Ekonomia społeczna – szansa na aktywizację

Ekonomia społeczna – szansa na
aktywizację podopiecznych OPS?
dr Arkadiusz Karwacki
Zakład Polityki Społecznej
Instytut Socjologii UMK
2
Aktywna polityka społeczna – zbiór
celów do wdrożenia czy problemów?
Zdecentralizowane pa stwo oparte na lokalnej
samorz dno ci;
Deklarowana i wcielana w ycie zasada pomocniczości
z kaskadow odpowiedzialności i zakresem mo liwo ci
w kreowaniu polityki spo ecznej;
Zwrot ku wi ziom lokalnym w kontek cie budowania
sieci samopomocowej i elementarnego zaufania;
Rozwaga w kontek cie finansowania działań ze sfery
socjalnej, w której kategoria „inwestycji” wypiera b d
znacznie wzbogaca (w aspekcie praktycznym i
teoretycznym) kategori „wydatków”;
Zintensyfikowany dialog obywatelski;
3
Aktywna polityka społeczna – zbiór
celów do wdrożenia czy problemów?
Dowarto ciowana edukacja jako kierunek inwestycji w
przyszło państwa i obywateli (lub w odwrotnej
kolejno ci: obywateli i państwa);
Wolontariat jako forma rozwiązywania problemów, cel
i forum do potwierdzania obywatelsko ci niezale nie
od grubo ci portfela;
Nowa rola (perspektywy i wyzwania) przed pracą
socjalną (pracownikami socjalnymi) – renesans III
metody pracy socjalnej, nowe instrumenty;
Ekonomia społeczna, jako forma
aktywizacji, terapii i zabezpieczenia
socjalnego skutkująca integracją
społeczną;
4
Rozwiązania do rozwiązania…
Kluczowe kwestie:
- Potraktowanie założeń (idei) aktywnej polityki
społecznej jako problemów do rozwiązania a nie
rozwiązań;
- Mówienie o zagrożeniach, błędach własnych w
uzupełnieniu dyskusji o szansach i profitach;
W konsekwencji: unikanie „pustych słów” na rzecz
konkretów: co i jak (robimy) będziemy robić w
opozycji do poszerzania na papierze potencjału idei
aktywnej polityki społecznej (np. ekonomii
społecznej); Cel konferencji/forum – nie tyle
dyskusja nad tym, jaka to ważna
idea/instrument/sektor działalności
pomocowej, ile dyskusja o tym, co zrobić żeby
lepiej realizować zamierzenia.
5
Ekonomia społeczna – definicyjne
(nie)jednoznaczności
„Ekonomia popularna (powszechna)”, „ekonomia pracy”,
„ekonomia solidarnościowa”, „ekonomia wspólnoty”, „ekonomia
współpracy” = „ekonomia społeczna”, czyli w praktyce jest to
działalność na pograniczu sektora prywatnego i publicznego w
postaci mechanizmu „zdolnego przekształcić bierną
zależność dużych grup ludzi w system wzajemnej
odpowiedzialności” (J. Defourny, P. Develtere).
