Ptaki Michal 3 korekta

Netta rufina (He∏miatka)
Netta rufina
A058
(Pall., 1773)
He∏miatka
Rzàd: blaszkodziobe, rodzina: kaczkowate, podrodzina:
kaczki
Status wyst´powania w Polsce
Gatunek skrajnie nielicznie i lokalnie l´gowy, bardzo nielicznie przelotny, wyjàtkowo zimujàcy.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Kaczor he∏miatki mo˝e byç mylony z samcem g∏owienki
Aythya ferina (A059), który ma jednak popielaty wierzch
cia∏a, mniej jaskrawà, bràzowo ubarwionà g∏ow´ i dziób
z czarno-niebieskim rysunkiem. Samica he∏miatki przypomina markaczk´ Melanitta nigra (A065), od której ró˝ni
si´ nieco jaÊniejszym, bràzowym ubarwieniem i kolorem
dzioba. W ka˝dej szacie he∏miatka posiada, w odró˝nieniu od dwóch pozosta∏ych gatunków, mocno skontrastowany rysunek widoczny na roz∏o˝onym skrzydle: u samców czarniawo-bia∏y, u samic bràzowo-bia∏y (ciemne pokrywy skrzyd∏owe, bia∏e lotki, wàski ciemny pas na tylnej
kraw´dzi skrzyd∏a).
Biologia
Tryb ˝ycia
Prowadzi dzienny tryb ˝ycia; jest towarzyska, zazwyczaj
przebywa w stadach innych gatunków kaczek.
he∏miatka
L´gi
He∏miatka gniazduje w pojedynczych parach lub w luênych
skupieniach. Osiàga dojrza∏oÊç p∏ciowà w wieku jednego
roku, czasem po dwóch latach. Przyst´puje do l´gów
w maju, a w rejonach po∏udniowych ju˝ w kwietniu. Gniazdo buduje z liÊci, traw i puchu, zwykle na suchym làdzie,
ukryte w g´stej roÊlinnoÊci w pobli˝u wody. Znosi 8–10 jaj,
czasami do 14. Niektóre samice podrzucajà swe jaja do
gniazd innych kaczek. Wysiadywanie trwa 26–28 dni. Piskl´ta sà zagniazdownikami, ich wodzenie trwa ok. 7 tygodni. Opiekà nad l´giem zajmuje si´ tylko samica.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
He∏miatka jest kaczkà wielkoÊci krzy˝ówki. Wymiary:
d∏ugoÊç cia∏a 53–58 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏
84–88 cm, masa cia∏a 0,8–1,3 kg. U gatunku tego wyst´puje wyraêny dymorfizm p∏ciowy. Kaczor w szacie
godowej ma pomaraƒczowobràzowà g∏ow´ z krótkà
grzywà, czarnà szyj´, pierÊ, pas przez Êrodek brzucha
oraz ty∏ cia∏a. Wierzch tu∏owia jest brunatny, jego boki
bia∏e. Dziób i t´czówka sà czerwone. Samica jest brunatna, z ciemnà czapeczkà i szarymi bokami g∏owy
oraz jasnobràzowym spodem cia∏a i bokami tu∏owia.
Dziób ma czarny z ró˝owà przepaskà na koƒcu. Samiec w szacie spoczynkowej przypomina samic´, ale
ma czerwony dziób, natomiast szata spoczynkowa samicy charakteryzuje si´ ciemniejszym odcieniem wierzchu cia∏a i boków. Szata m∏odociana jest ogólnie podobna do szaty samicy, ale bardziej szarawa, mniej
skontrastowana. He∏miatka odzywa si´ krótkim „gik”,
a podczas toków wydaje nosowe „keuwik”.
W´drówki
Jako ptak przelotny he∏miatka pojawia si´ rzadko na wodach w ca∏ym kraju. Zwykle sà to pojedyncze ptaki, rzadziej ma∏e grupki. Wyjàtkiem jest jez. ¸uknajno, gdzie latem zbierajà si´ ptaki na pierzenie. Przelot jesienny trwa od
sierpnia do poczàtku grudnia, ze szczytem we wrzeÊniu.
