Wstęp - Natura 2000

Natura 2000
Poradniki ochrony siedlisk
i gatunków Natura 2000
– podr´cznik metodyczny
TOM 9.
Gatunki roÊlin
Przygotowano i opublikowano ze Êrodków Unii Europejskiej
Gatunki roÊlin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr´cznik metodyczny. Tom 9.
Praca zbiorowa pod redakcjà dr hab. Barbary Sudnik-Wójcikowskiej i dr Hanny Werblan-Jakubiec, 2004.
Wydawca:
Ministerstwo Ârodowiska
ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa
www.mos.gov.pl
Mapy: opracowanie czystorysów: Ireneusz Moraczewski
Rysunki na ok∏adce: Halina Galera
Pozosta∏e rysunki: Halina Bednarek-Ochyra, Halina Galera, Jolanta Urbanik
ISBN 83-86564-43-1
Warszawa 2004 r.
Nak∏ad 1350
Korekta i redakcja techniczna: Ma∏gorzata Juras
Sk∏ad, ∏amanie i druk:
Naj-Comp s.j.
ul. Minerska 1, 04–506 Warszawa
e–mail: [email protected]
Zalecany sposób cytowania:
Sudnik-Wójcikowskiej B., Werblan-Jakubiec H. (red) 2004. Gatunki roÊlin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura
2000 – podr´cznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo Ârodowiska, Warszawa, s. 228.
lub:
Kaêmierczakowa R. 2004. Cochlearia polonica E. Frölich, Warzucha polska. W: Sudnik-Wójcikowskiej B., Werblan-Jakubiec
H. (red.) Gatunki roÊlin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podr´cznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo
Ârodowiska, Warszawa, s. 100-103.
Spis treÊci
Spis treÊci
Przedmowa G∏ównego Konserwatora Przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Przedmowa Dyrektora Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ârodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.Wspó∏pracownicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3. Cz´Êç szczegó∏owa
3.1. Mszaki A. Stebel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1386 Buxbaumia viridis – bezlist okrywowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
1383 Dichelyma capillaceum – ˝aglik w∏oskowaty, moczara w∏oskowata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
1381 Dicranum viride – wid∏ozàb zielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
1393 Drepanocladus vernicosus – sierpowiec b∏yszczàcy, haczykowiec b∏yszczàcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
1389 Meesia longiseta – parz´chlin d∏ugoszczecinowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
3.2. Paprotniki K. Âwierkosz, M. Zajàc, L. ˚o∏nierz, W. ˚ukowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4066 Asplenium adulterinum – zanokcica serpentynowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
1419 Botrychium simplex – podejêrzon pojedynczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
1428 Marsilea quadrifolia – marsylia czterolistna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
1421 Trichomanes speciosum – w∏osocieƒ delikatny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
3.3. RoÊliny kwiatowe J. Bloch-Or∏owska, W. Berdowski, J. Fabiszewski, L. Frey, Z. Go∏àb, B. Jackowiak,
R. Kamiƒski, R. Kaêmierczakowa, U. Korzeniak, M. Kucharczyk, P. Kwiatkowski, Z. Mirek, J. Mitka,
M. Nobis, R. Olaczek, W. Paul, P. Pawlikowski, H. Pi´koÊ-Mirkowa, J. Piórecki, B. Sudnik-Wójcikowska,
J. Szmeja, W. Wójtowicz, T. Za∏uski, W. ˚ukowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4109 Aconitum firmum Rchb. subsp. moravicum – tojad mocny morawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
4068 Adenophora liliifolia – dzwonecznik wonny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
1939 Agrimonia pilosa – rzepik szczeciniasty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
1516 Aldrovanda vesiculosa – aldrowanda p´cherzykowata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
1614 Apium repens – selery b∏otne, p´czyna b∏otna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
1832 Caldesia parnassifolia – kaldezja dziewi´ciornikowata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
*4069 Campanula bohemica – dzwonek karkonoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
*4070 Campanula serrata – dzwonek pi∏kowany, dzwonek lancetowaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
2249 Carlina onopordifolia – dziewi´çsi∏ pop∏ocholistny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
2109 Cochlearia polonica – warzucha polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
4090 Cochlearia tatrae – warzucha tatrzaƒska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
1902 Cypripedium calceolus – obuwik pospolity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
4067 Echium russicum – ˝mijowiec czerwony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
1898 Eleocharis carniolica – ponik∏o kraiƒskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
*2114 Erysimum pieninicum – pszonak pieniƒski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
2189 Galium cracoviense – przytulia krakowska, Przytulia ma∏opolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