Tradycyjnie, jako instytucje realizujące ekonomię społeczną
określa się powszechnie trzeci sektor, w odróżnieniu od biznesu i
aktywności struktur państwa ALE współczesne formy trzeciego
sektora nie są zamknięte na podmioty z pozostałych sektorów (to
nie jest już jedynie korekcja lub zastąpienie dominującego modelu
ekonomicznego ze względu na zbyt wysokie koszty społeczne);
A zatem trzeba tu wskazać:
Przedsięwzięcia ekonomiczne, które mają istotny aspekt
społeczny;
Inicjatywy społeczne, w których da się określić wartość
ekonomiczną produkowanych dóbr i usług (a zatem nie można
zapominać o przedsięwzięciach biznesowych o „wysokim stopniu
uspołecznienia”;
6
Ekonomia społeczna - założenia
Organizacje ekonomii społecznej są to podmioty gospodarcze i społecznie
aktywne we wszystkich trzech sektorach, wyróżniające się ze względu na cele
oraz szczególną formę przedsiębiorczości (B. Roelants, C. Sanchez Bajo):
Spółdzielnie;
Organizacje o charakterze wzajemnościowym;
Stowarzyszenia i fundacje;
Funkcje ekonomii społecznej:
Pobudzanie aktywności obywatelskiej;
Generowanie miejsc pracy i polepszanie poziomu życia;
Pobudzanie rozwoju lokalnego – wzmacnianie spójności społecznej;
Nacisk na kreowanie potencjału zatrudnieniowego – ważny segment
ekonomii społecznej – przedsiębiorczość społeczna – prowadzenie działalności
gospodarczej aby realizować swoje cele i być finansowo samowystarczalnym
(firmy „społeczne”, związki kredytowe, instytucje pośredniczące na rynku pracy,
instytucje organizujące usługi opiekuńcze, spółdzielnie, organizacje pozarządowe
prowadzące działalność gospodarczą; Zbieżność z wartościami pomocy społecznej
i pracy socjalnej: „działania w tych realizujące wartości odnoszące się do
włączania i integracji ze środowiskiem są nierozerwalnie związane ze
współdecydowaniem ludzi o swoim losie, co więcej myśleniem nie tylko o sobie,
ale także o innych” (C. Miżejewski);
7
Stara i nowa ekonomia społeczna
Tradycyjny model europejski ES:
Wypełnienie nisz nieatrakcyjnych dla biznesu;
Uczestnictwo w inicjatywach ES na zasadzie wzajemności;
Kluczowa rola liderów;
Oddolny, samowystarczalny charakter inicjatyw;
Brak przywilejów prawnych podmiotów ES;
Formy ES: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, związki
kredytowe;
Współczesny model ES w Unii Europejskiej:
Obudowywanie przez ES „normalnego rynku”;
Podstawą uczestnictwa w inicjatywach ES jest zasada inkluzji wykluczonych,
„mieszanie ryzyk” (samopomocowość wewnętrzna);
Znacząca rola liderów, menadżerów ALE TAKŻE wsparcie ze strony państwa
w podejmowaniu inicjatyw;
Zatrudnienie wspierane i zatrudnienie socjalne subsydiowane ze środków
publicznych;
Znaczące udogodnienia prawne dla podmiotów ES – rola centralnych
regulacji prawnych;
Typowe podmioty to: firmy społeczne, spółdzielnie socjalne, organizacje
pozarządowe prowadzące działalność (por. Marek Rymsza);
8
Ekonomia społeczna – pomoc społeczna
Ekonomia społeczna jest:
z jednej strony traktowana jako metoda
przezwyciężania niemożności systemu pomocy
społecznej ale także administracji pracy (szansa na
transformację instytucji w podmiot kreacji rozwoju
lokalnego i upodmiotowienie potrzebujących);
z drugiej strony interpretowana jako niekorzystna
ingerencja w system polityki społecznej – kreowanie
podmiotów przyjmujących i wypuszczających
„wybrakowanych pracowników” oraz zdejmująca z
państwa odpowiedzialność (tworzenie alibi), co w
konsekwencji wywołuje rozmycie odpowiedzialności;
9
To, że system pomocy społecznej boryka
się z problemami jest bezsporne…
Problemy zewnętrzne:
Brak zasad współpracy przy rozwiązywaniu problemów;
Nadrzędność administracji centralnej;
Paternalizm redystrybucyjny;
Problemy wewnętrzne:
tak piętnowany przez „szeregowych” pracowników OPS-ów, PCPR-ów
czy PUP-ów model przywództwa, polegającego na braku inicjatyw
opartych na angażowaniu pracowników w procesy decyzyjne, braku
zainteresowania pracownikiem (jego potrzeby, nadzieje, ograniczenia,
cele), koncentracja na zadaniach obligatoryjnych i brak potencjału do
wychodzenia poza ramy typowych działań;
brak zainteresowania efektywnością wydatkowanych
środków i skutkiem podejmowanych inicjatyw – koncentracja
na przede wszystkim na instytucji, w dalszej kolejności na samym
działaniu, a w rezultacie brak realnej uwagi przykładanej skutkom
inicjatywy. Specyficzne zainteresowanie lokalnej władzy;
problem podnoszenia kwalifikacji indywidualnych;
maskowanie działalności własnej w sferze diagnozowania,
myślenia strategicznego oraz w „jakości” realizowanych
programów;
10
Ekonomia społeczna również nie jest wolna od
problemów…
Problemy ekonomii społecznej w Polsce:
Wewnętrzne:
Konflikt pomiędzy sposobem myślenia związanym z misją
organizacji a myśleniem nastawionym na osiąganie zysków;
Brak planowania strategicznego i umiejętności w
zakresie zarządzania;
Niewystarczające możliwości organizacyjne;
Zewnętrzne:
Brak dostępu do wystarczającej ilości środków finansowych;
Przepisy prawne – rozpoczęcie i kontynuowanie
działalności;
Konkurencja lub potencjalna konkurencja ze strony
sektora prywatnego;
Niejednoznaczna społeczna percepcja (J. Dąbrowska, M.
