Raport z podróży do Saksonii-Anhalt
Transkrypt
Raport z podróży do Saksonii-Anhalt
Saksonia-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010 Informacje uzyskane podczas podróży studialnej o doświadczeniach dziewięciu miast Saksonii-Anhalt zaangażowanych w program IBA, oraz o ich najważniejszych realizacjach projektów przebudowy urbanistycznej. Podróż studialną dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt - IBA Urban Redevelopment 2010, która odbyła się w dn. 4-8 września 2011 r. zorganizował Śląski Związek Gmin i Powiatów Autor raportu mgr inż. arch. Beata Dymarska Współpraca mgr inż. arch. Maciej Kaczkowski Zdjęcia Beata Dymarska Informacje do raportu przygotowano w oparciu o wiadomości uzyskane w trakcie wizyty, nagrania ze spotkań, udostępnione uczestnikom publikacje, oraz informacje własne. Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Internationale Bauausstellung IBA – międzynarodowa stała wystawa budownictwa prezentująca najnowsze osiągnięcia kraju na polu architektury, planowania przestrzennego i projektowania miejskiego, która stała się instrumentem planowania miejskiego i projektowania urbanistycznego w Niemczech. W Niemczech tradycja organizowania IBA ma już długą historię. Pierwsze wystawy odbyły się jeszcze na początku XX wieku, początkowo dotyczyły pojedynczych budynków, by z czasem objąć kształtowanie dużych obszarów. Projekty realizowano w dzielnicach miast potrzebujących impulsu do zmian. IBA Urban Redevelopment 2010 zorganizowana przez Rząd Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt łącząca siły urbanistów, architektów, obywateli i przedstawicieli polityki i administracji, stała się narzędziem odnowy 19 miast. Każde miasto zaproponowało własny temat i opracowało własną koncepcję rozwoju. W latach 2000-2009 miasta te otrzymały środki z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na realizację konkretnych projektów. Grupa Robocza do spraw polityki miejskiej miała szansę zapoznać się z dziewięcioma miastami z pośród nich. Halle (Saale) Podwójne miasto – próba zrównoważenia. „Halle (Saale) to podwójne miasto – składa się z dwóch, diametralnie różnych części. Jak za pomocą nowoczesnych koncepcji rozwoju obszarów miejskich udało się stworzyć w Halle (Saale) spójny organizm miejski i zahamować odpływ ludności.” Połączone wizją w terenie z spotkanie z urbanistami z Urzędu Planowania Miasta Halle i Halle-Neustadt Dziedzictwo historyczne Halle Z populacją niemal 232 400 mieszkańców jest najliczniej zaludnionym miastem w Kraju Związkowym. Miasto jest znaczącym ośrodkiem przemysłowym. Jest to ośrodek przemysłu ciężkiego, elektronicznego i precyzyjnego. Mieści się tu Uniwersytet Marcina Lutra w Halle-Wittenberdze oraz Akademia Sztuk Pięknych. Jego historia sięga średniowiecza, główne zabytki to: - zamek z XV-XVI wieku - katedra w stylu renesansowym z XIV wieku, unikalnym w Niemczech - czerwona wieża z XV-XVI wieku 2 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 - ratusz z XV-XVI wieku - kościół Mariacki z XVI wieku - kościoły w różnych częściach starego miasta, przeżywające obecnie swój renesans. Uwarunkowania historyczne dzisiejszego Halle (Salle) Halle-Neustadt powstało, jako socjalistyczne i niezależne miasto dla pracowników przemysłu chemicznego w 1964 roku z liczbą ludności 90 tys., zrealizowane od podstaw na terenie podmokłym. Pod wpływem szkoły Bauhaus z Dessau ukierunkowano zabudowę miasta na infrastrukturę socjalną – budynki mieszkaniowe skoncentrowano w ramach 8 otoczonych zielenią osiedli zaprojektowanych wokół własnych małych centrów. Powstało też jedno duże wspólne centrum dla wszystkich osiedli. Wybudowano odpowiednio szerokie ulice (magistrale) wraz z bardzo dobrze zaprojektowanymi ciągami infrastruktury technicznej i rezerwą terenu dla linii tramwajowej, której ze względów najpierw politycznych, a później ekonomicznych, nie udało się zrealizować aż do 2002 roku. Nie domknięto też systemu pierścieniowego kolejki miejskiej komunikującej miasto z terenami przemysłowymi. W 1990 r. około 1200-letnie miasto uniwersyteckie i wówczas 26-letnie nowoczesne, socjalistyczne Neustadt (Nowe Miasto) zostały zjednoczone w jednym mieście. W latach 80-tych miasto przeprowadziło renowację zabudowy, skupiając się przede wszystkim na wysokiej zabudowie wielorodzinnej, mniej na zabudowie historycznej. Problemy Dwa odrębne i różne organizmy miejskie, które dzieli spora odległość i rzeka Soława. Duże niezagospodarowane przestrzenie. Mała liczba mieszkańców w wyniku odpływu ludności (w przypadku Neustadt Halle do 50% populacji). 30% nieużytkowanych mieszkań w zasobie spółdzielczym (budynki wznoszone w technologii wielkopłytowej). Problemy hydrogeologiczne w związku posadowieniem w Neustadt, na terenie podmokłym. Trudności z ponownym wykorzystaniem nieużytkowanych budynków mieszkalnych wielorodzinnych, które nie należą do miasta – stanowiąc prywatną własność spółek, które upadły. Wieloletnie – uniemożliwiające zagospodarowywanie terenów – procesy odzyskiwania własności przez dawnych właścicieli terenów znacjonalizowanych (przejętych przez państwo) w czasach NRD (przykład: stary browar w dzielnicy Glaucha). Miasto posiada obszary przemysłowe poza swoimi granicami administracyjnymi. Wymagają one – szczególnie tereny wyeksploatowanych wyrobisk kopalń odkrywkowych – działań interwencyjnych finansowanych z podatków miejskich. Miasto posiada ograniczone środki. Mimo obecności w mieście dużych zakładów należących do firm nieposiadających jednak swoich siedzib w Halle, podatki płacone przez te firmy, nie w całości zasilają budżet miasta. Dofinansowanie w ramach programów IBA zakończyło się w 2010 roku. Bieżący okres finansowania środkami Unii Europejskiej zakończy się w roku 2013. Po roku 2013, jako forma dofinansowania pozostanie jedynie partnerstwo publiczno-prywatne. Zjawisko bezrobocia dotknęło szczególnie Neustadt-Halle gdzie występuje podwójna ilość bezrobotnych, w stosunku do starego Halle. W mieście wprowadzono program socjalny dla Neustadt – w ramach każdego osiedla działa menadżer pośredniczący między władzami municypalnymi a mieszkańcami, wspierając ich rozwijającą się przedsiębiorczość. Jest to próba stworzenia samonapędzającego się organizmu ekonomicznego. Problem ustawodawstwa – polityka krajów związkowych nie odzwierciedla na poziomie regionalnym kierunków rozwoju miasta takiego jak Halle, które nie może konkurować z Lip- 3 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 skiem i innymi, nieborykającymi się z problemami transformacji miastami Saksonii. Obecne preferowane kierunki rozwoju miasta to rozwój turystyki, działalność uniwersytecka i związana z nią kulturalna oraz przemysł biochemiczny. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Wyburzenia Sposób ponownego zagospodarowania zespołów nieużytkowanych budynków mieszkaniowych był przedmiotem konkursów architektonicznych Ta forma przyczyniła się do zainteresowania mieszkańców i ich aktywnego uczestniczenia w poszukiwania rozwiązania problemu. Zespoły nieużytkowanych budynków mieszkaniowych, dla których nie znaleziono nowego przeznaczenia wyburzano, co stało się impulsem do wyznaczania nowych kierunków polityki przestrzennej miasta. Zrewitalizowane budynki prywatne Proces prowadzony z czynnym udziałem miasta; to władze municypalne typują do renowacji konkretne budynki o wartości historycznej, informując właściciela o możliwościach dofinansowania i ulgach podatkowych. Taki remont jest wspomagany środkami miejskimi, koncentrowanymi obecnie w dzielnicy Glaucha i okolicach dworca. Planowanie uwzględnia różnorodność wykorzystania budynków i nie koncentruje się wyłącznie na funkcji mieszkaniowej, poprzez dopełnienie różnorodną zabudową usługową. Proces rewitalizacji dodatkowo pobudza wzrost zainteresowania historią wśród mieszkańców Halle. Miasto próbuje to wykorzystać. Parkingi W obszarze śródmieścia tereny po wyburzonych budynkach przeznaczane są na realizowanie przez miasto parkingów w formie zgrupowania miejsc postojowych. Nie udaje się realizować budynków garaży wielopoziomowych. Powodem brak jest zainteresowania mieszkańców, ze względu na koszty eksploatacyjne. Tak zwane „międzyrozwiązania” Tymczasowe zagospodarowanie zdegradowanych niewielkich przestrzeni – zwłaszcza po wyburzeniach budynków, do czasu przygotowania terenu dla nowej inwestycji. Proponuje się formę ogrodów oddanych do użytku mieszkańcom lub grupom propagującym kulturę alternatywną. Skatepark Przykład aktywizacji młodych ludzi i powiązanie ich z odpowiedzialnością za fragment miasta – od pomysłu poprzez projektowanie do realizacji i obecnego utrzymania obiektu. Obiekt uzyskał w 2004 roku I nagrodę Architektury Saksonii-Anhalt, przyznawaną przez opinię publiczną. Koszt 1,4 mln euro, dofinansowany został z budżetu miasta. Uwarunkowanie środowiskowe stanowiła ochrona okolicznych budynków przed hałasem. Tym projektem IBA wywołała największe od 8 lat poruszenie wśród mieszkańców Zaczęto ze sobą rozmawiać na temat nowych projektów. Obecnie, im konkretniejszy projekt, tym większe wywołuje zaangażowanie mieszkańców. Wyspa Salina Wyspa na rzece Soławie straciła swoją znaczenie przemysłowe związane z wydobyciem soli w tym rejonie. Obecnie szuka się innej szansy rozwoju i pobudzenia do życia na podstawie licznych konkursów architektonicznych i przygotowanego planu generalnego (master planu). IBA zainicjowała wizję łączenia dwóch różnych części miasta: starej i nowej, poprzez wyspę. Udało się wciągnąć port w linię „niebieskiej wstążki” z punktami turystycznymi, do których można dopłynąć Soławą. Daje to możliwość uzyskania dodatkowych środków na dofinansowanie projektów rozwojowych oraz infrastrukturę – zwłaszcza obiektów mostowych. 4 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Sąsiadujący rewitalizowany budynek magazynu jest przykładem uzyskania wysokiego standardu mieszkaniowego z bezpośrednim dostępem do portu. Komunikacja Tramwaj pojawił się dopiero w 2002 roku. Dotychczasowa komunikacja miejska opierała się na autobusach. Połączenie bezpośrednie okazało się bardziej wydajne i opłacalne od dotychczasowego systemy pierścieniowego kolejki miejskiej, która straciła na swoim znaczeniu na rzecz ruchu kołowego i zbudowanej w 1971 roku autostrady łączącej dwie części miast. Obecnie trwa dyskusja o zagospodarowaniu przestrzennym przy założeniu osi rozwojowej miasta wyznaczonej przebiegiem autostrady. Nowe wieżowce Nowa zabudowa wielorodzinna, dopasowania do formy sąsiadującej zabudowy istniejącej od lat 60tych. Centrum Handlowe Neustadt Plac centralny nigdy nie został ukończony, powstało tu duże centrum handlowe w celu witalizacji socjalistycznej zabudowy – budynek oddano do użytku w 2000 roku. Sztuczne jezioro Tzw. „słodkie jezioro” - zrewitalizowany zdegradowany obszar poprzemysłowy – obecnie sztuczne jezioro miejskie – miejsce rekreacji i wypoczynku mieszkańców Halle. 