Teoretyczne aspekty diagnozowania rozwoju i sprawności fizycznej

© by Marcin W. Rosiński
Teoretyczne aspekty diagnozowania rozwoju i sprawności fizycznej
Opracowanie: mgr Marcin W. Rosiński
1.1. Diagnoza auksologiczna w wychowaniu fizycznym
Auksologia jest dyscypliną, która powstała na początku XX wieku. Jako pierwszy
sformułowania tego użył P. Godin w 1903 roku w swojej pracy pod tytułem Poszukiwania
antropometryczne nad wzrastaniem poszczególnych części ciała. Termin ten pojawił się także
w dziele Metoda auksologiczna, w pozycji tej Godin zdefiniował jedno z najważniejszych
pojęć w auksologii, mianowicie pojecie wieku biologicznego.
Diagnozowanie auksologiczne ma na celu przede wszystkim:
• wczesne działania interwencyjne,
• badanie dzieci z grup ryzyka zawodowego, środowiskowego, ekologicznego,
w badaniach przesiewowych (diagnoza wstępna)
• dokonywanie bilansu zdrowia (tzw. pogłębiona diagnoza auksologiczna),
• pełni ważną funkcje w medycznych działaniach interwencyjnych (auksologia
kliniczna).
Celem diagnostyki auksologicznej w ogólniejszym znaczeniu jest monitorowanie
rozwoju, który ma określić prawidłowości przebiegu procesów rozwojowych i ocenę
adaptacji rozwijającego się ustroju do warunków środowiska, w którym żyje i funkcjonuje.
Znając przebieg procesów rozwojowych dzieci i młodzieży, a także prawa rządzące
i czynniki wpływające na te procesy, współczesna medycyna jest w stanie roztoczyć
racjonalną opiekę nad dziećmi i młodzieżą.
Aktualnie istnieje tendencja do łączenia auksologii z nową filozofia zdrowia
i problematyką edukacyjną. Podkreśla się potrzebę znajomości tej problematyki wśród
personelu medycznego, co jest zupełnie zrozumiałe; a także wśród pedagogów zajmujących
się wychowaniem zdrowotnym i wychowaniem fizycznym, w zakresie promocji zdrowia.
Wyniki badań diagnostycznych uznaje się za niezbędne nie tylko do oceny poziomu
rozwoju i stanu zdrowia, ale dla poradnictwa sportowego, zawodowego i do prognozowania1.
W procesie dydaktyczno wychowawczym, nauczyciel wychowania fizycznego celowo
kieruje swoimi poczynaniami, które polegają na racjonalnym doborze środków
i metod oraz na adekwatnym stosowaniu obciążeń do rozwoju psychofizycznego
wychowanków. Indukuje to konieczność stałego monitorowania rozwoju fizycznego oraz
sprawności fizycznej uczniów2.
Diagnoza stawiana przez nauczyciela wychowania fizycznego jest szczególną
odmianą diagnozy pedagogicznej. W wychowaniu fizycznym diagnoza jest
wielopoziomowym procesem obejmującym sferę: medyczną, psychologiczną, socjologiczną,
prawną, obejmującą właściwą organizację procesu dydaktyczno – wychowawczego.
Diagnoza ta ma także dać wiedzę niezbędną do zorganizowania oddziaływań o charakterze
wyrównawczym, zgodnie z podstawą programową, w ramach zajęć szkolnych.
1
W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 25/26
L. Denisiuk, H. Milicerowa; Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, Warszawa
1969, s.7
2
wychowaniefizyczne.pl
© by Marcin W. Rosiński
Ze względu na znaczne dysproporcje w rozwoju psychofizycznym uczniów stosować
należy diagnozę rozszerzoną, która obejmuje rozwój w aspekcie genetycznym
i środowiskowym.
Aby proces wychowania fizycznego był efektywny i prawidłowo zorganizowany,
diagnozujący powinien znać stan zdrowia uczniów, ich sprawność fizyczną, uzdolnienia
wrodzone, środowisko w jakim żyją, rozwój fizyczny, budowę i postawę ciała, a także stopień
odżywienia. Efektem diagnozowania w wychowaniu fizycznym jest informacja zwrotna dla
nauczyciela o dysharmoniach rozwojowych. Informacja ta ma z kolei inspirować do
poszukiwania sposobów postępowania z uczniami, których zdiagnozowany rozwój fizyczny
i motoryczny odbiega od przewidzianych normami wskaźników. W ocenie i wykrywaniu
zaburzeń w rozwoju ważną rolę odgrywają badania screeningowe. Pozwalają one na wczesne
wyselekcjonowanie uczniów, u których rozwój przebiega w sposób nieprawidłowy oraz
wdrożenie działań korygujących te zaburzenia.
