1369-12 etniczność i narody w eur-azji.indd

Etnicznoœý i narody
w Europie i Azji Centralnej
Perspektywa teoretyczna i egzempliÀkacyjna
Uniwersytet Warszawski
Wydziaâ Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Instytut Nauk Politycznych
Andrzej Wierzbicki
Etnicznoœý i narody
w Europie i Azji Centralnej
Perspektywa teoretyczna i egzempliÀkacyjna
Warszawa 2014
Seria wydawnicza: Etnopolityka, tom 1.
Redaktor naukowy serii: dr hab. Andrzej Wierzbicki, prof. UW
Recenzja
prof. zw. dr hab. Andrzej Chodubski (UG)
prof. zw. dr hab. Franciszek Gołembski (WAT)
dr hab. Wawrzyniec Konarski, prof. UJ
Redakcja
Konrad Jajecznik
Projekt okładki
Tomasz Kasperczyk
© Copyright by Andrzej Wierzbicki, Warszawa 2014
© Copyright by Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2014
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.
Słowa kluczowe:
etniczność; etnopolityka; konflikt etniczny i etnopolityczny, nacjonalizm; naród;
mniejszości: etniczne, narodowe, językowe; ochrona praw mniejszości kulturowych,
rasizm
ISBN: 978-83-63183-46-2
Arkuszy wydawniczych: 20,2
Wydawca:
Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytet Warszawski
ul. Krakowskie Przedmieście 3
00–927 Warszawa
tel./fax 48 22 55 22 952
www.wydawnictwo.wdinp.uw.edu.pl
Skład i łamanie, druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 1369/2013
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
I. Pojmowanie etniczności i narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. Cechy etnosu (etni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Etniczność i narodowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Grupa i wspólnota etniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Kierunki badań nad etnicznością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Etnogeneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Charakter i funkcje etniczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.6. Etnocentryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.7. Stratyfikacja etnospołeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Idea narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Naród polityczny i (etno)kulturowy – interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Etnos (etnia) a naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Polscy badacze etniczności i narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
23
24
26
31
32
34
35
38
41
50
53
II. Genetyczno-kulturowe cechy etniczności i narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
1. Wspólnota pochodzenia i rasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Pokrewieństwo i wspólnota pochodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Społeczeństwo etniczne, „naród plemion” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Rasa, etniczność, naród. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Rasizm i jego współczesne przejawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Etniczność i naród a język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Język jako kryterium odrębności i czynnik narodotwórczy . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Nacjonalizm językowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Polityka językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Powiązania etniczności i narodu z religią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Wymiar instytucjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Religia a państwo i naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Religia i nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Etnizacja religii i „nacjonalizm religijny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Tradycja a wspólnota narodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Konstruowanie tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
61
67
71
73
78
79
82
84
88
89
90
91
93
97
97
6
Spis treści
4.2. Zachodnie tradycje wynalezione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.3. Tradycje i mitologie w Europie Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.4. Tradycje i mitologie w Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
III. Nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1. Pojęcie i znaczenie nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Tezy i idee nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Typy nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Nacjonalizm polityczny i etnonacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Nacjonalizm „zachodni” i „wschodni” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Nacjonalizm liberalny i konserwatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Nacjonalizm, socjalizm, komunizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Inne typologie nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Pannacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Nacjonalizm i globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Paradygmaty narodu i nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Paradygmaty niemodernistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2. Modernizm i jego odmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
120
122
123
126
128
129
132
135
137
139
140
144
IV. Proces narodotwórczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
1.
2.
3.
4.
5.
Istota procesu narodotwórczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czynniki narodotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tożsamość etniczna i narodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Etapy i modele procesu narodotwórczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Naród i proces narodotwórczy w polskiej myśli społeczno-politycznej . . . . . . . . .
5.1. Świadomość narodowa Polaków w Polsce przedrozbiorowej . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Okres rozbiorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Od narodu politycznego do narodu etnokulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Naród polski po drugiej wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
156
161
164
175
175
177
179
188
V. Etniczność i naród jako zjawiska mniejszościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Etniczno-narodowe zróżnicowanie Europy i Azji Centralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy międzynarodowej ochrony praw mniejszości narodowych . . . . . . . . . . .
