Pobierz fragment - Wydawnictwo UMCS

WPROWADZENIE
Wprowadzenie
Interpretacja zaburzeń mowy wymaga gruntownej wiedzy na temat istoty
języka – procesu jego nabywania, roli w kształtowaniu ludzkich umysłów
i budowaniu relacji społecznych.1 Refleksja autorów tego podręcznika ujęta
jest w ramy wyznaczone trzema następującymi tezami:
▷ Język jest częścią umysłu i zarazem bytem konstruującym umysłowe
i społeczne możliwości człowieka.
Idea ta wynika z rozbudowanej w teoriach lingwistycznych dyskusji nad
funkcjami języka. Sądzę, że w kontekście zaburzeń mowy należy językowi
przypisać przynajmniej trzy role: a) poznawczą: język umożliwia na sposób
ludzki zdobywać wiedzę i organizować ją w umyśle; b) interakcyjną: język,
byt będący osnową wypowiedzi, jest nośnikiem informacji, pozwala wiedzę
o sobie i o świecie przekazywać innym; c) grupotwórczą: język organizuje życie
społeczne i umożliwia jednostkom pełnienie społecznych ról.
▷ Zaburzenia mowy zawsze mają ostateczną przyczynę w biologicznych
możliwościach jednostek, ujawniają się zwykle w czynnościach poznawczych oraz zawsze w zachowaniach interakcyjnych i procesach socjalizacji;
1
Wiedza przybliżająca istotę języka rozwijała się od czasów starożytnych. Poprzez wieki narosło wiele teorii ujmujących jego tajemnice z różnych perspektyw. XX wiek dostarczył osobom
zainteresowanym czterech ważnych, być może dotychczas najważniejszych teorii budujących
interpretacje niezwykle głębokie i dalece od siebie odbiegające. Są nimi: strukturalizm, gramatyka generatywna, socjolingwistyka i językoznawstwo kognitywne. Dlatego też ze zdziwieniem czytam niekiedy prace, szczególnie psychologów, wygłaszających na temat języka prawdy
jedynie słuszne, tyleż samo proste, co i bałamutne. Przyjmowane wybiórczo, na zasadzie kalek
z literatury amerykańskiej, z zupełnym brakiem świadomości, że polszczyzna – język fleksyjny z rozbudowanym słowotwórstwem – jest zupełnie innym bytem niż język angielski (por.
choćby liczne prace na temat autyzmu, afazji lub kalkowane narzędzia do badania sprawności
językowej). Niestety, refleksja tego rodzaju, traktująca problemy języka lekko i naiwnie, wkracza także i do literatury logopedycznej. W tym podręczniku chcemy się tej tendencji ustrzec.
10
WPROWADZENIE
▷ Diagnozując język jednostek i różne formy ich zachowań interakcyjnych
możemy orzekać o stanie tych procesów i czynności, które warunkują
mowę.
Są to czynności poznawcze oraz procesy i czynności umożliwiające przekaz
wiedzy. Zachodzą w mózgu, w obwodowym układzie nerwowym oraz w mięśniowym i kostnym wyposażeniu człowieka.
Struktura tomu jest obrazem postępowania logopedycznego. Logopeda
bowiem diagnozuje zaburzenia mowy, buduje programy terapii i prowadzi
terapię. Diagnozowanie zaburzeń mowy wymaga wiedzy na temat sprawności
językowych i komunikacyjnych oraz na temat przyczyn zaburzeń, które zawsze
tkwią w biologicznym wyposażeniu człowieka. Rozdział drugi pt. „Sprawności
formacyjne” poświęcamy biologicznym procesom i czynnościom budującym
umysł i warunkującym nabywanie języka, mechanizmom słuchu i ich zaburzeniom, słuchowi fonematycznemu i prozodii mowy, objaśnianiu zjawisk
głosowych i trudności grafomotorycznych.
Pozostałe trzy rozdziały są odzwierciedleniem najważniejszych w postepowaniu logopedycznym procedur prognostycznych. Ujawniają się one w trzech
następujących strategiach postepowania logopedycznego: a) budowaniu kompetencji; b) usprawnianiu realizacji; c) stabilizowaniu rozpadu. Procedury te chyba
najwyraziściej porządkują zaburzenia mowy wyznaczając jasno zróżnicowane
klasy, które prezentujemy w kolejnych rozdziałach.