*4113 Galium sudeticum – przytulia sudecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
*4094 Gentianella bohemica – goryczuszka czeska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
4096 Gladiolus paluster – mieczyk b∏otny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
1758 Ligularia sibirica – j´zyczka syberyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
2. Cz´Êç ogólna
2.1. Przedmiot opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2. Uk∏ad podr´cznika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.3. Zbiór i opracowanie danych o wyst´pujàcych w Polsce gatunkach wa˝nych
w skali Europy, zawartych w Za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Zasada opracowania syntetycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Szczegó∏owe informacje o gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.4. Specyfika i znaczenie omawianych gatunków dla flory krajowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.5. Informacje dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.6. Bibliografia ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3
2216 Linaria odora – lnica wonna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
1903 Liparis loeselii – lipiennik Loesela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
1831 Luronium natans – elisma wodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
1617 Ostericum palustre – starodub ∏àkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
*2217 Pedicularis sudetica – gnidosz sudecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
1477 Pulsatilla patens – sasanka otwarta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
*2094 Pulsatilla slavica – sasanka s∏owacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
4093 Rhododendron luteum – ró˝anecznik ˝ó∏ty, azalia pontyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
1528 Saxifraga hirculus – skalnica torfowiskowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
4087 Serratula lycopifolia – sierpik ró˝nolistny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
1437 Thesium ebracteatum – leniec bezpodkwiatkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
4116 Tozzia alpina – tocja alpejska – karpacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
3.4. Gatunki wymar∏e A. Stebel, B. Sudnik-Wójcikowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
1387 Orthotrichum rogeri – szurpek Rogera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
1987 Plagiomnium drummondii – p∏askomerzyk orz´siony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
*2074 Dianthus nitidus – goêdzik lÊniàcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
1833 Najas flexilis – jezierza gi´tka, jezierza najcieƒsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
4. Aneksy
Aneks 1. S∏ownik wa˝niejszych terminów botanicznych B. Sudnik-Wójcikowska, A. Stebel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Aneks 2. System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych – reprezentowane w Polsce syntaksony,
z którymi zwiàzane sà gatunki roÊlin o znaczeniu europejskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Aneks 3. Wykaz taksonów roÊlinnych wymienionych w tekÊcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Aneks 4. Klasyfikacja i kody wyst´pujàcych w Polsce siedlisk przyrodniczych Natura 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Aneks 5. Stosowane kody taksonów roÊlin wa˝nych w skali Europy, wyst´pujàcych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Przedmowa
Przedmowa
1 maja 2004 roku Polska sta∏a si´ pe∏noprawnym cz∏onkiem Unii Europejskiej. Oznacza to równe prawa, ale i równe obowiàzki. Obowiàzki najwa˝niejsze to przyj´cie i respektowanie prawa unijnego
w naszym kraju, w tym prawa dotyczàcego ochrony przyrody. Unia Europejska przygotowa∏a w tej
dziedzinie dwie dyrektywy: Dyrektyw´ Ptasià i Dyrektyw´ Siedliskowà. Ich efektem jest zobowiàzanie
paƒstw nale˝àcych do UE do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Poniewa˝ obligacja ta dotyczy równie˝ Polski, 1 maja 2004 roku wys∏aliÊmy do Komisji Europejskiej nasze propozycje sieci. Znajdujà si´ wÊród nich 72 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk wyznaczone dla ochrony siedlisk przyrodniczych innych ni˝ ptaki oraz gatunków zwierzàt i roÊlin.
Po to, aby zarzàdzanie siedliskami i gatunkami, które wskazano w Dyrektywach, by∏o jednolicie rozumiane i wdra˝ane na ca∏ym obszarze kraju, obok zapisów prawa potrzebne sà poradniki wyjaÊniajàce zawi∏oÊci interpretacyjne oraz wskazujàce, jakie siedliska i jakie gatunki, gdzie i w jaki sposób nale˝y chroniç. Dlatego te˝ Francja, nasz partner w ramach wspó∏pracy
bliêniaczej, bogatsza w ponad dziesi´cioletnie doÊwiadczenia nad wdra˝aniem obu Dyrektyw, zaproponowa∏a nam przygotowanie i opublikowanie poradników ochrony siedlisk i gatunków zawartych w za∏àcznikach do Dyrektyw i wyst´pujàcych
w Polsce w oparciu o ksià˝ki sprawdzone ju˝ u siebie.