Gumkowska, J. Wygnański);
11
Co z tego wynika, czyli rzecz o spójnej polityce
społecznej!
Spójność a nie jedynie aktywizacja; Wyłączenie z polityki
aktywizacji społecznych rezultatów działania, czyli wymiaru
integracyjnego każe rozpatrywać politykę aktywizacji jako „sztukę
dla sztuki”. W teorii przybiera to postać budowania jak największej
oferty instrumentów aktywizujących, bez dbałości o ich
dostosowanie do potrzeb osób, do których są adresowane oraz nie
przywiązywania wagi do ich efektywności.
Model spójnej polityki społecznej [SPS] (coherent social policy) vs
aktywna polityka społeczna [APS] (active social policy).
Spójna polityka społeczna to przełożenie na praktykę wszystkich
założeń, które przyświecają aktywnej polityce społecznej (por. np.
Rymsza 2003: 29-30) z naciskiem na ich racjonalne i
efektywne wdrażanie.
Nie sama „aktywizacja” urasta zatem w tym momencie do rangi
celu nadrzędnego, ale realne (efektywne) wsparcie, które
oferujemy ludziom. Nie tyle oczekiwanie względem kogoś,
ile realne wsparcie w dostosowaniu do oczekiwań itd.
12
Spójna polityka społeczna
Spójna polityka społeczna to:
czytelnie ustanowione uprawnienia jednostkowe i grupowe oraz oczekiwania
względem tych, którzy wsparcia oczekują;
wyzwania stawiane przed konkretnymi instytucjami ale i oferta wsparcia
kierowana do samych instytucji;
zmiany na gruncie prawa, które są koherentne z wizją postulowanej polityki w
założeniach ale i praktyce;
nie omijanie kwestii efektywności ekonomicznej działań – aktywizacja musi
opierać się na racjonalności finansowej (redukcja sztucznie generowanych kosztów);
elastyczność i innowacyjność działań – jeśli konkretne inicjatywy nie cieszą się
popularnością lub są dysfunkcyjne należy szukać innych obszarów działania, nowych
instrumentów;
dowartościowanie diagnoz i strategii jako realnych podstaw działania w
wymiarze indywidualnym (instytucja), czy zespołowym (sieci
ponadinstytucjonalne) a nie jedynie schematycznie wypełnianych obowiązków
w tym zakresie;
uwzględnianie metod marketingowych w realizacji programów wsparcia, czy
promowaniu wartościowych idei, czy zmianie negatywnych postaw (np. marketing
społeczny) – precyzyjne określanie grup docelowych, rozpoznanie otoczenia (rynek,
konkurenci, partnerzy), budowanie odpowiednich form przekazu treści, idei, środków
poprzez koncentrację na określeniu wymiany korzyści, sposobie promocji etc. (por.
Andresen 2007).
świadomość roli zespołu realizatorów idei, które przyświecają konkretnym
inicjatywom – polityka spójności ma być polityką wiarygodności – należy
zweryfikować zgodność (lub jej brak) podejmowanych działań z priorytetami
realizatorów – pracownicy, którzy mają inne cele, priorytety będą pozorować działania
a nie je skutecznie wdrażać;
i kwestia najtrudniejsza – rozstrzygnięcie czy tak naprawdę chcemy pomagać i
komu?...