Wykluczenie etniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Migracje we współczesnym świecie, diaspory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polacy i Polonia za granicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
192
209
211
214
220
VI. Konflikty etniczne i etnopolityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
1. Konflikt etniczny jako konflikt społeczny i polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Konflikty etnopolityczne w przestrzeni poradzieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Państwa nadbałtyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Europa Wschodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Rosja/Kaukaz Północny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Azja Centralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Przeciwdziałanie i rozwiązywanie konfliktów etnopolitycznych . . . . . . . . . . . . . . . .
227
232
234
241
250
258
268
Spis treści
Zakończenie
7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Indeks rzeczowy, nazw etnicznych i geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Streszczenie w języku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Streszczenie w języku rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Contents
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
I. Understanding of Ethnicity and Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. The Attributes of an Ethnic Group-Ethnos (Ethnia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Ethnicity and Nationality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ethnic Group and Ethnic Community . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Directions of Research on Ethnicity. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Ethno-genesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Character and Functions of Ethnicity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.6. Ethnocentrism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.7. Ethnic-social Stratification . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. The Idea of Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Political Nation, (Ethno)Cultural Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ethnos (Ethnia) versus Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Polish Researchers of Ethnicity and Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
23
24
26
31
32
34
35
38
41
50
53
II. Genetic-cultural Features of Ethnicity and Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
1. The Community of Origin and Race . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Relationship and Community of Origin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Ethnic Society, „Nation of Tribes” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Race, Ethnicity, Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Racism and its Contemporary Manifestations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Ethnicity and Nation versus Language . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Language as a Criterion of Distinctiveness and Nation-building Factor . . . . .
2.2. Linguistic Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Linguistic Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Connections Between Ethnicity, Nation and Religion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Institutional Dimension . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Religion versus State and Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Religion and Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Ethnicization of Religion, „Religious Nationalism”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Tradition versus National Community . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Constructing Tradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
61
67
71
73
78
79
82
84
88
89
91
90
93
97
97
Contents
9
4.2. Invented Western Traditions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.3. Traditions and Mythologies in Eastern Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.4. Traditions and Mythologies in Central Asia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
III. Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1. The Concept and Meaning of Nationalism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Theses and Ideas of Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Types of Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Political Nationalism and Ethnonationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. „Western” and „Eastern” Nationalism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Liberal and Conservative Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Nationalism, Socialism, Communism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Other Typologies of Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Pan-nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Nationalism and Globalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Paradigms of Nation and Nationalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Non-modern Paradigms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2. Modernism and its Variations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
120
122
123
126
128
129
132
135
137
139
140
144
IV. Nation-building Process . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
1. The Essence of Nation-building Process . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Nation-building Factors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ethnic and National Identity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Stages and Models of Nation-building Process . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Nation and Nation-building Process in Polish Social-political Thought . . . . . . . . .
5.1. National Consciousness of Poles in Poland in the Pre-partitions Period . . . . .
5.2. Period of Partitions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. From Political Nation to Ethno-cultural Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Polish Nation after the Second World War . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
156
161
164
175
175
177
179
188
V. Ethnicity and Nation as Minority Phenomena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1. Ethnic-national Differentiation of Europe and Central Asia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Problems in International Protection of National Minorities’ Rights . . . . . . . . . . . .