Poradniki przygotowane przez licznà grup´ polskich ekspertów przeznaczone sà przede wszystkim dla s∏u˝b obszarów Natura 2000. Informacje zawarte w rozdziale dotyczàcym potencjalnych zagro˝eƒ oraz zalecanych metod ochrony zosta∏y skonsultowane i uzgodnione z Departamentem LeÊnictwa Ministerstwa Ârodowiska, Departamentem Zasobów Wodnych Ministerstwa Ârodowiska, Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Generalnà Dyrekcjà Lasów Paƒstwowych oraz Regionalnym Zarzàdem Gospodarki Wodnej w Gdaƒsku. Ich celem jest zapewnienie dost´pu do podstawowej wiedzy o gatunkach i siedliskach.
Pracownik obszaru Natura 2000 powinien umieç rozpoznawaç gatunki i siedliska zawarte w za∏àcznikach do Dyrektyw, powinien wiedzieç, gdzie one w Polsce wyst´pujà, powinien te˝ znaç ich biologi´, wymagania Êrodowiskowe, a tak˝e ich zagro˝enia oraz sposoby ochrony. Poradniki podajà równie˝ proponowane sposoby ochrony, co powinno u∏atwiç konstruowanie
planów ochrony poszczególnych obszarów naturowych, a tak˝e realizacj´ planów i programów ochrony. Poradniki powinny
równie˝ pomagaç w pracy s∏u˝bie leÊnej, s∏u˝bom rolnym, przyrodnikom oraz wszystkim mi∏oÊnikom przyrody, którzy zajmujà si´ jej ochronà.
Poradniki, obok wiedzy specjalistycznej, zawierajà równie˝ podstawowà wiedz´ o sieci Natura 2000 w Polsce i zasadach jej
powstania. Sprostanie potrzebom wiedzy i informacji na ten temat jest wa˝nym wyzwaniem s∏u˝b ochrony przyrody. Informacje o zasadach kreowania sieci, pracach dotyczàcych selekcji i tworzenia poszczególnych jej elementów, zasadach ochrony,
monitoringu, u˝ytkowania, a tak˝e walorach przyrodniczych zachowanych na ich obszarze powinny byç prowadzone równolegle do prac nad tworzeniem sieci Natura 2000. Dlatego te˝ staramy si´ w Ministerstwie Ârodowiska przygotowywaç wiele informacji na ten temat, informacji o ró˝nym stopniu zaawansowania i wiedzy przyrodniczej. Cykl poradników ochrony siedlisk
i gatunków naturowych stanowi kolejne takie opracowanie. Poradniki docierajà do ràk Paƒstwa dzi´ki pomocy merytorycznej
Francji, naszego bliêniaczego partnera, wybranego przez Polsk´ w ramach wspó∏pracy przedakcesyjnej Unii Europejskiej. Mam
nadziej´, ˝e dzi´ki poradnikom ∏atwiej b´dzie planowaç i zarzàdzaç ochronà obszarów Natura 2000 w naszym kraju.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wst´pny etap wdra˝ania sieci Natura 2000 w Polsce mamy ju˝ za sobà. UtworzyliÊmy sieç obszarów Natura 2000 oraz dostosowaliÊmy polskie prawodawstwo w tej dziedzinie do wymogów unijnych. Teraz przyszed∏ czas na kolejny etap naszej pracy: tworzenie planów ochrony obszarów Natura 2000 oraz przygotowanie monitoringu stanu siedlisk i gatunków, na podstawie których obszary te powo∏ano. To wielka praca i wielkie wyzwanie. Plany ochrony i monitoring wymagajà mobilizacji s∏u˝b
ochrony przyrody i przyrodników, wymagajà te˝ porozumienia z lokalnymi spo∏ecznoÊciami i wszystkimi zainteresowanymi innym ni˝ ochrona przyrody u˝ytkowaniem tych obszarów.
