grupa to emeryci i renciści (29%) oraz przedsiębiorcy (32,8%). W badaniu wzięli udział również bezrobotni, wśród których odsetek
ten wyniósł 40%, jednak ze względu na małą liczebność w tej grupie (wynoszącą
10 osób) wyników nie należy uznawać za wiarygodne.
• Ze względu na wiek badanych zauważa się, że najwyższą skłonność obserwuje
się w przypadku osób do 20. roku życia (30,4%), między 40. i 50. rokiem życia,
a także między 60. a 70. rokiem życia (po 30,1%). Grupy o najmniejszym odsetku
osób skłonnych nabyć ubezpieczenie uzdrowiskowe to badani w wieku 20–30 lat
(14,7%), 30–40 lat (18,1%) oraz powyżej 70 lat (18,9%).
• Istotną różnicę w odsetku potencjalnych odbiorców ubezpieczenia uzdrowiskowego obserwuje się również w przypadku płci badanych – to mężczyźni częściej
są skłonni sięgnąć po takie ubezpieczenie (29,2%) niż kobiety (22,6%).
• Interesującą zależność obserwuje się w przypadku wielkości zaludnienia miejsca
pochodzenia badanych. Zauważa się, iż wraz ze wzrostem liczby mieszkańców
miejsca pochodzenia badanego maleje skłonność do nabycia ubezpieczenia uzdrowiskowego. Wśród osób zamieszkałych na wsi nawet 35,1% z nich wyraża chęć
sięgnięcia po takie ubezpieczenie. Osób odpowiadających twierdząco na pytanie
o możliwość nabycia ubezpieczenia uzdrowiskowego, a pochodzących z miast do
20 tys. osób, było 30,1%. Odsetek ten był mniejszy wśród osób pochodzących
z miast 20–100 tys. mieszkańców (22,1%) i z dużych miast, tj. powyżej 100 tys.
mieszkańców (18%).
– 288 –
• Interesującą kwestią jest również stan cywilny badanych skłonnych sięgnąć po
ubezpieczenie uzdrowiskowe gwarantujące częstszy pobyt w uzdrowisku niż dotychczas. Odsetek ten jest najwyższy wśród wdów i wdowców (31,9%), następnie
wśród osób będących w związku formalnym lub posiadających rodzinę (22,9%).
Najmniejszą skłonność zauważa się wśród badanych stanu wolnego (18,8%).
• Choć obserwuje się różnice w odsetku osób skłonnych zgodzić się na dodatkowe
ubezpieczenie w poszczególnych województwach, to różnice te mogą wynikać
ze zbyt małej reprezentacji niektórych z województw. W wynikach uzyskanych
w województwach o reprezentacji powyżej 30 osób obserwuje się odsetek zbliżony do średniej dla ogółu badanych.
Dodatkowe wyniki dostarcza analiza korespondencji, której wyniki przedstawia rysunek 3. Warto zaobserwować opisane wcześniej zależności. Analiza korespondencji umożliwia sprowadzenie wielowymiarowego zjawiska do dwuwymiarowej płaszczyzny. Odległości taksonomiczne między punktami wskazują na wzajemne zależności poszczególnych
wariantów cech.
Rys. 3. Wyniki analizy korespondencji wykonanej ze względu na chęć skorzystania z ubezpieczenia uzdrowiskowego
Fig. 3. The results of correspondence analysis performed due to the desire to take advantage of the spa insurance
– 289 –
Analiza korespondencji potwierdza chęć skorzystania z ubezpieczenia uzdrowiskowego głównie przez osoby starsze i w wieku zaawansowanym (powyżej 60. roku życia) oraz
emerytów, wdowców i wdowy, a także osoby, które przybywają do uzdrowiska w celach
profilaktycznych i leczniczych, pozostające pod opieką lekarza uzdrowiskowego.
Jak już wspomniano na wstępie, drugie pytanie ankiety dotyczyło wysokości kwoty
ubezpieczenia, jaką badani są skłonni zaakceptować. Analiza wykazała, iż przeciętnie rzecz
biorąc, maksymalna składka musiałaby wynieść 80,50±146,60 zł. Jest to jednak wynik przeciętny, charakteryzujący się wysoką wartością odchylenia standardowego, a zatem zmienność podawanych kwot była znacząca. Dominowała wartość 50,00 zł, jednak co czwarty
badany podawał kwotę 30,00 zł lub mniejszą. Tyle samo osób podawało kwotę 60,00 zł
lub wyższą. Przeważająca większość badanych uznawała za kwotę graniczną mieszczącą
się w przedziale od 0 do 227,10 zł.
Należy jednak zauważyć, iż różnica między kwotami podawanymi w Krynicy i Polanicy
była istotna statystycznie (tab. 2). Wyższe stawki deklarowali goście Krynicy, a znacząco
niższe osoby odwiedzające Polanicę. Wynika z tego, iż na obszarze Polanicy pojawiają się
osoby o wyższej skłonności do nabycia ubezpieczenia, ale jednocześnie akceptujący niższą
kwotę tego ubezpieczenia. Może to być również wynik odmiennego typu odwiedzających
Polanicę i Krynicę-Zdrój.
Tabela 2. Charakterystyka akceptowalnych stawek ubezpieczeniowych
Ogółem
Krynica
Średnia
Parametry opisowe
80,5
123,4
Polanica
57,0
Odchylenie standardowe
146,6
193,1
107,4
Kwartyl pierwszy (Q1)
30,0
25,0
30,0
Kwartyl drugi (Q2=Me)
50,0
50,0
40,0
Kwartyl trzeci (Q3)
Współczynnik zmienności
Dominanta
Typowy obszar zmienności
60,0
100,0
50,0
182,0%
156,5%
188,5%
50,0
50,0
50,0
0,0÷227,1
0,0÷316,4
0,0÷164,3
Krynica vs. Polanica p=0,0176
5. Dyskusja
Lecznictwo uzdrowiskowe jest bardzo silnie i od bardzo dawna wpisane w polski system
zdrowotny. Świadczenie usług w tym zakresie jest także wcale niemałym elementem składowym gospodarki, generując produkcję usług nie tylko w zakresie bezpośrednio powiązanym
z lecznictwem, ale także w szerokiej sferze towarzyszącej obecności kuracjuszy w obszarach
uzdrowiskowych18. Stanowi to w szczególności bardzo ważny składnik lokalnych gospodarek
18
A. R. Szromek, Działalność turystyczno-lecznicza…, op.cit., s. 36 i 94.
– 290 –
gmin i powiatów dysponujących zapleczem uzdrowiskowym. W sytuacji presji finansowej
związanej z niedoborem środków w publicznym ubezpieczeniu społecznym i zdrowotnym,
a także zmniejszającego się zaangażowania państwa w organizację usług uzdrowiskowych
potencjalnie korzystnym rozwiązaniem, które umożliwiłoby z jednej strony utrzymanie potencjału gospodarczego związanego z lecznictwem uzdrowiskowym oraz wszystkimi usługami mu towarzyszącymi, z drugiej zaś – zaspokojenie potrzeb zdrowotnych, dla których
lecznictwo uzdrowiskowe stanowi rozwiązanie oczekiwane przez pacjenta oraz uzasadnione
przesłankami medycznymi, wydaje się być dodatkowe ubezpieczenie uzupełniające składkę
publiczną. Ubezpieczenie takie mogłoby stanowić dodatkowe źródło dochodu dla Zakładów
Lecznictwa Uzdrowiskowego, pozytywnie wpływając na rachunek ekonomiczny towarzyszący ich działalności. Jak pokazują zaprezentowane w niniejszym opracowaniu wyniki badania, istnieje także potencjał rynkowy po stronie nabywców tego rodzaju ubezpieczenia,
który wydaje się tym bardziej uzasadniać rozważenie tego rodzaju rozwiązania.
Aby ubezpieczenie kuracyjne było atrakcyjne dla nabywców, musiałoby zapewniać
ubezpieczonemu kilka udogodnień. Wydaje się, iż podstawą jest tu zaoferowanie co najmniej dwóch produktów. Pierwszy, tzw. „pakiet aktywny”, gwarantowałby możliwość
corocznego uczestnictwa w (21-dniowej) kuracji uzdrowiskowej finansowanej (w całości
lub w znacznej części) ze środków ubezpieczenia zdrowotnego ubezpieczonego oraz ubezpieczenia kuracyjnego. Pobyt ten musiałby być realizowany w sanatorium we wskazanym
przez ubezpieczonego (a za zgodą lekarza balneologa) uzdrowisku i w wybranym przez
niego czasie. Byłoby to zarazem związane z koniecznością zarezerwowania przez ubezpieczyciela dodatkowych miejsc w Zakładach Lecznictwa Uzdrowiskowego, zmianą sposobu kwalifikowania ubezpieczonego do leczenia i dostosowaniem liczby miejsc w ramach
ubezpieczenia kuracyjnego do potencjału dostępnego w ciągu jednego roku.
Drugim produktem mógłby być tzw. „pakiet pasywny”, który gwarantowałby przyjęcie
na bezpłatną kurację uzdrowiskową w terminie do 30 dni od zgłoszenia, ale tylko raz na
3 lata składkowe. Byłby to produkt ubezpieczeniowy zabezpieczający pacjentowi uczestnictwo w kuracji po wystąpieniu niespodziewanych okoliczności zdrowotnych (np. przebytego zawału serca). Byłaby to zarazem kuracja podtrzymująca skutki leczenia szpitalnego
prowadzona w szpitalach uzdrowiskowych.
Z tak skonstruowaną ofertą wiąże się jednak pewien problem, w szczególności dotyczący pierwszej z zaproponowanych ofert. Mianowicie w sytuacji, gdy skłonność do wykupienia dodatkowego ubezpieczenia kuracyjnego wykazują raczej osoby starsze i takie,
które sygnalizują wyraźną zdrowotną potrzebę korzystania z usługi uzdrowiskowej, z bardzo
dużym prawdopodobieństwem w grupie osób decydujących się na skorzystanie z takiej
oferty nastąpiłaby kumulacja ryzyka podająca w wątpliwość zasadność zastosowania mechanizmu ubezpieczeniowego jako środka służącego do ochrony przed nim (ryzyko w tych
– 291 –
okolicznościach rozumiane byłoby jako konieczność poniesienia indywidualnych kosztów
związanych z leczeniem uzdrowiskowym lub też wydłużony czas oczekiwania na świadczenie). Ubezpieczenie kuracyjne w takich okolicznościach nie byłoby niczym innym jak
wprowadzeniem pośrednika (w osobie ubezpieczyciela) pomiędzy kuracjuszem a świadczeniodawcą, co mogłoby zostać odebrane jako nieuzasadnione podwyższenie kosztów samej
usługi (do kosztów usługi leczniczej musiałby zostać doliczony koszt obsługi ubezpieczenia i ewentualnego zysku ubezpieczyciela). Jednocześnie sama składka ubezpieczeniowa
przyjęłaby formę nie tyle mechanizmu rozkładającego ryzyko w grupie osób decydujących
się na wykupienie ubezpieczenia, lecz raczej służącego rozłożeniu ryzyka w czasie, gdzie
klient nie musiałby ponosić jednorazowych kosztów leczenia uzdrowiskowego (całościowych lub uzupełniających finansowanie publiczne), zamiast tego ponosząc koszt regularnie
opłacanej składki ubezpieczeniowej. Zważając bowiem na wspomnianą kumulację ryzyka,
koszt składki prawdopodobnie skalkulowany byłby na poziomie bliskim lub nawet równym
kosztowi indywidualnego świadczenia udostępnianego ubezpieczonemu. Ażeby uniknąć
tej trudności, ubezpieczyciel musiałby zastosować w powiązaniu ze swoją ofertą mechanizmy służące eliminacji negatywnej selekcji, czyli zachęcenie osób o niższym ryzyku do
wykupienia oferowanego ubezpieczenia (tym samym ryzyko równomiernie rozłożyłoby się
pomiędzy wszystkich ubezpieczonych), albo też w odpowiedni sposób skonstruować pakiet
korzyści przysługujących ubezpieczonym w razie zrealizowania się ryzyka.
W nawiązaniu do powyższego można wyobrazić sobie trzy rozwiązania:
A) Skonstruowanie zaproponowanego powyżej pakietu aktywnego w sposób, który
nie będzie kuracjusza zwalniał z konieczności poniesienia części kosztów leczenia. Korzyścią towarzyszącą wykupieniu ubezpieczenia byłaby w tych okolicznościach gwarancja uzyskania dostępu do świadczenia z większą częstotliwością,
niż w przypadku braku dodatkowego ubezpieczenia, większa swoboda decyzji
co do terminu i miejsca udzielenia świadczenia, a także (ewentualnie) podwyższony standard tego świadczenia – zarówno w zakresie warunków zakwaterowania, jak i świadczeń medycznych. Wydaje się, iż przy relatywnie niewysokim
koszcie składki, jaki towarzyszyłby tego rodzaju ubezpieczeniu, miałoby ono
szanse na zyskanie popularności wśród osób obciążonych wysokim ryzykiem.
B) Ograniczenie możliwości zyskania dostępu do świadczenia uzdrowiskowego
wyłącznie do sytuacji zrealizowania się innego rodzaju ryzyka zdrowotnego.
W tych okolicznościach leczenie uzdrowiskowe nie tyle stanowiłoby samoistny
produkt ubezpieczeniowy, co byłoby samo w sobie podwyższeniem standardu
świadczenia udzielanego w określonych okolicznościach zdrowotnych (jako
kontynuacja leczenia szpitalnego lub szczególna forma rehabilitacji leczniczej).
Tego rodzaju produkt tożsamy jest z zaproponowanym powyżej pakietem pasywnym. Ponieważ ryzyko uruchamiające ochronę ubezpieczeniową jest w tym
– 292 –
przypadku trudniej przewidywalne, jak również występuje rzadziej, mechanizm
jego rozłożenia wśród ubezpieczonej populacji przybrałby realną formę: z jednej strony nieprzewidywalność ryzyka stanowiłaby przesłankę do wykupienia
ubezpieczenia przez większą grupę osób, jednocześnie relatywnie mniejsza liczba wśród nich faktycznie zyskałaby dostęp do świadczenia. Rozwiązanie takie
zachowałoby przy tym swój walor systemowy, zapewniając stałość napływu
kuracjuszy oraz środków finansowych do świadczeniodawców.
C) Opisane powyżej dwa rozwiązania stanowią faktyczne ograniczenie korzyści
uzyskiwanej przez ewentualnych klientów decydujących się na wykupienie
dodatkowego ubezpieczenia kuracyjnego. Trzecim możliwym rozwiązaniem
wydaje się faktyczne poszerzenie takiej korzyści. Rozumieć przez to należy
pakiet komplementarny, czyli rozwiązanie, w którym leczenie uzdrowiskowe
byłoby tylko jedną z możliwych korzyści dostępnych dla osób decydujących się
na wykupienie dodatkowego ubezpieczenia obok np. podwyższonego standardu
leczenia w zakresie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej czy też
ograniczenia konieczności współpłacenia za świadczenia zdrowotne dostępne
w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (w razie jego wprowadzenia). Innymi słowy – ubezpieczenie kuracyjne zostałoby włączone w szersze
w swoim zakresie dodatkowe, uzupełniające ubezpieczenie zdrowotne. Takie
rozwiązanie pozwalałoby na znaczną elastyczność pod względem oferty dotyczącej leczenia uzdrowiskowego jako korzyści dostępnej dla osób ubezpieczonych. Możliwe byłoby w tej sytuacji zarówno zaoferowanie pakietu aktywnego,
jak i pakietu pasywnego stanowiących ofertę komplementarną wobec ogólnego
pakietu ubezpieczenia zdrowotnego. Wówczas pakiet pasywny stanowiłby jedną
z form podwyższania standardu ochrony ubezpieczeniowej dotyczącej ryzyka
zdrowotnego. Natomiast pakiet aktywny mógłby być powiązany z warunkiem
posiadania odpowiedniego stażu ubezpieczeniowego uprawniającego do wykorzystania go. Tym samym stanowiłby propozycję kierowaną uniwersalnie – nie
tylko do osób obciążonych wysokim ryzykiem – a nawet w pierwszej kolejności
do osób młodych jako forma zabezpieczenia standardu własnej opieki zdrowotnej
w przyszłości. Powiązanie korzyści w postaci przyszłego leczenia uzdrowiskowego z innego rodzaju profitami zwiększałoby szansę powodzenia tego rodzaju
oferty. Jednocześnie potencjalna powszechność odbiorcy tak skonstruowanej
oferty dawałaby szanse sprawnego funkcjonowania mechanizmu rozłożenia
ryzyka, zapewniając jednocześnie stabilność finansowania sektora lecznictwa
uzdrowiskowego, a nawet potencjalnie zwiększając jego rolę w systemie zdrowotnym.
– 293 –
6. Podsumowanie
W niniejszym artykule zaprezentowano wyniki badania przeprowadzonego wśród
osób przebywających w polskich uzdrowiskach, dotyczącego ich opinii zarówno na temat
ewentualnego dodatkowego produktu ubezpieczeniowego umożliwiającego dostęp do leczenia uzdrowiskowego, jak również skłonności do skorzystania z tego rodzaju produktu.
Uzyskane wyniki mogą mieć bardzo istotne implikacje z punktu widzenia konstruowania
podobnego rodzaju produktu. Przede wszystkim wykazano, iż istnieje potencjał rynkowy,
który przy odpowiednim ukształtowaniu charakterystyki produktu dawałby szanse powodzenia nowego ubezpieczenia. Po drugie, wykazano, iż odbiorca nowego produktu uzdrowiskowego jest osobą o dość konkretnych cechach demograficznych (są to raczej osoby
starsze niż młodsze, częściej mężczyźni niż kobiety) oraz o dość wyraźnie określonych potrzebach w zakresie ewentualnej korzyści (osoby o konkretnych potrzebach zdrowotnych,
korzystające z leczenia uzdrowiskowego w ramach szerszego programu kuracji określonych
chorób). Potencjalny klient zakładu ubezpieczeniowego oferującego ubezpieczenie kuracyjne wydaje się mieć także względnie skonkretyzowane oczekiwania co do długości pobytu w uzdrowisku oraz co do wysokości ewentualnego obciążenia finansowego w postaci
składki ubezpieczeniowej.
Na tej podstawie możliwe staje się stworzenie zarysu oferty ubezpieczenia kuracyjnego, które stanowiłoby szansę odnalezienia punktu stycznego pomiędzy interesami
świadczeniodawców dostarczających usługi uzdrowiskowe a potrzebami pacjentów (kuracjuszy). Powyżej zaproponowano dwa rozwiązania w postaci aktywnego lub pasywnego produktu ubezpieczeniowego oraz ich syntezę w postaci pakietu komplementarnego.
Każde z nich może być traktowane zarówno jako rozwiązanie alternatywne, jak i komplementarne względem siebie, czego wyrazem jest tzw. pakiet komplementarny. Wydaje się, że produkt ubezpieczeniowy tego rodzaju miałby największe szanse powodzenia
w sytuacji jego powiązania z szerszą ofertą dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego stanowiącego uzupełnienie oferty gwarantowanej w ramach publicznego systemu ubezpieczenia zdrowotnego. Rozwiązanie takie z jednej strony dawałoby gwarancję sprawnego
funkcjonowania mechanizmu ubezpieczeniowego jako formy ochrony przed kompleksowo
definiowanym ryzykiem zdrowotnym, z drugiej zaś dawałoby możliwość oparcia się na
doświadczeniach licznych państw, w których ubezpieczenia zdrowotne komplementarne
względem publicznie gwarantowanego pakietu świadczeń zdrowotnych mają wieloletnie,
ugruntowane rynkowo tradycje.
– 294 –
Literatura
Chałupczak G., Ubezpieczenie zdrowotne w Niemczech i w Polsce. Analiza prawno-porównawcza,
Oficyna Wydawnicza Verba, Lublin 2006.