3. Ethnic Exclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. National and Ethnic Minorities in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Migrations in the Contemporary World, Diasporas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Poles and Polish Diaspora in the World . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
192
209
211
214
220
VI. Ethnic and Ethnopolitical Conflicts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
1. Ethnic Conflict as a Social and Political Conflict . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Ethnopolitical Conflicts in the Post-Soviet Area . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Baltic States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Eastern Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Russia/The North Caucasus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Central Asia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Prevention and Resolving of Ethnopolitical Conflicts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
227
232
234
241
250
258
268
10
Contents
Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
References . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Subject Index of Ethnic and Geographical Terms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Personal Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Abstract in English. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Abstract in Russian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Содержание
Введение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
I. Понимание этничности и нации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. Черты этноса. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Этничность и национальность. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Этническая группа и общность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Теории этничности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Этногенез . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Сущность и функции этничности. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.6. Этноцентризм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.7. Этносоциальная стратификация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Идея нации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Политическая нация, (этно)культурная нация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Этнос и нация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Польские исследователи этничности и нации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
23
24
26
31
32
34
35
38
41
50
53
II. Генетическиe и культурные черты этничности и нации . . . . . . . . . . . . . . . 61
1. Общность происхождения и раса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Родство и общность происхождения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Этническое общество, „нация племен” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Раса, этничность, нация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4. Расизм и его современные признаки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Этничность, нация и язык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Язык как критерий самобытности и нациеобразующий фактор . . . . . . . . .
2.2. Языковой национализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Языковая политика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Этничность, нация и религия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Институциональное измерение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Религия, государство и нация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Религия и национализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Этнизация религии, „религиозный национализм” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Традиция и национальная общность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Конструирование традиции . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
61
67
71
73
78
79
82
84
88
89
91
90
93
97
97
12
Содержание
4.2. Западные изобретенные традиции . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.3. Традиции и мифологии в Восточной Европе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.4. Традиции и мифологии в Центральной Азии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
III. Национализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1. Понятие и значение национализма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Тезисы и идеи национализма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Типы национализма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Политический национализм и этнонационализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. „Западный” и „восточный” национализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Либеральный и консервативный национализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Национализм, социализм, коммунизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Другие типологии национализма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Паннационализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Национализм и глобализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Парадигмы нации и национализма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1. Немодернистские парадигмы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2. Модернизм и его варианты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
120
122
123
126
128
129
132
135
137
139
140
144
IV. Нациеобразующий процесс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
1. Суть нациеобразующего процесса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Факторы нациестроительства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Этническая и национальная идентификация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Этапы и модели нациестроительства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Нация и нациеобразующий процесс в польской общественно-политической
мысли . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Национальное сознание поляков до разделов Польши . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Время разделов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. От политической к этнокультурной нации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Польская нация после второй мировой войны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
156
161
164
175
175
177
179
188
V. Этничность и нация как меньшинства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1. Этнонациональная дифференциация Европы и Центральной Азии . . . . . . . . .
2. Проблемы международной защиты прав национальных меньшинств . . . . . .
3. Этническая маргинализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Национальные и этнические меньшинства в Польше . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Миграции в современном мире, диаспоры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Поляки за границей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
192
209
211
214
220
VI. Этнические и этнополитические конфликты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
1. Этнический конфликт кaк социальный и политический конфликт . . . . . . . . .
2. Этнополитические конфликты постсоветского пространства . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Прибалтийские государства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Восточная Европа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Россия/Северный Кавказ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Центральная Азия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Противодействие и решение этнополитических конфликтов . . . . . . . . . . . . . . .
227
232
234
241
250
258
268
Содержание
13
Заключение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Библиография . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Указатель терминов, этнических и географических названий. . . . . . . . . . . . 305
Указатель имен . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Резюме на английском языке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Резюме на русском языке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Wstęp
We współczesnym świecie obserwujemy dwa przeciwstawne procesy.
Z jednej strony jest to unifikacja wywołana globalizacją, tworzenie się światowej społeczności obywatelskiej, a z drugiej – dążenie do dywersyfikacji,
umacnianie się tożsamości sprzyjające upolitycznieniu społeczności etnicznych1. Etniczność i naród są ważnymi kategoriami identyfikacyjnymi grup
społecznych a nawet pojedynczych osób, mimo zaawansowanej globalizacji, stając się gwarancją ich różnorodności, a jednocześnie odrębności2.
Zajmują zatem ważne miejsce w badaniach naukowych, a nawet refleksji
publicystycznej. Nic nie wskazuje na rychły zanik etniczności i kategorii
narodu; jeszcze długi czas, będą one należały do najważniejszych kryteriów
identyfikacyjnych.