Prof. dr hab. Zbigniew Witkowski
G∏ówny Konserwator Przyrody
Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Ârodowiska
5
Przedmowa
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków sà jednym z cennych efektów wdra˝ania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000
w Polsce w ramach polsko–francuskiego porozumienia bliêniaczego.
Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których wyznacza si´ obszary Natura 2000, wymaga odpowiedniej wiedzy
o tych siedliskach i gatunkach oraz wiedzy o sposobach ich ochrony, w szczególnoÊci w warunkach gospodarczego u˝ytkowania ekosystemów.
Poradniki sà zbiorem dotychczasowej wiedzy o siedliskach i gatunkach, zgromadzonej w najwa˝niejszych oÊrodkach naukowych w Polsce przez wybitnych specjalistów. Sà one cennym opracowaniem przygotowanym na u˝ytek nie tylko osób zainteresowanych ochronà obszarów Natura 2000, lecz tak˝e wszystkich s∏u˝b ochrony przyrody oraz jednostek organizacyjnych
i osób u˝ytkujàcych ekosystemy przyrodnicze, a tak˝e tych, których dzia∏alnoÊç ma wp∏yw na ochron´ siedlisk przyrodniczych
i gatunków.
Poradniki z pewnoÊcià b´dà przydatne podczas przekazywania wiedzy o ochronie przyrody, na ró˝nych szczeblach edukacji.
Autorom poradników oraz wszystkim, którzy majà swój wk∏ad w ich opracowanie, sk∏adam wyrazy uznania i podzi´kowania
za trud w∏o˝ony w starannoÊç opracowania.
Korzystajàcym z poradników ˝ycz´ przyjemnej lektury.
Dr in˝. Jan Wróbel
Dyrektor Departamentu Ochrony Przyrody
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
W polskiej literaturze, jak te˝ w aktach prawnych ochrony przyrody, brakowa∏o opracowania w takim zakresie, jaki zawiera
niniejszy zbiór poradników. Szczególnie istotne sà dane dotyczàce biologii gatunków, ich wyst´powania i metod ochrony,
a tak˝e liczebnoÊci populacji i czynników zagra˝ajàcych tym gatunkom. Podobnie te˝ w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych
poradniki zawierajà ogrom danych, w tym dane dotyczàce rozmieszczenia geograficznego, stanu zachowania, czynników zagra˝ajàcych i metod ochrony.
7
Wspó∏pracownicy
Redakcja tekstu i koordynacja
opracowania tomu
1.Wspó∏pracownicy
Koordynacja ca∏oÊci
Ministerstwo Ârodowiska RP, Departament Ochrony Przyrody i Biuro Projektu Phare PL/IB/2001/EN/02 „Wdra˝anie
europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 na terenie
Polski”.
Dr hab. Barbara Sudnik-Wójcikowska, Uniwersytet Warszawski, Zak∏ad Botaniki Ârodowiskowej;
Dr Hanna Werblan-Jakubiec, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Autorzy opracowaƒ gatunków roÊlin
Miejsce pracy
Opracowane gatunki
Dr Joanna Bloch-Or∏owska
[email protected]
Katedra Taksonomii RoÊlin i Ochrony
Przyrody Uniwersytetu Gdaƒskiego,
Al. Legionów 9, 80-441 Gdaƒsk
Zak∏ad Systematyki RoÊlin i Fitosocjologii,
Instytut Biologii RoÊlin,
Uniwersytet Wroc∏awski,
ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wroc∏aw
Katedra Botaniki i Fizjologii RoÊlin,
Akademia Rolnicza we Wroc∏awiu,
ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wroc∏aw
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków
Park Narodowy Gór Sto∏owych,
ul. S∏oneczna 31, 57-350 Kudowa-Zdrój
Zak∏ad Taksonomii RoÊlin,
Uniwersytet Adama Mickiewicza,
Al. Niepodleg∏oÊci 14, 61-713 Poznaƒ
Ogród Botaniczny,
Uniwersytet Wroc∏awski,
ul. Sienkiewicza 23, 50-335 Wroc∏aw
Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków
Saxifraga hirculus
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków
Zak∏ad Ochrony Przyrody,
Uniwersytet Marii Curie-Sk∏odowskiej,
ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin
Katedra Botaniki i Fizjologii RoÊlin,
Akademia Rolnicza we Wroc∏awiu,
ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wroc∏aw
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków
Adenophora lilifolia,
Erysimum pieninicum
Cypripedium calceolus,
Echium russicum
Dr Witold Berdowski
[email protected]
Prof. dr hab. Jerzy Fabiszewski
[email protected]
Dr hab. Ludwik Frey
[email protected]
Dr Zbigniew Go∏àb
[email protected]
Dr hab. Bogdan Jackowiak
[email protected]
Dr Ryszard Kamiƒski
[email protected]
Doc. dr hab.