Getzen T., Ekonomika zdrowia: teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Grzebieniak A., Ryzyko jako przedmiot ubezpieczenia, [w:] Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne,
E. Kucka (red.), Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2009, s. 13–16.
Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie społeczne, t. 1. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 32–46.
Jończyk J., Prawo zabezpieczenia społecznego, Wyd. Zakamycze, Kraków 2006.
Księżopolski M., Modele polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, A. Rajkiewicz, J. Siupińska, M. Księżopolski (red.), Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice
1998, s. 78.
Księżopolski M., Polityka społeczna. Wybrane problemy porównań międzynarodowych, Biblioteka
Pracownika Socjalnego, Katowice 1999.
Komornicki P., Uzdrowisko XXI wieku – innowacje w uzdrowiskach na przykładzie „UZDROWISKA
IWONICZ” S.A., [w:] Współczesne trendy funkcjonowania uzdrowisk – klastering, J. Hermaniuk, J. Krupa (red.), Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Rzeszów
2010, s. 37.
Szromek A. R., Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego. Transformacja
działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków 2011.
Romaniuk P., Syrkiewicz-Świtała M., Marketing ubezpieczeń zdrowotnych, [w:] Marketing w ochronie zdrowia, M. Syrkiewicz-Świtała (red.), Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2011,
s. 38–49.
Szumlicz T., Metoda ubezpieczenia – interpretacja społeczna, [w:] Społeczne aspekty ubezpieczenia,
T. Szumlicza (red.), Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 39–40.
Włodarczyk C., Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, Wyd. Vesalius, Łódź, Kraków,
Warszawa 1996.
Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników, PWN, Warszawa-Kraków 1994.
– 295 –
Andrzej Hadzik, Joanna Kantyka
Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach
OCENA POZIOMU USŁUG
REKREACYJNO-SPORTOWYCH UZDROWISKA
USTROŃ W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH BADAŃ
Streszczenie: Usługi współcześnie stanowią coraz bardziej dominujący, szeroki i wieloraki sektor gospodarczy. Jednymi z usług są usługi rekreacyjno-sportowe, które obok usług: noclegowych, gastronomicznych,
transportowych, informacyjnych, typowo leczniczych, bankowych, pośrednictwa i organizacji, przewodnickich i pilotażu, infrastruktury lokalnej, handlowych, rzemieślniczych oraz ubezpieczeniowych stanowią
składowe produktu turystyki uzdrowiskowej. Jednym z uwarunkowań usług turystyki zdrowotnej, w tym
rekreacyjno-sportowych, jest ich jakość podlegająca ocenie przez konsumentów. Celem pracy była analiza
ocen usług rekreacyjno-sportowych jako jednych ze świadczeń turystyki zdrowotnej oferowanych w śląskim
uzdrowisku Ustroń. Przedstawione wyniki badań pokazały, że w produkcie uzdrowiska Ustroń nie wszystkie
elementy badanej oferty rekreacyjno-sportowej stały na najwyższym poziomie. Pomimo względnie dobrej
oceny form rekreacyjno-sportowych typu „wycieczki i wędrówki” reszta omawianej oferty, czyli: „formy
gimnastyczne”, „ćwiczenia relaksująco-uspokajające” oraz „zespołowe gry sportowo-rekreacyjne”, patrząc
po średnich ocenach, nie mogła spełnić całkowicie oczekiwań wielu przyjeżdżających gości.
Słowa kluczowe: usługi rekreacyjno-sportowe, jakość usług, turystyka zdrowotna, turystyka uzdrowiskowa.
OPINION LEVEL OF RECREATION-SPORT SERVICES IN HEALTH RESORT USTROŃ
IN LIGHT OF INVESTIGATIONS
Abstract: Services contemporarily make up more and more predominant, wide and manifold economic
sector. One of services are recreation-sport services, which beside services: hostel, gastronomy, forwarding, informative, typically healing, bank, mediation and organization, guide and pilotage, local infrastructure, trade, craftsman’s and insurance make up component the product of health resort tourism.
One of conditioning of spa services, in this recreation-sport services, is quality dependent opinion by consumers. The aim of article was opinion of recreation-sport services accomplished by health resort guests
in Ustroń – one of Silesian health resort. Introduced results of investigations showed, that in spa product
of Ustroń not all elements of studied recreation-sport offer were on the highest level. In spite relatively
good opinion of recreation-sport forms type “trip and wanders”, rest recreation-sport offer, that is: “gymnastic moulds”, “practice relax-calm down” and “recreation-sport team games” could not fulfill in fully
expectations many guests.
Keywords: service the recreation-sport, quality of services, spa tourism, health tourism.
1. Wstęp
Usługi współcześnie stanowią coraz bardziej dominujący, szeroki i wieloraki sektor
gospodarczy1. Pomimo złożoności i dywersyfikacji tegoż sektora podejmowane są próby
1
A. Panasiuk, Jakość usług turystycznych, PWN, Warszawa 2007, s. 22.
– 297 –
Andrzej Hadzik, Joanna Kantyka – Ocena poziomu usług rekreacyjno-sportowych uzdrowiska Ustroń...
definiowania usług2. Jedną z bardziej udanych koncepcji przedstawia Ph. Kotler, który definiuje usługę jako dowolne działanie, jakie jedna strona może zaoferować innej, przy czym
to działanie jest nienamacalne i nie prowadzi do jakiejkolwiek własności, a produkcja może,
ale nie musi się wiązać z produktem fizycznym3.
Jednymi z takich działań są usługi rekreacyjno-sportowe, które B. Marciszewska definiuje jako ... użyteczny w sensie gospodarczym i społecznym produkt niematerialny wytworzony przez pracę ludzką w procesie produkcji, poprzez oddziaływanie na człowieka
(jego stan zdrowia, psychikę, sprawność fizyczną, stan emocjonalny) dzięki uaktywnieniu
potencjału zmierzającego do zaspokojenia wcześniej zidentyfikowanych potrzeb człowieka4.
Usługi rekreacyjno-sportowe, obok usług noclegowych, gastronomicznych, transportowych, informacyjnych, typowo leczniczych, bankowych, pośrednictwa i organizacji,
przewodnickich i pilotażu, infrastruktury lokalnej, handlowych, rzemieślniczych i ubezpieczeniowych, stanowią składowe produktu turystyki uzdrowiskowej5.
A. Lewandowska rozumie usługi turystyki uzdrowiskowej jako wszystkie czynności
związane bezpośrednio bądź pośrednio z zaspokojeniem potrzeb zgłaszanych w związku
z uprawianiem turystyki uzdrowiskowej6. Usługi te, obok walorów i infrastruktury turystycznej, stanowią podstawowy element produktu turystyki uzdrowiskowej7. Ponadto należy
dodać, że usługi rekreacyjno-sportowe związane są najczęściej w uzdrowiskach z szeroko
rozumianą turystyką zdrowotną, którą A. Hadzik uważa za najważniejszy turystyczny typ
realizowany w ramach turystyki uzdrowiskowej8, gdzie celem zasadniczym jest przywrócenie, poprawa bądź utrzymanie na odpowiednim poziomie zdrowia za pomocą profilaktyki,
rehabilitacji lub leczenia uzdrowiskowego9.
Jednym z uwarunkowań usług turystyki zdrowotnej, w tym rekreacyjno-sportowych,
jest ich jakość podlegająca ocenie przez konsumentów10. Z punktu widzenia ekonomii jakość
należy do kategorii informujących o poziomie zaspokojenia potrzeb, stanowiąc równocześnie
istotne narzędzie rynkowe mające wpływ na konkurencyjność podmiotów gospodarczych
lub obszarów w przypadku miejscowości turystycznych, a więc także uzdrowisk11.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Zob.: M. Daszkowska, Zarys marketingu usług, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1993; A. Dąbrowska, Rozwój rynku
usług w Polsce – uwarunkowania i pespektywy, SGH, Warszawa 2008; Ph. Kotler, Marketing, Dom Wydawniczy
Rebis, Poznań 2005; A. Payne, Marketing usług, PWE, Warszawa 1996.
Zob.: Ph. Kotler, Marketing…, op.cit.
B. Marciszewska, Konsumpcja usług rekreacyjno-sportowych, AWF, Gdańsk 1999, s. 70.
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007, s. 308–309.
A. Lewandowska, Turystyka uzdrowiskowa. Materiały do studiowania, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 60.
A. Hadzik, Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, AWF, Katowice 2011, s. 106.
Turystyka uzdrowiskowa, której podstawę stanowi turystyka zdrowotna, może ponadto obejmować inne rodzaje
działalności turystycznej. Zaliczamy do nich, uwzględniając kryterium motywu wyjazdu, zwłaszcza turystykę:
kulturalną, biznesową, kongresową, wiejską, przygodową oraz turystykę tranzytową i przygraniczną dla obszarów
uzdrowiskowych położonych blisko granicy państwowej.
A. Hadzik, Turystyka zdrowotna uzdrowisk, AWF, Katowice 2009, s. 40–41.
A. Panasiuk, Jakość usług…, op.cit., s. 9–15.
B. Bartz, Międzynarodowa certyfikacja jakości usług. Wymagania. Wdrażanie. Samoocena, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2003, s. 11–12.
– 298 –
Ocena jakości usług rekreacyjno-sportowych z punktu widzenia gości uzdrowiskowych
może dotyczyć poziomu zaspokojenia potrzeb funkcjonalnych lub niefunkcjonalnych tego
typu konsumentów12. Potrzeby funkcjonalne dotyczą potrzeb związanych z eksploatacją
bezpośrednią produktu (komfortem użytkowania, ekonomicznością eksploatacyjną, spełnieniem funkcji użytkowych) oraz dyspozycyjnością (niezawodnością, naprawialnością,
gwarancją). Z kolei potrzeby niefunkcjonalne obejmują przykładowo image czy potrzeby
estetyczne.
Celem pracy była analiza ocen usług rekreacyjno-sportowych jako jednych ze świadczeń turystyki zdrowotnej oferowanych w śląskim uzdrowisku Ustroń. Pytania badawcze
w związku z powyższym celem były następujące: Jaki jest w opinii gości poziom oferty
rekreacyjno-sportowej w badanym uzdrowisku? Jakie propozycje form rekreacyjno-sportowych oceniane są według respondentów nisko, a jakie wysoko?
2. Materiał i metody
W artykule skorzystano z materiałów wtórnych oraz pierwotnych. Pierwsze pochodziły z badań wykorzystujących metody: sondażu diagnostycznego oraz analizy statystycznej
danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). Z kolei materiały pierwotne zebrano na
podstawie badań własnych.
W szczególności w pracy wykorzystano:
• materiały wtórne z badań ankietowych dotyczących oceny produktu turystycznego krajowych uzdrowisk przeprowadzone przez Instytut Turystyki w Krakowie
Sp. z o.o. wspólnie ze Stowarzyszeniem Gmin Uzdrowiskowych RP w Krynicy
na reprezentatywnej próbie losowej 3461 gości wszystkich statutowych uzdrowisk w Polsce.
• materiały pierwotne na podstawie badań własnych opinii gości statutowego uzdrowiska Ustroń, które zostały przeprowadzone w czerwcu i lipcu 2011 r. Wśród losowo wybranych gości uzdrowiska zastosowano metodę sondażu diagnostycznego
w oparciu o technikę ankietową wykorzystującą narzędzie, jakim był specjalnie
przygotowany kwestionariusz składający się z 14 pytań tematycznych oraz 7 pytań metryczkowych w większości o charakterze zamknięto-otwartym. Do celów
artykułu wykorzystano jedynie pytanie powyższego kwestionariusza, w którym
respondenci mieli ocenić ofertę rekreacyjno-sportową produktu turystyki zdrowotnej w uzdrowisku Ustroń w skali od 0 (zdecydowanie negatywna ocena) do
5 (bardzo pozytywna ocena).
12
J. Maciąg, System zarządzania jakością usług: zasady i metody (na przykładzie usług turystycznych i rekreacyjnych),
AWF, Katowice 2010, s. 38.
– 299 –
Do analizy statystycznej zakwalifikowano 80 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy
ankiet spośród 200 rozdanych gościom uzdrowiskowym. Część respondentów odmówiła
wzięcia udziału w badaniach, część osób wypełniła ankietę w sposób niewłaściwy lub niepełny. Badania przeprowadzono w czasie pobytu urlopowego oraz sanatoryjno-szpitalnego
gości uzdrowiska.
3. Wyniki
3.1. Ocena składowych produktu uzdrowiskowego
oraz ruchu turystycznego Ustronia
Analiza wyników reprezentatywnych badań pozwoliła określić, poza ocenami i poziomami wybranych wskaźników, miejsca w analizowanych rankingach Ustronia (tab. 1).
Poza tym, na podstawie danych GUS, rozpoznano poziomy wybranych wskaźników ruchu
turystycznego w analizowanym uzdrowisku.
Tabela 1. Ocena składowych produktu oraz ruchu turystycznego uzdrowiska Ustroń
Lp.
Rodzaje potencjału
Ustroń
Miejsce
w
Ocena/
rankingach
poziom
uzdrowisk
w Polsce
1
Infrastruktura transportowa
3,61
4
2
Urządzenia techniczno-sanitarne
3,82
16
3
Lecznicza baza noclegowa
4,04
19
4
Turystyczna baza noclegowa
4,00
14
5
Infrastruktura związana ze spacerami w uzdrowisku
4,08
16
6
Infrastruktura dotycząca szlaków rowerowych i ścieżek zdrowia
4,04
10
7
Baza gastronomiczna
3,89
7
8
Infrastruktura związana z wyciągami
3,83
10
9
Infrastruktura sportowo-rekreacyjna
2,97
20
10
Czystość, bezpieczeństwo, estetyka
4,01
9
11
Imprezy kulturalne, sportowo-rekreacyjne
3,64
16
12
Profesjonalizm obsługi
4,38
10
13
Informacja turystyczna, informacja o obiektach
3,92
14
14
Usługi uzdrowiskowe
4,15
13
15
Imprezy turystyczne wyjazdowe, rozrywka (nocna i dzienna)
3,83
9
16
Usługi noclegowe*
3,68
20
12
17
Usługi publicznej służby zdrowia*
3,80
18
Usługi medyczne*
3,99
6
19
Usługi kosmetyczne*
3,37
25
20
Usługi transportowe*
3,55
22
21
Usługi gastronomiczne
3,80
12
– 300 –
Lp.
Rodzaje potencjału
Ustroń
Miejsce
w
Ocena/
rankingach
poziom
uzdrowisk
w Polsce
22
Usługi kulturalne
3,57
23
Turyści zagraniczni (liczba)**
7 337
20
9
24
Turyści korzystający z noclegów w zakładach uzdrowiskowych (liczba)**
10 126
10
24
Turyści zagraniczni korzystający z noclegów w zakładach uzdrowiskowych
(liczba)**
831
8
25
Turyści korzystający z turystycznej bazy noclegowej (liczba)**
26
Turyści zagraniczni korzystający z turystycznej bazy noclegowej (liczba)**
27
28
29
138 236
3
7 337
9
Stopień wykorzystania miejsc noclegowych (%)**
25,4
33
Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w zakładach uzdrowiskowych (%)**
18,70
29
Liczba udzielonych noclegów w zakładach uzdrowiskowych**
125 520
10
458 967
5
40
5
30
Liczba udzielonych noclegów**
31
Liczba obiektów turystycznej bazy noclegowej**
32
Liczba zakładów uzdrowiskowych**
5
8
33
Liczba miejsc noclegowych w turystycznej bazie noclegowej**
5 362
5
34
Liczba miejsc noclegowych w zakładach uzdrowiskowych**
1 819
2
Legenda: *ocena relacji cen do jakości usług w uzdrowiskach, ** dane z 2004 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych
w miejscowościach uzdrowiskowych, SGURP i Instytut Turystyki Sp. z o.o., Kraków 2005, s. 179–189 oraz danych GUS.
Analizując miejsca w rankingach uzdrowisk w powyższej tabeli, Ustroń jest konkurencyjny (jest w pierwszej dziesiątce uzdrowisk w kraju) w:
• infrastrukturze transportowej,
• bazie gastronomicznej,
• infrastrukturze dotyczącej szlaków rowerowych i ścieżek zdrowia,
• infrastrukturze związanej z wyciągami,
• organizacji imprez turystycznych wyjazdowych, rozrywce (nocnej i dziennej),
• usługach medycznych,
• liczbie turystów zagranicznych,
• liczbie turystów korzystających z noclegów w zakładach uzdrowiskowych,
• liczbie turystów korzystających z turystycznej bazy noclegowej,
• liczbie udzielonych noclegów w zakładach uzdrowiskowych,
• liczbie udzielonych noclegów,
• liczbie obiektów turystycznej bazy noclegowej,
• liczbie zakładów uzdrowiskowych,
• liczbie miejsc noclegowych w turystycznej bazie noclegowej,
• liczbie miejsc noclegowych w zakładach uzdrowiskowych.
– 301 –
W województwie śląskim do grupy uzdrowisk statutowych należą poza Ustroniem także Goczałkowice-Zdrój. Uzdrowiska te wchodzą w skład miejscowości uzdrowiskowych
kategorii – zdrojowiska borowinowe. Uzdrowisko Ustroń leży w dolinie Wisły, u podnóża
Beskidu Śląskiego, na wysokości 260–480 m n.p.m. Miejscowość otoczona jest od wschodu masywem Równicy, a od zachodu Czantorii. Dzielnica uzdrowiskowa położona jest
na zachodnich i południowych zboczach Liptowskiego Gronia, które są porośnięte lasem
świerkowym i bukiem. Miejscowość turystyczna Ustroń wchodzi do regionu bioklimatycznego VI („podgórski i górski”) i należy do uzdrowisk podgórskich, gdzie występuje typ
bioklimatu umiarkowanie bodźcowego.
Do naturalnych zasobów leczniczych Ustronia należą:
• termalne wody chlorkowo-sodowo-wapniowe,
• wody bromkowe,
• wody jodkowe o temperaturze 28 °C,
• torfy lecznicze (czerpane z Zabłocia).
Z kolei do najważniejszych kierunków leczniczych uzdrowiska zalicza się:
• profil ortopedyczno-urazowy,
• profil reumatyczny,
• profil układu nerwowego,
• profil górnych dróg oddechowych,
• profil kardiologiczny,
• profil naczyń obwodowych,
• profil otyłości.
W uzdrowisku Ustroń położone są ponadto strefy sprzyjające:
• klimatoterapii,
• helioterapii,
• aeroterapii,
• kinezyterapii.
3.2. Ocena oferty rekreacyjno-sportowej Ustronia
w świetle badań własnych
Analizowana oferta rekreacyjno-sportowa będąca częścią produktu turystyki zdrowotnej uzdrowiska Ustroń obejmuje:
• formy gimnastyczne,
• ćwiczenia relaksująco-uspokajające,
• zespołowe gry sportowo-rekreacyjne,
• wycieczki i wędrówki (tab. 2).
Zdecydowanie najwyżej goście uzdrowiska Ustroń oceniają ofertę wycieczek i wędrówek. Najwyżej oceniane są możliwości spacerów (ocena 4).
– 302 –
Dopiero czwarta w kolejności oceny jest oferta nieobejmująca wycieczek i wędrówek,
czyli usługi związane z grotą solną, krytym basenem oraz jacuzzi (oceny powyżej 3). Nieco słabsze oceny dali respondenci formom gimnastycznym. Świadczenia wykorzystujące
salę do fitness i gimnastyki oceniono na 2,3. Nisko z form gimnastycznych oceniono aerobic – należący do popularnych współcześnie form gimnastycznych (dopiero 16 pozycja
z oceną 1,7).