Potrzeba napisania niniejszego opracowania zrodziła się z kilku przyczyn. Po pierwsze, jest kolejnym etapem badań etniczności i narodów
w przestrzeni euroazjatyckiej, a zwłaszcza na obszarze byłego Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Autor dużo uwagi poświęca
także Polsce oraz posługuje się przypadkami i przykładami z zakresu badań
etniczności i narodów z innych krajów europejskich. Po drugie, w literaturze panuje niejednoznaczność pojęciowa, terminologiczna i metodologiczna,
odnosząca się do problematyki etnicznej (narodowościowej), wymagająca
systematyzacji i uporządkowania, zarówno dla potrzeb badawczych jak
i dydaktycznych. Po trzecie, w polskiej literaturze z zakresu nauk społecznych i humanistycznych, odczuwalny jest deficyt pozycji kompleksowo traktujących o powstawaniu i rozwoju narodów, ich związkach z etnicznością,
1
A. Chodubski, Polityczny wymiar etniczności – etniczność w warunkach współczesnej
unifikacji i dywersyfikacji świata, w: M. Mieczkowska, D. Scholze (red.), Polityczne wymiary
etniczności, Kraków 2009, s. 19.
2
D. Bell, Ethnicity and Social Change, w: N. Glazer, D. Moynihan (red.), Ethnicity:
Theory and Experience, Cambridge 1975, s. 171.
16
Wstęp
o nacjonalizmie i etnopolityce. Mamy do czynienia z wieloma, bardzo wartościowymi i inspirującymi dziełami, ale praktycznie każde z nich dotyczy
jednego lub kilku wybranych zagadnień dotyczących omawianej problematyki. Podstawą większości z nich jest podejście modernistyczne, a więc
nieuwzględniające bądź marginalizujące czynnik etniczny w badaniu narodów, nacjonalizmu i procesów narodotwórczych. Po czwarte, problemów
narodowościowych nie można rozwiązać definitywnie. Wręcz przeciwnie,
wymagają permanentnej obserwacji i dostosowania działań do bieżącej sytuacji. Będzie to trwało tak długo, jak długo ludzie będą odczuwali potrzebę
identyfikacji oraz odrębności etnicznej i narodowej. Dlatego też niniejsze
opracowanie jest próbą: 1) podzielenia się z Czytelnikami refleksjami autora
na temat złożonych zagadnień etniczno-narodowych i przybliżenia współczesnych rozważań teoretyczno-metodologicznych oraz procesów osobom
niezajmującym się na codzień powyższą problematyką; oraz 2) systematyzacji i doprecyzowania siatki pojęciowo-terminologicznej. Autor nie aspiruje do wyczerpania omawianej problematyki, ani też stworzenia jedynie
obowiązującego kanonu interpretacyjnego, ponieważ jest to małoprawdopodobne, a tym bardziej nieosiągalne dla pojedynczego badacza, zwłaszcza
uwzględniając specyfikę cywilizacyjną badanego obszaru. Intencją jest ułatwienie zgłębiania niezwykle skomplikowanych i jednocześnie pasjonujących
zagadnień, zachęcenie do krytycznej i konstruktywnej dyskusji, zarówno
tych, którzy oddawna interesują się tą problematyką, jak również stawiających w tym kierunku pierwsze kroki.
Autor nie ukrywa, co zresztą jest zauważalne w koncepcji i konstrukcji
opracowania, że jest zwolennikiem etnosymbolizmu, cieszącego się mniejszą
popularnością wśród współczesnych badaczy problematyki. W odróżnieniu
od modernizmu, paradygmat etnosymbolizmu uznaje etniczne podstawy
powstawania narodów, sięgające starożytności czy średniowiecza, nawet
jeżeli wspólnoty etniczne ulegają przeobrażeniom i tracą swoją pierwotną
nazwę własną – etnonim.
