sztuka dyrygowania - Muzykoteka Szkolna

SZTUKA DYRYGOWANIA
Scenariusz lekcji towarzyszący projekcji filmu
Ile waży dyrygent, czyli jak kierować orkiestrą
dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej,
odcinek 6
Temat lekcji: Sztuka dyrygowania
Czas trwania: 45 minut
Cel lekcji: po zajęciach uczeń






uświadamia sobie znaczenie roli dyrygenta
potrafi wymienić jego główne zadania
wie, czym jest partytura, jakie są jej elementy
jest świadomy, jakie znaczenie ma sposób interpretacji utworu muzycznego
zna zasady taktowania i kontrolowania tempa w utworze
rozwija swą wrażliwość muzyczną, uczestnicząc w ćwiczeniach praktycznych
Materiały:







film z cyklu „Muzykoteka szkolna”(seria dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej,
odcinek 6, pt. Ile waży dyrygent, czyli jak kierować orkiestrą
prezentacja multimedialna
nagrania wideo prezentujące koncertowe wykonania następujących utworów
(wszystkie dostępne są internecie):
 Ludwig van Beethoven, V Symfonia c-moll op. 67, cz. IV Allegro
 Johannes Brahms, I Symfonia c-moll op. 68, cz. IV Adagio – Più andante –
Allegro non troppo, ma con brio – Più allegro (C-dur)
 Ryszard Wagner Uwertura do opery Tannhäuser
 G. Mahler I Symfonia pod. dyr. Simone’a Rattle’a
 G. Mahler II Symfonia ( finał) pod dyr. Leonarda Bernsteina
 P. Czajkowski Suita z baletu „Dziadek do orzechów” pod dyr. Seiji Ozawy
I. Strawiński Kołysanka z Ognistego ptaka pod dyr. kompozytora metronom
(najlepiej elektroniczny, może być również tradycyjny)
batuta lub coś, co może ją zastąpić (np. zbliżonych wymiarów patyk)
wydruk tekstu znanej uczniom piosenki – kilka kopii (piosenka ma być w metrum 2/4,
3/4 lub 4/4)
3 lub 4 grube flamastry w różnych kolorach
2
Przebieg lekcji:
1. SLAJD NR 1, 2 Podstawowe funkcje dyrygenta