Do jednych z najniższych należą oceny ćwiczeń relaksująco-uspokajających, które
to aktywności paradoksalnie mają coraz większe znaczenie w związku z przyjazdami do
uzdrowisk kuracjuszy coraz bardziej zestresowanych, potrzebujących relaksu. Przykładowo, coraz bardziej popularna nie tylko w Azji, ale także w Ameryce i Europie joga została
oceniona na zaledwie 1,7 i pod względem ocen składowych oferty rekreacyjno-sportowej
znalazła się na 17 pozycji.
Tabela 2. Ocena oferty rekreacyjno-sportowej uzdrowiska Ustroń
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
Oferta rekreacyjno-sportowa
Zwykłe spacery rekreacyjne
Wycieczki piesze nizinne
Nordic walking
Grota solna
Basen kryty
Jacuzzi
Wycieczki rowerowe
Wycieczki piesze górskie
Basen termalny kryty
Sauna
Basen termalny otwarty
Sala do fitness i gimnastyki
Taniec
Basen otwarty
Korty tenisowe
Aerobik
Joga
Kręgielnia
Rzutki
Bilard
Golf
Żeglowanie
Spływy kajakowe
Siatkówka
Jazda konna
Piłka nożna
Tai chi
Shiatsu
Średnia ocena
4,00
3,57
3,41
3,41
3,11
3,03
3,00
2,94
2,84
2,57
2,44
2,34
2,25
2,17
1,75
1,74
1,71
1,50
1,48
1,46
1,43
1,33
1,24
1,15
0,90
0,84
0,72
0,70
– 303 –
Jednak najniżej oceniono ofertę gier sportowo-rekreacyjnych. Dla przykładu oferta gry
w kręgle, najwyżej oceniona spośród tego typu oferty rekreacyjnych gier, była dopiero na
18 pozycji rankingowej wśród wszystkich propozycji aktywności rekreacyjno-sportowych
(ocena 1,5 w opinii gości uzdrowiskowych).
Interesującym jest, że przez wielu nazywane w Polsce „sportami narodowymi” – siatkówka oraz piłka nożna – obok takich egzotycznych form relaksująco-uspokajających jak
tai chi, shiatsu oceniane zostały bardzo nisko. Z wymienionej oferty tylko siatkówka została oceniona powyżej 1.
4. Dyskusja i wnioski
Do składowych produktu turystycznego uzdrowisk należy oferta w zakresie aktywności sportowo-rekreacyjnej, której znaczenie nie zawsze jest doceniane w porównaniu
z usługami leczniczymi czy stricte turystycznymi tego typu produktu13. Z drugiej strony
odpowiednio wkomponowana oferta rekreacyjno-sportowa nierzadko warunkuje innowacyjność produktu turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach14, która zwiększa zdolność do
konkurowania kurortów.
Stąd ważna staje się ocena tego typu oferty15 dokonana przez gości uzdrowisk – konsumentów produktu turystyki uzdrowiskowej. Wyniki badań własnych oceny oferty rekreacyjno-sportowej uzdrowiska Ustroń pokazały nie najwyższy poziom analizowanej oferty. Poza grupą form oferty rekreacyjno-sportowej typu wycieczki i wędrówki pozostałe
propozycje były generalnie nie najwyżej oceniane. Zresztą najwyższa dla tego typu oferty
średnia ocena 4 za możliwości uprawiania zwykłych spacerów rekreacyjnych w uzdrowisku potwierdza tezę o jeszcze nie do końca optymalnym poziomie świadczeń i propozycji
rekreacyjno-sportowych. Potwierdzają to przedstawione także powyżej wyniki wcześniejszych reprezentatywnych badań obcych, gdzie infrastruktura sportowo-rekreacyjna została
oceniona w skali pięciostopniowej na 2,97, co dało dopiero 20 miejsce w rankingu wśród
statutowych uzdrowisk w Polsce16. Była to najgorsza ze wszystkich ocen składowych
produktu uzdrowiskowego Ustronia (tab. 1). Słabo ocenili goście uzdrowiska także inną
ofertę rekreacyjno-sportową, tzn. imprezy sportowo-rekreacyjne (ocena 3,64 – 16 pozycja
w rankingu polskich uzdrowisk).
13
14
15
16
Por.: A. Hadzik, Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa…, op.cit.
Zob.: Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego, monografia, SGURP,
Krynica 2009.
A. Rapacz, P. Gryszel, D. Jaremen, Innowacje w percepcji przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego
oraz klientów uzdrowisk, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego,
Stowarzyszanie Gmin Uzdrowiskowych RP, Krynica 2009, s. 145–161; A. Hadzik, J. Kantyka, A. R. Szromek,
Wybrane czynniki rozwoju zdrowotnej turystyki wellness, [w:] Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom VII.
Aspekty społeczne: ruch turystyczny, turystyka osób niepełnosprawnych, turystyka zdrowotna, przestrzeń turystyczna
w świadomości społecznej, Z. Młynarczyk, A. Zajadacz (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010.
Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług…., op.cit., s. 179–189.
– 304 –
Niska ocena oferty rekreacyjno-sportowej w Ustroniu nie jest zaskoczeniem dla badaczy tej problematyki w polskich uzdrowiskach. Badania obce wykazały, że w części
innych niż Ustroń krajowych uzdrowisk zarówno dostępność, jak i atrakcyjność urządzeń
sportowo-rekreacyjnych świadczących usługi rekreacyjno-sportowe należała do najniżej
ocenianych elementów produktu uzdrowiskowego17. Cytowane badania obejmujące ocenę
produktu uzdrowisk dolnośląskich (Cieplic-Zdroju, Świeradowa-Zdroju, Szczawna-Zdroju,
Jedliny-Zdroju) pokazały, że ta ocena nie jest najwyższa w krajowych kurortach. Przykładowo w badanych dolnośląskich kurortach dostępność urządzeń rekreacyjno-sportowych
została co prawda oceniona wyżej niż w latach wcześniejszych, jednak ta zmiana oceny
z 2,9 do 3,2 nie zmieniła zdania o słabym poziomie oferty rekreacyjno-sportowej w wielu
polskich uzdrowiskach.
Potwierdziły to też badania w jednym z największych polskich uzdrowisk – Kołobrzegu – gdzie respondenci ocenili bazę usług rekreacyjno-sportowych na nieco ponad 318. Potwierdzają to reprezentacyjne badania oceny oferty w Kołobrzegu19. Zresztą nie najwyższa
ocena bazy usług rekreacyjnych dotyczy także małych kurortów20. Przykładowo, badania
własne uzdrowiska Wysowa wykazały, że tamtejsza baza usług rekreacyjnych została oceniona przez gości kurortów na nieco powyżej 3,5.
Interesujące badania oceny jakości produktu turystycznego zostały przeprowadzone
nie tylko w Kołobrzegu, ale również w innych zachodniopomorskich uzdrowiskach21. Badania potwierdziły przedstawione wyniki badań własnych. Najkorzystniej oceniane były
możliwości dla „rekreacji pieszej” (spacery), natomiast gorzej ocenili kuracjusze i turyści
inne „miejsca do rekreacji” (około 25% respondentów oceniło jako źle lub bardzo źle) oraz
wypożyczalnie sprzętu sportowego (24% oceniło jako źle lub bardzo źle). Badania reprezentacyjne polskich kurortów J. Górnej potwierdziły także powyższe wyniki22. W tych
badaniach w zakresie oferty pobytu najniżej, obok przystosowania uzdrowisk dla osób
niepełnosprawnych komunikacji lokalnej, została oceniona oferta sportowa (średnia ocena
3,3). Zresztą, co ciekawe, cytowane wyniki badań pokazały, że oferta sportowa należała
równocześnie do jednych z mniej ważnych elementów produktu w uzdrowisku w zakresie
oferty pobytu (ważność oferty dla gości wynosiła 3,4).
17
18
19
20
21
22
A. Rapacz, P. Gryszel, D. Jaremen, Innowacje w percepcji…, op.cit. s. 145–161.
A. Hadzik, A. R. Szromek, D. Żylak, Konkurencyjność produktu turystycznego uzdrowiska Kołobrzeg, Acta Oeconomia, nr 9 (4), 2010, s. 153–164.
Zob.: Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych.
Kraków: Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o., Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP; D. Dryglas, Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2005.
A. Hadzik, J. Kantyka, A. R. Szromek, Health tourism and wellness as modern forms of Spa tourism, [w:] Wellness
and success, Vol. 1, J. Bergier (red.), Wyd. NeuroCentrum, Lublin 2009, s. 97–112.
Lewandowska A., Empiryczna ocena mierników jakości wybranych usług turystycznych, [w:] Jakość usług turystycznych, A. Panasiuk (red.), PWN, Warszawa 2007, s. 22.
J. Górna, Determinanty i kierunki rozwoju usług uzdrowiskowych w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejską,
praca doktorska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2011, s. 239.
– 305 –
Powyższe wyniki badań potwierdzają także inne analizy ważności oferty uzdrowisko23
wej . Niska ważność analizowanej oferty może wynikać ze słabego jeszcze utożsamiania
oferty rekreacyjno-sportowej z produktem uzdrowiskowym i niewielkim doświadczeniem
krajowych kuracjuszy i turystów z tego typu ofertą w Polsce. Należy pamiętać, że przez
lata w Polsce dominował model leczniczy24. W związku z tym jedynie cel leczniczy był
realizowany w większości polskich kurortów. Natomiast rozwój innych form turystyki
zdrowotnej, związanych z celami kosmetyczno-upiększającymi, przeciwdziałania starzeniu
się poprzez aktywność psychofizyczną oraz celem relaksu i odprężenia25, w rzeczywistości
nastąpił w Polsce dopiero z końcem XX i początkiem XXI wieku.
Jednak w dalszym ciągu uzdrowiska kojarzą się części polskiego społeczeństwa przede wszystkim z leczeniem, a nie aktywnym spędzeniem wolnego czasu. Nie budzi takich
wątpliwości w związku z tym fakt, że w większości cytowanych powyżej wyników badań
ważność usług typowo leczniczych dominowała nad usługami rekreacyjno-sportowymi.
Z drugiej strony w krajowych zakładach sanatoryjnych, w których przez lata doskonalone były głównie usługi lecznictwa uzdrowiskowego, tego typu świadczenia medyczne są
z reguły na wysokim, często wyższym poziomie niż proponowane nierzadko od niedawna
w części zakładów usługi rekreacyjno-sportowe. Zresztą dowodzi tej tezy większość cytowanych wyżej wyników badań.
Inaczej jest często w zagranicznych, przede wszystkim zachodnich kurortach, w których
w rzeczywistości i w percepcji społecznej realizacja celów zdrowotnych była i jest szeroko
rozumiana, a więc nie tylko w odniesieniu do leczenia, ale nierzadko w całościowym (holistycznym) spojrzeniu na pojęcie zdrowia. To niesie ze sobą konsekwencje w postaci większej
wagi oferty rekreacyjno-sportowej wśród gości zagranicznych kurortów. Jednym z czynników jest tu nierzadko dłuższy niż w Polsce czas wprowadzenia tego typu oferty na rynek
uzdrowiskowy oraz wyższej oceny jakości tego typu usług. Potwierdzają to niektóre wyniki
badań uzdrowisk zagranicznych, gdzie oferta rekreacyjno-sportowa ma swoją rangę budowaną od lat. Przykładowo, badania jakości oferty słoweńskich uzdrowisk pokazały, że tamtejsi goście wysoko oceniają usługi rekreacji (w 1991 r. średnia ocena wyniosła blisko 4,1)26.
W 1999 r. tego typu świadczenia znalazły się w rankingu ocen wśród składowych produktu
uzdrowisk słoweńskich na wysokim 6. miejscu (na 23 elementy produktu poddane ocenie).
23
24
25
26
A. Rapacz, P. Gryszel, D. Jaremen, Innowacje w percepcji…, op.cit., s. 145–161.
Zob.: A. R. Szromek, Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego, Proksenia, Kraków
2011.
Współcześnie generalnie wyróżnia się 4 szerokie segmenty gości uzdrowiskowych realizujących następujące cele
(motywy) wyjazdów uzdrowiskowych: tzw. wakacje lecznicze, wakacje relaksujące, wakacje piękności oraz wakacje
odmładzające. Por.: Das Profil der Wellness – Reisenden, Institut Für Freizeitwirtschaft, Monachium 2004.
B. Snoj, D. Mumel, The measurement of perceived differences in service quality – The case of health spas in Slovenia,
„Journal of Vacation Marketing” 2002, 8, s. 362–379.
– 306 –
Badania zagraniczne europejskich uzdrowisk pokazują, że według zarządzających
kurortami, zwłaszcza w zachodniej Europie, istnieje silne przekonanie o potrzebie poprawy kondycji fizycznej gości ich zakładów uzdrowiskowych27. 56% badanych menedżerów europejskich zakładów uzdrowiskowych stwierdziło, że realizacja potrzeby poprawy
kondycji fizycznej przy użyciu dóbr i usług rekreacyjno-sportowych jest ważna lub bardzo
ważna dla gości uzdrowisk. Sugeruje to większe znaczenie niż w wielu naszych kurortach usług rekreacyjno-sportowych w przedsiębiorstwach kuracyjnych zachodniej Europy.
Znaczenie potrzeby poprawy kondycji fizycznej wynika z motywacji człowieka, gdzie
potrzeby stanowią jej treść28. Teoria potrzeb odgrywa ważną rolę w badaniach motywów
podróży turystycznych, a podstawę stanowią pojęcia „popychania” (push) i „przyciągania”
(pull)29, które można zastosować do analizy motywacji przyjazdów uzdrowiskowych. Potrzeby związane z popychaniem obejmują wszystko, co skłania gości do pobytu uzdrowiskowego (tzw. czynniki wewnętrzne). W psychologicznej teorii motywacji potrzeba określana jest często jako stan odczuwania braku czegoś (rzeczy, zjawiska, procesu), a zarazem
czynnik uruchamiający funkcje motywujące do działań odpowiednio zmieniających ten
stan30. Analizując zagraniczne badania motywów wyjazdów do ośrodków spa&wellness
w ramach turystyki uzdrowiskowej, należy stwierdzić, że motywy relaksu, rekreacji oraz
możliwości uczestnictwa w wielu aktywnościach rekreacyjno-sportowych są często dominujące31. W cytowanym badaniu poszukiwanie fizycznej relaksacji miało najwyższe znaczenie
(4,42 w skali 1–5) wśród poddanych ocenie ważności motywów.
Wyróżnione motywy wyjazdu świadczą o możliwościach rozwoju turystyki wellness
w niektórych częściach świata, szczególnie tam gdzie paradygmat medyczny nie jest tak
widoczny jak w Polsce, która jako jedna z nielicznych krajów posiada specjalność medyczną – balneologia i medycyna fizykalna. Posiadanie takiej specjalności ma rzecz jasna znaczenie dla utrzymania wysokiej jakości świadczeń lecznictwa uzdrowiskowego, co zresztą
potwierdziły badania jakości składowych produktu uzdrowiskowego32. Jednakże krajowa
oferta uzdrowiskowa, jeśli chce być konkurencyjna, nie może ograniczać się tylko do wysokiej jakości świadczeń medycznych, nawet jeśli ich znaczenie dla gości, na co wskazuje
część cytowanych badań własnych i obcych, jest ważne i motywy na usługi typowo lecznicze należą do najważniejszych wśród gości.
27
28
29
30
31
32
M. Bielański, S. Saari, A. Wilkońska, T. Tuominen, I. Mora, D. Binder, D. Kendale, H. Thacker, A. Pluszyńska,
P. Adamski, Challenges for the European Spa Management. Results of the ILIS project, „Polish Journal of Sport
and Tourism” 2011, Vol. 18, No. 2, s. 160–165.
R. Winiarski, Motywacja aktywności rekreacyjnej człowieka, AWF, Kraków 1991, s. 20.
Por. R. Winiarski, J. Zdebski, Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Zob. A. Panasiuk, Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006.
J. S. Chen, N. Prebensen, T. C. Huan, Determining the Motivation of Wellness Travelers, „Anatolia: An International
Journal of Tourism and Hospitality Research” 2008, Vol. 19, 1, s. 103–115.
Zob. I. Ponikowska, A. Styś, B. Iwankiewicz-Rok, Typowanie głównych parametrów jakości w lecznictwie uzdrowiskowym, Adam Marszałek, Toruń 2001.
– 307 –
Zdolność konkurencyjną mają szansę osiągnąć te uzdrowiska, których produkt nie tylko
nie ograniczy się do leczenia na wysokim poziomie, ale także nowe, innowacyjne elementy, w tym z zakresu oferty rekreacyjno-sportowej będą oceniane wysoko przez turystów
i kuracjuszy. Tym bardziej, że to, co pokazują zagraniczne wyniki badań ważności wśród
usług uzdrowiskowych realizujących potrzebę aktywności fizycznej33, przypuszczalnie
będzie miało to także odzwierciedlenie w niedługim czasie w strukturze motywacji gości
polskich uzdrowisk, gdzie ważność motywów aktywności rekreacyjnej będzie prawdopodobnie wzrastać34.
Rozwój produktu uzdrowiskowego, w tym również w jego wymiarze jakościowym,
jest związany z różnymi uwarunkowaniami. A. Garcýá-Alte´s uważa, że na możliwości
rozwoju usług turystyki zdrowotnej mają wpływ przede wszystkim takie zjawiska jak:
• starzejąca się populacja,
• zmiany stylu życia,
• turystyczne możliwości (alternatywy),
• problemy współczesnych systemów ochrony zdrowia35.
Innymi zjawiskami, które mają znaczenie dla rozwoju usług zdrowotnych (poza wydłużaniem się obecnie życia), są postęp medycyny oraz wzrost świadomości i edukacji prozdrowotnej. Nierzadko skutkuje to wybieraniem kierunków recepcji turystycznych „bardziej
zdrowych”, a więc w pierwszym rzędzie obszarów uzdrowiskowych36. Obecnie ważny jest
aktywny wypoczynek służący zdrowiu, dlatego kurorty mają szansę to wykorzystać pod
warunkiem rozwoju usług rekreacji związanych z poprawą wielkości i standardu infrastruktury sportowo-rekreacyjnej.
Zjawiskiem kreującym perspektywę dla turystyki i rekreacji uzdrowiskowej jest także wykorzystanie rozmaitych technologii informatycznych, w tym internetu dla promocji
i sprzedaży usług prozdrowotnych. Ponadto na rozwój usług turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach, w tym oferty rekreacyjno-sportowej, mają wpływ:
• rozwój nowych chorób, głównie w następstwie negatywnych skutków cywilizacji, w tym zwłaszcza otyłości,
• potrzeba bezpieczeństwa, związana m.in. z jakością zasobów przyrodniczych,
• czas i tempo pracy, które wymuszają potrzebę relaksu w związku ze zbyt dużym
poziomem stresu37.
33
34
35
36
37
J. S. Chen, N. Prebensen, T. C. Huan, Determining the Motivation of Wellness…, op.cit., s. 103–115.
R. Winiarski, Motywacja aktywności rekreacyjnej…, op.cit., s. 20.
A. Garcýá-Alte´s, The Development of Health Tourism Services, „Annals of Tourism Research”, Vol. 32, No. 1, 2005,
s. 262–266.
A. Hadzik, Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, op.cit., s. 182.
N. Sallmann, Megatrend wellness&spa dla rynku usług wolnego czasu i hotelarstwa w XXI w., Wydawnictwo Pag,
Kraków 2010, s. 13–24.
– 308 –
Ważność jakości usług uzdrowiskowych w Ustroniu, w tym badanych usług rekreacyjno-sportowych, wynika z zapewnienia oczekiwań i dostarczenia jak największej satysfakcji i użyteczności z konsumpcji tego typu usług. Zresztą znaczenie usług prozdrowotnych
w ramach turystyki uzdrowiskowej ma swoje odzwierciedlenie zarówno w turystycznych
dokumentach strategicznych województwa śląskiego, do którego Ustroń należy, jak i w turystycznej strategii kraju.