Wyjaśnienia wymaga użycie w tytule opracowania odniesień geograficznych: Europy i Azji Centralnej. Posługując się licznymi przykładami,
w większości z obszaru poradzieckiego, autor nie rezygnuje z licznych odwołań do Polski, podyktowanych zrozumiałym zainteresowaniem Czytelników
najbliższym otoczeniem społecznym, oraz Europy Zachodniej, co jest uwarunkowane założeniami teoretyczno-metodologicznymi. Idea narodu wywodzi się właśnie z tego obszaru. W istocie treść opracowania odnosi się do krajów europejskich i obszaru poradzieckiego obejmującego Europę Wschodnią
i Azję Centralną. Jest to więc przestrzeń wpływów cywilizacji zachodniej,
prawosławno-bizantyjskiej i islamskiej. Wszelka próba analizy i wyjaśnienia
zagadnień teorii narodu i nacjonalizmu oraz etniczności nie jest możliwa bez
Wstęp
17
uwzględnienia bogatego dorobku myśli zachodniej w tym zakresie, zarówno
koncepcji narodu i nacjonalizmu politycznego, jak i etnokulturowego, przenoszonej na grunt środkowo-, wschodnioeuropejski czy też centralnoazjatycki. W przypadku cywilizacji prawosławno-bizantyjskiej i islamskiej mamy
raczej do czynienia z koncepcją narodu cywilizacyjnego, czyli pojemnej kategorii – w ujęciu Lwa Gumilowa – wchłaniającej w pierwszym przypadku
ludność zamieszkującą państwo rosyjskie (współcześnie Federację Rosyjską).
W drugim przypadku chodzi o ummę – wspólnotę wyznawców Allaha.
Opracowanie zostało podzielone na sześć rozdziałów, które z kolei
możemy przyporządkować wiodącym zagadnieniom. Rozdział I, teoretyczny, traktuje o pojmowaniu etniczności i narodu, w tym o charakterystyce etni i idei narodu, ale zawiera także elementy odwołujące się do etnogenezy, czyli powstawania wspólnot etnicznych. Trzy następujące po sobie
rozdziały tworzą część opracowania zdominowaną przez zagadnienia związane z genezą narodów. Rozdział II dotyczy rozważań na temat genetyczno-kulturowych cech etniczności i narodu, takich jak wspólnota pochodzenia
i rasa, język, religia czy tradycja. Nacjonalizm, w tym jego paradygmaty,
został przedstawiony w rozdziale III. Kolejny traktuje o procesie narodotwórczym, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki polskiej. W dwóch
ostatnich rozdziałach dominuje konfliktologia z elementami teoretycznymi
analizy etniczności i narodu jako zjawisk mniejszościowych. Obejmuje ona
także problemy diaspor i migracji, a także uwarunkowań i sposobów rozwiązania współczesnych konfliktów etnicznych.
W przygotowaniu materiału autor korzystał ze źródeł polsko-, angielsko-, rosyjsko- i niemieckojęzycznych. Odbył także liczne wizyty, zarówno
o charakterze naukowym, jak i prywatnym, do krajów z różnych części
Europy i Azji Centralnej, które umożliwiły przeprowadzenie badań terenowych i obserwacji własnych, skonfrontowanie teorii z realiami.
Przygotowanie niniejszego tomu nie byłoby możliwe bez wydatnej inspiracji naukowej Profesora Andrzeja Chodubskiego. Szczególne wyrazy podziękowania i wdzięczności za wysiłek i czas włożony w recenzje wydawnicze kieruję
do Profesorów – Franciszka Gołembskiego i Wawrzyńca Konarskiego, których uwagi pozwoliły na udoskonalenie treści opracowania. Za liczne wskazówki, sugestie oraz wsparcie moralno-organizacyjne dziękuję Profesorowi
Tadeuszowi Bodio i doktorowi habilitowanemu Piotrowi Załęskiemu.
Publikacja niniejszego opracowania nie byłaby możliwa bez wsparcia finansowego ze strony władz Uniwersytetu Warszawskiego w osobie
Prorektora ds. Badań Naukowych i Współpracy Profesora Alojzego Z.
Nowaka oraz Instytutu Nauk Politycznych na Wydziale Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego – Profesora Stanisława
Sulowskiego i doktora Daniela Przastka.
Andrzej Wierzbicki
Ethnicity and Nations in Europe and Central Asia.