13
Diagnoza-strategia-program – wspólne wyzwania
podmiotów ekonomii społecznej i pomocy społecznej
DIAGNOZA
1/
2/
Konieczność wzajemnego powiązania i następstwa faz postępowania
celowego a w nich zależność diagnozy społecznej od
poprzedzającego ją procesu identyfikacji problemu społecznego i
wyników analizy aksjologicznej, co można sprowadzić do dwóch
praktycznych postulatów:
każde badanie (zwłaszcza w obszarze problemów socjalnych) powinno
wynikać z:
jakichś przesłanek a przede wszystkim zainteresowania odkryciem realnych
problemów;
dokonania oceny dolegliwości potencjalnych stanów (względnie procesów),
a przede wszystkim w oparciu o ocenę moralną dokonanie ich gradacji.
Diagnoza problemów społecznych – co nie jest oczywiste dla
przedstawicieli „zrutynizowanych instytucji” w Polsce – rozpoczyna
realizację konkretnych „socjalnych” przedsięwzięć, a nie
legitymizuje podjęte wcześniej kroki. Badanie diagnostyczne w
obszarze polityki społecznej jest niezbędne w różnych etapach działania
(ciągła diagnoza ewaluacyjna, diagnoza porównawcza skali problemów
między regionami etc.), jednak kiedy mówimy o rozpoznaniu problemów i
ich dolegliwości, nie sposób jest traktować diagnozy inaczej, niż jako
podstawy (dalszej) aktywności.
14
Diagnoza-strategia-program – wspólne wyzwania
podmiotów ekonomii społecznej i pomocy społecznej
„Dobra” diagnoza w praktyce funkcjonowania
instytucji musi dotyczyć najbliższego otoczenia
terytorialnego instytucji a zatem lokować się na
odpowiednim poziomie szczegółowości.
„Dobra” diagnoza ma wreszcie to do siebie, że
potrzebuje weryfikacji w postaci kolejnej diagnozy.
„Problemy społeczne nie ‘stoją w miejscu’ i nie są
‘zdyscyplinowane’, stąd znaczenie, jakie się przywiązuje do
określenia ‘stadium rozwoju problemu’”, co niewątpliwie
wymaga cyklicznego „(…) oszacowania rodzaju i wielkości
grup dotkniętych obserwowanymi dolegliwościami oraz
identyfikacji grup uwikłanych w próby interwencji”.
„Zaktywizowana instytucja” nie traktuje diagnoz jako
dokonanych, ale planuje kolejne tak, aby w dłuższej
perspektywie czasowej aktualizować wiedzę o problemach,
ale i o sobie samej, poprzez ocenę skuteczności własnych
dokonań.
15
Diagnoza-strategia-program – wspólne wyzwania
podmiotów ekonomii społecznej i pomocy społecznej
STRATEGIA
W teorii organizacji „strategia” doczekała się wielu definicji, z których wybrałem i
zinterpretowałem istotę tych, które pozwalają najpełniej oddać jej istotę, a zarazem
pozwalają szczegółowo odnieść się do wyzwań, jakie niesie potrzeba myślenia
strategicznego instytucji odpowiedzialnych za wsparcie potrzebujących:
wyrażone w strategii długoterminowe cele i misja instytucji (A. D. Chandler);
wzorzec decyzji, które dotyczą pozycji i tożsamości (K. R. Andrews);
plan uwzględniający oczekiwania i wyzwania otoczenia (F. W. Gluck);
planowe zintegrowanie mocnych stron i wykorzystanie potencjału (K. Ohmae, H.
Koontz, C. O’Donell);
połączenie czterech czynników: 1/ zasięgu; 2/ zasobów podlegających dystrybucji; 3/
kompetencji; 4/ synergii w postaci instytucjonalnego dopełnienia i zależności (R. W.
Griffin);
Można zatem uznać, że wymienione treści definicyjne będą wyrażały istotę
działań strategicznych zarówno w odniesieniu do organizacji o charakterze
gospodarczym, jak i też społecznym;
Dodatkowo kiedy mówimy o strategiach musi pamiętać o:
Analizach zewnętrznych (identyfikacja kluczowych kompetencji realizatorów
strategii, ocena możliwości, czyli dlaczego w strategiach polityki społecznej tak mało
mówimy o pieniądzach?, cele a aktualna kultura organizacyjna - pytanie czy jesteśmy
gotowi i zdolni na/do zmian(y)?) i wewnętrznych (rozpoznanie adresatów, obszary
konkurencyjności, wywiadostwo, czyli poszukiwanie i wskazywanie funduszy) w
strategiach na poziomie gminy;
„Planie działania” (wyznaczanie celów, precyzowanie planów działania, współpraca w
realizacji strategii) - czy strategie w polityce społecznej to w praktyce diagnozy
pozbawione planu działania?