5 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Aschersleben Od zewnątrz do wewnątrz – zasada koncentrowania do centrum miasta. „Aschersleben to najstarsze miasto Saksonii-Anhalt. Koncepcja rozwoju Aschersleben polega na utworzeniu nowych przestrzeni publicznych w centrum miasta” Połączone z wizją w terenie spotkanie z przedstawicielem Wydziału Budownictwa i Planowania Miasta Aschersleben i Konserwatorem Zabytków Miasta Krótka rozmowa z panią Nadburmistrz. Dziedzictwo historyczne Miasto z 1500 letnią historią. Zabytki to: kościoły: franciszkanów: z XIII wieku i farny św. Stefana z XV wieku oraz pozostałości obwarowań miejskich z XV wieku z piętnastoma wieżami. Uwarunkowania i problemy W okresie NRD skupiano uwagę na wielorodzinnej zabudowie na obrzeżach miasta. Zaniedbywana część centralna podupadła. Dopiero obecne odwrócenie tej tendencji pomaga miastu rozkwitnąć i wrócić do korzeni. Nie powstały jednak nowe gałęzie przemysłu w miejsce likwidowanych, w wyniku czego miasto utraciło 9 tysięcy miejsc pracy, a bezrobocie osiągnęło najwyższą stopę – 20%. Wyludnienie – o około 7 tysięcy zmniejszyła się liczba mieszkańców miasta – obecnie pozostało 39 tysięcy mieszkańców, licząc łącznie z okolicznymi jedenastoma miastami. Skoncentrowana zabudowa staromiejska stanowi potencjalny walor miasta. Liczne obiekty (na przykład ratusz i kamieniczki w centrum) zbudowane w czasach nazistowskich, lecz pomimo tego – wbrew obowiązującym wówczas trendom formalnym w budownictwie – nawiązujące do wzorów historycznych i regionalnych w stylu „południowoniemieckiego nowego baroku”, bardziej wpisanych w charakter prowincjonalnego miasta. Jest to zasługa architekta Hansa Hecknera, kontynuującego twórczość również w okresie powojennym. Niewystarczająca ochrona prawna historycznej zabudowy – wykazanie nieopłacalności restaurowania budynku jest podstawą do decyzji o wyburzeniu. Część zniszczonych budynków 6 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 przeznaczonych do rozbiórki uratowano dzięki zainteresowaniu prywatnych inwestorów z Niemiec Zachodnich. Do tej pory miasto nie zajmowało się ochroną zabytków. Mieszkańcy wycofywali się z zaniedbanej, niszczejącej starówki. Wraz z dopływem środków finansowych przeznaczonych na renowację utworzono lokalny związek, którego celem jest łączenie ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego z polityką przestrzenną miasta. Obecna polityka przestrzenna skupiona jest na przebudowie miasta „od zewnątrz do wewnątrz”, zgodnie z zasadą koncentrowania w kierunku centrum miasta. Zasadą jest poszukiwanie rozwiązań projektowych dla śródmieścia poprzez konkursy architektoniczne i plastyczne. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Wystawy 2010 wystawa IBA i wystawa ogrodnictwa Drive Thru Gallery Nowatorska galeria wzdłuż ulic w przestrzeni centrum miasta. Ekrany akustyczne dla terenów mieszkaniowych zaprojektowane w formie wypełnionych zielenią struktur, wykorzystywanych do momentu jej rozwinięcia dla ekspozycji wielkoformatowych informacji wizualnych. „Ogrodzenia” jako dzieło sztuki Luki a zabudowie wypełniają nowatorskie struktury plastyczne, a przestrzenie problemowe stają się miejscem wykorzystywanym dla twórczości artystycznej. Przykładem jest forma muru z ażurowych pojemników metalowych wypełnionych zutylizowanymi materiałami używanymi w budownictwie, tworzonego z udziałem lokalnych artystów, obywateli i młodych ludzi, Budynek kina Budynek wzniesiony w stylu szkoły Bauhaus – odrestaurowany i wyposażone obecnie w aparaturę do wyświetlania filmów trójwymiarowych, dzięki czemu małe miasto skutecznie przyciąga widzów również z odległych, nawet dużych miast. Budynek biblioteki miejskiej Udana realizacja potwierdzona nagrodą architektoniczną Kraju Związkowego – przykład współczesnej zabudowy wkomponowanej w historyczne otoczenie. Budynek dawnej fabryki Bestehornfabrik. Niszczejący budynek największej fabryki papieru w Europie, zaprojektowany przez architekta Hansa Hecknera, został przejęty przez miasto, zrewitalizowany i przekształcony w centrum edukacji. Sąsiedztwo zespołu szkoły stanowi oranżeria wykorzystująca fragmenty historycznej zabudowy w połączeniu z zielenią i współczesną instalacją rzeźbiarską. Park miejski Sąsiadujący z centrum edukacji – teren stałej wystawy ogrodnictwa. Jest to przykład połączenia funkcji edukacyjnej z tworzeniem warunków do odpoczynku. Miejski ring Obwodnica miasta – temat IBA z 2010 r. Historyczne fortyfikacje miasto rozebrano – pozostawiając baszty. Była fosa zamieniona została w spacerową promenadę. Dopiero po przełomie politycznym odnowiono jej nawierzchnię wraz z systemem kanalizacji i oświetlenia ulicznego. Promenadę udało się włączyć w krajowy projekt parków i miejsc zieleni, związanych z dodatkowym dofinansowaniem ze środków landu Saksonii-Anhalt. 7 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Dni otwarte zabytków Ochrona zabytków i renowacja miasta jest obecnie częścią realizowanej polityki miejskiej. Około 50 mln euro wpłynęło z dotacji Unii Europejskiej na renowację miasta. Dofinansowania do prywatnych remontów sięga do 40% kosztów, z uwzględnieniem środków pochodzących z budżetu SaksoniiAnhalt. Co roku 19 września jest dniem otwartym, w którym prezentowane są renowacje poszczególnych obiektów. 8 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Quedlinburg Rozwój dzięki włączeniu do światowego dziedzictwa kulturowego „Z 1300 zabytkowymi domami z drewna, Quedlinburg jest jednym z najlepiej zachowanych średniowiecznych miast w Niemczech. Jego wczesnośredniowieczny układ urbanistyczny stanowi swoisty podręcznik do nauki historii. Quedlinburg stanowi przykład nowoczesnej odnowy miejskiej opierającej się na historii i dziedzictwie kulturowym”. Połączone z wizją w terenie spotkanie z Kierownikiem Biura Odnowy Miasta Quedlinburg Dziedzictwo historyczne Miasto o początkach sięgających 922 roku. Kolegiata, zamek oraz stare miasto w Quedlinburgu znajdują się na liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Teren chroniony zajmuje 90 ha. Inne zabytki to kościoły romańskie, gotyckie i neogotyckie. Większość historycznego centrum Quedlinburga tworzy około. 1 300 domów z muru pruskiego, podzielonych ze względu na formę architektoniczną na kilka grup – gotycką, renesansową, barokową i lokalną, właściwą tylko dla okolic Quedlinburga. Najstarsze budynki pochodzą sprzed 1530 roku. Quedlinburg uznany został, jako zabytek obszarowy. Uwarunkowania i problemy Quedlinburg nie posiada przemysłu. Sporą trudność stanowi ochrona kompleksu zamkowego z uwagi na budulec, jaki stanowi miękki kamień piaskowy, podlegający stałej degradacji. Skoncentrowanie uwagi miasta na zabytkowej zabudowie z muru pruskiego nastąpiło dopiero pod koniec lat 50-tych. Ówczesne planowanie przestrzenne próbowało istniejących wówczas 1800 budynków zredukować do liczby 600, stwarzając przestrzeń pod nową zabudowę mieszkaniową wielorodzinną. Udało się uniknąć wysokiej zabudowy dzięki działaniom Weimarskiej Szkoły Architektury: wykonaniu szczegółowej inwentaryzacji obiektów w mieście oraz opracowaniu metod wiązania historycznej zabudowy z obiektami wznoszonymi z użyciem ówczesnych uprzemysłowionych technologii budowlanych. 9 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Lata 1970-1990 to praca nad renowacją zabytków, także z udziałem specjalistów Pracowni konserwacji Zabytków z Polski. Lata osiemdziesiąte to dyskusja z mieszkańcami nad dalszym losem zabytków i sformułowanie zakazu wyburzeń. Miasto respektuje ten zakaz. Obecnie działa program ochrony zabytków. Dla jego realizacji miasto nie ma wystarczających środków finansowych, otrzymuje jednak niezbędne wsparcie, znajdując się w centrum uwagi niemieckiego funduszu ochrony zabytków Saksonii-Anhalt. Otrzymuje również dotacje ze środków UNESCO. Ochrona dziedzictwa Remonty przeprowadzają właściciele i firmy prywatne, miasto jedynie je dofinansowuje. Koszt renowacji budynku w technologii muru pruskiego kształtuje się na poziomie 1300 - 1600 euro/m2. Samo przygotowanie zabezpieczenia budynku na czas remontu pochłania kwotę 3 mln euro. Pozostały budynki najtrudniejsze do renowacji, gdzie każde dodatkowa wytyczna nadzoru archeologicznego podwyższa ten koszt. Zaskoczeniem zwiększającym koszty renowacji okazują się polichromie odkrywane wewnątrz budynku. Mimo to 60% zabytkowej zabudowy miasta zostało już odnowione, przy wydatkowaniu do tej pory kwoty 100 mln euro, koszt dofinansowania pozostałych 40% szacuje się na na ok.150 mln euro. Teza o możliwości stymulowania procesu koncentrowania się obszarów miast, sformułowana przez IBA, została potwierdzona w Quedlinburgu – centralna część miasta w 1993 roku liczyła 2600 mieszkańców, w 2002 roku liczba ta się podwoiła. Jest to wynikiem zabiegów miasta w przygotowywaniu zasobów mieszkaniowych w rejonie centrum dla mieszkańców obrzeży. Miasto posiada jeszcze 250 ha niezagospodarowanych gruntów. Przygotowany został konkurs na przebudowę rynku. Zwycięski projekt zostanie zrealizowany w roku 2012. Obecnie w mieście trwają prace przygotowawcze – remont infrastruktury podziemnej. 