Przypominamy klasie tytuł piosenki, którą uczniowie dobrze znają (w metrum 2/4,
3/4 lub 4/4) i prosimy ich, by ją zaśpiewali SLAJD NR 3 – uwaga: nie
akompaniujemy im na pianinie, nie gramy przygrywki, nie dajemy żadnego znaku do
rozpoczęcia. Prawdopodobnie zapanuje lekka konsternacja, być może w końcu zacznie
pojedyncza osoba, a reszta do niej dołączy (wówczas przerywamy wykonanie po kilku
chwilach), a może w ogóle nie zaczną. Prosimy ich, by sami zanalizowali tę sytuację:
nie wiadomo było, kiedy zacząć, przydałby się ktoś, kto pokaże początek. Wyjaśniamy,
że tą osobą jest dyrygent, a jednym z jego zadań jest pokazanie wykonawcom
momentu wspólnego wejścia na początku SLAJD NR 4. Ponawiamy próbę, tym
razem dając uczniom ręką wyraźny znak do rozpoczęcia (nie dyrygujemy jednak
dalej), oczywiście ponownie bez akompaniamentu.
Wyjaśniamy uczniom, że równie ważne jest pokazanie zakończenia SLAJD NR 5 –
prezentujemy przykłady wideo (w każdym przypadku chodzi o końcowe kilkanaście
sekund): finałowe części V Symfonii Beethovena i I Symfonii Brahmsa oraz Uwertury
do opery Tannhäuser Wagnera. Pytamy uczniów, czy muzykom byłoby łatwo
zakończyć grę w tym samym momencie, gdyby nie było dyrygenta.
Powracamy do piosenki SLAJD NR 6 – prosimy o zgłoszenie się 3-4 ochotników do
„komisji”. Komisji wręczamy metronom ustawiony na tempo odpowiednie do naszej
piosenki. Uczniów prosimy o ponowne jej wykonanie, śpiewamy najpierw sami kilka
taktów, by pokazać właściwe tempo. Włączamy metronom (w przypadku
elektronicznego bezgłośnie, jedynie z migającą diodą) i – synchronizując się z nim –
pokazujemy wejście, nie dyrygujemy jednak dalej, uczniowie śpiewają sami. Komisja
obserwuje metronom, słuchając śpiewającej klasy – najprawdopodobniej w którymś
momencie uczniowie rozminą się z nim. Gdy stanie się to rażące, przerywamy
wykonanie. Prosimy komisję o podzielenie się obserwacjami: wykonawcy nie trzymali
tempa. Wyjaśniamy, że to kolejna funkcja dyrygenta – pilnowanie, by muzycy
śpiewali/grali cały czas we właściwym tempie SLAJD NR 7.
Pytamy uczniów, jak w takim razie najlepiej pokazać tempo podczas dyrygowania.
Odpowiedź: trzeba jakoś machać ręką/rękami. Ale jak? SLAJD NR 8 Proponujemy
najprostszy sposób – pokazywanie pulsu przez ruch ręką w dół na każdej ćwierćnucie.
Prosimy ochotników o pokazanie tempa w taki sposób (demonstrując im to
uprzednio) i podzielenie się wrażeniami. Z pewnością zauważą, że ręka szybko się
męczy. Wyjaśniamy, że istnieje mniej męczący sposób, zwany taktowaniem: ręka idzie
w dół tylko na „raz”, zaś na pozostałe miary w takcie podąża w innych kierunkach,
zależnych od tego, czy muzyka jest „na 2”, „na 3” czy „na 4”. Próbujemy wspólnie
określić, na ile jest nasza piosenka – prosimy uczniów o jej zaśpiewanie i jednoczesne
klaskanie (lub tupanie) na „raz”, pomagając im w tym i głośno licząc. Rysujemy na
tablicy uproszczony (bez zawijasów) schemat taktowania w ustalonym metrum (a na
slajdzie prezentujemy wszystkie 3 podstawowe: na 2/4, 3/4 i 4/4 SLAJD NR 9),
następnie uczymy klasę taktowania metrum z piosenki. Prosimy o zgłoszenie się
ochotnika, który staje przed klasą – jego zadaniem będzie zadyrygowanie (za pomocą
taktowania prawą ręką) kolejnym wykonaniem fragmentu piosenki. Jeśli będzie
zainteresowane, dajemy również szansę paru innym ochotnikom.
Wyjaśniamy, że taktowanie nie służy wyłącznie pokazywaniu tempa – dla
profesjonalnych muzyków ważne jest również wskazywanie, na ile w takcie jest się w
3
danym momencie (na „raz”, na „dwa” itd.). Wyjaśniamy też, że uczniowie śpiewali
piosenkę w sposób ciągły, ale np. w orkiestrze muzycy często wyłączają się z gry, a
potem ponownie muszą do niej powrócić i to nie zawsze na „raz”, wówczas taktowanie
dyrygenta pomaga odnaleźć właściwe miejsce.
 Podsumowujemy to, co już wiemy o funkcjach dyrygenta – potrzebny jest do:
 pokazywania momentu rozpoczęcia utworu
 pokazania jego zakończenia
 kontrolowania tempa SLAJD NR 10.
 Pytamy uczniów, czy wiedzą, jakie przedmioty bywają pomocne w pracy dyrygenta.
Jednym z nich jest batuta SLAJD NR 11 (demonstrujemy) Dzięki niej ruchy ręki są
bardziej wyraziste i lepiej widoczne – pokazujemy, dyrygując przez chwilę bez batuty,
a następnie z nią. Drugim przedmiotem jest podium SLAJD NR 12, czyli
podwyższenie, podest, na którym stoi dyrygent, dzięki czemu jest lepiej widoczny dla
wszystkich muzyków.
2. Dyrygent jako osoba odpowiedzialna za interpretację
 Zapowiadamy uczniom, że za chwilę zobaczymy filmy prezentujące dyrygentów
podczas koncertu, prosimy, żeby przyjrzeli się im i spróbowali powiedzieć, czy oni na
pewno tylko taktują SLAJD NR 13? Prezentujemy przykłady wideo (utwory Mahlera
i Czajkowskiego wymienione wyżej), następnie prosimy uczniów o wypowiedź. Z
pewnością zauważyli „miny” i jakieś dodatkowe – poza taktowaniem – gesty. Pytamy,
po co one były? Dyskusja.
 Podsumowujemy: dyrygent jest też po to, żeby z pomocą orkiestry zinterpretować
muzykę, nadać jej wyraz, wydobyć z niej emocje, uczucia. M.in. temu służą dodatkowe
gesty czy miny SLAJD NR 14.
 Pytamy uczniów, czy – z tego, co zaobserwowali – w orkiestrze obowiązuje zasada, że
„wszyscy są równi” SLAJD NR 15. Dyskusja. Podsumowanie: w orkiestrze nie ma
demokracji, najważniejszy jest dyrygent i wszyscy muszą mu się podporządkować,
również w kwestii interpretacji utworu – muzycy mają realizować wizję dyrygenta, a
nie swoją własną. Orkiestra jest „instrumentem” dyrygenta, na którym on „gra”
SLAJD NR 16.
3. Prezentacja filmu Muzykoteki
4. Partytura i jej realizacja
 Wspólnie z uczniami przypominamy sobie, czego dowiedzieliśmy się z filmu o
partyturze: są to nuty, z których się dyryguje SLAJD NR 17. Partytura zawiera
partie wszystkich instrumentów zestawione jednocześnie – patrząc z góry na dół,
widzimy, który instrument w danym momencie gra (oraz co i jak gra), a który nie.
Dodajemy, że w każdej partyturze układ instrumentów jest podobny: u góry
instrumenty dęte drewniane, pośrodku blacha, na dole smyczki SLAJD NR 18,
19.
 Zwracamy uwagę, że rzadko jest tak, że wszystkie instrumenty grają bez przerwy –
w partiach wielu z nich są liczne momenty, gdy przestają grać. Ważny jest
wówczas moment, kiedy instrument ponownie włącza się do gry – musi to zrobić
w odpowiednim momencie, w przeciwnym wypadku będzie słychać, że coś się nie
zgadza, Jednym z kolejnych ważnych zadań dyrygenta jest pomaganie muzykom
w powrocie do gry, czyli wskazywanie ich wejść.
 Próbujemy wspólnie znaleźć takie wejścia w widocznych na slajdach fragmentach
partytury SLAJD NR 20, 21.
 Wyjaśniamy następnie uczniom, że pokazywanie tych momentów ponownego
powrotu instrumentów do gry wejść również odbywa się za pomocą gestów –
4