Ptaki spotykane sà na stawach hodowlanych, jeziorach
i zbiornikach zaporowych, rzadziej na rzekach, a tylko wyjàtkowo pojawiajà si´ na morskich wodach przybrze˝nych.
Przelot wiosenny przebiega bez wyraênej kulminacji, od
po∏owy marca do po∏owy maja.
157
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A058
Zimowanie
Europejskie he∏miatki sp´dzajà zim´ na po∏udniu Europy,
g∏ównie w basenie Morza Âródziemnego. Cz´Êç polskiej
populacji pozostaje w kraju do pierwszych mrozów, ale obserwacje zimowe z okresu od 2. po∏owy grudnia do po∏owy lutego nale˝à do rzadkoÊci i zanotowano zaledwie oko∏o 20 takich przypadków. Najcz´Êciej przypadki zimowania
powtarzajà si´ w Wielkopolsce, rzadziej na Âlàsku, a zupe∏nie wyjàtkowo na pó∏nocy kraju.
Pokarm
He∏miatka ˝ywi si´ liÊçmi, korzeniami i nasionami roÊlin
wodnych. Ulubionym pokarmem sà glony zwane ramienicami, tworzàce podwodne ∏àki na dnie p∏ytkich akwenów.
Zjada tak˝e niewielkie iloÊci pokarmu zwierz´cego, g∏ównie wodne bezkr´gowce. ˚eruje zarówno nurkujàc, jak
i zbierajàc pokarm z powierzchni wody.
Wyst´powanie
Siedlisko
Zamieszkuje ró˝nego rodzaju wody Êródlàdowe, p∏ytkie jeziora i stawy hodowlane z bujnymi szuwarami, a tak˝e wody s∏onawe, zw∏aszcza delty rzek. W kraju stwierdzono jà
na kompleksach stawów, naturalnych jeziorach, a tak˝e na
zalewach nadmorskich.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
3140 Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi ∏àkami ramienic Charetea
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion
Rozmieszczenie geograficzne
Area∏ l´gowy jest mocno porozrywany i obejmuje obszar
od po∏udniowej Hiszpanii i Francji przez Europ´ Ârodkowà
i rejon Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego a˝ po Azj´
Ârodkowà. Zimuje w po∏udniowej Europie, na Bliskim
i Ârodkowym Wschodzie oraz w pó∏nocnych Indiach i po∏udniowo-wschodniej Azji.
Rozmieszczenie w Polsce
He∏miatka gniazduje w kraju tylko na kilku rozproszonych
stanowiskach. Szereg z nich znanych z lat 70. i 80. i zlokalizowanych na Mazurach, np. na jez. KaraÊ i Warno∏ty, na Zalewie WiÊlanym i w Wielkopolsce, prawdopodobnie nie jest
obecnie zajmowanych, a jedynym aktualnym l´gowiskiem
w pó∏nocnej Polsce pozostaje jez. ¸uknajno. Do najbardziej
sta∏ych stanowisk nale˝à obecnie: stawy ¸´˝czok i stawy Wielikàt na Opolszczyênie oraz stawy w Górkach w dolinie Nidy.
Ponadto bezsporny l´g stwierdzono na stawach w Mi∏os∏awiu
w Wielkopolsce. Mo˝liwe jest tak˝e gniazdowanie he∏miatki
na Stawach Milickich w dolinie Baryczy.
158
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): LC gatunek
mniejszego ryzyka, ale wymagajàcy szczególnej uwagi
Status zagro˝enia w Europie: D gatunek zagro˝ony z racji
zmniejszania si´ liczebnoÊci populacji
BirdLife International: SPEC 3
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2, za∏àcznik II
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik III
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Cz´Êç sta∏ych stanowisk znajduje si´ na terenie rezerwatów
przyrody: ¸´˝czok oraz Jezioro ¸uknajno. W drugim z rezerwatów znajduje si´ tak˝e sta∏e pierzowisko tego gatunku.