A Theoretical and Exemplary Perspective
Summary*
The presented monograph is an attempt to realize two aims. First of all,
to bring closer the essence of such complicated issues as research on ethnicity and nations, as well as to prove that in spite of modernist approach,
especially in the case of pluralist societies trying to construct their identities on multi-ethnicity, marginalization of ethnicity and ethnic origin of
nations does not respond to the needs of a contemporary man. The sense
of ethnic-national belonging is a component of collective identities’ basic
categories of the modern world, therefore, it evokes many emotions and
controversy and so becomes a reason for discussions, arguments or even
conflicts. This situation is especially vivid in the post-Soviet area and in the
Central Eastern Europe. The decomposition of the state-territorial order
connected to decolonization is conducive to building national and nation-oriented states which cores belong to nominal nations. The emergence of
new states in this area proves that ethnic-national mobilization may become
effective in reaching that aim as it has followers in Western Europe, as well.
The second aim is to systematize and regulate the terminology and concepts regarding ethnic-national issues. The author hopes that his attempt
will not cause additional misunderstanding, but it will at least partially help
to understand often very delicate semantic and interpretive matters.
Ethnicity and nation are components of political, cultural and socio-economic phenomena which compose the overall situational context in
which the two operate. Therefore, we need to use research methods and
theoretical approaches used in political science, anthropology and sociology.
In spite of the effort made by dozen or even hundreds of researchers from
different countries, the debate on ethnicity and nations is determined by
the questions for which answers are not satisfying for everyone. It has not
been fully agreed what ethnicity, ethnic
group or nation are, or what the
1
differences between ethnia and nation are. It has not been agreed which
*
Tłumaczenie: Ewa Ciesielska.
326
Summary
factors decide on moulding and shaping of a nation. Are they: origin, language, religion, tradition, territory or even something else? The lack of
straightforward, theoretically and empirically justified answers cause that
their variety becomes the reason for ethnic (ethnopolitical) conflicts which
resolving becomes very difficult without generally accepted methodological-theoretical grounds, whereas it is the only way to study this complex
issue. Simultaneously, we are aware of defects of known theories and research methods. Ethnicity and nation operate in five areas: 1) demographic
sphere (the structure of population according to ethnic origin and the characteristics of resulting demographic processes); 2) social-economic sphere
(social stratification, the level in which society’s needs are satisfied, the level
of income); 3) cultural sphere (the development level of material and spiritual culture which guarantees maintaining identity and distinctiveness); 4)
inner political sphere (participation in political processes, access to power,
influence on governing and decision process at all levels of territory organization); 5) international sphere (geopolitics, territorial conflicts).
The given study is composed of six chapters which refer to the top issues.
The first chapter of a theoretical nature focuses on the characteristics of ethnos and the idea of nation, their comparison, as well as the characteristics
and comparison of political and cultural nation. Many Polish researchers
have studied ethnos and nation, therefore this chapter is also a review of
their most significant achievements in this matter. The chapters II, III and
IV mostly discuss the problems connected with the nation’s genesis. The
second chapter (Genetic-cultural Features of Ethnicity and Nation) attempts
to present to what extent ethnicity and nation relate to the community of
origin, relationship, community of race, language and religion. It also presents the role of tradition invented in the process of forming ethnic-national community and its identity.
Nationalism, its concept, thesis and types, as well as paradigms are analyzed in the third chapter. The fourth chapter (Nation-building Process) concerns the issues of nation shaping, taking into consideration the experience
of Polish nation. It also encompasses nation-building factors, ethnic-national identity, stages and models of nation-building process.
The fifth and sixth chapter relate to the nature of conflicts. The fifth chapter (Ethnicity and Nation as Minority Phenomena) encompasses theoretical
analysis of national and ethnic minorities, as well as the issue of migrations
and diasporas. A study of theories and reasons for origination of ethnic and
ethnopolitical conflicts is a subject of the sixth chapter (Ethnic and Ethnicpolitical Conflicts). The chapter presents the examples of ethnopolitical conflicts in the post-Soviet area (Baltic countries, Eastern Europe, Russia/The
North Caucaus, Central Asia), as well as their prevention and resolving.