W celu dokonania trafnej selekcji musimy posługiwać się właściwymi kryteriami
diagnostycznymi. Są one niezbędne przy ocenie i kontroli nie tylko stanu, ale i w określaniu
postępów w kontekście efektywności w realizacji programów nauczania.
Z zagadnieniami sprawności fizycznej wiąże się rozwój społeczny i psychiczny
dziecka. Prawidłowy rozwój motoryczny wpływa bowiem na akceptacje społeczną dziecka.
Uczniowie, którzy mogą sprostać oczekiwaniom społecznym wykazują lepsze
przystosowanie psychiczne. Dzieci, które zauważają jak ważną rolę odgrywa sprawność
fizyczna w życiu grupowym i jaki status można dzięki niej osiągnąć w grupie, mają dużą
motywacje do podnoszenia swojej sprawności.
Skuteczność stawianych diagnoz może być oceniana według stopnia, w jakim służą
one podnoszeniu jakości pracy nauczyciela, a skupienie na uczniu, w nowej reformie
programowej, i jego rozwoju podnosi rangę samej procedury diagnostycznej. Właściwe
wykorzystanie wyników uzyskanych w trakcie procesu diagnozowania mogą być czynnikiem
wzmacniającym motywację uczniów do zainteresowania swoimi wynikami, a co za tym idzie
swoim zdrowiem. Zagadnienie to staje się szczególnie istotne w świetle przeprowadzanych
reform organizacyjnych i programowych, co pociąga za sobą konieczność stosowania
nowatorskich działań nauczycieli związanych z nowymi podstawami programowymi
i standardami kompetencji ucznia w każdym z 5 etapów edukacyjnych.
Diagnoza edukacyjna jest także istotnym czynnikiem oceniającym efekty pracy
nauczyciela wychowania fizycznego3.
1.2. Kryteria stosowane do oceny rozwoju uczniów
Stosuje się kilka metod do oszacowania stopnia zaawansowania w rozwoju,
w oparciu o różne elementy budowy. Wspólną zasadą tych metod jest odniesienie oceny do
standardów, opracowanych według zmienności rozwojowej danej cechy w zależności od
wieku dzieci.
Rozbieżność między wiekiem metrykalnym, a tak zwanym wiekiem biologicznym
powiększa się wyraźnie w okresie dojrzewania płciowego. Daleko idące zmiany w ustroju
dziecka zachodzą w krótkim czasie. Wszystkie funkcje ustroju zwiększają swoje parametry,
a szczyty wzrastania wykazują dużą prawidłowość. Jednak wiek występowania
3
W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 27-31
wychowaniefizyczne.pl
© by Marcin W. Rosiński
poszczególnych etapów jest zróżnicowany. Dopiero porównanie poziomu cechy danego
dziecka z normą pozwala określić wiek biologiczny dziecka4.
Poniżej zaprezentowano najczęściej stosowane metody do oceny rozwoju dzieci.
1.2.1.Kryterium morfologiczne (biologiczne)
Ze względu na dostępność instrumentów koniecznych do dokonania pomiarów
antropometrycznych – wysokość ciała, masa ciała oraz jego obwody są zawsze punktem
wyjściowym w ocenie wieku rozwojowego uczniów.
Wiek morfologiczny określany jest na podstawie taki cech jak wysokość (długość)
i masa (ciężar) oraz ich wzajemnych proporcji. Rozwój tych cech jest dobrze poznany
i wyraźnie zróżnicowany w poszczególnych etapach ontogenezy człowieka. Oceny rozwoju
biologicznego dokonuje się na podstawie obrazu genotypowego i porównuje się go z układem
odniesienia przewidzianym dla danej kategorii wiekowej i płci. W tym celu opracowywane są
auksogramy i nomogramy, które w prosty sposób pozwalają porównać dane w celu określenia
wieku morfologicznego dziecka5.