Rozwój i stan populacji
Europejska populacja l´gowa he∏miatki oceniana jest na
14 000–27 000 p. Najliczniej gatunek gniazduje w Rosji (5500–9000 p.), w Hiszpanii (5400–8600 p.), w Turcji
(1000–5000 p.), w Rumunii (1000–3000 p.) i w Niemczech (450 p.).
Na zimowisku w centralnej Europie i zachodniej cz´Êci basenu Morza Âródziemnego zimuje oko∏o 50 000 ptaków;
z zimowiska tego korzystajà ptaki zasiedlajàce Êrodkowà
i zachodnià Europ´.
W Polsce he∏miatka gniazduje od 1968 r. i nale˝y do naszych najrzadszych l´gowych gatunków kaczek. Jej liczebnoÊç nie przekracza 15–20 p. i podlega znacznym fluktuacjom na wszystkich stanowiskach, z których cz´Êç jest zasiedlana nieregularnie lub stwierdzano tam tylko sporadyczne l´gi. W ostatnich latach daje si´ zauwa˝yç niewielki trend wzrostowy, o którego trwa∏oÊci trudno obecnie
przesàdzaç. Miejsca stwierdzenia w Polsce wymienione sà
w rozdziale „Rozmieszczenie w Polsce”. Najliczniejsze skupienie l´gowych ptaków znajduje si´ obecnie na Opolszczyênie na stawach ¸´˝czok i Wielikàt k. Raciborza (do 5 p.
na ka˝dym stanowisku) oraz w dolinie Nidy na stawach
w Górkach (2 p. w latach 2001 i 2002).
Jak wspomniano wy˝ej, na jez. ¸uknajno znajduje si´ pierzowisko he∏miatki. Dawniej jesienne koncentracje w´drujàcych
ptaków skupia∏y tu nawet kilkaset osobników (maksymalnie
ok. 900), ale ostatnio nie przekraczajà stu. W innych miejscach rzadko obserwuje si´ stadka wi´ksze ni˝ 10 ptaków.
Zagro˝enia
Zagro˝enia dla gatunku w Polsce stanowi:
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku zmian re˝imu hydro-
Netta rufina (He∏miatka)
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• opracowaç i wdro˝yç mechanizmy rekompensowania
ekstensywnych metod gospodarowania na stawach rybnych (w tym tworzenia sztucznych, ziemnych wysp przy
przebudowie stawów, zachowania rozleg∏ych p∏atów
szuwaru i pasów szuwaru wzd∏u˝ grobli oraz ochrony
kolonii Êmieszki);
• wprowadziç strefy ciszy i ograniczonej turystyki wodnej
na jeziorach w pobli˝u l´gowisk kaczek;
• chroniç wyspy jeziorne wraz z otaczajàcym je pasem
szuwaru w formie u˝ytków ekologicznych z zakazem
wst´pu od marca do koƒca lipca;
• powa˝nie ograniczyç plany zabudowy hydrotechnicznej
dolin rzecznych i plany przekszta∏ceƒ re˝imu hydrologicznego rzek;
• dostosowaç okresy polowaƒ do terminów rozrodu
ptaków wodnych. Zró˝nicowaç terminy rozpoczynania
polowaƒ jesiennych na ptaki wodne w ró˝nych regionach kraju;
• zaprzestaç stosowania amunicji myÊliwskiej ze Êrutem
o∏owianym i zastàpiç go Êrutem wykonanym z nietoksycznego metalu;
• podjàç redukcj´ drapie˝ników, zw∏aszcza norki amerykaƒskiej i jenota, a na zachodzie kraju szopa pracza.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej Poradnika (str. 20).
A058
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy w zale˝noÊci od siedliska;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu populacji l´gowej.
Monitoring
• coroczna rejestracja wszystkich stanowisk l´gowych;
• sta∏a rejestracja wszystkich spotkaƒ osobników tego gatunku na obszarze kraju.