Ró˝a Kaêmierczakowa
[email protected]
Dr Urszula Korzeniak
[email protected]
Dr hab. Marek Kucharczyk
[email protected]
Dr Pawe∏ Kwiatkowski
[email protected]
Prof. dr hab. Zbigniew Mirek
[email protected]
Dr hab. Józef Mitka
[email protected]
Mgr Marcin Nobis
[email protected]
Instytut Botaniki,
Uniwersytet Jagielloƒski,
ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków
Instytut Botaniki,
Uniwersytet Jagielloƒski,
ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków
Gladiolus paluster
Pedicularis sudetica
Linaria odora
[= L. loeselii]
Gentianella bohemica
Apium repens
Aldrovanda vesiculosa
Carlina onopordifolia,
Cochlearia polonica
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Imi´, nazwisko
Campanula bohemica,
Galium sudeticum
Cochlearia tatrae,
Galium cracoviense,
Serratula lycopifolia
Aconitum firmum
ssp. moravicum
Adenophora liliifolia
9
Gatunki roÊlin
Prof. dr hab. Romuald Olaczek
[email protected]
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Dr Wojciech Paul
[email protected]
Mgr Pawe∏ Pawlikowski
[email protected]
Prof. dr hab.
Halina Pi´koÊ-Mirkowa
[email protected]
Dr hab. Jerzy Piórecki
[email protected]
Dr Adam Stebel
[email protected]
Dr hab. Barbara
Sudnik-Wójcikowska
[email protected]
Prof. dr hab. Józef Szmeja
[email protected]
Dr Krzysztof Âwierkosz
[email protected]
Dr Wanda Wójtowicz
[email protected]
Prof. dr hab. Maria Zajàc
[email protected]
Dr hab. Tomasz Za∏uski,
[email protected]
Prof. dr hab. Kazimierz Zarzycki
[email protected]
Dr Ludwik ˚o∏nierz
[email protected]
Prof. dr hab. Waldemar ˚ukowski
[email protected]
10
Instytut Ekologii i Ochrony Ârodowiska,
Uniwersytet ¸ódzki,
ul. Banacha 1/3, 90-237 ¸ódê
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków
Zak∏ad Botaniki Ârodowiskowej UW,
Al. Ujazdowskie 4, 00-478 Warszawa
Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków
Arboretum i Zak∏ad Fizjografii,
Bolestraszyce, 37-700 PrzemyÊl
Katedra i Zak∏ad Botaniki
Farmaceutycznej i Zielarstwa,
Âlàska Akademia Medyczna,
ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec
Zak∏ad Botaniki Ârodowiskowej UW,
Al. Ujazdowskie 4, 00-478 Warszawa
Katedra Ekologii RoÊlin, Uniwersytet Gdaƒski,
Al. Legionów 9, 81-441 Gdaƒsk
Zielnik, Muzeum Przyrodnicze,
Uniwersytet Wroc∏awski,
ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wroc∏aw
Ogród Botaniczny,
Uniwersytet Adama Mickiewicza,
ul. Dàbrowskiego 165, 60-594 Poznaƒ
Instytut Botaniki,
Uniwersytet Jagielloƒski,
ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków
Katedra i Zak∏ad Biologii i Botaniki
Farmaceutycznej, Collegium Medicum
im. L. Rydygiera w Bydgoszczy,
ul. M. Sk∏odowskiej-Curie 9,
85-094 Bydgoszcz
oraz
Uniwersytet M. Kopernika,
ul. Gagarina 9, 87-100 Toruƒ
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków
Katedra Botaniki i Fizjologii RoÊlin,
Akademia Rolnicza,
ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wroc∏aw
Zak∏ad Taksonomii RoÊlin,
Uniwersytet Adama Mickiewicza,
Al. Niepodleg∏oÊci 14, 61-713 Poznaƒ
Ligularia sibirica
Eleocharis carniolica
Liparis loeselii
Campanula serrata,
Pulsatilla slavica,
Tozzia alpina ssp. carpatica
Rhododendron luteum
Buxbaumia viridis,