W „Strategii rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004–2013” jednym
z celów jest utworzenie „Produktu markowego – śląska turystyka uzdrowiskowa i zdrowotna”, który współgra z celem strategicznym – „Poprawa stanu zdrowia mieszkańców regionu”
(w szczególności z kierunkiem działań – „Podwyższenie standardu ośrodków medycznych
oraz lecznictwa uzdrowiskowego i rehabilitacyjnego”38.
W praktyce utworzenie „Produktu markowego – śląska turystyka uzdrowiskowa i zdrowotna” będzie możliwe pod warunkiem:
• wyznaczenia określonych standardów dla bazy turystycznej i leczniczej (estetyka
budynków, sanitariaty, przystosowanie dla osób niepełnosprawnych),
• podniesienia kwalifikacji kadry turystycznej pracującej w uzdrowiskach,
• wdrożenia odpowiednich programów promocji i reklamy zewnętrznej oraz wewnętrznej uzdrowisk,
• racjonalnej współpracy organizacyjnej jednostek turystycznych i uzdrowiskowych
z władzami lokalnymi w celu priorytetyzacji inwestycji komunalnych, uzdrowiskowych i turystycznych,
• poszukiwania nowych obszarów, miejsc do możliwego rozwoju turystyki uzdrowiskowej i zdrowotnej w województwie, w tym na bazie wykorzystania zasobów
surowców uzdrowiskowych, np. źródeł solankowych, geotermalnych, złóż borowin, a także unikalnych warunków klimatycznych,
• rozbudowania dodatkowej oferty dla turystów zainteresowanych poprawą zdrowia (nierzadko oferowane są jedynie nocleg, wyżywienie i podstawowe usługi
lecznicze),
• oznakowania i zagospodarowania szlaków turystycznych – pieszych, rowerowych, narciarskich,
• rozwoju i modernizacji infrastruktury noclegowej i gastronomicznej w uzdrowiskach,
• rozwoju i modernizacji infrastruktury służącej aktywnym formom turystyki i rekreacji w uzdrowiskach,
38
Zob.: Strategia rozwoju województwa śląskiego na lata 2000–2015, Sejmik województwa śląskiego, Katowice
2000.
– 309 –
• rozwoju nowych usług, w tym skierowanych do segmentów nastawionych na profilaktykę i zdrowy wypoczynek, tworzenia atrakcji – kulturalnych, artystycznych,
• rozbudowy zaplecza diagnostyczno-zabiegowego oraz rekreacyjnego39.
Należy wspomnieć, że utworzenie „Produktu markowego – śląska turystyka uzdrowiskowa i zdrowotna” wpisuje się w krajową strategię rozwoju turystyki, czyli „Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku”, w tym zwłaszcza w „Obszar priorytetowy I”, czyli „Produkt
turystyczny o wysokiej konkurencyjności”. We wspomnianym dokumencie w „Celu operacyjnym I.5 – Rozwój wiodących typów turystyki” znajduje się „Działanie I.5.1 – Wspieranie
rozwoju turystyki uzdrowiskowej, medycznej, rehabilitacyjnej oraz turystyki typu wellness”.
Uważa się, że dokonując wyboru turystyki uzdrowiskowej jako konkurencyjnego
i atrakcyjnego produktu, uzyska się:
• rewitalizację miejscowości uzdrowiskowych,
• możliwości kreowania nowych ośrodków w oparciu o bogate regionalne zasoby
środowiskowe (mikroklimat, źródła itp.),
• duże możliwości wprowadzania innowacji, w tym technologicznych, w ofercie
tego typu turystyki, w tym m.in. dla osób niepełnosprawnych,
• możliwości stworzenia w kraju nowych atrakcyjnych miejsc pracy dla lekarzy,
pielęgniarek, rehabilitantów itp., co przyczyni się do powstrzymania zjawiska
migracji,
• ofertę o wysokiej jakości i dochodowości40.
Twórcy dokumentu strategicznego rozwoju turystyki w Polsce w celu realizacji „Działania I.5.1….” wyróżniają następujące przedsięwzięcia:
• prowadzenie prac badawczych dla identyfikowania kolejnych miejsc o walorach
uzdrowiskowych,
• przedsięwzięcia podwyższające estetykę i wyposażenie miejscowości uzdrowiskowych,
• opracowywanie innowacyjnych produktów i usług uzdrowiskowych,
• prowadzenie działań marketingowych nakierowanych na stworzenie polskiej marki
uzdrowiskowej w oparciu o renomę i potencjał najlepszych uzdrowisk41.
Znaczenie na Śląsku usług turystyki uzdrowiskowej potwierdza również inny dokument
strategiczny, czyli „Marketingowa strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2008–2015”,
gdzie w grupie produktów podstawowych dla województwa śląskiego umieszczono turystykę zdrowotną (turystykę uzdrowiskową oraz typu wellness&spa)42.
39
40
41
42
Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004–2013, Sejmik województwa śląskiego, Katowice
2004, s. 114–115.
Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2008, s. 67.
Ibidem, s. 68.
Marketingowa strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2008–2015, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa
2008, s. 42.
– 310 –
Należy jednak pamiętać, że pomimo ważnego miejsca w strategiach turystyki uzdrowiskowej oraz innych przedstawionych powyżej „obszarów” mających wpływ na rozwój
usług zdrowotnych w kurortach, jednym z podstawowych warunków ich rozwoju pozostaje
ich jakość. Jednakże przedstawione wyniki badań oceny, dokonanej przez gości, usług rekreacyjno-sportowych pokazały, że w produkcie uzdrowiska Ustroń nie wszystkie elementy
badanej oferty były na najwyższym poziomie. Pomimo względnie dobrej oceny form rekreacyjno-sportowych typu „wycieczki i wędrówki”, reszta omawianej oferty, czyli „formy gimnastyczne”, „ćwiczenia relaksująco-uspokajające” oraz „zespołowe gry sportoworekreacyjne”, patrząc po średnich ocenach, nie mogła spełnić w wystarczającym zakresie
oczekiwań wielu przyjeżdżających gości.
Literatura
Bartz B., Międzynarodowa certyfikacja jakości usług. Wymagania. Wdrażanie. Samoocena, Politechnika
Częstochowska, Częstochowa 2003.
Bielański M., Saari S., Wilkońska A., Tuominen T., Mora I., Binder D., Kendale D., Thacker H., Pluszyńska A., Adamski P., Challenges for the European Spa Management. Results of the ILIS
project, „Polish Journal of Sport and Tourism” 2011, Vol. 18, No. 2, s. 160–165.
Chen J. S., Prebensen N., Huan T. C., Determining the Motivation of Wellness Travelers, „Anatolia:
An International Journal of Tourism and Hospitality Research” 2008, Vol. 19, 1, s. 103–115.
Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, SGURP i Instytut Turystyki Sp. z o.o., Kraków 2005.
Das Profil der Wellness – Reisenden, Institut Für Freizeitwirtschaft, Monachium 2004.
Daszkowska M., Zarys marketingu usług, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1993.
Dąbrowska A., Rozwój rynku usług w Polsce – uwarunkowania i pespektywy, SGH, Warszawa 2008.
Dryglas D., Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2005.
Garcýá-Alte´s A., The Development of Health Tourism Services, „Annals of Tourism Research” 2005,
Vol. 32, No. 1, s. 262–266.
Gaworecki W. W., Turystyka, PWE, Warszawa 2007, s. 308–309.
Górna J., Determinanty i kierunki rozwoju usług uzdrowiskowych w Polsce w warunkach integracji z Unią
Europejską, praca doktorska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2011.
Hadzik A., Kantyka J., Szromek A. R., Health tourism and wellness as modern forms of Spa tourism, [w:]
Wellness and success, Vol. 1, J. Bergier (red.), Wyd. NeuroCentrum, Lublin 2009, s. 97–112.
Hadzik A., Kantyka J., Szromek A. R., Wybrane czynniki rozwoju zdrowotnej turystyki wellness, [w:]
Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom VII. Aspekty społeczne: ruch turystyczny, turystyka osób niepełnosprawnych, turystyka zdrowotna, przestrzeń turystyczna w świadomości społecznej, Z. Młynarczyk, A. Zajadacz (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010.
Hadzik A., Szromek A. R., Żylak D., Konkurencyjność produktu turystycznego uzdrowiska Kołobrzeg,
„Acta Oeconomia” 2010, nr 9 (4), s. 153–164.
Hadzik A., Turystyka i rekreacja uzdrowiskowa, AWF, Katowice 2011.
Hadzik A., Turystyka zdrowotna uzdrowisk, AWF, Katowice 2009.
Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego, monografia,
SGURP, Krynica 2009.
Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa 2008.
Kotler Ph., Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005.
– 311 –
Lewandowska A., Empiryczna ocena mierników jakości wybranych usług turystycznych, [w:] Jakość usług
turystycznych, Panasiuk A. (red.), PWN, Warszawa 2007.
Lewandowska A., Turystyka uzdrowiskowa. Materiały do studiowania, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007.
Maciąg J., System zarządzania jakością usług: zasady i metody (na przykładzie usług turystycznych i rekreacyjnych), AWF, Katowice 2010.
Marciszewska B., Konsumpcja usług rekreacyjno-sportowych, AWF, Gdańsk 1999.
Marketingowa strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2008–2015, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa 2008.
Panasiuk A., Ekonomika turystyki, PWN, Warszawa 2006.
Panasiuk A., Jakość usług turystycznych, PWN, Warszawa 2007.
Payne A., Marketing usług, PWE, Warszawa 1996.
Ponikowska I., Styś A., Iwankiewicz-Rok B., Typowanie głównych parametrów jakości w lecznictwie
uzdrowiskowym, Adam Marszałek, Toruń 2001.
Rapacz A., Gryszel P., Jaremen D., Innowacje w percepcji przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz klientów uzdrowisk, [w:] Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego, Stowarzyszanie Gmin Uzdrowiskowych RP, Krynica 2009,
s. 145–161.
Sallmann N., Megatrend wellness & spa dla rynku usług wolnego czasu i hotelarstwa w XXI w., Wyd.
Pag, Kraków 2010.
Snoj B., Mumel D., The measurement of perceived differences in service quality – The case of health spas
in Slovenia, „Journal of Vacation Marketing” 2002, 8, s. 362–379.
Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004–2013, Sejmik województwa śląskiego, Katowice 2004.
Strategia rozwoju województwa śląskiego na lata 2000–2015, Sejmik województwa śląskiego, Katowice 2000.
Kraków 2011.
Winiarski R., Motywacja aktywności rekreacyjnej człowieka, AWF, Kraków 1991.
Winiarski R., Zdebski J., Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
– 312 –
Adam R. Szromek, Izabela Gąsior
DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACJI DROGOWEJ
I TRANSPORTU PUBLICZNEGO
W GMINACH UZDROWISKOWYCH
Streszczenie: Sposób podróży turysty do uzdrowiska determinowany jest wieloma czynnikami. Często
jednak wybór określonego środka transportu jest bardzo ograniczony ze względu na złą dostępność komunikacyjną uzdrowiska. Wówczas nawet najlepiej zorganizowany produkt uzdrowiskowy staje się niekompletny lub nie w pełni satysfakcjonujący z powodu trudności w dotarciu do uzdrowiska. Praca prezentuje
dostępność komunikacyjną polskich uzdrowisk w zakresie infrastruktury drogowej i dostępności transportu
publicznego, którym turysta może dotrzeć do uzdrowiska. Autorzy udowadniają, iż wybór środka podróży
nie zależy od wieku kuracjusza, ale od jego płci. Praca ujawnia również, iż jedynie do co drugiego uzdrowiska w Polsce można dojechać koleją.
Słowa kluczowe: uzdrowiska, transport publiczny, turystyka uzdrowiskowa.
AVAILABILITY OF ROAD AND PUBLIC TRANSPORT IN POLISH SPAS
Abstract: The way of the tourist’s journey to the spa is determined by many factors. The choice of a particular mean of transport is often very limited due to the poor transport accessibility of the health resort.
Then, even the best organized spa product becomes incomplete or not fully satisfactory because of the
difficulty in getting to the spa. The paper presents accessibility of Polish spas in terms of the road infrastructure and availability of public transport (which may be used by tourists in order to get to the health
resort). The authors prove that the choice of mean of transport does not depend on the age of the visitor
of the health resort / patient but on his sex. This work also reveals the fact that only half of the Polish health
resorts can be reached by rail.
Keywords: spas, public transport, health resorts tourism.
1. Wprowadzenie
Uzdrowiska to szczególne miejsca destynacji turystycznej. Wyjątkowość charakteryzuje
również produkt, jaki jest oferowany na tym obszarze. Literatura wskazuje na dwuskładnikową strukturę produktu uzdrowiskowego1. Pierwszą wartością jest kuracja uzdrowiskowa,
czyli usługi przyrodolecznicze (zabiegi, kuracje pitne itp.) wraz z zakwaterowaniem (w sanatoriach, szpitalach sanatoryjnych itp.) i usługami rekreacyjnymi (szlaki górskie, jeziora itp.).
1
A. Madeyski, Charakterystyka polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Wyd. Centrum Edukacji
Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki w Krakowie, Kraków
1998, s. 15.
– 313 –
Adam R. Szromek, Izabela Gąsior – Dostępność komunikacji drogowej i transportu publicznego...
Drugim składnikiem produktu uzdrowiskowego są rezultaty zdrowotne osiągane przez
kuracjuszy. Mimo wyraźnego stwierdzenia złożoności tego specyficznego produktu turystycznego trudno się oprzeć wrażeniu, iż oddzielenie istoty produktu od jego pozostałych
wymiarów (tj. produktu rzeczywistego i poszerzonego2) wydaje się być wciąż niewystarczające. Współczesna postać produktu uzdrowiskowego wymaga uzupełnienia o elementy
poszczególnych wymiarów produktu uzdrowiskowego.
Produkt wynikający z uprawianej turystyki uzdrowiskowej to nie tylko istota produktu,
czyli poprawa lub podtrzymanie stanu zdrowia, utrwalenie efektów leczenia albo nabycie
umiejętności ograniczenia negatywnego wpływu cywilizacji, czy też produkt rzeczywisty
w postaci zabiegów przyrodoleczniczych, zakwaterowania i wyżywienia. Warto pamiętać
również o pozostałych elementach tworzących rzeczywisty wymiar produktu (jak jakość
obsługi, czas oczekiwania na kurację, edukację zdrowotną czy komfort dojazdu do uzdrowiska) oraz tych, które stanowią nowoczesny produkt poszerzony (tj. walory antropogeniczne
i naturalne, oferta rozrywkowa, usługi prozdrowotne i utrzymania garderoby)3.
Mając na względzie fakt, iż opinia kuracjusza na temat produktu uzdrowiskowego może wynikać z sumarycznej oceny poszczególnych jego elementów, a w niektórych
przypadkach może być tak niska jak nota najniżej ocenionego elementu produktu, dbałość
o zrównoważony rozwój produktu jako całości staje się wymogiem współczesności. Jednym
z takich elementów współczesnego produktu rzeczywistego jest komfort i łatwość dojazdu
do miejscowości uzdrowiskowej przez kuracjusza.
Celem artykułu jest scharakteryzowanie dostępu do infrastruktury transportowej w polskich uzdrowiskach z podziałem na transport drogowy, morski, lotniczy i kolejowy. Geneza
pracy wynika z potrzeby rozeznania słabości, jakie posiada infrastruktura umożliwiająca
dotarcie turystom/kuracjuszom do uzdrowiska.
2. Podróż do uzdrowiska
Przemieszczanie się ludzi do obszarów i miejscowości atrakcyjnych turystycznie stanowi najbardziej typową cechę turystyki. Transport4 umożliwiający przemieszczanie się
turystów staje się jednocześnie podstawowym warunkiem jej uprawiania. Zauważa się swoistą zależność transportu i rozwoju turystyki nie tylko w skali kraju. Również na obszarze
regionu lub określonej miejscowości warunkiem jej rozwoju często staje się zapewnienie
odpowiedniego systemu transportowego.
2
3
4
J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2005, s. 154.
przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków 2011, s. 106.
Pojęcie transportu ma oczywiście szersze znaczenie pojęciowe, gdyż może dotyczyć również wielu innych przedmiotów
transportu, np. towarów, jednak w tym artykule znaczenie to świadomie zawęża się do transportu osób (turystów).
– 314 –
Dobór odpowiedniego środka lokomocji ułatwia turystom przybycie do miejsca docelowego, ale często posiada również wymiar rekreacyjno-rozrywkowy, dostarczając uczestnikom pierwszych wrażeń, a także umożliwia poruszanie się turysty w pobliżu odwiedzanej
miejscowości turystycznej.
Nie należy zapomnieć jeszcze o innym wymiarze podejmowanej podróży. W. Kurekstwierdza wprost: Niektóre ze środków transportu są wykorzystywane bowiem przez turystów właściwie z tego powodu, a odbywana nimi podróż stanowi atrakcję turystyczną samą
w sobie, np. rejs statkiem wycieczkowym, przejażdżka kolejką widokową5. Jest to jednak
zagadnienie dotyczące turystyki w jej pełnym ujęciu6.
D. Milewski7 wymienia kryteria wyboru przez turystę środka transportu, mianowicie:
• cele i rodzaje podróży turystycznej,
• cechy jakościowe środka transportu (m.in. szybkość, komfort, bezpieczeństwo,
niezależność, bezpośredniość, zakres usług),
• odległość i położenie geograficzne miejsca docelowego podróży,
• koszty podróży.
Kwestia wyboru środka podróży sugeruje występowanie alternatywy. Czasem jednak
infrastruktura transportowa nie jest tak dobrze rozwinięta, aby możliwy był wybór jednego
z wielu lub przynajmniej z dwóch środków dotarcia do uzdrowiska. Warto zatem rozwinąć zagadnienie dostępnych środków przemieszczania się w czasie podróży do uzdrowisk.
Poniższa analiza pozwoli na przybliżenie wiedzy na temat dostępnych środków transportu, ocenie przydatności w doborze odpowiedniej formy dotarcia do uzdrowisk w Polsce,
jak również wskazanie mocnych i słabych stron dostępności transportowej kuracjuszy.
2.1. Transport drogowy
Rozwój motoryzacji w XIX wieku sprawił, iż wśród najczęściej używanych środków
przemieszczania się jest samochód osobowy. Wśród zalet tej formy podróżowania wymienić należy swobodę wyboru celu podróży oraz czasu jej trwania, a także brak konieczności
zmiany czy uzupełnienia sposobu przemieszczania się innym środkiem transportu. Podobne
zalety wymienia I. Jędrzejczyk, wskazując, że samochód gwarantuje niezależność od warunków pogodowych, szybkość przemieszczania się z miejsca na miejsce oraz stosunkowo wysoki komfort podróży8. Inną zaletą jest możliwość etapowego pokonywania trasy i dowolnie
5
6
7
8
W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 164.
W odniesieniu do ofert polskich uzdrowisk aspekt ten nie będzie miał żadnego odniesienia, gdyż współczesne oferty
uzdrowiskowe nie zawierają możliwości uczestnictwa w kuracji uzdrowiskowej za sprawą podróży. Odmiennie należy
w tym przypadku odnieść się w tym aspekcie do ofert uzdrowisk amerykańskich, które przewidują taką możliwość
w ramach rejsów zdrowotnych na statkach.
D. Milewski, Wykorzystanie transportu w turystyce, [w:] Obsługa ruchu turystycznego, B. Meyer (red.), PWN, Warszawa 2006, s. 123.
I. Jędrzejczyk, Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wyd. Śląsk, Katowice 1995, s. 47.
– 315 –
długich przerw w podróży, co ułatwia zwiedzanie obszarów interesujących turystycznie,
w tym również miejscowości położonych z dala od głównych tras komunikacyjnych.