prezentujemy przykład wideo: Strawińskiego dyrygującego fragmentem z
Ognistego ptaka (wyraziście pokazuje wejście fagotu).
Prosimy o zgłoszenie się ochotnika do następnego zadania SLAJD NR 22. Rolę
partytury odgrywać będzie wydruk tekstu naszej piosenki. Uczniów dzielimy na 3
lub 4 grupy (np. na tyle, ile jest rzędów w klasie), każdej przyporządkowujemy
inny kolor flamastra. Następnie dzielimy tekst piosenki na kilka (co najmniej 8)
lub kilkanaście fragmentów (mogą być różnej długości), każdy zakreślając jakimś
kolorem. Dla ułatwienia przy każdym zakreślonym fragmencie możemy dopisać
numer grupy. Zadanie jest następujące: uczniowie mają zaśpiewać piosenkę w taki
sposób, w jaki zostało to określone w „partyturze”, czyli z podziałem na śpiewające
w określonej kolejności grupy – pokazywanie wejść kolejnych grup to rola
ochotnika-dyrygenta. Ustalamy, że z chwilą pokazania wejścia kolejnej grupie
śpiewająca do tej pory milknie. Dla ułatwienia dyrygent nie jest tym razem
zobowiązany taktować, ma się skupić na właściwym pokazywaniu wejść. Jeśli
starczy czasu, zapraszamy do zabawy innych ochotników, dla każdego
opracowując jednak nowy podział na fragmenty (lepiej więc mieć w zapasie więcej
wydruków tekstu piosenki). W zależności od możliwości uczniów zadanie można
na różne sposoby komplikować, np. wprowadzać fragmenty, w których śpiewają
dwie grupy naraz, czy też dołączyć dwa poziomy dynamiczne (głośno – cicho). Na
koniec prosimy ochotnika (lub ochotników), by spróbowali połączyć to z
taktowaniem – prosimy o podzielenie się z klasą wrażeniami. Czy łatwo jest być
dyrygentem?
Anna Pęcherzewska-Hadrych
5