10 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Magdeburg Wizyta w Ministerstwie Rozwoju i Transportu Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt, Rząd Krajowy Saksonii-Anhalt w Magdeburgu „Shrinking cities” – strategie reagowania. Spotkanie z p. dr Klausem Klangiem, Podsekretarzem Stanu w Ministerstwie Rozwoju i Transportu Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt. Ministerstwo zajmuje się rozwojem – budownictwa, mieszkalnictwa, planowania przestrzennego i urbanistycznego miasta oraz komunikacją – w rozumieniu komunikacji miejskiej, budowy dróg lądowych, komunikacji drogą morską i lotniczą. Problem przebudowy miast w krajach związkowych jest problemem szczególnym z uwagi na niż demograficzny i zmniejszenie się liczby ludności. Ministerstwo próbuje planowo podejść do problemu. Na terenach wcześniej intensywnie zaludnionych zmniejsza się stosunek liczby ludności do istniejącej zabudowy i zwiększa ilość opuszczonych mieszkań. Jakość wciąż użytkowanych mieszkań jest niezbyt wysoka, co prowadzi do zwiększonych kosztów eksploatacyjnych. Aby zabudowa mieszkaniowa mogła funkcjonować, konieczne jest wybudowanie nowoczesnej infrastruktury. Jeśli jest mowa o zmianie struktury przestrzennej rozumianej jako przebudowa, w czym mieści się również pojęcie „wyburzenie”. Dzięki temu, na odzyskanych w ten sposób niezabudowanych powierzchniach, możliwa jest próba ukierunkowania ich nowego zagospodarowania, tak żeby powstały atrakcyjne miejsca zamieszkania wraz z otoczeniem, by ludność, która się wcześniej wyprowadziła – wróciła w te miejsca z powrotem. Na uzyskania takiego efektu, poza dogodnymi warunkami zamieszkania na restrukturyzowanym terenie i w jego otoczeniu, składa się także zadbanie o tworzenie atrakcyjnego śródmieścia, a przede wszystkim nowych miejsc pracy. Wiele koncepcji okazuje się być bardzo drogich w realizacji. Problemem jest np. własność spółdzielcza: burzenie dużej ilości mieszkań jest równoznaczne z wydatkowaniem pieniędzy i niemożnością ich wykorzystania w celach modernizacyjnych. Podobnie jak w całej Europie, w Saksonii-Anhalt budżet jest bardzo napięty. Potrzebne jest wsparcie ze strony kraju, co prowadzi do pełnych kontrowersji dyskusji. W przypadku konkursów i rozdzielania środków finansowych tworzy się rywalizacja między starymi i nowymi krajami związkowymi. Występują duże różnice, jeśli chodzi o potrzeby. Toczy się długi i trudny proces „małych kroków”. Przewiduje się, iż sytuacja kurczących się miast i zmniejszającej się liczby ludności trwać będzie jeszcze około 15 lat. Ponadto ludność przenosi się na obrzeża miast i na słabo zaludnione obszary. 11 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 W rozwiązywaniu wynikających z tych okoliczności problemów, Rząd Krajowy wspierany jest przez grupy doradcze „myślicieli” stanowiące swoiste „fabryki pomysłów”. Zjawisko wyludniania terenów mieszkaniowych dotyczy także niewielkich miejscowości, które również wymagają wsparcia. Dotyczy to między innymi zwiększonych kosztów eksploatacji sieci uzbrojenia terenu, które wobec długotrwale zmniejszonych ilości transportowanych przez nie mediów, wymagają dodatkowych zabiegów konserwacyjnych. Z oczywistych przyczyn koszty te obciążają budżety lokalne zasilane podatkami płynącymi przede wszystkim z intensywnie zaludnionych terenów, co wywołuje sprzeciwy zamieszkujących je społeczności. Kolejny problem to spore odległości. Małe obszary miejskie nie posiadają szkolnictwa, brakuje sklepów, lekarzy. Wiąże się to z dojazdami do dużych miast – pojawiają się problemy budownictwa dróg, rozwoju transportu kolejowego itp. Jest to również tematyka dla grupy doradczej „myślicieli”. Budowa autostrady z Magdeburga na północ wiąże się z problemami nie tylko finansowymi, ale również środowiskowymi. Odpowiednie dla poszanowania środowiska naturalnego urządzenie infrastruktury staje się droższe i zajmuje więcej czasu. Nie można pomniejszać zagadnień ekologicznych, ale trzeba im przeciwstawić aspekty użytkowe oraz ekonomiczne i wspólnie je wszystkie razem wyważyć. To dotyczy całego transportu. Rzeka Łaba jest istotną drogą wodną z punktu widzenia całego kraju – port w Magdeburgu jest ważny dla Hamburga, jest to także szczególnie dogodna droga transportu dla długich elementów elektrowni wiatrowych. Również z uwagi na układ z Czechami o bezpośrednim dostępie do morza, rzeka ta nabiera znaczenia z punktu widzenia międzynarodowego. Ważne staje się utrzymanie odpowiedniej głębokości koryta i inwestycje prowadzone dla jego udrażniania. Także w tym przypadku rodzą się sytuacje konfliktowe z uwarunkowaniami ekologicznymi – trzeba je cierpliwie rozwiązywać. Są to wszystko kwestie, nad którymi należy ciągle jeszcze pracować. To w pierwszej kolejności miejsca pracy – jeśli nie uda się ich zapewnić, ludność dalej będzie opuszczać miasta. Drugą grupę stanowią problemy mobilności, ekologii, rozbudowy miast i całego systemu gospodarczego. Często trudno jest przewidzieć efekt podejmowanych działań, czego przykładem jest położone w pobliżu Magdeburga byłe lotnisko wojskowe z bardzo dobrą, skomunikowaną linią kolejową lokalizacją i bardzo dobrym pasem startowym, które próbuje się adaptować do celów cywilnego portu lotniczego. Znaleziono już inwestora gotowego do zainwestowania w infrastrukturę, obecnie trwają prace nad zwerbowaniem towarzystwa lotniczego. Nie są proste rozmowy ze spółką, która w sytuacji braku konkurencji (odmiennie w stosunku do sytuacji w dużym, o uznanej pozycji rynkowej, porcie lotniczym) próbuje przerzucić swoje stałe koszty – reklamy, odprawy kontroli, zabezpieczeń itd., na właściciela lotniska, wobec czego pojawiają się pytanie o opłacalność tej inwestycji. Urynkowiona gospodarka wpływa na gospodarkę przestrzenną. Bardzo ważną kwestia jest wymiana wiedzy i doświadczeń. Szczególnie dla nowych koncepcji rozwoju trwają próby skonstruowania mechanizmów finansowania na stałym, co najmniej niezbędnym poziomie – niezależnych od zmiennych uwarunkowań ekonomicznych. Wszędzie środki są ograniczone, jednak przy rozwoju miasta muszą być one stale do dyspozycji. Jedną z metod ich zapewnienia jest wykorzystanie mechanizmów revolvingowych pozwalających na uzyskanie trwałych efektów rozwojowych (społecznych, gospodarczych, inwestycyjnych lub ekonomicznych) przy częściowym lub całkowitym odzyskaniu wniesionych środków. 12 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Magdeburg Wizyta w Ministerstwie Rozwoju i Transportu Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt, Rząd Krajowy Saksonii-Anhalt w Magdeburgu „O początkach programu IBA”– Spotkanie z p. Stappenbeck, Naczelnikiem Wydziału Rozwoju Miasta i Architektury w Ministerstwie Rozwoju i Transportu Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt. Punktem wyjścia programu IBA był przełom polityczny w latach 90-tych i ówczesny deficyt w budownictwie mieszkaniowym, który paradoksalnie wkrótce przekształcił się w nadwyżkę. W latach 1997-98 liczba ludności byłego NRD spadła radykalnie, a dodatkowo nałożył się na to niż demograficzny. Ludzie zaczęli też odczuwać potrzebę wyprowadzenia się z miasta i wybudowania własnego domu, podczas gdy Rząd ciągle jeszcze wspierał budowę nowych mieszkań. W całym Kraju, w 2000 roku istniało 1 mln 331 tys. mieszkań, z czego 220 tysięcy było pustych. W wybranych 44 miastach – pełniących zgodnie z kryteriami planowania przestrzennego funkcje centrotwórcze – skupiających 70% zasobów mieszkaniowych Kraju, stan pustych mieszkań wynosił 131 tysięcy. W latach 2000-2001 dla tych miast uzyskano środki na opracowanie zintegrowanych koncepcji rozwoju przestrzennego. Miasta patrząc na prognozy dotyczące ludności miały zanalizować swój stan mieszkalnictwa i zdecydować, z których mieszkań chcą zrezygnować, a które pozostawić. Powstały koncepcje rozwoju miast, a w odpowiedzi Rząd powołał komisję zajmującą się zmianami struktury mieszkalnictwa. W 2001 roku powstał program przebudowy miast. Zareagowano na nadwyżkę mieszkań wyznaczając nową strategię – wykorzystania potencjalnych walorów i możliwości rozwojowych miasta. W latach 2002-2010 udostępniono 225 mln euro na wyburzenia, co pozwoliło na likwidację 75 tys. lokali. Do końca zeszłego roku łącznie wyburzono 264 tys. mieszkań. Jeśli chodzi o nowe budownictwo realizowane dzięki kredytom bankowym – mimo przełomu politycznego kredyty nie zniknęły i obciążyły osoby oraz firmy będące właścicielami mieszkań. W tej sytuacji Rząd zdecydował o przejęciu obowiązku spłaty kredytów zaciągniętych w przeszłości na budowę obecnie wyburzanych mieszkań. Kierowano się tu potrzebą utrzymania płynności finansowej społeczeństwa, koniecznej w celu wygospodarowania środków na realizację programu przebudowy miast: odbudowę i modernizację. Jednak mimo wyburzenia takiej ilości mieszkań w niewielkim stopniu zmniejszyła się ilość lokali niezamieszkałych. Dlaczego? W dalszym ciągu zmniejszała się liczba ludności co powiększało już istniejącą nadwyżkę mieszkań. W takiej sytuacji Rząd zdecydował o kontynuacji programu wyburzeń do 2016 roku. Jest to potrzebne, ponieważ tendencja spadkowa trwa dalej – prognozy Rady 13 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Demograficznej mówią, iż do roku 2020 Kraj straci 18-20% ludności. Będzie miało to konsekwencje w dalszym zwiększaniu ilości lokali niezamieszkałych. We wspomnianych 44 wybranych miastach niezamieszkałe lokale stanowiły odpowiednio: w 2000 roku – 16,50%, a w 2008 roku – 16,35% wszystkich, w tym także znajdujących się w zasobach spółdzielczych, mieszkań. Ten znikomy (wynoszący 0,15%) spadek, świadczy o braku zapotrzebowania na tego rodzaju mieszkania, spowodowanym między innymi trwającym od lat 90-tych, szacowanym obecnie na 5%, zmniejszeniem ilości małych gospodarstw domowych. Należy w tym miejscu sprostować dość powszechny pogląd, że spółdzielnie mieszkaniowe dysponują większą częścią pustych lokali – faktycznie stanowi ona jedynie 30%, a pozostałe 70% znajduje się w zasobach osób prywatnych. Powodem tego jest fakt, iż program wyburzeń został głównie wykorzystany przez spółdzielnie mieszkaniowe. Koszt dotacji 60 euro/m2 powierzchni wyburzanej dotyczył budownictwa wielkopłytowego. Wyburzanie starego budownictwo jest o wiele droższe. Właściciele prywatni często nie posiadają środków własnych na uzupełnienie kwoty dotacji. Ogranicza to wpływ na ten etap rozwoju miasta, ponieważ nikt nie może zmusić prywatnego właściciela do wyburzenia nieużytkowanego obiektu. Prognoza Rady Demograficznej zmniejszenia liczby ludności o 20%, dotyczą grupy wiekowej 15-35 roku życia. W starszych grupach wiekowych można się spodziewać przyrostu. Będzie miało to wpływ na ilość i wymaganą jakość mieszkalnictwa. Jedną z reakcji Rządu na to zagadnienie jest program przebudowy miast, włączając w to wyburzenia. Poprawa jakości miasta jest podstawowym, proponowanym rozwiązaniem. Zmniejszenie potrzeb nie dotyczy jedynie zasobów mieszkaniowych, jest również coraz mniej działających