Ze strategii ktoś nas rozlicza! (wyszukiwanie i rozwiązywanie problemów z
wdrożeniem, sprawozdawczość w realizacji strategii);
16
Diagnoza-strategia-program – wspólne wyzwania
podmiotów ekonomii społecznej i pomocy społecznej
PROGRAM
Zaspokojenie potrzeb społecznych polega na konstrukcji odpowiednich –
konkretnych inicjatyw. Podstawowe cechy, jakie powinien uwzględniać
„dobry” program to:
stabilność finansowa inicjatywy;
oparcie programu na ponadinstytucjonalnej współpracy;
promocja – zainteresowanie projektem;
kreowanie płaszczyzn współpracy z beneficjentami ostatecznymi –
uwzględnianie ich głosu w projekcie;
szczegółowej charakterystyki projektu, który powinien być: realistyczny,
konkretny, jasno sformułowany, oparty na profesjonalnej diagnozie
problemów, długofalowy, elastyczny i stale poddawany kontroli;
umiarkowany „przepływ” realizatorów – otwarcie na nowe spojrzenia, ale
przede wszystkim stabilność;
obecność lidera - mentora przedsięwzięcia;
oddanie sprawie przez realizatorów;
kompetencje wykonawców oraz zaangażowanie w sukces przedsięwzięcia;
oparcie w realnych działaniach a nie maskowaniu inicjatyw;
(w oparciu o tekst: Agnieszki Rymsza, Przyczyny porażek i sukcesów
inicjatyw obywatelskich w Polsce (2002) [praca zbiorowa pod redakcją
Józefiny Hrynkiewicz]).
17
Projekty społeczne a podejście marketingowe
Temat płytki i przegadany
Podejście właściwe dla korporacji i ich stylu działania a przez to:
nieuczciwe
trudne
oparte na manipulacji
podejście pozbawione wartości i emocji
… a zatem niezgodne z istotą pomocy społecznej!
Marketing wymaga od nas abyśmy balansowali pomiędzy tym, kim jesteśmy, tym
co możemy zaoferować i tym czego chce nasza grupa docelowa;
Marketing prowadzony w sposób profesjonalny i etyczny oznacza wpływanie na
ludzi, A NIE MANIPULOWANIE NIMI.
Sprzedajemy idee – tak samo jak wiele osób prosi by ludzie segregowali odpady,
rzucali palenie, dzielili się ubraniami etc.
Nie warto marnować czasu i stosować nieefektywne metody!
Realizujmy nasze cele, szczerze przedstawiajmy nasze przekonania, obiecujmy to,
czego możemy dotrzymać, wykorzystujmy marketing do uczciwych celów –
ZNAJDŹMY RÓWNOWAGĘ MIĘDZY NASZYMI CELAMI A POTRZEBAMI
LUDZI!
18
Schemat działań marketingowych w
projektach prospołecznych
19
GRUPA DOCELOWA CZ. I
W trakcie docierania do ludzi myślimy o nich jak o
klientach a nie osobach, które mają zmienić punkt
widzenia; Mamy przedstawić im konkretną ofertę
a nie jedynie oczekiwać zmiany postaw!
NIE WALCZYMY O WSPÓLNE POGLĄDY!