1.2.2. Kryterium wieku kostnego (anatomicznego lub szkieletowego)
J. W. Pryor wykazał, że do oceny przemian rozwojowych dokładniejsza
jest metoda określania stopnia zaawansowania w rozwoju układu kostnego. Wiek kostny
określa się metodą radiologiczną, co w zasadzie wyklucza ten typ diagnozy w stosowaniu
w warunkach szkolnych przez nauczycieli, ponadto ograniczenia też nakładają koszta
stosowania sprzętu, konieczne fachowe przygotowanie oraz niebezpieczne napromieniowanie
w czasie badania.
Po dokonaniu prześwietlenia i uzyskany w ten sposób obraz pozwala na ocenę stopnia
dojrzałości jąder kostnienia przez porównanie z adekwatnymi standaryzowanymi wzorcami.
Na tej podstawie określa się wiek kostny6.
W różnych okresach rozwoju ontogenetycznego następują zmiany zarówno wielkości
kości, jak i w ich ilości i układzie oraz budowie. Najszybszy rozwój układu kostnego
obserwowany jest w 1 roku życia oraz w okresie dojrzewania. W momencie urodzenia
dziewczęta wyprzedzają chłopców o tygodnie, w środkowym okresie wzrastania różnica ta
sięga miesięcy, a okres pokwitaniowy pogłębia dysproporcję nawet do 2 lat.
Wiek kostny starszy od kalendarzowego świadczy o przyspieszonym dojrzewaniu
i odwrotnie – młodszy wiek kostny świadczy o spowolnionym procesie dojrzewania7.
1.2.3. Kryterium wieku zębowego
Metoda ta została oparta o liczbę i wiek wyrzynania się kolejnych zębów. Oceny
dokonuje się przez porównanie indywidualnych danych o liczbie lub wieku wyrżniętych
zębów z odpowiednimi dla danej populacji normami i skonstruowanymi na ich podstawie
siatkami centylowymi.
4
L. Denisiuk, H. Milicerowa, op. cit., s.10/11
Ibid., s. 52/53
6
W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 54
7
N. Wolański, Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży, Warszawa 1975, s. 173,175,178
5
wychowaniefizyczne.pl
© by Marcin W. Rosiński
Wyrzynanie się uzębienia stałego było przedmiotem badań i stanowi miernik
fizjologicznej dojrzałości organizmu obejmującej wiek od 6 do 13 lat.
Obserwacja stanu zaawansowania wyrzynania się zębów mlecznych oraz stałych, oraz
w pewnym zakresie, wielkości wymiarów czaszki pozwala u osobników młodocianych
wyznaczyć wiek z dużą dokładnością8.
1.2.4. Kryterium zaawansowania dojrzałości płciowej
Podstawą oceny wieku fizjologicznego w tej metodzie są kryteria odnoszące się do
rozwoju układu płciowego. Dotyczy to oceny stopnia zaawansowania rozwoju
drugorzędowych cech płciowych: gruczołów piersiowych u dziewcząt, narządów płciowych
u chłopców oraz owłosienia łonowego u obojga płci.
Metoda ta jest stosowalna w pewnym okresie rozwoju, ograniczonym do fazy
pokwitania. Jako narzędzie badawcze jest ono jednak przydatne, ponieważ pozwala
oszacować rozwój w etapie, w którym zaczynają się zarysowywać największe dysproporcje
międzyosobnicze w populacji9.
1.3. Diagnozowanie sprawności fizycznej
Właściwy dobór środków i metod do racjonalnego i metodycznego działania
nauczyciela w zakresie wychowania fizycznego uzależniony jest od znajomości aktualnego
stanu zdrowia, poziomu rozwoju fizycznego i motorycznego. Jest to niezmiernie istotne,
ponieważ każdy uczeń ma indywidualny tor rozwojowy, w związku z czym organizator
w zakresie wychowania fizycznego musi wiedzieć jak przebiega rozwój ucznia na tle jego
rówieśników i obowiązujących norm.
1.4. Pomiar w wychowaniu fizycznym
Pomiar w wychowaniu fizycznym stanowi przedmiot zainteresowania zarówno
praktyków w tej dziedzinie nauczania, jak i teoretyków zajmujących się tą problematyką.
Sprawdziany, mierniki i testy są zobiektywizowanym źródłem informacji składającym
się na diagnozę poziomu rozwoju sprawności fizycznej oraz skuteczności oddziaływań
dydaktyczno – wychowawczych nauczyciela tym zakresie.