przedszkoli, szkół. Zmniejszył się sektor usług, pojawiają się problemy techniczne związane ze zmniejszonym zapotrzebowaniem na media i słabym wykorzystaniem infrastruktury. Z inicjatywy fundacji Bauhaus Dessau powstała idea IBA, by tworzyć projekty odpowiadające na tą sytuację i dające rozwiązania. W 2001 roku powstał projekt rządowy ustanowienia międzynarodowej wystawy budownictwa. Utworzone zostały odpowiednie gremia, również „kuratorium” – Komisja Nadzorująca, której przewodniczył minister. Powstał też specjalny Wydział, który miał decydować, które projekty zyskają dofinansowanie. Utworzono grupę roboczą IBA, której skład z jednej strony pochodził od fundacji Bauchaus Dessau, a z drugiej strony od związku zajmującego się rozwojem landu. Biuro IBA miało zadanie, rozwinąć, ocenić i ostatecznie zakwalifikować do realizacji. koncepcje przedłożone z 19 wybranych miast, które ubiegały się o uczestnictwo w projekcie. W sumie zrealizowano około 100 projektów i udostępniono 206,9 mln euro na ten cel. Nie były to fundusze dodatkowe, lecz przesunięte ze środków finansowania rozwoju zagospodarowania przestrzennego. Przyjęto zasadę przebudowy kierowanej z zewnątrz do wewnątrz miasta ze zwiększeniem wartości śródmieścia. Projekt okazał się trafiony i otrzymał międzynarodową nagrodę przyznawaną w Barcelonie, gdzie konkurował z 89-cioma projektami z krajów całego świata. Rozwój toczy się dalej, nie stoi w miejscu. IBA obecnie jest w trakcie organizowania Centrum przebudowy miast, wspomagającego rozwój kolejnych miast, poprzez wdrażanie konkretnych projektów i wymianę doświadczeń. 14 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Magdeburg Życie z Łabą i obok Łaby „Magdeburg, stolica Saksonii-Anhalt, stworzył swoją koncepcję rozwoju wokół idei budowy nowego krajobrazu terenów nadrzecznych oraz ich związku z pozostałym terytorium miasta” Połączone z wizją w terenie spotkanie z urbanistą, przedstawicielem Administracji Miejskiej Dziedzictwo historyczne Miasto jest znane od IX wieku, w roku 2005 Magdeburg obchodził 1200 lat swego istnienia. Obecnie stolica Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt. Miasto uniwersyteckie z uczelniami: Uniwersytetem Ottona von Guerickego i Wyższą Szkołą Magdeburg-Stendal. Jego główne zabytki to: gotycka Katedra św. Katarzyny i św. Maurycego, zespół klasztorny Norbertanów z kościołem romańskim, zespół dwóch kościołów z XII i XIV wieku – w północnej części Starego Miasta, dwa kościoły gotyckie z XIV wieku oraz z XIV wieku z elementami romańskimi, ratusz od przełomu XII i XIII wieku, współczesny budynek – Zielona Cytadela budynek zaprojektowany przez Friedensreicha Hundertwassera. Wybudowana w latach 2004 – 2005. Pomimo krytyki, dzięki swojej kontrowersyjności została jedną z wizytówek miasta. Uwarunkowania i problemy W czasach NRD najważniejszymi branżami były nadal przemysł maszynowy i przemysł metalowy oraz przemysł chemiczny i przemysł spożywczy. Po zjednoczeniu Niemiec wiele dużych zakładów zostało zamkniętych. Zostały tylko mniejsze firmy. 15 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Po zjednoczeniu Niemiec i okresie transformacji sytuacja gospodarcza Magdeburga uległa zdecydowanej poprawie. Strategiczne położenie w centrum Kraju sprawia, że miasto rozkwita. Stale spadająca po zmianie ustroju liczba ludności wynosiła w 2010 roku 230 tys. osób, wobec 300 tys. z czasów NRD. Magdeburg jest siedzibą dwóch uniwersytetów, zamieszkuje tu spora ilość ludzi młodych, miasto w skali Kraju uznawane jest za centrum nauki i badań. Rzeka Łaba stanowi o dużym znaczeniu gospodarczym miasta. Jej nadbrzeża posiadające postindustrialny charakter nie są wystarczająco zintegrowane z miastem. Rzeka dzieli miejską strukturę – istotne znaczenie ma system połączeń mostowych. W mieście znajduje się duża ilość niezagospodarowanych przestrzeni. Atrakcyjne punkty widokowe związane z rzeką stanowią istotny element krajobrazu miasta. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Celem strategii określanej, jako „otwarcie miasta na Łabę” jest przywrócenie rzeki, jako odnowionej przestrzeni kulturowej i przyrodniczej nowoczesnego środowiska miejskiego – poprzez szereg projektów realizowanych w procesie demograficznej i gospodarczej transformacji. Biblioteka Skromny przykład zagospodarowywania niewielkiego terenu po wyburzeniach. W ramach programu IBA powstała niecodzienna biblioteka. Dzięki pomysłowi mieszkańców posiada fasadę o innowacyjnej formie – konstrukcji wykonanej z plastikowych skrzynek. Brytyjscy architekci uznali ją za najlepszy budynek 2010 roku. Port nauki Portowy kwartał usytuowany w sąsiedztwie Uniwersytetu Otto von Guericke – w ramach programu IBA został adaptowany do nowej funkcji – kwartału naukowego. Obecnie „port nauki” wypełnia niezwykłe środowisko skoncentrowane na pracy naukowej, zadomowił się tu m.in., Instytut Fraunhofer Gesellschaft oraz Instytut Maxa Plancka. Renowację dla tych potrzeb dwóch starych budynków magazynowych – nazwanych obecnie Denkfabrik (tłum. dosł. „sztab ekspertów”) przeprowadzono z powodzeniem w 2009 roku. Mosty Łączący miasto z wyspą most Sternbrücke z 1922 roku zniszczony przez Wermacht w trakcie działań wojennych udostępniono pieszym w 2005 roku z okazji 1200-lecia Magdeburga. Oprócz funkcji komunikacyjnej, zyskał kolejną – miejsca pamięci. Na jednym z jego przyczółków powstała aleja miłorzębów dedykowanych miastom włączonym w program IBA. Każde z drzew symbolizuje jedno miasto i posiada stosowną tablicę pamiątkową. Dla podkreślenia wyjątkowości IBA – każde z miast uczestniczących w programie IBA, posiada na swoim terenie bliźniaczą aleję miłorzębów. Oddanie do użytku mostu Sternbrücke nad Łabą, umożliwiło podjęcie prac remontowych przy znajdującym się w pobliżu byłym moście kolejowym z kładką dla pieszych. Trwa obecnie angażowanie mieszkańców w odbudowę mostu – każdy za kwotę 50 euro ma prawo do zobaczenia swojego nazwiska trwale wypalonego na jednej z drewnianych belek, stanowiących nawierzchnię mostu. Stadhale Wyremontowanie wiaduktu kolejowego poprawi dostępność wyspy. Tereny powystawowe w Rotenhornpark na wyspie mieszczą modernistyczny kompleks z byłą halą wystawową (obecnie sportową) i wieżą widokową. Kompleks został odnowiony, a wieża pieczołowicie odrestaurowana. Podkreślono modernistyczny charakter zabudowy nową kolorystyką. Pozostał tylko jeden z pawilonów wystawowych, który niszczejąc, wciąż jeszcze czeka na inwestora W sąsiedztwie powstał nowoczesny gmach lokalnej telewizji. 16 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Promenada książęca Osiem lat temu podczas badań gruntu w rejonie między katedrą a rzeką natrafiono na wykopaliska archeologiczne – z dobrze zachowanymi częściami murów miejskich otaczających twierdzę z XIII wieku. Relikty wyeksponowano, odbudowano wieżę, udostępniono zwiedzającym wraz z makietą edukacyjną w skali 1:100 ilustrującą historyczną zabudowę na skarpie Łaby. W sąsiedztwie utworzono symboliczne miejsce pamięci dla 3 żon cesarza Ottona. Pozostałości historycznej promenady książęcej bardzo szczęśliwie wpisały się w obecne kształtowanie bulwaru rzeki, umiejętnie łącząc współczesne konstrukcje budowlane z archeologiczną spuścizną. Bulwary Łaby Zrealizowane ścieżki rowerowe, ścieżki promenadowe wraz ze schodami prowadzącymi w kierunku wody i miejska galeria sztuki – składają się na nową przestrzeń użyteczności publicznej Domfelsen na nadbrzeżu rzeki, uzupełnianą przez prywatnych inwestorów oferujących wysokiej jakości zabudowę apartamentową i usług gastronomii. W wyniku przebudowy przybliżono zabudowę do Łaby. Miasto odzyskuje kontakt z rzeką. Celowe przekształcenia zagospodarowania terenów nadbrzeżnych, przywróciło rzece wartość istotnego elementu struktury przestrzennej miasta. Staßfurt Rezygnacja ze starego centrum miasta „Staßfurt jest przypadkiem szczególnym – z powodu eksploatacji górniczej centrum miasta wraz z budynkami zapadło się. W wyniku zniszczenia znacznej części miasta, życie przeniosło się na peryferie. Koncepcja odnowy Staßfurtu zakładała zatem stworzenie nowego centrum w tradycyjnym znaczeniu tego słowa.” Połączone z wizją w terenie spotkanie z Kierownikiem Urzędu Planowania Miasta Staßfurt i współpracownikami tego Urzędu. Uwarunkowania i problemy Staßfurt to 300 tysięczne miasto związane od 1852 roku z wydobywaniem soli. Na skutek eksploatacji, metodą solankowa (wypłukiwania), doszło do dramatycznych wydarzeń – grunt starego centrum zaczął znacząco osiadać – obniżając się do 7m i osiągając poziom wód gruntowych. Jeszcze w latach 60-tych ubiegłego wieku istniała w centrum miasta stara zabudowa mieszkalna, ratusz 17 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 i kościół. Wkrótce potem kolejne przechylone i walące się budynki wyburzono, tracąc w ten sposób historyczne centrum. To miejsce przez wiele lat pozostawało nieużytkowanym terenem, dla którego nie potrafiono wskazać nowego sposobu zagospodarowania. Miasto zauważyło szansę dla siebie w programie IBA. Przygotowywano się do niego poprzez nowy sposób planowania: w nieużytkowanym starym centrum handlowym w mieście, w ciągu tygodnia 12 grup architektów, urbanistów i architekt krajobrazu przygotowywało koncepcje zagospodarowania starego centrum. Mieszkańcy mieli prawo do własnej oceny projektów. Wybrane projekty został dopracowane w biurze planistycznym. Powstała w ten sposób jedna koncepcja. Jej celem było upamiętnienie miejsc, które osiadły. Projekt zrealizowany w ramach programu IBA Dzisiaj centrum stanowi jezioro i park. Mała architektura opowiada o przechylonej zabudowie kościoła. Przylegające tereny zostały uporządkowane z zachowaniem śladów kopalnianej historii miasta. Dawny dom handlowy zaadaptowano na potrzeby mieszkań i usług handlowych. Stare budynki są stopniowo odnawiane ze środków prywatnych. Są plany nowej zabudowy dla miasta i tworzenia przestrzeni publicznych. Rozwój miasta oparto o przemysł chemiczny i produkcję sprzętu RTV. Miasto aspiruje do sieci międzynarodowej wymiany doświadczeń pomiędzy miastami, w których przestrzeni występują szkody spowodowane przez wydobywanie kopalin. Staßfurt stanowi dziś przykład możliwości nowego postindustrialnego rozwoju. 