W. W. Gaworecki zauważa również zaletę podróży samochodem, która ma swoje konsekwencje wobec całej gospodarki turystycznej. Stwierdza, iż rozwój motoryzacji indywidualnej
sprzyja korzystnemu rozkładowi czasowemu ruchu turystycznego. Doświadczenie wskazuje, iż w pierwszym okresie rozwoju turystyki samochodowej natężenie ruchu turystycznego
występowało głównie w miesiącach letnich. Zmotoryzowany turysta preferuje bowiem najlepsze warunki drogowe. W miarę jednak postępu technicznego w przemyśle samochodowym turysta nie jest już narażony na niebezpieczeństwo, jakie wywołuje zmienność pogody9.
Możliwość wykorzystania transportu samochodowego uzależniona jest od stanu rozwoju infrastruktury drogowej, tj. długości i gęstości sieci drogowej, stanu technicznego warunkującego bezpieczeństwo podróży. Ogólna długość dróg publicznych w Polsce w roku
2007 wynosiła 38,3 tys. km, co daje 120 km/100 km2 10. Obecnie, z każdym rokiem, następuje progres w tym zakresie, co jest związane m.in. z Mistrzostwami Europy w Piłce
Nożnej EURO 2012.
Drogi publiczne w Polsce to głównie drogi krajowe, w tym autostrady i drogi ekspresowe, oraz drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne. Lokalizacja dróg na terenie Polski jest
nierównomierna. Często największa sieć dróg utwardzonych znajduje się na terenie aglomeracji miejskich lub miast dobrze rozwiniętych gospodarczo. Szacuje się, że wśród nich
klasują się województwa: mazowieckie, wielkopolskie, małopolskie i śląskie.
Negatywną stroną korzystania z indywidualnego środka transportu są ograniczenia spowodowane np. ogromnym przeciążeniem ruchu drogowego w szczycie sezonu turystycznego
lub w weekendy wymuszające postoje trwające od kilku godzin do kilku dni.
Drugim obecnym środkiem komunikacji transportu drogowego jest autokar będący powszechną formą masowego transportu zarówno miejskiego, jak i międzymiastowego czy nawet
międzynarodowego. Jest to zarazem ważny środek transportu klientów biur podróży11. Najczęściej z przejazdów autokarowych korzystają turyści przy organizacji indywidualnej imprezy turystycznej bądź tylko jako dowozu do miejsca zakwaterowania. Istotną cechą tego typu
przejazdów jest fakt, że autobusy zatrzymują się tylko na wyznaczonych w rozkładzie jazdy
przystankach. Pozwala to na oszacowanie trasy przejazdu, czasu trwania podróży, ale może
się wiązać z koniecznością wykorzystania również innego środka transportu na określonym
etapie podróży. Ten środek lokomocji wykorzystywany jest najczęściej przez zorganizowane
grupy turystów, np. młodzież lub grupy emerytów udających się na wycieczkę. Tabor autokarowy cechuje duże zróżnicowanie w zakresie zdolności przewozowych i standardu obsługi.
9
10
11
W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 1997, s. 241.
Z. Kruczek, E. Turkiewicz, Transport w turystyce, [w:] Obsługa ruchu turystycznego. Teoria i praktyka, Z. Kruczek
(red.), Proksenia, Kraków 2010, s. 147.
Ibidem, s. 148.
– 316 –
W. Kurek12 wymienia trzy formy organizacyjne transportu autokarowego:
• komunikację regularną, międzynarodową i krajową, odbywającą się po ustalonej
trasie i według rozkładu jazdy;
• transport wahadłowy, związany z obsługą turystyki wypoczynkowej (autokar na
jednej trasie przewozi dwie grupy turystów: do miejsca przeznaczenia są dowożeni
turyści, którzy rozpoczynają swój wypoczynek, a w drodze powrotnej zabierani
są ci, którzy zakończyli już swój pobyt);
• transport okazjonalny, zakładający, że autokar w trakcie wyjazdu jest wykorzystywany do obsługi jednej grupy turystycznej.
Mając na uwadze możliwość transportu kuracjuszy do uzdrowisk w Polsce, prawdopodobnie najważniejszą rolę odgrywać będzie transport drogowy zarówno w wymiarze
motoryzacji indywidualnej, jak i grupowej dotyczącej świadczeń usług transportowych,
tj. autobusów. Z punktu widzenia potrzeb przewozów pasażerskich do miejscowości uzdrowiskowych podkreśla się ważność przewozów miejskich oraz międzymiastowych.
2.2. Transport kolejowy
W procesie rozwoju aktywności turystycznej ważnym środkiem podróżowania jest
również transport kolejowy. Zagadnienie to dotyczy obsługi zarówno krajowego, jak i zagranicznego ruchu turystycznego. Literatura definiuje kolej jako urządzenie transportowe
mające ustrój ciągowy linowy, służące do publicznego przewozu osób w pojazdach przemieszczanych po ustalonym torze13.
Transport kolejowy na terenie Polski działa według Prawa Przewozowego oraz Regulaminu przewozu osób i przesyłek bagażowych zawartego w Zarządzeniu nr 25 Zarządu PKP
z 28 czerwca 1996 r. i obejmującego m.in.: warunki przewozu grupowego, treść biletu na
przejazd oraz organizację sprzedaży biletów, warunki przewozu przesyłek bagażowych14.
Usługi transportowe realizowane są głównie przez przedsiębiorstwo państwowe Polskie
Koleje Państwowe, jednak obecnie nie należy zapominać również o innych przewoźnikach jak: Arriva PCC, Koleje Dolnośląskie, PKP Intercity (prowadzi pociągi Eurocity EC
i Intercity IC oraz Tanie Linie Kolejowe – TLK), Przewozy Regionalne, Szybka Kolej Miejska w Trójmieście, Szybka Kolej Miejska w Warszawie, Warszawska Kolej Dojazdowa15.
Szczególne znaczenie kolei w rozwoju branży turystycznej przypada na wiek XIX
oraz początek wieku XX. Przyczyniły się do tego dwie zasadnicze determinanty tj.: wzrost
12
13
14
15
W. Kurek, Turystyka…, op.cit., s. 167.
Główny Urząd Statystyczny, Definicje podstawowych pojęć z zakresu turystyki, Zeszyty Metodyczne nr 30, Warszawa
1979, s. 57–58.
A. Buczkowska, Współpraca biura podróży z zakładami usług transportowych, Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006, s. 38.
Z. Kruczek, E. Turkiewicz, Transport w turystyce…, op.cit., s. 173.
– 317 –
poziomu społeczno-gospodarczego kraju oraz wzrost ruchu turystycznego. Dzięki takim
walorom jak wygoda, szybkość, bezpieczeństwo oraz regularność kolej stała się najbardziej
uniwersalnym środkiem podróżowania. Zalety tej formy podróży wymienia W.Kurek16.
Są to: komfort podróży, także w podróżach odbywanych nocą (wagony sypialne), duże
bezpieczeństwo (niska wypadkowość) i stosunkowo atrakcyjny koszt przejazdu związany
z systemem zniżek, zwłaszcza dla młodzieży i osób w wieku emerytalnym.
Wraz ze wzrostem szybkości taborów kolejowych podnosi się komfort podróży oraz
rozszerza pakiet możliwości w zakresie obsługi pasażerów. Wagony kolejowe oferują m.in.:
miejsca w I i II klasie w podwyższonym zakresie ergonomii, wydzielone miejsca do pracy
i relaksu, pełną klimatyzację i ogrzewanie przedziałów, komfort akustyczny, zabezpieczenia
przeciwpożarowe, przedziały i zaplecze sanitarne dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, możliwość skorzystania z łącza internetowego, radia, telewizji i łączności telefonicznej. Nie rzadko takie pociągi świadczą szeroką ofertę gastronomiczną odpowiadającą
najbardziej wyrafinowanym klientom.
Późniejsze lata potwierdzają, że rola kolei względnie maleje, co wynika z konkurencyjności lotnictwa i transportu drogowego, ale również, pogarszającego się wizerunku kolei jako bezpiecznego i zorganizowanego środka transportu. Koleje europejskie zmuszone
są do konkurowania z dobrze rozwiniętą siecią dróg i autostrad, dlatego rozwój transportu
kolejowego ukierunkowywany jest na wysiłki zmierzające do wzrostu jakości usług. Niestety, w Polsce nie sprzyja temu przestarzała infrastruktura szynowa i jedynie lokalnie odnawiany tabor. Tymczasem W. W. Gaworecki zauważa, że zmiany jakościowe wyrażają się
we wzroście szybkości, w uprzyjemnianiu podróży, a także w obniżce opłat przez stosowanie
różnych zniżek i bonifikat dla turystów, co w warunkach wzrastającej siły nabywczej ludności i preferencji indywidualnych oraz masowego charakteru turystyki ma istotne znaczenie
na rynku turystycznych usług przewozowych w krajach zachodnich17.
Alternatywnym sposobem świadczenia usług transportowych skierowanych bezpośrednio do turystów jest wprowadzenie tzw. pociągów turystycznych. W. Kurek wskazuje,
iż obok przewozów historycznymi składami (tzw. pociągi retro) coraz częściej uruchamiane
są nowoczesne pociągi turystyczne, czego przykładem jest m.in. „pociąg papieski” kursujący pomiędzy Krakowem a Wadowicami. W trakcie podróży tym nowoczesnym pociągiem
turyści mają możliwość obejrzenia filmów dokumentalnych na temat pielgrzymek papieża
Jana Pawła II18.
Jak już stwierdzono wyżej, cechą charakterystyczną transportu kolejowego jest regularność odbywanych kursów, jednakże istnieje możliwość wyczarterowania pociągu dostosowanego do określonych potrzeb turystycznych w podanej czasoprzestrzeni. Może to
16
17
18
W. W. Gaworecki, Turystyka…, op.cit., s. 235.
– 318 –
być pociąg z kuszetkami i wagonami sypialnymi przystosowany do celów rozrywkowych
czy też posiadający wagony konferencyjne. W takim układzie dominują często specjalne
pociągi do obsługi dzieci kolonijnych lub zorganizowanych grup turystycznych. W sezonie wzmożonego ruchu turystycznego uruchamiane są również dodatkowe połączenia kolejowe pomiędzy ważnymi miastami (w tym uzdrowiskami), np. Katowice – Kołobrzeg,
jak również na obszarze lokalnym łączące miejscowości najbardziej atrakcyjne turystycznie, np. Gdańsk-Gdynia-Sopot.
Jednakże kolej posiada nie tylko zalety, ale również liczne wady (niektóre już pokrótce
wskazano wcześniej). W. Kurek wskazuje jednak na pewne ograniczenia techniczne, gdyż
nie wszędzie można dotrzeć koleją, a istniejące szklaki kolejowe cechuje różna przepustowość19. Przepustowość ta zmniejsza się z czasem ze względu na degradację elementów infrastruktury kolejowej i niezrozumiałą politykę w zakresie transportu w Polsce. Zauważa
się również zamieszanie w rozkładach jazdy, na co niewątpliwie duży wpływ ma utworzenie wielu mniejszych spółek kolejowych w miejsce jednego przewoźnika państwowego.
Choć celem nadrzędnym miało być podniesienie jakości podróży i obniżenie cen biletów, co
miała wymusić wzajemna konkurencja spółek przewozowych, to w konsekwencji decyzje
te przyniosły utrudnienia we wzajemnym zrozumieniu i szacunku między przewoźnikami
i podróżnymi, a także rozrost administracji kolejowej wyższego szczebla. Jest to zjawisko
tym bardziej zaskakujące wobec perspektywy korkujących się dróg publicznych wskutek
wyboru transportu drogowego zamiast kolejowego przez przewoźników.
Reasumując, transport kolejowy wskazuje na dużą wygodę i komfort, szczególnie
uwzględniając możliwość podróżowania nocą w przystosowanych do tego przedziałach.
Jazda pociągiem odbywa się ze stałą prędkością po wyznaczonych tylko dla potrzeb kolei
torach, rzadko uzależnioną od innych środków transportu. Ograniczenia wynikają z rozkładu
jazdy, a także przestarzałej infrastruktury i złego wizerunku polskich kolei w ostatnich latach.
Linie kolejowe są również ograniczone terytorialnie, co skutkuje coraz częstszą koniecznością korzystania z dodatkowego środka lokomocji w celu dotarcia na wyznaczone miejsce.
2.3. Transport wodny
Kolejnym rodzajem transportu wykorzystywanym w obsłudze ruchu turystycznego
jest transport wodny. Położenie Polski ze względu na bezpośredni dostęp do Morza Bałtyckiego umożliwia warunki sprzyjające rozwojowi gospodarki morskiej. Współczesna
żegluga pasażerska nie odgrywa już tak znaczącej roli, jak to miało miejsce w przeszłości, choć wśród środków transportu ma najdłuższą tradycję. D. Milewski20 przypomina,
19
20
Ibidem, s. 168.
D. Milewski, Wykorzystanie transportu…, op.cit., s. 130.
– 319 –
iż do II wojny światowej statki były jedynym środkiem transportu międzykontynentalnego
w turystyce.
Literatura wymienia kilka podziałów uwzględniających określony charakter transportu
wodnego. W. Kurek21 wprowadza podział na
• żeglugę morską, realizowaną pomiędzy portami morskimi;
• żeglugę przybrzeżną, odbywającą się na akwenach morskich, ale tylko w ich strefie
przybrzeżnej i tylko pomiędzy portami leżącymi na terenie tego samego kraju;
• żeglugę śródlądową, realizowaną po naturalnych i sztucznych zbiornikach i ciekach wodnych.
Podobną klasyfikację wprowadza I. Jędrzejczyk22, która wskazuje na formy usług żeglarskich adekwatne do podejmowanej aktywności turystycznej. Są to:
• podróże i wypoczynek turystów krajowych i zagranicznych statkami, promami
i jachtami;
• przewozy turystyczne żeglugi przybrzeżnej i śródlądowej;
• rejsy żeglarskie morskie, przybrzeżne i śródlądowe dla turystów krajowych (funkcja szkoleniowa, sportowo-wyczynowa, lecznicza, krajoznawcza).
Znacząca dla nadmorskiej turystyki uzdrowiskowej staje się pasażerska żegluga liniowa, która podtrzymuje stałe połączenie pomiędzy odpowiednimi portami morskimi za
pomocą statków wykonujących rejsy w sposób regularny. Porty morskie działają zgodnie
z rozkładem rejsów, który reguluje terminy oraz liczbę połączeń w określonym czasie.
Kolejnym sektorem transportu morskiego jest żegluga promowa. Odbywa się poprzez
połączenia portów o na ogół dobrze rozwiniętej infrastrukturze komunikacyjnej, zwykle
w basenie jednego morza, a podróż trwa najwyżej kilkanaście godzin. Statki służą zarówno
do obsługi pasażerów oraz ich pojazdów, jak również do przewozu ładunków. Transport promowy to często uzupełnienie sieci transportu lądowego kolejowego i samochodowego.
Zarówno jako usługa transportowa, jak i atrakcja i produkt turystyczny wymieniona
zostaje żegluga wodna śródlądowa. Może występować w różnych formach: wycieczek statkiem, gdzie turysta pozostaje pasażerem, ale również w postaci rejsów, w czasie których
pasażer mieszka na statku, do kombinowanych rejsów z wykorzystaniem innych środków
lokomocji. Z. Kruczek i E. Turkiewicz przypominają, że w wielu miejsca w Polsce w celach
turystycznych wykorzystywany jest system dróg wodnych. Łącznie w Polsce turystycznym
transportem wodnym śródlądowym przewożonych jest rocznie 1,5 mln osób23. Jednak bezpośrednią funkcją transportu wodnego jest przewóz towarowych dóbr inwestycyjnych, które
biorą udział w budowie projektów lub atrakcji turystycznych.
21
22
23
I. Jędrzejrzyk, Ekologiczne uwarunkowania…, op.cit., s. 49.
– 320 –
2.4. Transport lotniczy
Bardzo istotnym czynnikiem rozwoju ruchu turystycznego w ostatnich latach stało się
wykorzystanie (szczególnie na krótkich trasach) transportu lotniczego. Samolot jako środek
transportu stanowi podstawę w przemieszczaniu się na dalekie odległości i w epoce ustroju komunistycznego był środkiem wykorzystywanym głównie w podróżach międzykontynentalnych. Obecnie jednak, głównie za sprawą tzw. tanich linii lotniczych, staje się coraz
częściej stosowanym środkiem transportu również na trasach krajowych.
Literatura wskazuje, iż transport lotniczy jest szybki, wygodny, niezastąpiony na dłuższych trasach24. W procesie kształtowania się usługi turystycznej ważnym elementem staje
się jakość taboru lotniczego i ilość usług lotniczych. D. Milewski25 wprost stwierdza, iż to
typy eksploatowanych samolotów decydują o prędkości i bezpieczeństwie, a tym samym
o komforcie podróżowania.
Lata 90. XX w. pokazują, że dzięki wprowadzeniu zmian w konstrukcji zmniejszyło się znacząco zużycie paliwa, co wpłynęło na obniżenie kosztów przewozu pasażerów
i ładunków. Funkcja transportu wzrosła, a nowo powstałe linie lotnicze oferują „tanie loty”
i prezentują nowe spojrzenie na transport lotniczy. Dynamiczny rozwój tanich linii lotniczych w Polsce datuje się na lata 2003–2004, natomiast w roku 2005 nastąpił znaczący
wzrost liczby połączeń26.
W ostatniej dekadzie transport lotniczy stał się przedmiotem krytyki ze strony pasażerów. Wskazuje się na dużą uciążliwość dla środowiska ze względu na rozmiary hałasu
i emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego. Rozważając zagadnienie bezpieczeństwa podroży samolotem w celach turystycznych, należy również podkreślić sprawę
terroryzmu w powietrzu. Sygnalizując problem, warto zauważyć, że stopień zapewnienia
bezpieczeństwa i pewności w transporcie powietrznym zwiększył się, o czym świadczą
przedsięwzięcia służb antyterrorystycznych.
Analizując powyższe zagadnienia, należy stwierdzić, iż wybór właśnie samolotu jako
środka transportu do uzdrowiska może być rozważany wyłącznie jako jeden ze środków
podróży. Choć podejmowanie dyskusji nad tą formą podróży wydaje się wciąż abstrakcyjne,
to warto zauważyć, iż w perspektywie ofert uzdrowiskowych kierowanych do obcokrajowców taki środek przemieszczania się jest jednak zasadny.
24
25
26
Ibidem, s. 165.
D. Milewski, Wykorzystanie transportu…, op.cit., s. 129.
– 321 –
3. Wyniki analizy infrastruktury
Badaniu poddano infrastrukturę 43 polskich uzdrowisk. Należy jednak uściślić, iż baza
danych nie zawierała 43 obiektów badań, ale jedynie 40, ponieważ trzykrotnie występuje
sytuacja, że dwa uzdrowiska miały swoją lokalizację w tej samej gminie uzdrowiskowej.
Infrastruktura transportowa została podzielona przez autorów na infrastrukturę drogową,
kolejową, morską i lotniczą, a w ramach tego podziału zgromadzono dane charakteryzujące poszczególne rodzaje transportu. Ograniczenie w tym zakresie wynikało z możliwości
sprawozdawczości statystycznej prowadzonej przez GUS oraz możliwości dokonania pomiarów przez autorów. Tym samym prezentowane badania mają charakter zarówno wtórny,
jak i pierwotny. Zgromadzone dane uzupełniono również ogólnymi zmiennymi charakteryzującymi ruch i infrastrukturę turystyczną w uzdrowisku (jak liczba turystów, liczba udzielonych noclegów, liczba miejsc uzdrowiskowych i turystycznych ogółem, średnia długość
pobytu itp.). W ramach charakterystyki infrastruktury drogowej analizie poddano wzajemną odległość między uzdrowiskami oraz odległość od najbliższego miasta wojewódzkiego.