Interesuje nas to, czy uzyskujemy działania, na
których nam zależy;
Ludzie nie muszą wiedzieć wszystkiego poza tym,
co ich dotyczy (eksperyment Aronsona);
Należy przemyśleć ograniczenia instrumentów
wpływu na grupy docelowe (czy nie jest coś dla
nich za trudne etc.);
20
GRUPA DOCELOWA CZ. II
Wszystkie przekazywane informacje są różnie
odczytywane – filtrowanie informacji przez różne
grupy (mężczyzna/kobieta etc.);
Musimy zaakceptować ludzi takimi, jacy są i
przyjąć wszystkie ograniczenia z tym związane;
Im bardziej dostosujemy się do wartości
wyznawanych przez naszych odbiorców, tym
będziemy mieli większe szanse, by ich
zmotywować do działania;
Nie idziemy na kompromis z naszą misją – sami
nie zmieniamy się bardziej niż grupa docelowa;
21
OTOCZENIE: RYNEK
Musimy rozpoznać siły obecne na rynku, które wpływają na grup
docelową i jej działania oraz zaprząc je do pracy na naszą korzyść;
Na grupę docelową mogą wpływać czynniki:
demograficzne;
społeczne
kulturowe
ekonomiczne
prawne
naukowe
technologiczne
polityczne
styl życia
stan zdrowia
cechy wrodzone
infrastruktura
media
biznes
konkurencja
22
OTOCZENIE: KONKURENCI
Należy zrozumieć konkurencję – wprowadzić
innowacje lub znaleźć sojuszników, by zająć
silną pozycję w umysłach odbiorców grupy
docelowej;
Należy znaleźć niszę rynkową – pozwala to
tracić mniej czasu i energii na walkę o
fundusze i powielanie wysiłków;
Konkurencja w dziedzinie pozyskiwania środków i
uwagi grupy docelowej obejmuje inne instytucje (i
organizacje non profit); Zwróćmy uwagę kto
działa w tym samym polu, jakie siły oddziaływują
na naszą grupę docelową;
23
ELEMENTY PRZEKAZU: WYMIANA
KORZYŚCI
Grupę docelową motywuje nie nasza misja ale WIZJA KORZYŚCI;
Oferowana korzyść jest cenna, jeżeli posiada pięć ważnych cech. Jest:
natychmiastowa
osobista
odzwierciedla wartości grupy docelowej
jest lepsza niż korzyść oferowana przez konkurencję
bardziej wiarygodna;
Obietnica nagrody działa lepiej niż taktyka zastraszania. Zastraszenie
zawęża konsekwencje niepodjęcia działania. Spełnia rolę motywującą
jedynie wówczas, gdy odbiorcy mają natychmiastowe i osobiste
poczucie zagrożenia i gdy przedstawiamy działanie jako
WYJĄTKOWE I WYKONALNE;
Używajmy negatywnych argumentów z wielką ostrożnością;
Podobnie namysłu wymagają pozostałe elementy modelu (kwestie
związane z przekazem i samym działaniem);
24
KONKLUZJA
Mamy jedno wyzwanie zarówno dla
podmiotów ekonomii społecznej, jak i
pomocy społecznej. Wdrażanie reguł
spójnej polityki społecznej jest szansą dla
potrzebujących – nie ważne czyich (w
danym momencie) klientów…
Wartościowe diagnozowanie, myślenie
strategiczne, programowanie oraz zasady
marketingowe w realizacji projektów to
ważny element spójnej aktywizacji
realizowanej wspólnie przez podmioty
ekonomii społecznej i pomocy społecznej;
25
W poszukiwaniu rozwinięcia zarysowanych
wątków warto sięgnąć do…
-
Rymsza, Marek, Tomasz Kaźmierczak (red.). 2003. W stronę
aktywnej polityki społecznej. Warszawa, ISP.
Leś, Ewa, Małgorzata Ołdak (red.). 2008. Podstawy kształcenia
w zakresie przedsiębiorczości społecznej. Pakiet edukacyjny.
Warszawa, WUW.
Leś, Ewa (red.). 2008. Gospodarka społeczna i
przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki.
Warszawa, WUW.
Andresen, Katya. 2007. Marketing Robin Hooda.
Wykorzystywanie metod marketingowych sektora
komercyjnego przez organizacje non-profit. Warszawa,
Wydawnictwo MT Biznes.
Trzeci sektor. Kwartalnik o problematyce społeczeństwa
obywatelskiego:
Nr 2/2005 pt. Ekonomia społeczna;
Nr 4/2005 pt. Zatrudnienie i wolontariat;
Nr 9/2007 pt. Ekonomia społeczna, przedsiębiorczość
społeczna, organizacje pozarządowe;