18 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Köthen Homeopatia siłą rozwojową miasta „Köthen to rodzinne miasto znanego lekarza, Samuela Hahnemanna, twórcy współczesnej homeopatii. Właśnie ten fakt został wykorzystany przez miasto podczas tworzenia koncepcji odnowy, opartej na specjalizacji i tworzeniu bardzo wyrazistej tożsamości tego małego miasta”. Połączone z wizją w terenie spotkanie z Nadburmistrzem Köthen i współpracownikiem Urzędu Planowania Miasta Dziedzictwo historyczne Miasto Jana Sebastiana Bacha, który mieszkał tu w latach 1715 – 1722. Miasto ojca homeopatii – lekarza Samuela Hahnemanna Uwarunkowania i problemy Małe miasto o liczbie 29 tysięcy mieszkańców zajmujących się w głównej mierze rolnictwem, a także przemysłem – w fabryce maszyn, kopalni węgla, cukrowniach, browarach i fabrykach słodu. Po zjednoczeniu Niemiec wiele firm upadło. Od 1990 roku miasto straciło 700 mieszkańców, dzięki włączaniu sąsiadujących gmin zwiększyła się powierzchnia miasta, ale nie wpłynęło to na wzrost liczby ludności. Duża ilość opuszczonych domów i mieszkań; w ostatnich 5 latach wyburzono ponad 500 mieszkań, należących głównie do spółdzielni mieszkaniowych. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Projekty przebudowy miasta zaczęły rodzić się począwszy od 1990 roku. Miasto postanowiło zaradzić odpływowi ludności, odrestaurować starą część zabudowy w centrum i zadbać o swój rozwój gospodarczy. Koncepcje rozwoju oparło na historii miasta i wyeksponowaniu 19 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 swojego dziedzictwa – z jednej strony postaci barokowego kompozytora, z drugiej strony lekarza homeopaty z jego dorobkiem naukowym. Metoda miasta Köthen Punktem wyjścia do projektu stanowiło przeniesienie idei homeopatycznych na planowanie zagospodarowania przestrzennego miasta. Powstała wspólna grupa planistów i homeopatów, którzy zajęli się zadaniem przygotowania strategii przebudowy głównej ulicy miasta. Aby przystąpić do wyburzenia czternastu prywatnych budynków, przeprowadzono anamnezę (termin medyczny oznaczający wywiad lekarski). Postanowiona zapytać mieszkańców o zgodę i o ich wizję perspektyw rozwoju, ale w odpowiedni sposób, przez postawienie pytania otwartego, czyli takiego, na które nie można było odpowiedzieć tylko „tak” lub „nie”. Tym sposobem zadawania pytań homeopaci uczyli planistów podstawowej zasady homeopatii według zasady: „dawać impulsy i wywoływać rekcje”. Pierwsze impulsy były zbyt słabe i nie pokazały żadnych reakcji – prowokacja zamknięcia skrzyżowania z ustawieniem na jego środku stołu do tenisa nie przyniosło żadnej reakcji. Kolejną próbą dania impulsu było przyklejenie na przewidzianych do wyburzenia budynkach naklejki z informacją, że dom zostanie wyburzony i z numerem telefonu kontaktowego. Uzyskany efekt – zadzwoniły tylko 2 osoby. Grupa postanowiła działać radykalniej – pewnego zimowego wieczoru wyłączono oświetlenie całej ulicy podświetlając jedynie te domy, które przeznaczono do wyburzenia. Potem zaproszono wszystkich mieszkańców na zebranie, na którym wreszcie obudziły się ich emocje i nastąpiła oczekiwana reakcja. Dzięki wywołanej dyskusji pojawiły się propozycje dotyczące planowanej przebudowy ulicy. Dopiero od tego momentu rozpoczął się proces odnowy tej ulicy, w wyniku którego jej oblicze zmieniło. Część domów odremontowano pozostałe budynki wyburzono, by dać nowe możliwości przestrzeni powiększonej przez dodatkowo utworzony plac. Bardzo polepszyła się atmosfera i poziom zintegrowania, dotąd społecznie zróżnicowanej wspólnoty mieszkańców tej ulicy. W ramach tego samego przedsięwzięcia również zaadoptowano na szkołę budynek liczący 600 lat. Za kwotę 3,9 mln euro zastosowano najnowszą technikę budowlaną, pozwalającą zaoszczędzić w przyszłości na kosztach utrzymania obiektu. Ten model wspólnej ze społecznością lokalną pracy nad rozwojem miasta został uznany jako sprawdzony sposób i nazwany „metodą miasta Köthen”. Metoda okazuje się skuteczna, jednak tylko pod warunkiem bezpośredniego „wychodzenia” do ludzi, których dotyczy planowane przedsięwzięcie. Nie okazała się skuteczna, na przykład w przypadku projektu parku jako tymczasowego wykorzystania obszarów po wyburzeniach. Tutaj nie udało się wywołać efektu „impulsu homeopatycznego”, z oczywistego powodu, jakim był brak mieszkańców na tym terenie. Nie było tym samym społeczności lokalnej, która zgodnie z regułami „metody miasta Köthen”, stałaby się odpowiednio aktywnym partnerem we wspólnej pracy nad rozwojem tej części miasta. „Metoda miasta Köthen” jest obecnie przedmiotem widocznego zainteresowania architektów i planistów. Europejska biblioteka homeopatii Powrotem do dziedzictwa homeopatii w mieście miało stać się odnowienie dawnego szpitala, w którym przez 14 lat doktor Samuel Hahnemann leczył i uczył homeopatii. W ramach programu IBA powstało międzynarodowe centrum z jego siedzibą w tym miejscu – Europejską Biblioteką Homeopatii. Zniszczony i zapomniany budynek został przejęty przez miasto, włączony do pierzei ulicy, poprzez wyburzenie przesłaniającej go zabudowy i odremontowany z dostosowaniem do współczesnych wymogów technicznych i funkcjonalnych. Dobudowana została nowa klatka schodowa, która mieści również windę i toalety. Renowacja budynku kosztowała 3,5 mln euro. Biblioteka jest chętnie odwiedzana przez zainteresowanych z całego świata. Dla gości przygotowano w mieście ścieżkę dydaktyczną łączącą punkty istotne dla homeopatii, ze starannie przygotowaną małą architekturą i związanymi z homeopatią myślami oraz cytatami eksponowanymi w formie wielkoformatowej grafiki na ścianach szczytowych budynków. 20 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Sala koncertowa Dla utrwalenia dziedzictwa muzycznego związanego z obecnością Jana Sebastiana Bacha w mieście, przystąpiono do projektu budowy sali koncertowej. W 2005 roku przeznaczono na ten cel sąsiadującą ze szkołą muzyczną zniszczoną w 1940 roku halę ujeżdżalni, będąca w stanie ruiny. Na podstawie międzynarodowego konkursu architektów, po burzliwej dyskusji z mieszkańcami wyłoniono projekt, który został zrealizowany. Nadal różne są opinie na temat elewacji, będącej próbą połączenia współczesnej nadbudowy z barokowym budynkiem ujeżdżalni, ważniejsze jest jednak, że wnętrze posiada bardzo dobrą akustykę i jest chwalone nie tylko przez muzyków. W 2010 roku budynek otrzymał nagrodę w dziedzinie architektury Kraju Związkowego Saksonii-Anhalt. Ponadto sala obecnie jest miejscem festiwali muzycznych poświęconych twórczości Jana Sebastiana Bacha, podczas których odbywają koncerty z udziałem światowej sławy artystów, takich jak John Eliot Gardiner – dyrygent specjalizujący się w wykonywaniu utworów barokowych na dawnych instrumentach. Obiekt pełni również funkcje centrum konferencyjnego i zaplecza dla imprez okolicznościowych Campus Köthen w latach wcześniejszych zajmowało się hodowlą. Miasto pamięta o swojej rolniczej przeszłości i wciąż przypomina swoją wcześniejszą tożsamość – przykładem jest tu instalacja plastyczna w centrum miasta składająca się z 50 modeli krów tworzonych przez artystów. Obecnie w centrum miasta znajduje się szkoła wyższa kształcąca 2,5 tys. studentów na kierunkach: elektrotechnika, informatyka biotechnologia, budowa maszyn, a także kolegium przygotowujące młodzież z zagranicy do studiowania w Niemczech. W kampusie uczelnianym znajduje się centrum technologii z własnym laboratorium, którego głównym kierunkiem są energie alternatywne oraz technologia żywności. 21 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Fundacja Bauhaus Dessau Metodologia zastosowana w ramach IBA Saksonia Anhalt Profilowanie miast i tematyzacja przestrzeni miejskiej – Spotkanie z dr B. Scurell, Dyrektor Pracowni Planistycznej Fundacji Bauhaus Dessau. Uczelnia Bauhaus była od momentu swojego powstania miejscem dyskusji i ścierania się opinii. Wypracowała program tworzenia nowoczesnej architektury, funkcjonalnej i integralnie związanej z innymi dziedzinami sztuki. Jej idee przejęte przez Fundację Bauhaus są kanwą do inicjowania działań związanych z pracą nad przebudową i rozwojem miast w ramach programu IBA dla Saksonii-Anhalt. Można pokusić się o pogrupowanie tych działań w trzech kierunkach: Fabryka pomysłów Punktem wyjścia programu IBA były problemy: wyludniania się miast i odpływu ludności na zachód republiki, związanego z tym powstającego na znaczną skalę zjawiska nieużytkowanych budynków i terenów i będący konsekwencją tego zjawiska proces „kurczenia się” miast. Niemożność rozwiązania tych problemów w skali poszczególnych miast wymusiła szersze potraktowanie problemów, jako zadania politycznego, społecznego i ekonomicznego, stąd w jego realizacji uczestniczy wielu partnerów. Złożoność problemów zaowocowała zespołową pracą projektową w ramach, interdyscyplinarnych zespołów wolontariuszy. Ważna była możliwość wypowiedzenia się przez miasta o ich bolączkach i wspólne szukanie pomysłów na ich rozwiązanie Aby znaleźć rozwiązanie dla problemów miast przyjęto założenie, iż to zorganizowana przestrzeń wpływa na sposób działania i myślenia ludzi. Kształtowanie przestrzeni jest kształtowaniem życia społecznego. Urbanistyczna odnowa próbuje znaleźć rozwiązania problemów socjalnych i ekonomicznych, by poprawić rozwój gospodarczy, w tym warunki zatrudnienia. Czynniki społeczne i potrzeby emocjonalne, wiążą się z wymogami estetycznymi, ekologicznymi i technicznymi. Urbanistyka reguluje też relacje między krajobrazem, przyrodą i techniką, a człowiekiem. W analizie problemów miasta skupiono się na indywidualnej tożsamości danego miasta z uwzględnieniem warunków regionalnych, lokalnych, klimatycznych, krajobrazowych i zwyczajach mieszkańców. 