Dicranum viride,
Dichelyma capillaceum,
Drepanocladus vernicosus
Meesia longiseta,
Orthotrichum rogeri,
Plagiomnium drummondii
Agrimonia pilosa,
Dianthus nitidus,
Najas flexilis
Luronium natans
Trichomanes speciosum
Pulsatilla patens
Marsilea quadrifolia
Ostericum palustre
[=Angelica palustris],
Saxifraga hirculus,
Thesium ebracteatum
Rhododendron luteum
Asplenium adulterinum
Caldesia parnassifolia,
Botrychium simplex
Wspó∏pracownicy
Autorzy rycin i opracowania map
Opracowany materia∏
Miejsce pracy
Dr Halina Galera
[email protected]
Ryciny – paprotniki i roÊliny kwiatowe (24 tablice):
Adenophora lilifolia, Agrimonia pilosa,
Aldrovanda vesiculosa, [=Ostericum palustre],
Apium repens, Asplenium adulterinum,
Botrychium simplex, Caldesia parnassifolia,
Carlina onopordifolia, Cochlearia polonica,
Cochlearia tatrae, Cypripedium calceolus,
Echium russicum, Erysimum pieninicum,
Gladiolus paluster, Ligularia sibirica, Linaria odora,
Liparis loeselii, Luronium natans, Marsilea quadrifolia,
Ostericum palustre, Rhododendron luteum,
Saxifraga hirculus, Serratula lycopifolia,
Tozzia alpina ssp. carpatica
Ryciny – paprotniki i roÊliny kwiatowe (13 tablic):
Aconitum firmum ssp. moravicum, Campanula
bohemica, Campanula serrata, Dianthus nitidus,
Eleocharis carniolica, Galium cracoviense,
Galium sudeticum, Gentianella bohemica,
Najas flexilis, Pedicularis sudetica, Pulsatilla patens,
Pulsatilla slavica, Thesium ebracteatum,
Trichomanes speciosum
Ryciny – mchy (7 tablic):
Buxbaumia viridis, Dicranum viride,
Dichelyma capillaceum, Drepanocladus
vernicosus, Meesia longiseta, Orthotrichum
rogeri, Plagiomnium drummondii
Opracowanie ca∏oÊci map wyst´powania gatunków
Zak∏ad Botaniki
Ârodowiskowej UW,
Al. Ujazdowskie 4,
00-478 Warszawa
Mgr Jolanta Urbanik
[email protected]
Dr Halina Bednarek-Ochyra
Dr Ireneusz Moraczewski
[email protected]
Instytut Botaniki PAN
im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46,
31-512 Kraków
Instytut Botaniki PAN
im. W. Szafera,
ul. Lubicz 46
31-512 Kraków
Zak∏ad Systematyki
i Geografii RoÊlin UW,
Al. Ujazdowskie 4
00-478 Warszawa
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Imi´, nazwisko
11
Gatunki roÊlin
2. Cz´Êç ogólna
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
2.1. Przedmiot opracowania
12
Przyj´cie pod koniec lat siedemdziesiàtych tzw. Konwencji
Berneƒskiej (1979) oraz Dyrektywy Ptasiej (1979) stworzy∏o mi´dzynarodowe podstawy prawne ochrony zagro˝onych w Europie gatunków roÊlin i zwierzàt oraz siedlisk.
Kolejnym wa˝nym krokiem by∏o przyj´cie tzw. Dyrektywy
Siedliskowej (1992) – o ochronie siedlisk przyrodniczych
oraz dziko ˝yjàcej fauny i flory, zobowiàzujàcej kraje cz∏onkowskie Unii Europejskiej do wyznaczenia sieci ekologicznej Natura 2000. W za∏àczniku II DS znalaz∏a si´ lista gatunków, których zachowanie wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (SOO). Gatunki te okreÊlono mianem „wa˝nych dla Wspólnoty”. W polskiej florze reprezentowanych by∏o 7 gatunków mszaków i zaledwie 14 gatunków roÊlin naczyniowych wymienionych w Za∏àczniku II.
W ostatnich latach odnaleziono w Polsce jeszcze 3 taksony
z tego Za∏àcznika, nowe dla naszej flory.