Zjawiska rozpatrywane w rozdziale trzecim pt. „Zaburzenia kompetencji” wymagają od logopedy umiejętności formowania umysłu: budowania
wiedzy o świecie (kompetencja kulturowa), programowania wiedzy językowej
(kompetencja językowa) i kształtowania społecznych wzorców zachowań
językowych (kompetencja komunikacyjna). W teorii języka, te trzy rodzaje
wiedzy odznaczają się swoistymi cechami, a od logopedy wymagają odrębnych
sposobów postępowania terapeutycznego. Są to zresztą zaburzenia wymagające niezwykłych umiejętności diagnostycznych i ogromnej wiedzy na temat
programowania języka.
Zamieszczamy w tym rozdziale charakterystykę niemal wszystkich zaburzeń
opisywanych współcześnie w literaturze przedmiotu, a zatem głuchoty i możliwości osób głuchoniewidomych; opóźnień rozwoju mowy, które w polskiej
tradycji od kilkudziesięciu lat nazywamy „alalią” (obecnie upowszechnia się
amerykańska nazwa „SLI” – „specyficzne opóźnienie rozwoju mowy”); autyzmu; oligofazji oraz padaczek, które jak się okazuje w sposób istotny wpływają
na umysłowe i językowe funkcjonowanie człowieka.
WPROWADZENIE
11
W rozdziale czwartym pt. „Zaburzenia realizacji” opisujemy te sfery komunikacyjnych zachowań człowieka, które dotyczą fizycznej postaci wypowiedzi,
przy zachowanych w normie czynnościach umysłowych. Są nimi dysglosja
wynikająca z anomalii w budowie narządów artykulacyjnych, dyzartria będąca
wynikiem porażeń i jąkanie.
Rozdział piąty wreszcie – „Rozpad kompetencji” – przynosi charakterystykę
afazji, demencji (na przykładzie choroby Alzheimera) i schizofazji.
Teoretycznym tłem interpretacji poszczególnych zaburzeń mowy stała
się naukowa wykładnia ważnych pojęć pozwalających opisać zjawiska mieszczące się w przedmiocie logopedii: języka, mowy i jej zaburzeń, odwiecznych
i współczesnych modeli porządkujących zaburzenia, procedur postępowania
logopedycznego. Została ona pomieszczona w rozdziale pierwszym – „Mowa
i jej zaburzenia”. Rozdział ten prezentuje spójną teorię zaburzeń mowy, która
ukształtowała się w ciągu dwudziestu ostatnich lat w badaniach pracowników
Zakładu Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS. Teoria ta obejmuje
również swoim zakresem i te propozycje opisu zaburzeń mowy, które przez
wieki budowały logopedię i które do dziś nie straciły naukowej aktualności.
Wdzięczni jesteśmy autorom poszczególnych rozdziałów – wybitnym specjalistom różnych pokoleń badaczy, którzy zawsze łączą refleksję teoretyczną
z doświadczeniem praktycznym. Ich gruntowna wiedza winna w najwyższym
stopniu służyć studentom.
Dziękujemy wszystkim osobom, które swoją wiedzą i talentem przyczyniły się
do określenia ostatecznego kształtu tej publikacji: mgr Magdalenie Kozłowskiej
za koordynację wysiłku poszczególnych autorów i za wkład w Indeks rzeczowy
tomu, mgrowi Tadeuszowi Ostrowskiemu za Indeks nazwisk i czuwanie nad
prawdą w zapisach bibliograficznych, dr Ewie Niestorowicz za artystyczną
wizję logopedii zawartą w okładce książki, drowi Lechowi Maliszewskiemu,
redaktorowi tomu z woli wydawcy, za profesjonalizm i precyzję w postępowaniu
edytorskim, wreszcie Wydawnictwu UMCS, któremu pracownicy Zakładu
Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS są wdzięczni i wierni od lat.
Stanisław Grabias