22 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Przyjęto założenie, iż zadania z zakresu modernizacji i rewitalizacji traktowane są, jako inwestycje (w tym także rozbiórki), ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi i finansowymi. Jednocześnie uznano za niezbędne stałe działania (także edukacyjne) w celu kształtowania i podnoszenia poziomu świadomości społeczności lokalnych tak, by były zdolne do aktywnego uczestniczenia w kreowaniu pozytywnych zmian w zajmowanej przestrzeni i korzystania z efektów tych procesów. Zaawansowane prace IBA owocują również licznymi publikacjami. Program IBA uzyskał uznanie międzynarodowe. Dialog ze społeczeństwem Miasto to nie tylko materialna struktura, ale też współpraca między mieszkańcami w procesie rozwojowym. Społeczeństwo bardzo powoli dojrzewa do myślenia kategoriami obywatelskimi i niechętnie rezygnuje z postaw wyłącznie roszczeniowych. Ważne jest, więc aby włączyć w to mieszkańców i lokalne instytucje. W proces planowania i realizacji bardzo silnie wciągani są mieszkańcy – zakres konsultacji społecznej jest bardzo szeroki, koncepcje dyskutowane są na wielu zebraniach, tworzy się dla wymiany poglądów internetowe fora dyskusyjne. Umożliwia się wspólne spotkania z ekonomistami, architektami i artystami. IBA popiera akcje wiązania ludzi przez wspólny nowy projekt, ale również tworzenie wspólnych miejsc pamięci czy też akcji żegnania się z budynkami przeznaczonymi do wyburzenia. Wartość urbanistyki zależy od ludzi, społeczeństwo otrzymuje taką przestrzeń, do jakiej dojrzało. Dorobek realizacji programu IBA pomógł „wychować” odbiorców uwrażliwiając ich na problemy, dając jednocześnie wiarę w możliwości działania. Metoda miasta Köthen „dania impulsu i oczekiwania reakcji” poprzez prowokację, pozwala dotrzeć także grup dotychczas mniej społecznie zaangażowanych. Dialog z inwestorem Przez 10 lat działań programu IBA wypracowany został model finansowania wspierającego bardzo konkretne zadania realizacyjne. Oprócz finansowania w procesie IBA zostały uruchomione inne zasoby, przede wszystkim nadwyżki zobowiązań obywateli i praca społeczna pracowników różnych instytucji. To niejako już trzeci etap pracy nad wdrożeniem konkretnych projektów. Miasto deklarowało własne środki przeznaczone na rozwój, a przyznanie wspierających środków pieniężnych odbywało się na zasadzie negocjacji miasta z ministerstwem w obecności komisji IBA, kwalifikującej zasadność przygotowanych projektów rozwoju, oczekujących dofinansowania. Dofinansowaniu podlegały również konkursy architektoniczne i badania dotyczące rozwoju. Relatywnie niski poziom finansowania i wykorzystanie zasobów niepieniężnych był ważnym aspektem IBA. Ponad 200 mln euro pochodzących z funduszy inwestycyjnych zasiliło około 100 projektów. W sumie z w ramach 206,9 mln euro z funduszy inwestycyjnych: 121,9 mln euro pochodzi z federalnego programu „Przebudowa miast – Wschód”, a 19,4mln z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). Kolejne 40,6 mln euro wniosły ze swoich budżetów miasta uczestniczące, a pozostałą kwotę – prywatni inwestorzy. Wraz z końcem programu zakończy się możliwość zewnętrznego zasilenia pomysłów rozwojowych. Miasta będą zmuszone samodzielnie znaleźć alternatywne źródła poszukując je porzez partnerstwo publiczno-prywatne. 23 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Dessau-Roßlau Miejskie centra – strefy krajobrazu „Miasto, w którym działał Bauhaus, uczelnia artystyczna, która na początku XX w. wpłynęła na przewartościowania w wielu dziedzinach sztuki, szczególnie architektury, dziś boryka się z takimi samymi problemami, co inne miasta Saksonii-Anhalt. Jednym ze sposobów zapobiegania zmianom demograficznym i strukturalnym w Dessau-Roßlau stało się budowanie nowych stref krajobrazu”. Połączone z wizją w terenie spotkanie z przedstawicielem Urzędu Planowania Miasta Dessau-Roßlau Dziedzictwo historyczne Miasto z historią datowaną od roku 1213, stanowiące stolicę księstwa Anhalt-Dessau, później księstwa Anhalt, swoje znaczenie straciło na rzecz niedalekiego Magdeburga dopiero za czasów III Rzeszy. Mniejsze Roßlau jest młodsze i zawsze miało prowincjonalny charakter. Obecna liczba mieszkańców to około 87 tysięcy. W czasie wojny zniszczeniu uległo 97% zabudowy. Największe „skarby” miasta to zespół budynków szkoły Bauhaus, której siedziba znajdowała się w Dessau w latach 1925-1932 oraz obszar krajobrazowo-kulturowy – ogrody Dessau-Wörlitz, położony na lewym brzegu Łaby. Obiekty te zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Uwarunkowania i problemy Industrializacja, zniszczenia wojenne, socjalistyczna przebudowa i ostatnio deindustrializacja wciąż jeszcze dominują w sylwecie tego ważnego historycznie miasta. Zamiast pracy w sztywnych ramach generalnych planów rozwoju o stałych celach, miasto przygotowało wraz z harmonogramem 30 letni plan przebudowy oparty na elastycznych metodach poszukiwawczych, przy założeniu „kurczenia się miasta”. Koncepcja rozwoju wspierana jest przez udział mieszkańców. 24 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Miasto gruntownie przebudowuje swoją strukturę urbanistyczną prowadząc wyburzenia w przestrzeniach o niskich walorach z zakazem lokowania na odzyskanych gruntach przemysłu i zabudowy rezydencjonalnej. Przestrzennie miasto próbuje wrócić do swojej historycznej struktury poprzez skoncentrowanie rdzenia jego zabudowy w centrum, otoczonym satelitarnymi enklawami zabudowy „zatopionymi” w krajobrazie. Strefa krajobrazu ma stać się przestrzenną kontynuacją ogrodów Dessau-Wörlitz. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Śródmieście Koncepcja rozwoju zakłada przestrzeń publiczną nowej jakości. W ujęciu przestrzennym wraca się do historycznej struktury i eliminuje pojedyncze sytuacje braku urbanistycznego ładu, szczególnie w kluczowych obszarach. Stara zabudowa poddawana jest renowacji i częściowo adaptowana do nowych nowej funkcji: Bardzo dobrym przykładem jest węzeł przesiadkowy zintegrowany z dworcem kolejowym, przystankiem autobusowym i tramwajowym. Miasto zachęca nowe instytucje by pojawiły się w centrum dla zaoferowania coraz szerszego wachlarza usług i kultury. Duże projekty dla śródmieścia po poddaniu ocenie mieszkańców, mają szanse na dofinansowanie z funduszu ochrony zabytków lub przy pomocy nisko oprocentowanych kredytów. Kwartał nauki – miasto nauki Odrestaurowano budynki uczelniane Bauhausu i domy mistrzów – dawne rezydencje profesorów, zostały zniszczone głównie podczas okresu NRD (naloty alianckie podczas wojny oszczędziły uczelnię). W 1994 roku rozpoczęła się długo trwająca renowacja – rekonstrukcja oryginalnej architektury i próba ponownego jej wykorzystania. W 1996 roku uczelnia włączona została jako „ikona modernizmu” do listy światowego dziedzictwa miast. W wyniku konkursu architektonicznego powstał Campus 2000 w celu zagęszczania wokół Bauhausu przestrzeni urbanistycznej o funkcji dydaktyczno-naukowej. W sąsiedztwie utrzymano zabudowę, której forma i układ podporządkowane są konsolidacji tej przestrzeni urbanistycznej z centrum miasta. Zaadaptowano również obiekt będący wcześniej supermarketem na bibliotekę. Dodano budynki kantyny, audytorium i poszczególnych wydziałów szkoły, tak by razem stanowiły zespół ukończonego w 2002 roku campusu. Oprócz Fundacji Dessau znajdują się tu obecnie Klin ika Stadtisches, Federalne Ministerstwo Środowiska i Wyższa Szkoła Nauk Stosowanych Kraju Anhalt. Ogrody Miasto jest pionierem w wykorzystaniu krajobrazu dla rozwoju urbanistycznego odzyskując – między innymi poprzez wyburzenia – tereny dla przestrzeni krajobrazowej, które są rekultywowane dla ekspansji szybko rosnącej zieleni. Innym projektem jest bezpłatne oddanie przez miasto do użytkowania terenów o powierzchniach 400m2 (kwadrat 20 x 20 m), różnym grupom społecznym dla indywidualnego zagospodarowania – np. jako. „wielokulturowy ogród”, w którym wykazać się mogą między innymi imigranci. W przyszłości miasto będzie ogromną strefą krajobrazową z system rozsianych małych, zwartych enklaw urbanistycznych o zindywidualizowanych cechach. Dla każdej osady przewiduje się rozwój kontynuujący jej specyfikę. Krajobraz projektowany jest z rozpoznawalnym dla ogrodów Dessau-Wörlitz motywem dębu. Czerwona oś 2 lata temu połączono miasto z zespołem budynków Bauhausu tak zwaną „czerwoną osią”. Jest to ścieżka pełniąca funkcję „drogowskazu” w strefie krajobrazowej miasta. Zadbano o jej widoczność i czytelność. Funkcja edukacyjna ścieżki ma za zadanie przywrócić do życia to, co znika i podkreślić 25 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 obecną transformację. Tablice informacyjne opowiadają o historii miasta, wyjaśniają proces industrializacji i obecnego rozwoju urbanistycznego. Wieże Ocalałe z wyburzeń budynków fabrycznych są zachowanymi świadkami historii. Pozostawiono je jako dominanty i punkty orientacyjne w zielonym krajobrazie miasta. Przykłady stanowią między innymi: wieża widokowa – charakterystyczny punkt na granicy strefy krajobrazu i śródmieścia oraz wieża starej mleczarni stanowiąca obecnie schronienie dla ptaków. Kolejnym obiektem odrestaurowywanym z funduszu ochrony zabytków jest wieża ciśnień w śródmieściu. Dessau-Wörlitz Ogrody Dessau-Wörlitz Obiekt wpisany na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO Połączone z wizją w terenie spotkanie z Kierownikiem Parku - Pełnomocnikiem Rezerwatu Biosfery Środkowej Łaby Ogrody Dessau-Wörlitz – to obiekt wpisanego na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. Stanowi go kompleks historycznych ogrodów i parków w stylu angielskim wzdłuż Łaby i Muldy, pomiędzy Dessau a Wittenbergą. Ogrody powstały w drugiej połowie XVIII wieku w wyniku reformatorskich starań podejmowanych w duchu oświecenia i humanizmu przez księcia Franza von Anhalt-Dessau. Świadczą o bogactwie kulturowym tamtych czasów i są przykładem współgrania krajobrazu, architektury i sztuki. Na około 142 km2 w pierwotny krajobraz nadrzeczny Łaby i Muldy z wielkim wyczuciem wtopiono historyczne pałace, prowadzone w różnych stylach założenia parkowe, rzeźby ogrodowe i wiele innych elementów małej architektury. Klasycystyczny zamek Luisium z ogrodem angielskim, rokokowy budynek Mosigkau, teren parkowy Großkühnau oraz Georgium, tworzą jedną całość z barokowym miastem, pałacem i parkiem zwanym Oranienbaum oraz najważniejszą częścią terenów Wörlitz. Na elementy krajobrazowe inspirowane włoskimi wspomnieniami założyciela, składają się połączone mostami sztuczne wyspy usypane na kanałach, po których można płynąć gondolami, sztuczny wulkan, zespoły dębów, plantacje owoców, łąki zalewowe i groble. Z dużą dbałością stworzono system osi i punktów widokowych dzielących zieleń, za to łączących miejsca zaakcentowane małą architekturą. Obecnie o pielęgnację i restaurację historycznych parków, budowli i zbiorów dzieł sztuki troszczy się Fundacja Kultury Dessau-Wörlitz 26 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Strefa ogrodu połączona jest z rezerwatem przyrody. Jest to najstarszy w Niemczech rezerwat, z lasem lęgowym ptaków, zamieszkały przez około 1220 gatunków zwierząt, w tym liczącą około 5,5 tysięcy populację bobrów. Od lat 80-tych koncepcja rezerwatu biosfery jest ukierunkowana na rzecz ochrony, konserwacji i rozwoju krajobrazów kulturowych. Jej główną ideą jest bioróżnorodność oraz harmonijna jedność użytkowania gruntów i upiększenia terenu, a głównym zadaniem rozwój zrównoważony przy zachowaniu właściwych proporcji w stosunkach między człowiekiem a przyrodą. W 1988 roku Ogrody Dessau-Wörlitz zostały objęte ochroną w ramach Rezerwatu Biosfery Środkowej Łaby, a w roku 2000, wpisane na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO w ramach globalnego programu „człowiek i biosfera” dotyczącego zmian w środowisku spowodowanych przez człowieka. Działania podejmowane w ramach tego programu skoncentrowane są przede wszystkim na ochronie najcenniejszych krajobrazowo terenów. 