Właściwie skonstruowane przez nauczyciela wychowania fizycznego zadania
kontrolno – oceniające powinny uwzględniać :
• wymierne wskaźniki osiągnięć w zakresie sprawności fizycznej, umiejętności oraz
wiadomości,
• czynności, których wykonanie pozwoli ocenić postęp w nabywaniu sprawności,
umiejętności i wiedzy uczniów oraz stosowanie wiadomości w praktycznym
działaniu.
8
9
A. Malinowski, J. Strzałko [red.], Antropologia, Warszawa – Poznań 1985, s. 45/46
Z. Drozdowski, Antropologia sportowa, Warszawa – Poznań 1979, s. 31-33
wychowaniefizyczne.pl
© by Marcin W. Rosiński
Chęć z korzystania z informacji o poziomie sprawności fizycznej, skłania
do poszukiwania testów, które zawierałyby próby charakteryzujące podstawowe czynniki
sprawności i pozwalałyby wyciągać konstruktywne wnioski na temat jej poziomu.
Testy te spełniają swoją rolę nie tylko przy ocenie jakości procesu dydaktyczno –
wychowawczego, ale także dla potrzeb auksologii, pediatrii, psychiatrii dziecięcej oraz do
badań populacyjnych10.
1.5. Przegląd wybranych metod diagnozowania sprawności fizycznej
Motoryczność człowieka jest złożonym zjawiskiem, a do jej poznania wykorzystuje
się wiele rozmaitych technik, metod i narzędzi badawczych. Najczęściej używanym
sposobem diagnozowania motoryczność ludzkiej są testy, których niewątpliwą zaleta jest
prostota i dostępność. Są to standaryzowane i znormalizowane próby, umożliwiające
wnioskowanie o przejawach motoryczności, co pociąga za sobą możliwość racjonalnego
kierowania oraz kontrolowania procesu rozwoju i kształtowania sprawności motorycznej11.
Poniżej przedstawiono kilka testów, które są często wykorzystywane w praktyce
szkolnej.
Indeks sprawności fizycznej K. Zuchory – wykonanie zaproponowanych prób
w tym teście daje możliwość oceny poziomu cech motorycznych. Proponowane
w indeksie próby są wykonalna dla każdego i w każdych warunkach, a służyć mają
samokontroli i samoocenie. Ćwiczenia są wybrane spośród wielu testów sprawności
fizycznej, niektóre zmodyfikowano by maksymalnie uprościć ich wykonanie. Dołączone do
indeksu normy punktowe dla poszczególnych kategorii wiekowych, zsumowane dają ocenę
sprawności fizycznej. Każde ćwiczenie punktowane jest w skali od 1-6. Indeks obejmuje
następujące próby :
• próbę szybkości – wykonuje się bieg sprinterski w miejscu w ciągu 10 s z jednoczesnym
klaśnięciem pod uniesiona nogą. Sumuje się liczbę klaśnięć;
• próbę skoczności – wykonuje się skok w dla z miejsca, uzyskana odległość mierzy się
stopami;
• próbę siły ramion – wykonuje się zwis wolny na drążku lub gałęzi (jednorącz lub
oburącz), miarą siły ramion jest czas wytrzymania w odpowiedniej pozycji;
• próbę gibkości – oceny dokonuje się na podstawie głębokości skłonu tułowia w przód;
• próbę wytrzymałości – o wyniku tej próby decyduje czas biegu lub pokonany dystans.
Bieg wykonuje się w tempie 120 kroków na minutę;
• próbę siły mięśni brzucha – miarą siły jest tu czas wykonywania nożyc poziomych
w pozycji leżąc na plecach12.
Założeniem indeksu jest taki układ zadań, który zagwarantuje wykonalność
poszczególnych ćwiczeń na poziomie 80% całej populacji. Indeks ma sprzyjać podnoszeniu
sprawności fizycznej, a normy są tak skonstruowane, aby w wyniku własnej pracy można
było osiągnąć najwyższą ocenę13.
10
W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s.89
J. Raczek, Antropomotoryka, Warszawa 2010, s. 286
12
W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 176
13
W. Dutkiewicz, Diagnoza i ewaluacja w wychowaniu fizycznym, Kielce 2004, s. 112
11
wychowaniefizyczne.pl
© by Marcin W. Rosiński
Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej - jest obecnie najpowszechniej
stosowanym testem do oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, przede wszystkim ze
względu na aktualne normy. Polskie normy opracowane zostały najpierw w 1993 roku i były
aktualne do roku 2000. Obecnie na podstawie badań z roku 1999 kierowanych przez prof.