Z chwilà przystàpienia krajów kandydujàcych, w tym tak˝e Polski, do Unii Europejskiej zaczyna je obowiàzywaç
Dyrektywa Siedliskowa. By∏o oczywiste, ˝e kraje te równie˝ zg∏oszà w∏asne propozycje szczególnie cennych,
w skali Europy, gatunków roÊlin i zwierzàt. Sta∏o si´ to
przedmiotem negocjacji. Polska zaproponowa∏a poszerzenie listy roÊlin z Za∏àcznika II o 46 gatunków. Z tych
propozycji zaakceptowano 17. Ostatecznie liczba notowanych w naszym kraju gatunków roÊlin o znaczeniu dla
Unii Europejskiej wzros∏a do 46. Taksony te zosta∏y tak˝e
wymienione w Traktacie Akcesyjnym podpisanym przez
Polsk´ w 2003 r. Przedstawienie tych gatunków oraz problematyki zwiàzanej z ich ochronà jest przedmiotem niniejszego podr´cznika.
2.2. Uk∏ad podr´cznika
Ka˝dy z gatunków zosta∏ omówiony wed∏ug okreÊlonego
schematu. Przedstawiono jego charakterystyk´ (podkreÊlajàc cechy u∏atwiajàce identyfikacj´), a tak˝e jego biologi´,
ze szczególnym uwzgl´dnieniem zagadnieƒ dotyczàcych
reprodukcji, oraz ekologi´, ze zwróceniem uwagi na wymagania siedliskowe i specyfik´ lokalnych warunków.
Omówiono krótko powiàzania socjalne gatunku i najwa˝niejsze typy siedlisk, z którymi jest zwiàzany. Przedstawiono
na mapach i omówiono rozmieszczenie gatunków na terenie Polski, ich status w skali kraju, dynamik´ populacji.
DoÊç obszernie przedstawiono zagro˝enia stanowisk oraz
propozycje dzia∏aƒ ochronnych. Zasugerowano podj´cie
eksperymentów naukowych lub realizacj´ programów badawczych, które mog∏yby s∏u˝yç przetrwaniu tych wa˝nych
w skali Europy roÊlin.
Mniej miejsca poÊwi´cono gatunkom z Za∏àcznika II DS,
które w Polsce ju˝ wymar∏y. Wspomniano o siedliskach,
z jakimi by∏y zwiàzane, przedstawiono na mapach ich historyczne wyst´powanie. SpoÊród omawianych gatunków, za wymar∏e (lub o niejasnym statusie), nienotowane
w Polsce od koƒca XIX w., nale˝y uznaç 2 gatunki roÊlin
naczyniowych i 2 gatunki mszaków. W dalszej cz´Êci
podr´cznika znaleêç mo˝na wyjaÊnienie trudniejszych
terminów stosowanych w tekÊcie oraz odpowiednie dane
bibliograficzne.
Oprócz „S∏ownika wa˝niejszych terminów botanicznych”
zamieszczono te˝ wykaz jednostek fitosocjologicznych (syntaksonów), z którymi zwiàzane sà prezentowane gatunki
oraz indeks ∏aciƒskich i polskich nazw gatunków roÊlin
wymienionych w tekÊcie (ze skrótami nazwisk autorów
nazw). Na zakoƒczenie przedstawiono odniesienia do Dyrektywy Siedliskowej: stosowane w Za∏àczniku I kody liczbowe dla wymienionych w tekÊcie typów siedlisk przyrodniczych oraz wykaz kodów gatunków roÊlin zawartych w Za∏àczniku II.
2.3. Zbiór i opracowanie
danych o wyst´pujàcych
w Polsce gatunkach wa˝nych
w skali Europy, zawartych
w Za∏àczniku II Dyrektywy
Siedliskowej
Zasada opracowania
syntetycznego
Na zamieszczonym obok schemacie przedstawiono kolejne etapy opracowania danych o gatunkach oraz podmioty zaanga˝owane w wydanie podr´cznika. Przedstawione
przez specjalistów opisy gatunków, zawierajàce, oprócz
ogólnej charakterystyki, tak˝e dane o ich biologii, ekologii,
rozmieszczeniu i problemach ochrony, zosta∏y przekazane
do konsultacji zarówno naukowcom, jak i osóbom zawodowo zajmujàcym si´ zagadnieniami ochrony przyrody.