Summary
327
The “central” discipline that has studied ethnicity so far was ethnology
(anthropology) which concentrated mainly on culture, identity and distinctiveness from other groups. Because ethnicity touches different spheres
(society, politics) there appear new disciplines (subdisciplines) which study
how ethnicity functions in these areas (ethnodemography, ethnosociology,
ethnopolitics). Demographic context of how ethnicity and nations function
is a research area of ethnodemography. Ethnicity as a cultural and social-economic phenomenon has its own theoretical-methodological foreground
in the shape of anthropology or ethnosociology. The political context in the
practical terms is about programs and activities taken in ethnopolitics. In
Poland there is a need to develop a new research field which has appeared in
post-Soviet countries – ethnopolitical science (Russian: этнополитология),
a study enrooted both in ethnology and political science. Ethnopolitical
science gathers all the basic categories of political analysis (power, political system, political conflict, political attitudes, political interests, consciousness, socialization, political participation) while ethnic groups constitute
the objects of politics. Ethnopolitical science is in general science on ethnopolitics.
During one of the panels at the 10th Congress of Ethnographers and
Anthropologists which took place in Russia in July 2013 an awkward question
was asked- what is ethnopolitical science and what is it about? Why does
it not help to resolve ethnopolitical conflicts? We hope that in the future it
will be possible to answer these questions at least partially and that ethnopolitical science will become a permanent and important element of academic environment in Poland. At the Anthropological Congress in Warsaw
in October 2013 a panel “Anthropology of Politics” was distinguished.
Анджей Вержбицки
Этничность и нации в Европе и Центральной Азии.
Теоретическая и экземплификационная перспектива
Резюме*
В этой публикации мы старались реализовать две цели. Во-первых,
приблизить суть такой сложной проблематики, какой является изучение этничности и нации, а также довести, что несмотря на преобладание модернистского подхода, маргинализация этничности и этнических источников нации, особенно в плюралистических обществах,
которые пытаются построить свою идентичность на основании полиэтничности, не соотвествует требованиям современного человека.
Этнонациональная идентичность принадлежит к основным категориям
коллективных идентичностей современнго мира. Поэтому понятно,
что вызывает много разногласий, эмоций, дискусий, споров, и даже
конфликтов. Это особенно актуально на постсоветском пространстве
и в Центральной Европе. Перемена государственно-территориального порядка вместе с деколонизацией способствует усилиям построения национальных или национально ориентированных государств,
стержнем которых должны стать титульные нации. Появление новых
государств на этом пространстве доказывает, что этнонациональная
мобилизация может оказаться эффективной в стремлении к этой цели,
приобретая сторонников также в Западной Европе.
Во-вторых, целью была систематизация и приведение в порядок
понятийно-терминологического аппарата, касающегося этнонациональной проблематики. Автор надеется, что предпринятая им попытка
не ввела дополнительного усложнения и хотя бы облегчила понимание, иногда очень тонких понятийных и интерпретационных вопросов. Этничность и нация являются частью политических, культурных
и социально-экономических явлений, которые составляют ситуационный контекст их существования. Поэтому необходимым было применение не только политологической
методологии и теории, а также
1
антропологической и социологической перспектив. Научное обсуж*
Autor: Andrzej Wierzbicki.
330
Резюме
дение этничности и нации определяет вопросы, ответы на которые,
несмотря на усилия десятков, и даже сотен исследователей из разных
стран, не для всех будут удовлетворительными. Нет полного согласия, чем являются этничность, этническая группа или нация, а также,
в чем заключается разница между этносом и нацией? Не хватает согласия какие факторы являются решающими в формировании нации.