W przypadku infrastruktury lotniczej badaniu poddano odległość uzdrowiska od najbliższego lotniska pasażerskiego. Infrastrukturę kolejową poddano analizie w zakresie dostępu do
kolei i dworca (kasy biletowej na stacji), a także liczby przybywających w ciągu doby pociągów. Infrastrukturę morską zbadano, sprawdzając dostęp do portu morskiego z każdego
uzdrowiska (nadmorskiego). Źródła danych to własny pomiar dokonany na podstawie map
portalu Google.com, baz danych PKP oraz danych GUS,
Dane poddano wstępnej weryfikacji rzetelności uzyskanych pomiarów, a następnie
analizie statystycznej. W zasadniczej części badań posłużono się wskaźnikami struktury, ale
w niektórych przypadkach możliwe było pogłębienie analizy o wielowymiarowe techniki
statystyczne. Wykorzystano zatem skalowanie wielowymiarowe prezentujące wzajemne zależności między uzdrowiskami w zakresie wielkości infrastruktury transportowej ogółem.
Uzupełnieniem prezentowanych charakterystyk jest analiza wpływu wieku i płci kuracjuszy na wybór środka podróży. Podstawą analizy były dane uzyskane w badaniach
przeprowadzonych w roku 2009 na małych próbach (50<N<100) w dwóch uzdrowiskach
(Kołobrzeg i Wysowa-Zdrój)27. Całkowita wielkość próby wyniosła 107 gości uzdrowiskowych (wśród których większość, bo 66%, stanowiły kobiety).
27
Badania przeprowadzono w dwóch zespołach. W uzdrowisku Kołobrzeg badania przeprowadził i opublikował zespół
autorów A. Hadzik, A. R. Szromek, D. Żylak (Konkurencyjność produktu turystyki uzdrowiska Kołobrzeg. Znaczenie
innowacyjnych usług i infrastruktury prozdrowotnej Acta Scientiarum Polonorum – Oeconomia 9 (4) 2010, GREMIUM EKSPERTÓW TURYSTYKI, SGGW, Warszawa 2010, s. 153–164), natomiast w uzdrowisku Wysowa badania
przeprowadził i opublikował zespół w składzie: A. Hadzik, J. Kantyka, J. Staszewska, A. R. Szromek (A. Hadzik,
A. R. Szromek, J. Staszewska, Charakterystyka cech odróżniających kuracjuszy kontraktowych i komercyjnych na
przykładzie uzdrowiska Wysowa, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej w Gliwicach nr 54, Seria: Organizacja
i Zarządzanie, Gliwice 2010, s. 351–361 oraz A. Hadzik, J. Kantyka, A. R. Szromek, Health tourism and wellness as
modern forms of spa tourism, [w:] Wellness and success, J. Bergier (red.), Wyd. NeuroCentrum, Lublin 2009, s. 97–112).
– 322 –
4. Analiza infrastruktury transportowej uzdrowisk
Wybór środka podróży turystycznej jest uzależniony od wielu czynników. Można
wśród nich wymienić odległość (związaną z przemieszczaniem się między kontynentami), majętność turysty (który może nie posiadać dostępu do samochodu lub dochodów
umożliwiających podróż droższymi środkami transportu, np. samolotem), wiek i stan zdrowia itp. Podróż do uzdrowiska zazwyczaj nie wiąże się z przekraczaniem granicy państwa, a dojazd do niego jest zwykle możliwy wieloma środkami komunikacji transportowej jednocześnie.
Infrastruktura drogowa w uzdrowiskach jest dostępna bez ograniczeń zarówno w formie
dróg krajowych, jak i powiatowych czy lokalnych. Jednak podróż do uzdrowiska, mimo
że zazwyczaj ma charakter wewnątrzkrajowy, wiąże się z korzystaniem z różnych środków
transportu, a zatem nie jest to jedynie kwestia dróg (dla ruchu kołowego), ale także innych
środków lokomocji.
Struktura środków transportu kuracjuszy w Kołobrzegu wskazuje na przewagę kuracjuszy zmotoryzowanych (53% osób jako główny środek ich transportu do uzdrowiska
wskazało samochód, 22% autobus, 18% pociąg, a 2% samolot). Z kolei w uzdrowisku Wysowa jako główny środek lokomocji wskazano samochód (60%), następnie autobus (22%),
potem pociąg (16,5%) oraz samolot (2%). Interesujące wydaje się podobieństwo obu struktur, mimo iż w Wysowej kolej jest niedostępna (dojeżdża jedynie do Stróży mieszczących
się 40 km od uzdrowiska). Wskazuje to również na konieczność skorzystania z transportu
drogowego w końcowej fazie podróży przez wszystkich kuracjuszy.
Warto jednak zauważyć, że znacząca część odwiedzających (około 40–50%) przybywa
do uzdrowiska innym środkiem lokomocji niż własnym samochodem, a wykluczając cały
transport drogowy (samochody osobowe i autobusy) okazuje się, że transportem kolejowym
do uzdrowisk podróżuje 16–18% gości uzdrowiskowych.
Z przeprowadzonych analiz wynika, iż jedynie do drugie uzdrowisko posiada bezpośredni dostęp do linii kolejowej (50%). Pozostałe uzdrowiska dysponują środkami transportu publicznego, które umożliwiają kuracjuszom dotarcie do uzdrowiska z najbliższego
dworca kolejowego. Odległość ta jest jednak zazwyczaj dość znacząca, dlatego kuracjusze
często decydują się na transport innymi środkami komunikacji, które pozwolą im bezpośrednio dotrzeć do uzdrowiska.
Należy pamiętać, iż około 3/4 wszystkich odwiedzających uzdrowiska to osoby w wieku 45 lat i więcej, a niemal co czwarta osoba ma 65 lat lub więcej28. Czy zatem należy
28
T. Burzyński, A. Bartosik, D. Dryglas, J. Golba, Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność usług turystycznych
w miejscowościach uzdrowiskowych, Instytut Turystyki w Krakowie oraz Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych,
Kraków 2005, s. 124.
– 323 –
upatrywać jakiejkolwiek zależności między wiekiem i płcią w przypadku wyboru określonego środka podróży? Badania dowodzą, iż nie ma istotnej zależności między wiekiem
badanych i wyborem określonego środka transportu. Wydaje się, że coraz częściej osoby
w wieku emerytalnym są niezależne w zakresie wyboru środka lokomocji. To samo dotyczy wyboru kolei jako środka podróży.
Natomiast w przypadku płci badanych obserwuje się istotną, choć niewysoką zależność. Udowadnia to tabela 1, w której umieszczono wartości współczynników korelacji
dla zależności między płcią (0 – mężczyzna, 1 – kobieta) oraz poszczególnymi środkami
podróży. Wyraźnie widać, iż zależność dotycząca płci wynika głównie z faktu, że to kobiety najczęściej wybierały kolej jako główny środek transportu. Mężczyźni najczęściej
podróżowali samochodami.
Tabela 1. Korelacja płci i rodzajów wybieranych środków komunikacji
Środek komunikacji
w tym: kolej
Kołobrzeg
Uzdrowisko
r xy=0,20 (p=0,0363)
r xy=0,27 (p=0,0052)
Wysowa
r xy=0,21 (p=0,0256)
NS
Ogółem
r xy=0,21 (p=0,0018)
r xy=0,18 (p=0,0060)
Tabela 1 ujawnia również fakt częstszego wyboru kolei przez kobiety chcące dojechać
do Kołobrzegu, niż ma to miejsce w przypadku Wysowej. Okazuje się, iż w przypadku, gdy
dojazd do uzdrowiska wymaga zmiany środka lokomocji (jak to ma miejsce w przypadku
podróży koleją do Wysowej) – kobiety starają się znaleźć alternatywny środek podróży,
który ułatwi im dojazd do uzdrowiska.
Interesująca wydaje się analiza dostępności kolejowej uzdrowisk z podziałem na typy
uzdrowisk. Tabela 2 prezentuje odsetek gmin uzdrowiskowych posiadających i nieposiadających kolei na swoim terenie, uwzględniając właśnie podział na rodzaj uzdrowiska. Prym
wiodą uzdrowiska nadmorskie, które posiadają bezpośredni dostęp do tego środka lokomocji. Pozostałe grupy gmin uzdrowiskowych wykazują znaczące wzajemne podobieństwo
w tym zakresie. Analizując zróżnicowanie odsetka we wszystkich typach uzdrowisk ogółem, stwierdza się, iż to zróżnicowanie wyników jest istotne (p=0,0121).
Tabela 2. Dostępność kolei w gminach uzdrowiskowych
Typ uzdrowiska
Dostępność kolejowa
Tak
Nie
Podgórskie
40,0%
60,0%
Górskie
37,5%
62,5%
Nizinne
43,8%
56,3%
Nadmorskie
100,0%
0,0%
– 324 –
Ogólna charakterystyka potencjału kolejowego w gminach uzdrowiskowych to
106,88±142,95 przyjeżdżających pociągów pasażerskich w ciągu doby, a zatem w uzdrowiskach, do których dojeżdża kolej, pociąg pojawia się na stacji co 13,5 minuty. Bywają jednak gminy uzdrowiskowe, w których pociąg pojawia się co 3,5 godziny (Kamień
Pomorski) oraz takie jak Sopot, gdzie pociąg wjeżdża na stację średnio co 1,5 minuty
(por. tab. 3).
W tabeli 3 przedstawiono również odległości, jakie dzielą poszczególne uzdrowiska
od najbliższego lotniska. Średnio z polskich uzdrowisk trzeba przejechać 119,1±59,6 km,
aby dotrzeć na lotnisko, jednak warto wspomnieć, iż w większości przypadków odległość
ta jest mniejsza. W przypadku co czwartego uzdrowiska odległość ta przekracza 144 km
(np. z Darłowa trzeba jechać niespełna 200 km do najbliższego lotniska, podczas gdy
z uzdrowiska w Sopocie jedynie 13 km).
Średnia arytmetyczna
Odległość drogowa od
najbliższego miasta
wojewódzkiego w km
Odległość
od najbliższego
lotniska w km
Liczba przybywających
pociągów w ciągu doby
Liczba osobonoclegów
w ciągu roku
Liczba kuracjuszy
w ciągu roku
Parametry opisowe
Liczba miejsc
uzdrowiskowych
Tabela 3. Ogólna charakterystyka gmin uzdrowiskowych
804,89
17 289,29
227 821,03
106,88
119,08
94,95
1 190,85
28 106,57
341 803,60
142,95
59,59
46,15
Kwartyl dolny Q1
190,50
3 727,00
41 189,00
37,00
81,50
67,00
Mediana Q2
414,00
7 430,00
114 379,00
101
117,00
103,00
Kwartyl górny Q3
934,50
22 362,00
273 211,00
101
144,00
127,50
45,00
627,00
10 989,00
7
13,00
10,00
6 660,00 153 336,00
Odchylenie standardowe
Wartość minimalna
Wartość maksymalna
Współczynnik zmienności
Skośność
Kurtoza
1 817 875,00
910
314,00
198,00
147,95
162,57
150,03
133,75
50,04
48,61
3,74
3,74
3,34
4,84
1,07
-0,12
16,94
16,56
13,69
26,82
2,66
-0,53
Analizując wszystkie uzdrowiska, można stwierdzić, iż jedynie 15% z nich ma bezpośredni dostęp do morza, a tym samym do morskiego środka podróży. Jednak warto podkreślić, iż w grupie tej znalazły się również uzdrowiska położone w dużej odległości od
brzegu morskiego. Ograniczając zatem badania do uzdrowisk nadmorskich, to wynik ten
sięga 100%, gdyż w każdej z gmin uzdrowiskowych znajduje się albo port, albo przystań
morska, w której możliwy jest ruch promowy.
– 325 –
Rys. 1. Wykres kołowy uzdrowisk z dostępem do drogi morskiej
Fig. 1. The pie chart of spas with access to the sea route
W przypadku uzdrowisk będących specyficznym miejscem recepcji turystycznej,
bo pełniącym nie tylko funkcję turystyczną, ale i uzdrowiskową (leczniczą), ważnym
aspektem jest również odległość od najbliższej aglomeracji. Mieszkańcy dużych miast są
zarazem najbliższym, potencjalnym odbiorcą usług turystycznych. Tymczasem przeciętnie rzecz biorąc, odległość dzieląca polskie uzdrowiska od najbliższego miasta wojewódzkiego to 95,0±46,2 km. Jednak występują gminy, które położone są w dalszej odległości
(około 200 km), jak i gminy położone w sąsiedztwie aglomeracji (10 km).
Poszczególne cechy charakteryzujące potencjał transportu pasażerskiego w polskich
uzdrowiskach poddano również analizie korelacji. Wyniki analizy prezentuje tabela 4.
Tabela 4. Tabela korelacji między cechami charakteryzującymi uzdrowiska
Korelacja
Liczba
kuracjuszy
Liczba kuracjuszy
Liczba miejsc
Liczba noclegów
Liczba pociągów
Odległość od lotniska
Odległość od miasta
Liczba
miejsc
Liczba
noclegów
Liczba
pociągów
Odległość Odległość
od lotniska od miasta
1
0,995
0,991
0,056
0,002
0,995
1
0,994
0,060
0,002
0,074
0,076
0,991
0,994
1
0,073
0,001
0,046
0,056
0,060
0,073
1
-0,422
-0,388
0,002
0,002
0,001
-0,422
1
0,634
0,074
0,076
0,046
-0,388
0,634
1
Można zauważyć, iż poza wysokimi i istotnymi wzajemnymi zależnościami między liczbą kuracjuszy w ciągu roku, liczbą udzielonych noclegów oraz liczbą miejsc noclegowych
wszystkie pozostałe zależności są stanowczo niższe oraz zazwyczaj nieistotne. Jednak wśród
– 326 –
nich można zaobserwować kilka ważnych dla przedmiotu niniejszej analizy wyników. Obserwuje się na przykład istotną zależność (ujemną) między liczbą pociągów przybywających do
uzdrowiska w ciągu doby a odległością od najbliższego lotniska oraz miasta wojewódzkiego. Oznacza to, iż wraz ze wzrostem odległości od miasta wojewódzkiego i lotniska maleje
liczba przybywających pociągów. Tym samym wynik ten dowodzi, iż czym uzdrowisko położone jest dalej od miasta wojewódzkiego, tym mniejsza jest możliwość dotarcia do niego.
Odwrotną zależność obserwuje się w przypadku odległości miasta wojewódzkiego od
uzdrowiska i lotniska od uzdrowiska. Wynika to z lokalizacji lotnisk, które zwykle mieszczą
się w niedalekim sąsiedztwie od centrum miasta wojewódzkiego.
Interesujące wyniki dało również badanie istotności różnic między wartościami przeciętnymi charakteryzującymi uzdrowiska z podziałem na te, do których dojeżdża kolej, i te,
do których pociągi nie docierają. Wystąpiła istotna różnica między średnią liczbą kuracjuszy
w uzdrowiskach, do których dojeżdża pociąg (26.583,6±35.681,6), oraz w uzdrowiskach,
do których kolej nie dojeżdża (7.448,3±6.601,3) (p=0,0105). Jeżeli zatem gmina uzdrowiskowa dysponowała bezpośrednim połączeniem kolejowym, zazwyczaj liczba kuracjuszy
w niej przebywających była co najmniej trzykrotnie wyższa niż w gminach, gdzie kolei
nie było.
Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku liczby noclegów – tam, gdzie pociąg dojeżdżał
do gminy uzdrowiskowej, przeciętna liczba wynajętych noclegów była trzykrotnie wyższa (345.526,0±428.875,1) niż w gminach, w których kolei nie było (103.192,2±93.295,9)
(p=0,0238). Istotne zróżnicowanie (p=0,0021) wystąpiło również w przypadku liczby miejsc
noclegowych, co jednak jest zapewne konsekwencją występującego ruchu turystycznego.
Ustalenie wzajemnych odległości drogowych między gminami uzdrowiskowymi pozwoliło na pogłębienie wykonanych analiz poprzez użycie skalowania wielowymiarowego. Umożliwia ono uchwycenie wzajemnych (wielowymiarowych) zależności obiektów
względem siebie. Daje to możliwość ich pogrupowania ze względu na podobne trudności
kuracjuszy w dotarciu do uzdrowiska.
Wyniki zaprezentowane na rys. 2 wskazują na możliwość ustalenia kilku grup uzdrowisk
o podobnej skali trudności dojazdu drogami publicznymi. Warto zwrócić również uwagę
na rozłożenie uzdrowisk względem siebie. Jeśli możliwa byłaby rotacja gmin w układzie
współrzędnych względem przekątnej, to uzyskalibyśmy obraz rzeczywistego położenia
uzdrowisk na mapie Polski.
W przypadku kolejnego wykresu (rys. 3) uzyskano nieco inny układ wzajemnych
relacji uzdrowisk. Tym razem jednak wzięto pod uwagę zarówno odległości od lotnisk,
miast wojewódzkich oraz liczby dojeżdżających pociągów, jak i charakterystyki potencjału
uzdrowiskowego w postaci liczby miejsc noclegowych oraz wielkości ruchu turystycznego
(liczba kuracjuszy i udzielonych noclegów).
– 327 –
Rys. 2. Skalowanie wymiarowe gmin uzdrowiskowych względem wzajemnych odległości od siebie
Fig. 2. Dimensional Scaling of the health resort district of mutual distance from each other
Rys. 3. Skalowanie wymiarowe gmin uzdrowiskowych względem stopnia dogodnego dojazdu
Fig. 3. Dimensional Scaling health resort district in degree a convenient travel
– 328 –
Uzyskany obraz nie jest już tak oczywisty w interpretacji, jak to było w przypadku
rysunku 2. Prezentuje on zarazem wyniki zastosowania syntetycznej miary, którą można
określić stopniem dogodnego dojazdu do uzdrowiska. Kierunek strzałki obrazuje rosnący stopień dogodności, a zatem najlepszą dostępność komunikacyjną w zakresie środków
transportu i lokalizacji (odległości) prezentują gminy Kołobrzeg, Ciechocinek, Nałęczów,
Inowrocław, Sopot oraz Ustroń, Kraków itd., które posiadają nie tylko liczne możliwości
drogowe, ale i bezpośredni dostęp do transportu kolejowego, a czasem i morskiego.
Z kolei na drugim biegunie tej klasyfikacji znajdują się uzdrowiska Połczyn, Kudowa, Darłowo, Augustów itd., gdzie dotarcie sprawia kuracjuszowi najwięcej trudności przy
obecnym potencjale tych miejscowości.
5. Podsumowanie
Analizując położenie geograficzne polskich uzdrowisk, najczęstszym i najdogodniejszym środkiem transportu pozostaje transport drogowy (zarówno indywidualny, jak i poprzez
przewoźników). Zapewnia on możliwość dotarcia do miejsca docelowego oraz swobodę
poruszania się na obszarze recepcji turystycznej i wokół niego.
Na drugim miejscu klasyfikuje się transport kolejowy, który jednak może być wybierany przez kuracjuszy w bardzo ograniczonym zakresie, gdyż dostępność linii kolejowej
występuje jedynie w co drugim uzdrowisku (czemu sprzyja polifunkcyjny charakter obszaru
turystycznego, gdzie znajdują się nie tylko możliwości uprawiania turystyki uzdrowiskowej,
ale również innych form aktywności turystycznej). Potencjał kolejowy wskazuje na różnorodną częstotliwość przyjazdów pociągów w zależności od miejscowości uzdrowiskowej.
Zauważalne jest jednak postępujące ograniczanie dostępności kolei w uzdrowiskach ze
względu na stopniowe wycofywanie linii najmniej rentownych.
Najmniejszy odsetek kuracjuszy korzysta z transportu lotniczego, chociaż istnieje
w tym zakresie niewykorzystany potencjał turystyczny, gdyż średnią odległość od lotniska
można pokonać w godzinę, a czasem nawet w kilkanaście minut, o czym zwykle niestety
nie wspomina się w ofertach uzdrowiskowych.