Nale˝y lokalizowaç stacjonarne pary przebywajàce w dogodnych miejscach l´gowych, natomiast wyszukiwanie
gniazd nale˝y ograniczyç do minimum, by nie powodowaç
strat w l´gach. Ocen´ liczby par l´gowych nale˝y oprzeç
tak˝e na obserwacjach samic wodzàcych m∏ode.
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUèNIAK S., WINIECKI A. 2000.
Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, 640 s.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
BUKACI¡SKI D., JAB¸O¡SKI P., 1992a. Awifauna l´gowa jeziora
¸uknajno i terenów przyleg∏ych w latach 1982–1987. Not.
Orn., 33: 5–45.
BUKACI¡SKI D., JAB¸O¡SKI P., 1992b. Sezonowa zmiennoÊç zespo∏u ptaków wodno-b∏otnych na jeziorze ¸uknajno w latach
1982–1984. Not.Orn., 33: 185–226.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Oxford, 722 s.
DYRCZ A., GRABI¡SKI W., STAWARCZYK T., WITKOWSKI J. 1991.
Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, 526 s.
G¸OWACI¡SKI Z. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga zwierzàt.
Kr´gowce. Warszawa, 449 s.
GOC M., ILISZKO L., 1993. The Polish part of the Vistula Lagoon – an important bird area. The Ring, 15: 232–236.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1992. Handbook
of the Birds of the World. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Barcelona, 696 s.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
logicznego rzek, zmieniajàcych cz´stoÊç i d∏ugoÊç zalewów w dolinach rzecznych;
• utrata siedlisk gniazdowych w wyniku intensyfikacji gospodarki stawowej, po∏àczonej z pog∏´bianiem stawów,
niszczeniem roÊlinnoÊci wynurzonej i likwidacjà wysp na
stawach hodowlanych;
• utrata siedlisk gniazdowych w wyniku rekreacyjnego wykorzystania (biwakowanie na wyspach) wysp jeziornych;
• ∏owiectwo – zbyt wczesne rozpoczynanie jesiennego
okresu polowaƒ na ptaki wodne, w czasie gdy na zbiornikach mogà jeszcze przebywaç samice wodzàce m∏ode;
• ∏owiectwo – mo˝liwoÊç wystàpienia pomy∏kowych odstrza∏ów z powodu podobieƒstwa do innych gatunków kaczek;
• ∏owiectwo – trujàce dzia∏anie Êrucin o∏owianych tkwiàcych w cia∏ach ptaków postrzelonych przypadkiem lub
Êrucin po∏kni´tych przez ptaki jako gastrolity;
• presja ze strony drapie˝ników, szczególnie niepokojàcy
jest wzrost liczebnoÊci norki amerykaƒskiej. Choç
wp∏yw tego czynnika nie zosta∏ dotychczas w sposób
wiarygodny okreÊlony, w najbli˝szym czasie mo˝e okazaç si´ kluczowy dla funkcjonowania populacji omawianego gatunku, jak i wielu innych gatunków budujàcych gniazda na ziemi.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej Poradnika (str. 19).
159
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A058
160
POLAK M., WILNIEWCZYC P., 2001. Ptaki l´gowe doliny Nidy.
Not. Orn., 42: 89–102.
SZLAMA D., MAJEWSKI P., 1998. Ptaki rezerwatu „¸´˝czak” ko∏o
Raciborza. Not. Orn., 39: 1–11.
SZYRA D. 2001. Awifauna stawów rybnych Wielikàt ko∏o Lubomi
(województwo Êlàskie). Ptaki Âlàska, 13: 67–85.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WINIECKI A., KOSI¡SKI Z., 2000. Awifauna ˚erkowsko-Czeszewskiego Parku Krajobrazowego. W: Winiecki A. (red.) Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne,.9: 173–199.
WITKOWSKI J., OR¸OWKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.,
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36: 5–74.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
Tadeusz Stawarczyk