27 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Bitterfeld-Wolfen Miasto sieciowe „Miasto Bitterfeld-Wolfen, które do niedawna było tykająca bombą ekologiczną. W ramach projektu tereny poprzemysłowe przekształcono w tereny zielone, część z nich przeznaczono na parki przemysłowo-technologiczne, w których swoją siedzibę mają liczne firmy, w scenerii jezior wybudowano kompleksy wypoczynkowe, a krajobraz Ferropolis, „miasta z żelaza” stanowi doskonałe tło dla licznych wydarzeń kulturalnych”. Połączone z wizją w terenie spotkanie z Kierownikiem Urzędu Planowania Miasta Bitterfeld-Wolfen Uwarunkowania i problemy W 2007 roku nastąpiło połączenie dużego przemysłowego miasta Wolfen z miastem powiatowym Bitterfeld oraz mniejszych miejscowości: Greppin, Holzweißig i Thalheim, które uprzednio stanowiły sieć niezależnych miejscowości Miasto liczy obecnie 45 tys. mieszkańców – latach 80-tych ich ilość była dwukrotnie większa W mieście znajdował się przemysł wydobywczy węgla brunatnego oraz chemiczny i farmaceutyczny. Do dziś produkowana jest w mieście przez firmę BAYER popularna aspiryna. Obecnie przemysł się ustabilizował, wielu ludzi przyjeżdża tu do pracy. Tutaj wynaleziono tworzywo sztuczne PCV (polichlorek winylu). Wolfen było miastem największej w Europie fabryki światłoczułych materiałów fotograficznych i filmowych ORWO, zatrudniającej przede wszystkim kobiety. Po upadku zakładu stało się miejscem największego bezrobocia kobiet w skali kraju. Krajobraz zniszczony przez kopalnie, również w samym mieście. Tereny poprzemysłowe zostają rekultywowane, likwidowane są osuwiska. Przemysł chemiczny w postaci „czystej” i „brudnej” chemii doprowadził do bardzo wysokiego poziomu skażenia przemysłowego i katastrofy ekologicznej. Wiele milionów euro zainwestowano już w poprawę jakości i odkażanie gruntów, a mimo to woda gruntowa jest nadal zanieczyszczona. W czasach NRD zespoły zabudowy mieszkaniowej były budowane i finansowane przez fabryki, powstała ich duża liczba. Obecnie 1/3 z nich została już wyburzona, kolejne 2/3 czeka na wyburzenie. 28 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA Proces scalania miasta Połączenie miast było planowane od 1998 roku, jednak wymagało to rozwiązania szeregu problemów administracyjnych, politycznych, organizacyjnych i komunikacyjnych. Dopiero program IBA dał możliwość zrealizowania idei scalenia. W momencie połączenia się miast zorganizowano otwarte forum dla mieszkańców, aby zapytać o przyszłe kierunki rozwoju nowoutworzonego organizmu miejskiego. Proces łączenia trwał cztery lata, na zakończenie którego urządzono podsumowująca prezentację. Miasto posiada opracowaną koncepcję rozwoju do roku 2030, gdzie ustalono przyszłe granice procesu „kurczenia się” miasta, wyznaczono rejony rozwojowe z uwzględnieniem ich sprofilowania i zidentyfikowania różnorodności. Dla terenów byłych obrzeży miast, które obecnie znalazły się w centrum metropolii rozpoznano i ustalono możliwe funkcje usług centrotwórczych. Ratusz Wybudowany w 1938 roku, zlokalizowany w sąsiedztwie połączonych miast, niewykorzystywany przez 10 lat budynek administracyjny fabryki ORWO w Wolfen, został odnowiony przez spółkę prywatną i zaadaptowany na ratusz. Miasto korzysta z tej siedziby na zasadzie wynajmu. Jezioro Goitzsche Powstało w wyniku przekształcenia starej kopalni odkrywkowej w rekreacyjne jezioro. Na jego środku zbudowano niezwykłą wieżę widokową o wysokości 26 m – tak zwaną Agorę, połączoną z lądem pomostem. Wskazująca poziom wody wieża jest tylko jedną z wielu atrakcji jeziora Goitzsche. Obszar ten, zajmujący ponad 60 km 2 posiada również wielokilometrowe ścieżki rowerowe, park „przygód” z urządzeniami sportowymi, labiryntami, kąpieliska, przystanie dla łodzi, amfiteatr. Po za tym oferuje turystom hotele i zaplecze gastronomiczne. Ukończenie całego przedsięwzięcia nastąpiło w 2001 roku. Technopark Na byłych terenach przemysłowych miasto przygotowało dla nowopowstających firm branży chemicznej i farmaceutycznej inkubator przedsiębiorczości – gotowe powierzchnie do wynajęcia dla 11 tysięcy miejsc pracy oraz centralne laboratorium badawcze współpracujące z Uniwersytetem Marcina Lutra i Lipskiem. Miasto posiada specjalnego „moderatora” gospodarczego, przeprowadzającego coroczny konkurs o nagrodę dla najbardziej innowacyjnego projektu. Ferropolis To były teren wydobycia węgla brunatnego. W 1958 roku wybudowano budynki zaplecza technicznego eksploatacji odkrywkowej i rozpoczęto wydobycie surowca dla pobliskiej elektrowni. Do roku 1991 roku eksploatowano węgiel, przemieszczając przy tym 325 mln m 3 ziemi i 8mln m 3 wody. Do dzisiejszego dnia pozostały na tym terenie gigantyczne koparki o wysokościach 20 - 25 m i ważących blisko 800 ton każda. Dla ich zachowania powstał pomysł utworzenia areny koncertowej i imprezowej. Umożliwienie zwiedzania maszyn możliwe było dopiero po przełomie politycznym, dzięki zainteresowaniu studentów z Bauhaus Dessau, którzy porównywali je z wieżowcami. Zespół „wieżowców” stworzył „żelazne miasto” gdzie w centrum powstała arena na 9 tysięcy osób, którą następnie powiększono dla 25 tysięcy osób. Teren wydobycia obecnie pokrywa sztuczne jezioro o powierzchni 530 ha i głębokości 12 - 15m (w najgłębszym miejscu – 30 m). Jezioro powstało w roku 2001 jako pozostałość po kopalni odkrywkowej i zburzonej wsi Greminer. Śladem lokalizacji kościoła w tej wsi jest biała boja na wodzie. Jezioro jest obecnie sprzedane prywatnemu inwestorowi, z przewidywanym wykorzystaniem dla nurków i rybaków, a także rejsów statkiem turystycznym. Pozostałości po elektrowni eksponowane są w muzeum górnictwa, gdzie znajduje również się makieta zatopionej wsi. Ciekawostką są znalezione przy pracach wykopaliskowych szczątki leśnego słonia z epoki plejstocenu. 29 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Wittenberga Kampus w Wittenberdze „Ideą przewodnią koncepcji odnowy Wittenbergi jest połączenie tradycji kulturalnych i edukacyjnych i uczynienie z Wittenbergi miejsca, w którym ludzie z całego świata będą mogli znaleźć odpowiedzi na pytania etyczne współczesności, poprzez zanurzenie się w dziedzictwo kulturowe reformacji, zapoczątkowanej tutaj przez Marcina Lutra. W roku 2005 roku powstało stowarzyszenie Kampus Wittenberga”. Połączone z wizją w terenie spotkanie z Przewodnikiem Miejskim i jednocześnie Przewodnikiem IBA Dziedzictwo historyczne Założenie w 1502 roku uniwersytetu, dzieła Lutra i innych reformatorów spowodowały, że miasto stało się ośrodkiem życia duchowego ówczesnej Europy. Starówka to wyjątkowe miejsce – można poczuć tu powiew reformacji i renesansu oraz poznać historię tego miejsca. Znajduje się tu Stadtkirche, kościół NMP, w którym kazania wygłaszał Marcin Luter – miejsce, w którym rozpoczęła się reformacja. Na drzwiach kościoła zamkowego Schlosskirche, w dniu 31 października 1517 r. Luther przybił 95 tez. Kościół jest też miejscem pochówku Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Uwarunkowania i problemy Zniszczona i zaniedbana, głównie w okresie NRD, historyczna zabudowa. Zabudowania uniwersyteckie uniwersytetu Marcina Lutra w Halle-Wittenberdze zniszczone w okresie II wojny światowej. W NRD Wittenberga była ośrodkiem przemysłu maszynowego i chemicznego, ale w warunkach gospodarki rynkowej niemal wszystkie najważniejsze zakłady upadły. Pozbawieni pracy mieszkańcy zaczęli emigrować. Puste budynki – czy to "socjalistyczne" bloki, czy kamienice z przełomu XIX i XX w. – niszczeją. Powstał więc dylemat: czy wyburzyć, czy też wykorzystać pozostawione budynki. Zauważalny jest proces wyprowadzania się ze śródmieścia ludzi, chcących wybudować własne domy na obrzeżu miasta. Miasto liczyło 45 tys. mieszkańców, obecnie ponad 49 tysięcy – ale wynika to głównie z przyłączenia 12 gmin. W sumie 9 tysięcy mieszkańców opuściło miasto. Obecnie odnowiona przepiękna starówka już tych problemów nie posiada. 30 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Wittenberga włączyła się w program IBA dla Saksonii-Anhalt pod własną ideą: „wspólna odpowiedzialność – rozwój miasta Lutra”. Dało to początek przemianie historycznego starego miasta i utworzenia dodatkowego campusu z instytucjami kulturalnymi, religijnymi i naukowymi. Projekty rozwojowe zrealizowane, między innymi, w ramach programu IBA „Leucorea" Odpowiedzią na pytanie: „jak ożywić miasto by nie uciekała stąd ludność?” jest ukierunkowanie na miasto światowego dziedzictwa. Silny nacisk położony został na historyczną zabudowę starego miasta. W ramach programu IBA odrestaurowano historyczne zabudowania dawnego uniwersytetu wittenberskiego, obecnie część Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle-Wittenberdze. Campus Długoletnia historia uniwersytetu odzwierciedla się również w urbanizacji miasta: Uniwersytet rozprzestrzenił się z biegiem stuleci i lat, lokując się niemal w całym śródmieściu. Wittenberga inwestuje w swoją tradycje jako centrum edukacji. Campus powstał w 2005 roku aby stworzyć edukacyjną infrastrukturę międzynarodowej jakości. Obecnie stowarzyszenie Campus skupia 46 partnerów – firm i instytucji. W tym samym czasie miasto zaczęło odnawiać sześć budynków w centrum miasta dla potrzeb campusu, wzniesiono liczne nowe laboratoria oraz pracownie specjalistyczne. Dysponują one teraz nowoczesnymi pomieszczeniami oraz urządzeniami. „Markt 4” – dwór Cranacha Obiekt, określany też mianem „dworu”, stanowiący historyczny campus studentów i warsztat, niszczejący w czasach NRD. W 