Tylko uzdrowiska nadmorskie mogą poszczycić się uzupełnieniem komunikacji o transport morski. Być może jest to zarazem atut tych obszarów, gdyż możliwość pozyskania kuracjuszy z innych państw nadbałtyckich staje się ważnym kierunkiem rozwoju ofert.
Analizując dostępność transportu publicznego w polskich uzdrowiskach, należy podkreślić dużą łatwość w dotarciu do uzdrowisk posiadających charakter polifunkcyjnych
obszarów recepcji turystycznej, a tym samym uzdrowisk mieszczących się w dużych ośrodkach turystycznych (np. Kołobrzeg, Sopot) oraz znacznie trudniejszy dojazd do uzdrowisk
mieszczących się w małych miejscowościach (Kudowa, Połczyn), które nie posiadają nawet
transportu kolejowego lub zostały go pozbawione w ostatnich latach w ramach oszczędności.
– 329 –
Przekłada się to oczywiście na ruch turystyczny w uzdrowiskach, gdyż, jak udowodniono
w pracy, jeżeli badana gmina uzdrowiskowa dysponowała bezpośrednim połączeniem kolejowym, zazwyczaj liczba kuracjuszy w niej przebywających była co najmniej trzykrotnie
wyższa niż w gminach, gdzie kolei nie było. Jest to zarazem rekomendacja dla włodarzy
gmin uzdrowiskowych, aby kwestię dostępności kolejowej traktować nadzwyczaj poważnie, gdyż nawet dopłacanie do transportu kolejowego może być w dłuższej perspektywie
dla lokalnej gospodarki opłacalne.
Literatura
Buczkowska A., Współpraca biura podróży z zakładami usług transportowych, Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006, s. 38.
Burzyński T., Bartosik A., Dryglas D., Golba J., Czynniki wpływające na jakość i konkurencyjność
usług turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, Instytut Turystyki w Krakowie oraz
Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych, Kraków 2005, s. 124.
Gaworecki W. W., Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997, s. 235–241.
Główny Urząd Statystyczny, Definicje podstawowych pojęć z zakresu turystyki, Zeszyty Metodyczne
nr 30, Warszawa 1979, s. 57–58.
Hadzik A., Kantyka J., Szromek A. R., Health tourism and wellness as modern forms of spa tourism,
[w:] Wellness and success, J. Bergier (red.), Wyd. NeuroCentrum, Lublin 2009, s. 97–112.
Hadzik A., Szromek A. R., Staszewska J., Charakterystyka cech odróżniających kuracjuszy kontraktowych i komercyjnych na przykładzie uzdrowiska Wysowa, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej
w Gliwicach nr 54, Seria: Organizacja i Zarządzanie, Gliwice 2010, s. 351–361.
Hadzik A., Szromek A. R., Żylak D., Konkurencyjność produktu turystyki uzdrowiska Kołobrzeg. Znaczenie innowacyjnych usług i infrastruktury prozdrowotnej, „Acta Scientiarum Polonorum –
Oeconomia” 9 (4) 2010, Gremium Ekspertów Turystyki SGGW, Warszawa 2010, s. 153–164.
Jędrzejczyk I., Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1995,
s. 47–49.
Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2005, s. 154.
Kurek W., Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 164–176.
Madeyski A., Charakterystyka polskich uzdrowisk, [w:] Uzdrowiskowy produkt turystyczny, Wyd. Centrum
Edukacji Kadr w Krakowie Departamentu Gospodarki Turystycznej Urzędu Kultury Fizycznej
i Turystyki w Krakowie, Kraków 1998, s. 15.
Milewski D. Wykorzystanie transportu w turystyce, [w:] Obsługa ruchu turystycznego, B. Meyer (red.),
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 123–130.
Szromek A. R., Działalność turystyczno-lecznicza Zakładów Lecznictwa Uzdrowiskowego. Transformacja działalności przedsiębiorstw uzdrowiskowych w latach 1989–2010, Proksenia, Kraków
2011, s. 106.
Turkiewicz E., Transport w turystyce, [w:] Obsługa ruchu turystycznego. Teoria i praktyka, Z. Kruczek
(red.), Proksenia, Kraków 2010, s. 148–176.
– 330 –
ZAKOŃCZENIE
Uzdrowiska jako miejsca destynacji turystycznej są specyficznym miejscem realizacji
funkcji turystyczno-leczniczej. Ich znaczenie we współczesnej turystyce jest znamienne ze
względu na dualizm celów realizowanych na ich obszarze. Cele te dotyczą zarówno aspektu ekonomicznego, związanego z usługami typu spa & wellness oraz szeroko rozumianą
turystyką uzdrowiskową, jak i aspektu społecznego, realizowanego m.in. za sprawą wykorzystania leczniczego oddziaływania klimatu i surowców naturalnych w zakresie zdrowia
publicznego i indywidualnego.
Turystyka zdrowotna, będąca jedną z form uprawiania turystyki, w której naczelnym
celem podejmowanej aktywności turystycznej jest poprawa lub utrzymanie stanu zdrowia
turysty, posiada kilka podrzędnych form jej realizacji. Wśród nich należy wymienić turystykę uzdrowiskową, w której to cele zdrowotne (lecznicze i profilaktyczne) realizowane są
z przyjęciem dodatkowych warunków. Wyjątkowość tej formy uprawiania turystyki wynika
z ograniczeń dotyczących miejsca realizacji turystyki uzdrowiskowej, a w wielu państwach
europejskich wynika również z roli, jaką odgrywa działalność uzdrowiskowa w systemie
zdrowotnym państwa. Fakt ten sprawia, że rola turystyki uprawianej w uzdrowisku jest szersza niż w przypadku innych form uprawiania turystyki. Jej oddziaływanie posiada nie tylko
wymiar ekonomiczny, edukacyjny, kulturowy itp., ale przede wszystkim szerszy wymiar
zdrowotny ukierunkowany nie tylko na osiąganie celów zdrowotnych jednostki (osoby), ale
również ogółu społeczeństwa poprzez realizowane cele w zakresie zdrowia publicznego.
Polifunkcyjność obszarów uzdrowiskowych wskazuje zarazem na wielowymiarowość
i interdyscyplinarność badań naukowych dotyczących uzdrowisk. Toteż głównym celem prezentowanej monografii jest przedstawienie najnowszych badań dotyczących uzdrowisk jako
miejsc destynacji turystycznej, a zarazem miejsc prowadzenia działalności terapeutycznej
w ramach lecznictwa uzdrowiskowego. Kontekst podejmowanych zagadnień dotyczy zatem
dwóch zasadniczych funkcji realizowanych w uzdrowiskach – funkcji turystycznej i leczniczej.
Niniejsza praca zawiera monotematyczny zbiór artykułów naukowych poruszających
następujące zagadnienia:
1. Uwarunkowania przyrodnicze i przyrodolecznicze uzdrowiska oraz jego
atrakcyjność
Uzdrowiska jako produkt turystyczny (miejsce) są zarazem obszarem realizacji działalności terapeutycznej. Ta złożoność realizowanych funkcji sprawia,
iż obszary te posiadają szerszy zakres uwarunkowań przyrodniczych, niż ma
– 331 –
Adam R. Szromek – Zakończenie
to miejsce w przypadku innych destynacji, a w niektórych krajach europejskich
są zarazem obszarami o zaostrzonych wymogach organizacyjno-prawnych.
Interesującym zagadnieniem jest również percepcja tego specyficznego obszaru
turystycznego przez odwiedzających. Inne spojrzenie na atrakcyjność uzdrowiska
prezentuje turysta (który przybywa głównie w celach wypoczynkowych), a inne
zauważa się u kuracjusza (który przybywa głównie dla poratowania swojego
zdrowia). Artykuły zawarte w pracy dotyczyły zarówno kwestii uwarunkowań
przyrodniczych i przyrodoleczniczych w uzdrowisku, jak również atrakcyjności
uzdrowiska dla turystów oraz kuracjuszy.
Wskazuje się tu również pozytywne oddziaływanie turystyki uprawianej
w uzdrowisku na społeczność lokalną, turystów i środowisko naturalne, jak i na
dysfunkcje turystyczne jako przykłady negatywnego oddziaływania turystyki
w uzdrowisku i jego historii.
2. Turystyka uzdrowiskowa w obliczu przemian społeczno-gospodarczych
Zmiany zachodzące w strukturze demograficznej społeczeństwa oddziałują również na zjawiska obserwowane w turystyce. Starzenie się społeczeństwa europejskiego w najbliższych dekadach może znacząco wpłynąć zarówno na kształt
świadczonych usług w zakresie produktu turystyki uzdrowiskowej, jak i organizacji lecznictwa uzdrowiskowego. Dlatego jednym z zagadnień poruszanych
w pracy jest próba identyfikacji kluczowych zmian demograficznych i gospodarczych, jakie wpływają na wielkość popytu w turystyce uzdrowiskowej. Autorzy
wykorzystują do tego celu najważniejsze raporty dotyczące demografii na świecie oraz dokonują próby ich interpretacji w wymiarze regionalnym i krajowym,
odnosząc się do sytuacji Europy i Polski jako jednego z państw europejskich.
3. Przedsiębiorstwa uzdrowiskowe i ich rola w gospodarce turystycznej i systemie zdrowotnym państwa
Przemiany, jakie obserwuje się w polskim sektorze uzdrowiskowym, skłaniają
ku refleksji dotyczącej niepewnych perspektyw dalszego rozwoju tego sektora gospodarki i ochrony zdrowia. Zagadnienia poruszane w monografii dotyczą również szeroko pojętej działalności przedsiębiorstw świadczących usługi
w zakresie turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego. Sytuację
przedsiębiorstw uzdrowiskowych omawia się zatem poprzez uwzględnienie
zróżnicowanych czynników mających wpływ na ich funkcjonowanie. Należy
wśród nich wymienić światowy kryzys ekonomiczny i jego konsekwencje lokalne, globalizację i konieczność zarządzania uzdrowiskami z uwzględnieniem
zasad zrównoważonego rozwoju, prywatyzację spółek uzdrowiskowych, trudności państwa w finansowaniu działalności uzdrowisk i państwowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych itp.
– 332 –
4. Działalność turystyczno-terapeutyczna przedsiębiorstw uzdrowiskowych
Kolejny obszar prezentowanych badań dotyczy roli współczesnej działalności uzdrowiskowej w promocji zdrowia. Zagadnienie to obejmuje szczególnie
kluczową w tym względzie edukację zdrowotną prowadzoną wśród kuracjuszy
podlegających leczeniu uzdrowiskowemu. Jednak ze względu na powszechność
motywów zdrowotnych, jakie towarzyszą turystom odwiedzającym uzdrowiska,
zagadnienie to ma wymiar szerszy, gdyż obejmuje również znaczenie uzdrowiskowej edukacji zdrowotnej w odniesieniu do polityki zdrowotnej państwa. Toteż praca ujmuje także problematykę roli uzdrowisk i działalności turystyczno-leczniczej w realizacji celów polityki zdrowotnej państwa oraz charakteryzuje
wzajemne interakcje między podmiotami turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa
uzdrowiskowego oraz gminy uzdrowiskowej i administracją państwową.
5. Inne problemy współczesnych uzdrowisk
Pozostałe prace ujęte w monografii poruszają zróżnicowaną tematykę dotyczącą
współczesnych uzdrowisk. Niektóre poruszają zagadnienia zachowań odróżniających współczesnego turystę od zachowań kuracjusza oraz wskazują skuteczność stron internetowych w promocji usług uzdrowiskowych.
Omawiane zagadnienia naukowe nie wyczerpują rzecz jasna problematyki funkcji realizowanych na obszarze uzdrowisk. Wydaje się jednak, iż próba ich identyfikacji może być
istotnym głosem w dyskusji nad bilansem atutów i słabości wzajemnej integracji funkcji
turystycznej i terapeutycznej na obszarze uzdrowiska.
Niniejsza monografia, będąca drugą z tworzącej się serii Uzdrowiska…, jest pracą
zbiorową, w której zamieszczono wybrane artykuły dotyczące uzdrowisk oraz funkcji realizowanych na ich obszarach. Praca ta nie powstałaby bez kilku moich przyjaciół, którzy
zgodzili się zaszczycić mnie swoim udziałem w tym przedsięwzięciu, dlatego właśnie im
pragnę serdecznie podziękować w pierwszej kolejności. Dziękuję również Wydawnictwu
Proksenia, a szczególnie dr. Zygmuntowi Kruczkowi, który po raz kolejny zgodził się
wydać pracę, a przy tym nie szczędził sił w jej upiększeniu swoimi fotografiami. Trudu
tłumaczenia i korekty streszczeń oraz wprowadzenia podjęła się Pani Anna Mucha, której
również serdecznie dziękuję.
Szczególne podziękowania kieruję do Recenzentów, którzy wnikliwie pochylili się nad
każdym tekstem, a służąc Autorom poszczególnych tekstów swoją wiedzą i autorytetem,
istotnie przyczynili się do podniesienia poziomu merytorycznego pracy. Dlatego dziękuję
Pani Profesor dr hab. Barbarze Zubelewicz-Szkodzińskiej, Panu Profesorowi dr. hab. Jerzemu
Mice oraz Panu Profesorowi dr. hab. Michałowi Żemle za każdą uwagę i radę, jaką udzielili
poszczególnym Autorom i mnie.
– 333 –
Adam R. Szromek – Zakończenie
Honorowym Autorem monografii, a zarazem Autorem przedmowy jest Profesor Jafar
Jafari (redaktor naukowy czasopisma „Annals of Tourism Research”), któremu składam
ogromne podziękowania za jego wysiłek włożony w poznanie pracy i wprowadzenie Czytelnika w podjętą tematykę.
Adam R. Szromek
Lędziny, 22 lutego 2012 r.
– 334 –
SUMMARY
Spas and their tourist and curative functions
Spas as the tourism destination are very specific area that achieve the tourist and curative functions. Their importance in contemporary tourism is significant because of the duality
of aims which are achieved in these areas. These aims are connected with economical aspects
related to services like spa & wellness and spas tourism as well as social aspects that is achieved
with the help of the climate and the natural resources in the public and individual health.
Spas tourism is a form of tourism with the main aim of improvement or keeping the
health condition of the tourist, moreover, spa tourism also has a few forms of its implementation. Among these aims there is spa tourism in which health aims (treatment and prophylaxis) are achieved with the help of some extra conditions. The uniqueness of this form
of tourism is caused by confines connected with the place of spa tourism, in many European countries it is also related to the role that it plays in the health system of the country.
This makes the form of spa tourism wider than in case of other forms of tourism. This form
of influence has not only the economical, cultural and educational dimension etc, but also
wider health dimensions that are directed to achieve health aims as a person but also as the
whole community through fruition of aims in the area of public health.
Polyfunctionality of the areas of spas shows the multi-dimensional and interdiscyplinarity of the research connected with them. The main aim of the monograph is to show the
latest research connected with spas as a tourism destinations and as the area where therapeutic operation takes place. The area of the interest is connected with two functions: curative and tourism function.
The paper includes the collection of academic articles connected with the following
problems:
1. The nature and therapeutic predispositions of spas and its attractiveness
Spas as the product of tourism are also the places of therapeutic activity.
The complexity of functions make that these areas have wider range of nature
predispositions than other tourism destinations, moreover, in other countries
these places have more strict law and organizational conditions.
Furthermore, other interesting aspect of these areas is the perception of tourists who visit them. Different views of the tourists who are staying in the spas
because they want to have a rest and on the other hand the tourists who want to
improve their health. The materials in this part of the work are connected with the
– 335 –
Adam R. Szromek – Summary
nature and therapeutic predispositions in spas and what is more the attractiveness
of them for the tourists and people who are treated there. In this part significant
is also the positive influence of tourism in spas on the local people (residents),
the tourists, the natural environment and tourism dysfunctions as a negative aspect of the tourism influence in spas.
2. The spa business facing the socio-economic changes
The changes in demographical structure of the society also affects other areas
of tourism. Aging of the European society in the coming decades can influence
the services of the product of the spa business, moreover, it can also influence
the organization of medical treatment in those places. One of the problem discussed in this paper is the identification of demographical and economic changes,
that influence the demand in the spa tourism. The authors use the recent reports
that are connected with demography all over the world, moreover, the authors
are trying to compare and interpret the results in the regional and world area
taking into consideration Poland as one of the European countries.
3. The spa companies and their role in tourism economy and in the health
system of the country
The changes that occur in the Polish spa business show that the future of this
sector of economy and health protection is very uncertain. The problems that
were taken into consideration in this part of the monograph are connected with
corporations which deal with the services in the area of spa business and spa
treatment. The situation of corporations which deal with the service in the area
of spa business is discussed taking into consideration diversified factors that influence them. The factors are as follows: the word economic crisis and its local
consequences, globalization and the need to manage the spas taking into account
the rules of balanced development, the privatization of spa corporations and the
difficulties of the country in financing the operation of the spas and state-owned
spa corporations, etc.
4. The tourism-therapeutic operation of the health resort companies
Another area of the research is connected with the role of present spa activity in the process of health promotion. This problem covers (the most important in this aspect) the health education among the tourists who visit the spas.
This problem has a wider dimension because it is connected with the spa education in connection to health politics of the country. This part of the paper
covers the problem of the role of spas and their tourism – therapeutic functions
in achieving of the aims of the health policy of the country, moreover, it deals
with the interaction between the institutions of spa business and spa treatment,
the spa community and the state administration.
– 336 –
5. Other problems of the contemporary spas
The other texts presented in the monograph deal with the diversified topic connected with the contemporary spas. Some of the texts are connected with the
differences between the behavior of the contemporary tourists and the patients
of spas. Other texts show the importance of the Internet websites in the process
of promoting the spa services.
The scientific problems discussed in the text cannot deplete the topic of problematic functions that are achieved in the area of spas. The effort to identify these problems
can be very important in the discussion connected with the balance of advantages
and disadvantages of the integration process of tourist and curative functions in the area
of the spas.
Adam R. Szromek
Lędziny, 22 February 2012.
– 337 –
POLECAMY PODRĘCZNIKI
Z ZAKRESU TURYSTYKI
IX
nie NE
da
y
NIO
W
AL
U
T
K
UA
„POLSKA. GEOGRAFIA ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH”
Zygmunt Kruczek
Wydanie IX zaktualizowane. Książka zawiera opis atrakcji i walorów turystycznych Polski
w układzie problemowym oraz regionalnym. Za podstawę opisu przyjęto regiony administracyjne
(obecne województwa), a w ich obrębie jednostki fizjograficzne wg podziału J. Kondrackiego.
Ponadto zamieszczono opisy szlaków turystycznych, słownik podstawowych terminów i pojęć,
liczne mapy, tabele i wykresy, bogaty zestaw literatury oraz adresów stron WWW.
Proksenia, Kraków 2011, ISBN 978-83-60789-07-0
„KRAJE POZAEUROPEJSKIE.
ZARYS GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ”
Praca zbiorowa pod red. Z. Kruczka
Wydanie IX zaktualizowane.
Trzecia część cyklu materiałów dydaktycznych z zakresu
geografii turystycznej zawiera opisy kontynentów i krajów
pozaeuropejskich. Układ treści jak w pozycji „Europa. Zarys geografii turystycznej”: mapy, tabele, aktualne
dane o wielkości ruchu turystycznego i wpływach
IX
nie NE
z turystyki oraz bazy noclegowej.
a
d
Wy ALNIO
Proksenia, Kraków 2012
U
KT
UA
ISBN 978-83-60789-06-3
„PODSTAWY GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ”
Wacław Cabaj, Zygmunt Kruczek
Wydanie III zaktualizowane.
Publikacja ta ma charakter kompendium wiadomości z przedmiotu geografia turystyczna nauczanego na studiach I stopnia
kierunku turystyka i rekreacja. Podręcznik jest zgodny z ministerialnymi standardami kształcenia. Może być również wykorzystywany na tych kierunkach studiów, na których turystyka
i rekreacja występują jako specjalizacja lub specjalność uzupełniająca. W książce zawarto teoretyczne podstawy geografii turystycznej, rozdziały o kartografii turystycznej i metodologiczne
zasady sporządzania opisów. W zwięzły sposób opisano regiony
turystyczne Polski, Europy i pozostałych kontynentów.