Przewędę, opracowane zostały w 2002 roku normy, które obowiązywały do roku 201014.
Sama idea skonstruowania testu zrodziła się na Kongresie odbywającym się
w 1964 roku w Tokio, z okazji odbywających się tam Igrzysk Olimpijskich. Wówczas
powołano Międzynarodowy Komitet ds. Standaryzacji Testów Sprawności Fizycznej. Prace
Komitetu miały finał w 1971 roku na Kongresie odbywającym się w Oxfordzie, gdzie oddano
do użytku baterię testów.
Komitet zalecił stosowanie następujących prób dla osób w wieku 6 do 32 lat :
• bieg na 50m – próba szybkości;
• skok w dal z miejsca – próba mocy;
• bieg wytrzymałościowy na dystansach 600m, 800m, 1000m (uzależniony od płci
i wieku badanego);
• pomiar dynamometryczny siły dłoni;
• próba siły rąk i barków – podciąganie na drążku lub wytrzymanie w zwisie;
• bieg wahadłowy 4x10m z przenoszeniem klocków – próba zwinności;
• skłony w przód z leżenia tyłem w czasie 30s – próba siły mięśni brzucha;
• głębokość skłonu w przód – próba gibkości.
Zaproponowany instrument nie został wyposażony w międzynarodowe normy
punktowe. W Polsce z inicjatywy Romana Trześniowskiego przeprowadzono w 1979 roku
badania młodzieży polskiej. Efektem tych prac było skonstruowanie tak zwanej skali „T” dla
chłopców dziewcząt w wieku od 4,5 do 19,5 lat. Obliczone wyniki średnie przeliczeniu na
skalę „T” dają możliwość porównania wyników różnych prób, co ma bardzo duże znaczenie
w diagnozowaniu, pozwala bowiem na wykreślenie profilu sprawności zarówno
indywidualnie dla każdego ucznia, jak i dla całej grupy; pozwala to także na porównywanie
różnych populacji badanych tym samym testem15.
Europejski Test Sprawności Fizycznej (Eurofit) – jest to kolejna propozycja unifikacji
w skali ponadnarodowej pomiaru sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. Bateria tych
testów jest stosowalna zarówno w warunkach szkolnego wychowania fizycznego, selekcji
sportowej oraz badań naukowych.
Test „Eurofit” obejmuje następujące próby :
• badanie wytrzymałości krążeniowo-oddechowej (wytrzymałościowy
wahadłowy i cykloergometryczny test PWC 170);
• postawa równoważna na jednej nodze;
• stukanie w krążki – szybkość ruchów kończyny górnej;
• w siadzie skłon dosiężny w przód – badanie gibkości;
• skok w dal z miejsca – siła eksplozywna kończyn dolnych;
• siła dłoni badana dynamometrem
• siady z leżenia w ciągu 30s
• zwis na ramionach ugiętych
• bieg wahadłowy 10x5m
14
15
Ibid., s. 114/115
W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 175
wychowaniefizyczne.pl
bieg
© by Marcin W. Rosiński
Bardzo dużą rolę w popularyzacji „Eurofitu” w Polsce mieli prof. Grabowski oraz
prof. Szopa. Dokonali oni przekładu instrukcji z oryginału na język polski w 1989 roku16.
Wymienić również należy, ze względów historycznych, próby których wartość
diagnostyczna z upływem czasu uległa dewaluacji, ale które w swoim czasie były niezwykle
nowatorskie. Należą do nich : Skala Metryczna do Badania Zdolności Ruchowych Dzieci
i Młodzieży Oziereckiego, Miernik Mydlarskiego, Miernik Trześniowskiego, Test Denisiuka,
Test Chromińskiego.
Podsumowując, należy stwierdzić, że zarówno zaprezentowane powyżej jak
i inne narzędzia badawcze, maja służyć postawieniu diagnozy o prawidłowościach przebiegu
procesów rozwojowych i być użytecznymi w kreowaniu zachowań prozdrowotnych.
Kontrola powinna ułatwiać projektowanie dalszej pracy nauczaniu kształtowania swojego
ciała i dbałości o zdrowie17.
16
17
H.Grabowski, J. Szopa; Eurofit, AWF Kraków 1991
W. Osiński, Antropomotoryka, Poznań 2000, s. 182
wychowaniefizyczne.pl