1989 roku mieszkańcy umieścili tam tablicę z napisem „Gdzie podupadają budynki, podupadają też ludzie”. Po przewrocie politycznym Fundacja Cranacha dzięki inicjatywie mieszkańców wyremontowała zespół dworu. Obecnie jest uznany za wzorcowy przykład renowacji historycznego dworu. Udało się stworzyć odnowioną przestrzeń publiczną użytkowaną przez artystów korzystających ze starego warsztatu, by na oczach turystów produkować, a potem sprzedawać tworzone tu rękodzieło. Dom dla dziewcząt Historyczna szkoła dla dziewcząt jest przykładem, że znalezienie użytkownika – tutaj amerykańskich studentów, poszerzających swoją wiedze teologiczną – potrafi zaowocować odrestaurowaniem budynku i przywrócenia go do świetności. Hostel dla młodzieży Adaptowana zabytkowa kamienica w ścisłym centrum na współczesny hostel jest jednocześnie bardzo dobrym przykładem dobudowy współczesnego holu wejściowego. Jest to część realizacji planów miasta – by zachęcić przede wszystkim ludzi młodych do odwiedzenia miasta. Muzeum – Dom Lutra Obiekt przeznaczony do przebudowy bardzo wcześnie – już w latach 1991-1993. Jest to największe i jedyne muzeum reformacji o powierzchni 1600 m 2, mieści relikty biura Lutra i wieży (stanowiącej ówczesny sanitariat). Nowy hol wejściowy z windą jest przykładem dodania modernistycznej zabudowy w stylu Bauhaus i połączenie jej z zabudową historyczną. Zrealizowano ją w 2003 roku. Dobudowa została odznaczona nagrodą architektoniczną. W ramach programu IBA przygotowano w mieście „drogę Lutra” łączącą 23 punkty – miejsca działalności reformatora. Możliwe jest samodzielne zwiedzanie miasta z audio przewodnikiem. Punkty są oznakowane i iluminowane w nocy, zawieraj też informację głosową dla osób niewidomych. 31 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Pomnik Lutra I Melanchtona W 2010 roku odrestaurowano oba pomniki stojące na rynku przed ratuszem. Na czas remontu zorganizowano instalację artystyczną – na przygotowanych rusztowaniach umieszczono 800 sztuk małych figur Marcina Lutra w kilku kolorach, a następnie przeznaczono je do sprzedaży mieszkańcom. Oceniana jako kontrowersyjna – odbiła się szerokim echem na polu międzynarodowym, okazała się świetną akcją reklamową dla miasta. Zrewitalizowane osiedla Są przykładem wysiłku miasta ale i prywatnych inwestorów, by nie tylko przywrócić do życia, ale i zadbać o wysoką jakość architektury mieszkaniowej. Osiedle w Lutherstadt – renowacja i przeprojektowanie zespołu zabudowy z lat trzydziestych dla pracowników zakładu Gagfach. Przekształcenie rozkładu mieszkań historycznej zabudowy w modernistyczną i różno pokoleniową zabudowę rezydencjonalną. Obecnie stawiana jako wzór przebudowy. Osiedle pracowników fabryki produktów azotowych, gdzie wyżsi urzędnicy i robotnicy mieszkali wspólnie. Było to pierwsze osiedle z lat 1915-21 z mieszkaniami wyposażonymi w łazienki. Pieczołowite odrestaurowanie osiedla przez bawarskiego developera. Piesteritz – renowacja osiedla w ramach projektu Expo 2000. Rewitalizacja to kosztowny proces. Nie wszystkie zespoły mieszkaniowe w mieście miały szczęście być poddane rewitalizacji. Dużo obiektów zostało wyburzonych pozostawiając po sobie uzbrojone tereny wraz z układem komunikacyjnym. Miasto wykorzystuje te tereny na potrzeby powstającej indywidualnej zabudowy jednorodzinnej. Szkoła Hunderwasserschule Jest to ostatni projekt zrealizowany za życia artysty Friedensreicha Hundertwassera – odnowienie elewacji szkoły, typowego budynku z lat siedemdziesiątych, popularnego niemal we wszystkich miastach Niemiec. Realizacja zainicjowana przez szkołę, stała jedną z wizytówek miasta rozpoznawalną na polu międzynarodowym. 32 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Podsumowanie Odpowiadając na zmiany demograficzne i strukturalne miast, IBA przeprowadziła szereg działań, które złożyły się na proces odnowy regionu. Zrealizowano ponad 100 projektów w 19 miastach, co zmienia dotychczasowe postrzeganie Saksonii-Anhalt, w rejon ze starannie zaplanowanym krajobrazem z parkami, ogrodami, kanałami i jeziorami; dodatkowo usiany szlakami zabytków, licznymi muzeami, galeriami, teatrami i centrami kultury. Niektóre koncepcje zostały pomyślnie zrealizowane i już dały dowody pierwszych pozytywnych efektów, inne po przetestowaniu ulegały modyfikacji, i wymagają dalszego rozwoju. Najważniejsza była przebudowa starych obiektów przemysłowych, rekultywacja krajobrazu i przygotowanie terenów dla nowych celów gospodarczych. Od początku stawiano też na ekologię, podkreślano, że w dalszej perspektywie opłacają się tylko te inwestycje, które są ekologicznie poprawne. Założenia programu IBA Urban Redevelopment 2010 Powstrzymanie degradacji tkanki miejskiej obszarów zamieszkania i dzielnic poprzemysłowych. Rezygnacja z opuszczonej przez mieszkańców zdegradowanej zabudowy. Tworzenie i zachowanie miejsc pracy, poprzez rozwój ekonomii lokalnej i poprawa jej konkurencyjności. Nowy wizerunek miasta z wizją jego przyszłego rozwoju, konkurencyjność miasta na tle regionu. Stabilizacja struktury społecznej i poprawa warunków życia mieszkańców oraz poprawa bezpieczeństwa. Wywołanie korzystnych tendencji demograficznych, poprzez zapewnienie równych szans kobiet i mężczyzn w sferze ekonomicznej. Poprawa funkcjonowania systemu transportowego. Wspieranie działań służących ekologii i ochrona środowiska. Integracja form historycznych i współczesnych oraz wyrównanie standardów nowych i starych zasobów mieszkaniowych. Integracja wartości historycznych i tradycji lokalnych. Identyfikacja mieszkańców z miejscem zamieszkania. Informowanie społeczności lokalnej - ważnym instrumentem budowania zaufania pomiędzy samorządem a mieszkańcami. Subwencje pochodzące z podatków obywateli mogą być wykorzystywane tylko tam i tylko w takim stopniu, w jakim służą interesowi publicznemu. Metody Świadome kierunkowanie rozwoju miasta. Podmiotem odpowiedzialnym za proces jest miasto, które posiada bardzo znaczące wsparcie zewnętrzne w organizacji IBA w skład której wchodzi Ministerstwo Rozwoju i Transportu i Fundacja Bauhaus. Definiowanie granic obszarów kryzysowych obejmuje całe miasto – realizowane projekty mimo ograniczonego obszarowo charakteru, są zintegrowane z opracowanym programem rozwoju całego miasta. Społeczność nie jest przy tym tylko biernym obserwatorem tych procesów. Wspólnym autorem programu są: samorząd i społeczność lokalna, wspólnie ponosząc z tytułu realizowania celów. zarówno ryzyko i odpowiedzialność. Stosowanie zasad kooperacji i partnerstwa sektorów publicznego i prywatnego. Realizacja programu zależy od współpracy zespołów fachowców ze społecznością lokalną, a także mediacji w sytuacjach konfliktowych i szukania partnerów dla realizacji projektów. 33 Raport z podróży studialnej dla Grupy Roboczej ds. Polityki Miejskiej do Saksonii-Anhalt IBA Urban Redevelopment 2010; 4-8 wrzesień 2011 Trafność i skuteczność programów rozwoju miast zależy od dokładności przeprowadzonych badań i analiz, dotyczących m.in. stopnia aktywności i gotowości społeczności lokalnej do działań partycypacyjnych. Na terenach objętych programem, sposób zabudowy określa plan miejscowy skoordynowany z akceptowaną przez IBA koncepcją rozwoju miasta. Działania są prowadzone w oparciu o obejmujący okres 20 - 30 lat harmonogram wieloletnich zadań w sferze przestrzennej, społecznej i ekonomicznej. IBA jest centrum w dziedzinie doradztwa oraz informacji i szkolenia, a także transferu doświadczeń. Uzyskane efekty Przebudowa miast w ramach IBA znacznie przekracza pojęcie „odnowy” miast. Swój początek ma w rewitalizacji obszarów kryzysowych, powstałych w wyniku spadku ilości mieszkańców. Obecnie zyskuje zdecydowanie szersze znaczenie, stając się odpowiedzialną za kierunkowanie rozwoju miasta. IBA dała szansę miastom, takim jak Bitterfeld-Wolfen, o dotąd jednorodnej funkcji miastotwórczej, których fundamentem były najczęściej likwidowane wielkie zakłady przemysłowe. Więcej, pozwoliła na tworzenie nowego wizerunku miasta i kształtowanie warunków wzrostu konkurencyjności w regionie. Poprzez partycypację społeczność przejmuje współodpowiedzialność za kształt swego środowiska i swój rozwój. Powodzenie i skuteczność zasady partycypacji w realizacji programu zależy oczywiście od stopnia świadomości i aktywizacji społeczeństwa, ale również od postawy administracji i gremiów politycznych. Remonty starych i tworzenie nowych powierzchni mieszkaniowych. Działania obecnie prowadzone w oparciu o instrumenty planistyczno-prawne zapobiegają wyburzaniu starej zabudowy, której adaptacja byłaby dla inwestorów zbyt droga i technicznie uciążliwa. Dzięki temu w Quedlinburgu historyczna zabudowa stała się podstawowym walorem miasta. Miasta o skrajnie zróżnicowanej strukturze przestrzennej, charakteryzujące się ostrym zróżnicowaniem socjalnym mieszkańców tzw. „dual city”, uzyskały szansę zintegrowania w jednolitą strukturę. (Halle i Halle-Neustadt). Godnym uwagi tłem dla podejmowanych działań przebudowy miast, jest inwestowanie landu Saksonia-Anhalt w odnawialne źródła energii. Mało zaludnione obszary rolnicze tworzą znakomite warunki dla wykorzystywania energii wiatru. W mniejszym stopniu energia pochodzi z biomasy, biogazu i instalacji solarnych. W 2007 roku odnawialne źródła energii dostarczały ponad 30% produkcji energetycznej całego Kraju Związkowego – to więcej niż dwukrotna średnia międzynarodowa. Planuje się dalszą rozbudowę elektrowni tego systemu do pokrycia 45% produkcji. 70% produkcji niemieckiego biometanolu zlokalizowane jest w Saksonii-Anhalt. Land produkuje również 50% niemieckiego biopaliwa, posiada własne rodzime firmy, które nie tylko posiadają wiedzę ale i technologię by produkować energię ze źródeł odnawialnych. IBA okazała się sukcesem. Przede wszystkim, uruchomiła nowy rodzaj interdyscyplinarnego modelu współpracy pomiędzy różnymi agendami państwa, gospodarki i obywateli. Przyczyniła się do ponownego odkrycia miast i ośrodków, wzmocnienia społeczeństwa miejskiego, a przede wszystkim zachęciła do aktywnego i produktywnego podejścia do wyzwań wynikających z procesu „kurczenia się” miast. W międzyczasie IBA zdołała przyciągnąć uwagę międzynarodową. Saksonia-Anhalt gościła delegacje z Japonii, Finlandii i Polski, poszukujące informacji o innowacyjnych narzędziach kierunkowania planowania rozwoju przestrzennego. 34