ISBN 978-83-60789-14-8
„KRAJOZNAWSTWO. TEORIA I METODYKA”
Zygmunt Kruczek, Artur Kurek, Marek Nowacki
Książka zawiera w części I syntetyczne ujęcie problematyki
krajoznawstwa: od jego pojęcia, poprzez rozwój, rolę we współczesnym społeczeństwie do omówienia głównych jego form
i kierunków działania. W części II – metodycznej – zawarto opis
metod i środków stosowanych w krajoznawstwie ze szczególnym uwzględnieniem krajoznawstwa połączonego z turystyką
(programowanie imprez turystycznych, warsztat krajoznawczy
pilota wycieczek), inwentaryzacji krajoznawstwa oraz popularyzacji wiedzy krajoznawczej. Nowością w polskiej literaturze fachowej jest rozdział o interpretacji dziedzictwa. Publikacja przydatna dla studentów kształcących się w zakresie turystyki, pedagogiki, geografii, dla działaczy PTTK i innych
organizacji społecznych oraz dla pracowników turystyki.
WE
NO danie
y
II W
„KOMPENDIUM
PILOTA WYCIECZEK”
Wydanie XII uaktualnione.
Najpełniejszy zbiór wiedzy o pilotowaniu wycieczek. Zawiera
ocenę przemysłu turystycznego, zasady obsługi imprez turystycznych, omówienie problematyki prawnej, psychologicznej,
medycznej turystyki, warsztatu krajoznawczego pilota, wzory
dokumentów i słownik pojęć. Układ publikacji dostosowany do
programu szkolenia pilotów określonego ustawą o usługach turystycznych i rozporządzeniami MSiT – uwzględniono zmiany
w ustawodawstwie dokonane w 2010 i 2011 r.
WE nie
ISBN 978-83-60789-31-5
O
N
XII
Wy
da
„REGIONY TURYSTYCZNE”
Zygmunt Kruczek, Piotr Zmyślony
Podręcznik do nauczania przedmiotu regiony turystyczne na II stopniu
studiów uzupełniających magisterskich na kierunku turystyka i rekreacja,
zgodny z ministerialnymi standardami kształcenia (załącznik nr 108 do
Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 lipca 2007 r.).
Zawarto w nim teoretyczne zagadnienia regionalizacji, przedstawiono
makroregiony turystyczne świata według UNWTO, opisano gospodarkę
turystyczną w regionach, tworzenie regionalnych produktów turystycznych,
omówiono podstawy tworzenia strategii rozwoju i zasady sterowania
ruchem turystycznym. Publikacja zawiera liczne przykłady ilustrujące
zagadnienia teoretyczne.
ISBN 978-83-60789-26-1
„ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE”
Paweł Różycki
Zwięzły i przejrzysty wykład na temat podstaw turystyki przydatny dla
wszystkich studiujących turystykę. Książka zawiera podstawowe informacje o turystyce – definicje, klasyfikacje, uwarunkowania rozwoju, funkcje
turystyki, omówienie organizacji turystyki i ruchu turystycznego w Polsce
i na świecie. Wydanie II zostało poszerzone i zaktualizowane.
„TURYSTYKA.
TESTY I PYTANIA”
II
nie E
da ZON
y
W ZER
S
PO
Wydanie VI poprawione i zaktualizowane.
Publikacja przeznaczona dla organizatorów kursów pilotów, wykładowców
na tych kursach, kandydatów na pilotów i przewodników oraz dla nauczycieli akademickich i studentów turystyki. Zawiera ułożone tematycznie
pytania testowe stosowane na egzaminach na pilota wycieczek oraz z kilku
przedmiotów akademickich (m.in. podstawy turystyki, geografia turystyczna, krajoznawstwo). Zamieszczono również pytania do egzaminu
ustnego, sytuacje awaryjne, zadania praktyczne i fotozagadki.
E
W
e
i
NO an
VW
yd
„ZARYS TEORII I METODYKI
REKREACJI RUCHOWEJ”
Grzegorz Bielec, Witold Półtorak, Krzysztof Warchoł
Podręcznik adresowany do studentów i nauczycieli poszukujących podstawowej wiedzy z zakresu rekreacji. Omówiono uwarunkowania rozwoju
rekreacji na świecie i ziemiach polskich, przedstawiono zwięźle teorię rekreacji ruchowej, traktując ją jako dziedzinę kultury fizycznej. W rozdziale
Metodyka rekreacji ruchowej opisano zasady, metody i formy stosowanych
zajęć rekreacyjnych. Znajdziemy tu również scenariusze zajęć rekreacyjnych oraz opisy form aktywności ruchowej dla osób starszych. Publikacja
jest użyteczna dla obecnych i przyszłych specjalistów rekreacji ruchowej
(instruktorów, nauczycieli, animatorów czasu wolnego), poszerza
zasób ich wiedzy merytorycznej w zakresie teorii oraz metodyki
wychowania fizycznego i rekreacji.
Ć!
OŚ
W
NO
„OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO”
Praca zbiorowa – redaktor naukowy Z. Kruczek
Nowa wersja podręcznika, dostosowana do podstawy programowej kształcenia w zawodzie technik obsługi turystycznej (symbol 341[05]) w szkołach
średnich i pomaturalnych. Publikacja zawiera najważniejsze informacje dotyczące organizacji i działania biura podróży, kultury obsługi turystów, elementów składowych produktu turystycznego – bazy noclegowej, żywienia,
transportu, pilotażu wycieczek i przewodnictwa. Omówiono aspekty prawne
usług turystycznych – przepisy paszportowe, wizowe, celne, dewizowe,
ubezpieczenia w turystyce oraz problematykę umów. Osobny
rozdział poświęcono obsłudze podróżniczej oraz tworzeniu proIV
duktu turystycznego. Zamieszczono wzory dokumentów stosoe
i
n
NE wanych w obsłudze ruchu turystycznego oraz słownik terminów
da
Wy ALNIO
i pojęć używanych w turystyce. Wydanie IV zaktualizowane.
KTU
UA
Numer ewidencyjny w wykazie MEN: 44/2010.
„OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO – ĆWICZENIA”
Joanna Brewczyńska-Sternal, Małgorzata Kamzik
Zeszyt z ćwiczeniami dostosowanymi do podręcznika „Obsługa ruchu
turystycznego”. Do każdego z rozdziałów podręcznika zaproponowano
zestaw ćwiczeń polegający na wypełnieniu wzorów dokumentów, opisaniu
pokazanych na ilustracjach obiektów, udzieleniu odpowiedzi na pytania
testowe oraz wiele innych zadań. Systematyczne rozwiązywanie ćwiczeń
ułatwia opanowanie obszernego materiału z przedmiotu obsługa ruchu
turystycznego. Publikacja przeznaczona dla uczniów w technikach i liceach
profilowanych oraz słuchaczy
policealnych szkół zawodowych przygotowujących się
!
Ć
do zawodu technik obsługi
OŚ
W
turystycznej.
NO
ISBN 978-83-60789-33-9
„ZACHOWANIA KONSUMENTÓW NA RYNKU TURYSTYCZNYM”
Leszek Rudnicki
Przystępnie podane wiadomości o zachowaniu się konsumenta na rynku
turystycznym – od teorii zachowań poprzez ich uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne oraz analizę potrzeb i procesu podejmowania decyzji.
Publikacja przydatna dla studentów kształcących się w zakresie turystyki,
zarządzania, marketingu oraz dla pracowników branży turystycznej.
„PROMOCJA I INFORMACJA W TURYSTYCE”
Zygmunt Kruczek, Bartłomiej Walas
Publikacja dotyczy wykorzystania promocji i informacji w turystyce.
W części I dokonano systematyki pojęć, omówiono instrumenty i środki
promocji. Osobne rozdziały dotyczą promocji miejsca docelowego – organizacji, finansowania oraz budowy marki. Zamieszczono studium przypadku
realizacji strategii i kampanii promocyjnej kraju, regionu, miasta oraz atrakcji
turystycznej. Część II poświęcona została informacji turystycznej od przybliżenia podstaw teorii informacji, poprzez ewolucję rozwiązań organizacyjnych aż po prezentację aktualnych tendencji w informacji turystycznej,
a nawet oznakowaniu turystycznym. Książka będzie przydatna zarówno dla
studentów turystycznych kierunków szkół wyższych, słuchaczy studiów
policealnych, jak i dla pracowników branży turystycznej, szczególnie administracji samorządowej wspierającej rozwój gospodarki turystycznej.
BIBLIOTEKA METODYCZNA TURYSTYKI
„METODYKA I TECHNIKA PRACY PILOTA – REZYDENTA”
Zygmunt Kruczek, Małgorzata Wajdzik
Podręcznik przeznaczony dla pilotów podejmujących pracę jako rezydenci
biur podróży. Omówiono uwarunkowania prawne i ekonomiczne pracy
rezydenta, nakreślono jego sylwetkę zawodową. Opisano umowy, zasady
ubezpieczania i procedury reklamacji. Zasadniczy rozdział to opis metodyki i techniki pracy pilota – rezydenta. W aneksie zamieszczono wzory
stosowanych dokumentów oraz przykładową książkę hotelową. Wydanie II
zaktualizowano i poszerzono o rozdział o uwarunkowaniach lokalnych
pracy rezydenta oraz inne przydatne materiały.
„METODYKA I TECHNIKA
PRACY ANIMATORA
CZASU WOLNEGO”
I
IE I
AN
E
D
WY NION
E
I
ZM
II
NIE
DA IONE
Y
W
W
PRA
PO
Patrycja Litwicka
Publikacja przeznaczona dla animatorów czasu wolnego podejmujących pracę
w ośrodkach wypoczynkowych, resortach i hotelach. Zawiera teoretyczne
podstawy animacji, ocenę predyspozycji osobowościowych i organizacyjnych
animatora, omawia prawne uwarunkowania zatrudnienia i pracy w animacji
czasu wolnego. Opisano przykłady pracy animatora w różnych środowiskach
społecznych (dzieci, młodzież, dorośli). Zwrócono uwagę na subiektywne
i obiektywne trudności występujące w pracy animatora, wskazano różne
sposoby radzenia sobie w sytuacjach
konfliktowych i zagrażających zdrowiu
i życiu uczestników zajęć animacyjnych.
ISBN 978-83-60789-34-6
„METODYKA I TECHNIKA PRACY
PILOTA IMPREZ NARCIARSKICH”
Ryszard Nowak
Publikacja przeznaczona dla pilotów wycieczek zamierzających prowadzić imprezy narciarskie oraz organizatorów wyjazdów narciarskich,
jak również dla studentów i wykładowców szkół wyższych na kierunku
turystyka i rekreacja. Część I zawiera podstawowe wiadomości o narciarstwie, które powinien znać pilot tego typu wyjazdów. Część II przedstawia
metodykę oraz techniki pilotażu imprez narciarskich. Na końcu zamieszczono wzory dokumentów niezbędnych przy pełnieniu funkcji pilota.
MONOGRAFIE O TEMATYCE TURYSTYCZNEJ
„MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ
REGIONU TURYSTYCZNEGO”
Od programowania rozwoju do zarządzania strategicznego
Łukasz Nawrot, Piotr Zmyślony
Problematyka monografii to cztery główne obszary badawcze: teoria regionu turystycznego, jego międzynarodowa konkurencyjność, kształtowanie
produktu turystycznego ze szczególnym uwzględnieniem procesów inwestycyjnych jako podstawy rozwoju gospodarczego w ogóle oraz wybrane
zagadnienia z zakresu zarządzania i ich implementacji do poziomu regionu
turystycznego. Publikacja polecana studentom turystyki na wszystkich
uczelniach, zwłaszcza w odniesieniu do przedmiotu regiony turystyczne.
MONOGRAFIE O TEMATYCE TURYSTYCZNEJ
„TRANSFORMACJE PRAWA TURYSTYCZNEGO”
Praca zbiorowa pod red. P. Cybuli
Publikacja składa się z piętnastu rozdziałów opracowanych przez autorów
reprezentujących różne ośrodki akademickie. Każdy z rozdziałów stanowi „zamkniętą” wypowiedź autorską, co oznacza, że za zaprezentowane
w nim poglądy ponosi odpowiedzialność wyłącznie jego autor. Książka
adresowana jest do wszystkich osób zainteresowanych prawem turystycznym zarówno „teoretyków”, jak i „praktyków”. Pozostaje mieć nadzieję,
że poglądy w niej zawarte zostaną wzięte pod uwagę w związku z toczącymi się aktualnie pracami legislacyjnymi nad regulacjami odnoszącymi
się do turystyki.
„SZTUKA I PODRÓŻOWANIE”
Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne
Praca zbiorowa pod red. P. Krasnego i D. Ziarkowskiego
Monografia tematycznie koncentruje się wokół rozmaitych związków sztuki z podróżowaniem i turystyką. Teksty przygotowane przez specjalistów
z zakresu nauk o turystyce, historii sztuki, historii, etnologii i antropologii
kulturowej. Publikacja cechuje się różnorodnością tematyczną oraz metodologiczną. Odnosi się zarówno do współczesnej turystyki kulturowej,
wykorzystującej zabytki architektury, muzea i dzieła sztuki jako atrakcje
turystyczne, jak również aspektu historyczno-artystycznego, ukazującego
znaczenie sztuki dla rozwoju turystyki i krajoznawstwa w minionych epokach. Książka adresowana jest do osób zainteresowanych dziedzictwem kulturowym, sztuką oraz humanistycznymi aspektami podróżowania i turystyki.
„REGIONALNE SZLAKI TEMATYCZNE.
IDEA, POTENCJAŁ, ORGANIZACJA”
Armin Mikos von Rohrscheidt
Autor definiuje szlaki turystyczne i określa ich funkcje w kontekście sposobu penetracji turystycznej, a także nowoczesnego produktu turystycznego.
Przedmiotem badań są szlaki turystyczno-kulturowe, zinwentaryzowano
i poddano analizie ich potencjał wraz z postulatami modyfikacji ich struktury.
Do badań szczegółowych wybrano Szlak Piastowski, Pętlę Pomorską Szlaku
Cysterskiego, Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, Pomorski
Szlak Bursztynowy oraz Szlak Sakralnej Sztuki Barokowej im. Michaela
Willmanna. Monografia adresowana jest do gestorów szlaków turystycznych,
organizacji turystycznych oraz studentów kierunków turystycznych.
ISBN 978-83-60789-28-5
„UZDROWISKA I ICH ZNACZENIE
W GOSPODARCE TURYSTYCZNEJ”
Praca zbiorowa – redaktor naukowy A. R. Szromek
Monografia zawiera 14 artykułów poprzedzonych wstępem profesora
R. W. Butlera podzielonych na 4 działy: Rozwój obszarów uzdrowiskowych,
Turystyka zdrowotna w uzdrowiskach, Produkt uzdrowiskowy oraz Przedsiębiorstwo uzdrowiskowe i jego rola w uzdrowisku. Poszczególne rozdziały tego opracowania opisują i poddają analizie modele, historię, stan obecny i przyszłość polskich uzdrowisk. Monografia kładzie nacisk na obecne
i potencjalne korzyści ekonomiczne wykorzystania tych miejscowości.
„PILOCI I PRZEWODNICY NA STYKU KULTUR”
Materiały z VI Forum Pilotażu i Przewodnictwa pod red. Z. Kruczka
Część I – tematyka wielokulturowości pracy przewodników i pilotów odnosząca się do różnych miejsc w Polsce (Dolny Śląsk, Warmia i Mazury,
żydowski Kazimierz w Krakowie) i na świecie. Część II – sprawy szkolenia
przewodników i pilotów. Na uwagę zasługuje sylabus zwiedzania Poznania
i metodyka prowadzenia imprez narciarskich. Omówiono również zmiany
w przepisach prawnych dotyczących przewodnictwa i pilotażu. W części
III zamieszczono artykuły prezentujące Pomorze Zachodnie jako przykład
regionu wielokulturowego, stawiającego wysokie wymagania osobom interpretującym jego dziedzictwo.
„ZABYTKI A TURYSTYKA”
Studium poświęcone historii naukowego
i krajoznawczego poznawania Doliny Prądnika
Dominik Ziarkowski
Książka stanowi kompendium wiedzy o niezwykłym zakątku, jakim jest Dolina Prądnika, przydatne dla historyków, historyków sztuki, krajoznawców,
badaczy turystyki i antropologów. Analizie poddano zabytki doliny, ich znaczenie dla rozwoju turystyki, zamieszczono wyniki badań nad atrakcyjnością
krajobrazu. Monografia, uzupełniona odpowiednio dobranym zestawem ilustracji, stanowi ważną pozycję w rozważaniach nad turystyką kulturową.
„ATRAKCJE TURYSTYCZNE.
FENOMEN, TYPOLOGIA,
METODY BADAŃ”
Zygmunt Kruczek
W monografii dokonano analizy pojęcia atrakcji turystycznych, przedstawiono ich klasyfikację i ewolucję od czasów starożytnych po współczesne.
Zasadniczym celem pracy jest identyfikacja i opis metod badań nad atrakcjami turystycznymi. Zaproponowano podział metod i omówiono najważniejsze stosowane techniki i narzędzia badań, ilustrując zastosowanie omawianych metod przykładami konkretnych badań. Osobny rozdział poświęcono
roli atrakcji w tworzeniu produktu turystycznego. Obszerna bibliografia
problemu, zdjęcia, schematy, ryciny, tabele oraz streszczenie
w języku angielskim.
Ć!
Ś
O
ISBN 978-83-60789-36-0
OW
N
„SPECJALIZACJA I PROFESJONALIZACJA
WE WSPÓŁCZESNYM PILOTAŻU I PRZEWODNICTWIE”
Materiały z VII Forum Pilotażu i Przewodnictwa pod red. Z. Kruczka
Zebrane w monografii artykuły wskazują drogę profesjonalizacji usług
przewodnickich i pilockich oraz specjalizowania się w obsłudze różnych
segmentów rynku turystycznego. Część I zawiera artykuły
dotyczące profesjonalizacji pilotów i przewodników. Część
II dotyczy specjalizacji przewodnickich i pilockich. Część
Ć!
OŚ
III obejmuje materiały prezentujące sytuację prawną przeW
NO
wodników i pilotów w Polsce.
DYSTRYBUCJA
I
SPRZEDAŻ
KSIĄŻEK
Wydawnictwo „PROKSENIA”, ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: 12 421 63 80
K S I Ę G A R N I A I N T E R N E TO WA – w w w. p r o k s e n i a . p l
Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA
ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: +48 12 421 63 80
www.proksenia.pl, e-mail: [email protected]
ISBN 978-83-60789-41-4
© Copyright by „PROKSENIA”, Kraków 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być kserowana,
reprodukowana, przechowywana jako źródło danych, przekazywana w jakiejkolwiek
mechanicznej, fotograficznej, elektronicznej lub innej formie zapisu bez pisemnej zgody
posiadacza praw.
Skład, przygotowanie do druku i druk:
Agencja Reklamowo-Wydawnicza „OSTOJA”
www.arwostoja.pl, e-mail: [email protected]
tel. +48 601 41 01 01

Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza 2012

Transkrypt

Podobne dokumenty

W imieniu organizatora wiodącego: Stowarzyszenia Unia Uzdrowisk

ZARZĄDZENIE Nr 88/2007 PREZYDENTA MIASTA SOPOTU z dnia

Rola Uzdrowisk i przedsiebiorstw uzdrowiskowych 2014.indd

Uzdrowiska polskie i czeskie w okresie transformacji w latach 1989

Zachęcają do wspólnego biegania

Przeglądarka skierowań do uzdrowiska