Являются ли ими происхождение, язык, традиция, территория, а может
ещё что-то другое? Не хватает однозначных, теоретически и эмпирически обоснованных ответов, что влечет за собой причины этнических
(этнополитических) конфликтов, решение которых без совместных,
общепринятых методологически-теоретических оснований, становится
очень сложным. Только таким образом можно достоверно исследовать
эту сложную проблему. Одновременно мы отдаем себе отчёт в несовершенстве известных исследовательских теорий и методов. Этничность
и нации существуют в следующих сферах: 1) демографической (этническая структура населения и характеристика связанных с этим процессов; 2) социально-экономической (социальная стратификация, уровень
удовлетворения социальных нужд, уровень доходов); 3) культурной
(уровень развития материальной и духовной сфер, которые являются
гарантией сохранения идентичности и самобытности); 4) внутриполитической (участие в политических процессах, доступ к власти, влияние
на правление и процесс принятия решений на всех уровнях территориальной организации государства); 5) международной (геополитика,
территориальные конфликты).
В данной работе мы выделили шесть глав, соответствующих ведущим проблемам. В главе первой, теоретической (Понимание этничности и нации) мы занимались характеристикой этноса и идеей нации,
их сравнением, а также характеристикой и сравнением политической
и культурной нации. Изучением этноса и нации занимались также
многие польские учёные. Поэтому глава содержит обзор их главных
достижений в этой сфере. В главах II, III i IV преобладают проблемы
связанные с генезисом нации. Во второй главе (Генетические и культурные черты этничности и нации) автор старается показать в какой
степени этничность и нация относятся к общности происхождения,
родству, расовой общности, языку и религии. Показывает также роль
приобретённой традиции в формировании этнонациональной общности и её идентичности.
Национализм, его понятие, тезисы и типы, а также парадигмы
рассматриваются в главе третьей (Национализм). Четвёртая глава
(Нациеобразующий процесс) относится к проблемам формирования
нации, учитывая опыт польской нации. В ней рассматриваются фак-
Резюме
331
торы нациестроительства, этнонациональная идентичность, этапы
и модели нациеобразующего процесса.
Главы пятая и шестая относятся к конфликтологии. Глава пятая
(Этничность и нация как меньшинства) содержит теоретический
анализ этничности и нации как меньшинств, а также проблему миграции, диаспор. Изучением теории и причин возникновения этнических и этнополитических конфликтов занимаемся в главе шестой
(Этнические и этнополитические конфликты). Рассматриваются в ней
примеры этнонополитических конфликтов в постсоветском пространстве (Прибалтийские государства, Восточная Европа, Россия/Северный
Кавказ, Центральная Азия), а также противодействие и решение этнополитических конфликтов.
До сих пор ведущей дисциплиной в изучении этичности была этнология (антропология), которая концентрируется на культуре, идентичности и самобытности. Поскольку этничность входит в другие
сферы (общество, политика), появляются новые дисциплины (субдисциплины), которые изучают этничность (этнодемография, энтосоциология, этнополитология). Демографический контекст изучения этничности и нации это сфера исследования этнодемографии. Этничность
как культурное и социально-культурное явление имеет собственную
теоретико-методологическую основу в качестве антропологии или
этносоциологии.
Политический контекст в практической сфере это программы
и действия в рамках этнополитики. В теоретической сфере подтверждается необходимость развития в нашей стране этнополитологии (ang.
ethnopolitical sciences), которая благополучно развивается в постсоветских странах. Она явяляется пограничной дисциплиной, заимствующей методы анализа как политологии, так и этнологии. В принципе
этнополитолигия относится к основным категориям политологического анализа (власть, политическая система, политическая культура,
политический конфликт, политические интересы, политическое сознание, политическая социализация), где субъектом политики являются
этнические группы. Этнополитология, это собственно говоря, этнополитические науки.
На Х Конгрессе Этнографов и Антропологов России, который
состоялся в июле 2013 г. в Москве в одной из секций по конфликтам
на Кавказе, появился вопрос – что такое этнополитология и чем занимается? Почему не влияет на решение этнополитических конфликтов?
Будем надеяться, что в будущем сможем хотя бы частичнo ответить
на заданные вопросы, а этнополитология благодаря совместным усилиям политологов и антропологов найдет прочное место в научном
332
Резюме
ландшафте Польши. Подтверждением этого может служить образование дискуссионной панели Политическая антропология на Конгрессе
Антропологии в Варшаве в октябре 2013 года.