Dzi´ki temu skorzystano z doÊwiadczeƒ wielu specjalistów.
Swojà opini´ przedstawi∏a tak˝e Paƒstwowa Rada Ochrony Przyrody. Ostatecznà redakcj´ tekstu poprzedzi∏y konsultacje z redaktorami opracowujàcymi analogiczne podr´czniki dotyczàce siedlisk i gatunków zwierzàt. Stworzy∏o
to szanse spójnoÊci ca∏ej serii podr´czników liczàcej w sumie kilkudziesi´ciu autorów.
Cz´Êç ogólna
Podmioty
Etapy
Naukowcy – specjaliÊci
ds. flory
Wst´pna
redakcja opisów
Inni specjaliÊci
ds. flory
Konsultacje
Ostateczna
redakcja
Redaktorzy pozosta∏ych
podr´czników
Opinia Paƒstwowej
Rady Ochrony
Przyrody
Departament Ochrony
Przyrody w Ministerstwie
Ârodowiska
Wersja
ostatecznie
zatwierdzona
Etapy opracowania i podmioty zaanga˝owane w powstawanie poradników. Najwa˝niejsze ze wspó∏pracujàcych instytucji to: Instytuty Botaniki i Instytuty Ochrony Przyrody zwiàzane z uczelniami i Polskà Akademià Nauk, ogrody botaniczne i arboreta.
Szczegó∏owe informacje o gatunku
Prezentujàc gatunek, w pierwszej kolejnoÊci przedstawiono
jego nazw´ naukowà – nazw´ ∏aciƒskà uzupe∏nionà skrótem nazwiska autora, który pierwszy go opisa∏; w dalszej
kolejnoÊci podano nazw´ polskà oraz najcz´Êciej u˝ywane
synonimy. W prawym górnym rogu umieszczono kod Unii
Europejskiej dla gatunku (np. 1902 dla Cypripedium calceolus). JeÊli gatunek ma charakter „priorytetowy” w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej, jego nazw´ i numer opatrzono gwiazdkà (*) i dopiskiem „gatunek priorytetowy”.
Przedstawiono tak˝e pozycj´ systematycznà gatunku,
w przypadku mszaków i paprotników: gromad´, klas´ i rodzin´, a dla roÊlin kwiatowych – gromad´, podgromad´,
klas´ i rodzin´. Nomenklatur´ przyj´to zasadniczo zgodnie
z opracowaniem Mirka i in. (2002) oraz Ochyry i in.
(2003). Oprócz aktualnie obowiàzujàcych nazw taksonów
podano nazwy starsze (w nawiasach kwadratowych). Dotyczy to tak˝e kilku nazw rodzin, ciàgle jeszcze doÊç popularnych, np. dla astrowatych (z∏o˝onych) – Asteraceae i starszà – Compositae.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Osoby zawodowo zwiàzane
z ochronà przyrody
Opis gatunku – cechy diagnostyczne
Ten punkt zawiera doÊç ogólny opis cech (g∏ównie
morfologicznych) umo˝liwiajàcych rozpoznanie gatunku:
wielkoÊç roÊliny, kszta∏t liÊci, typ kwiatostanu, barw´ kwiatów,
typ owoców itd. Autorzy opracowaƒ korzystali z wielu prac
florystycznych o charakterze ogólnym. Nie sà one cytowane
w tym punkcie, ale ich wykaz znajduje si´ w „Bibliografii
ogólnej” (rozdzia∏ 2.6.). W tych pracach zainteresowany
czytelnik znajdzie szczegó∏owe dane (opisy, ryciny,
fotografie) wszystkich omawianych gatunków, w tym tak˝e
trudnych do identyfikacji mchów czy gatunków niedawno
odkrytych u nas i ma∏o jeszcze znanych.
13
Gatunki roÊlin
Pokrój roÊliny i wa˝niejsze elementy budowy przedstawiono na za∏àczonej rycinie. Obok niektórych omawianych
gatunków w sàsiednich ramkach przedstawiono gatunki
podobne.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Mo˝liwoÊç pomy∏ki przy identyfikacji
gatunku
W tym akapicie zwrócono uwag´ na ryzyko pope∏nienia
b∏´dów w oznaczaniu gatunku, co wià˝e si´ z podobieƒstwem morfologicznym spokrewnionych taksonów. W opisie wskazano gatunki najbardziej podobne. Tam, gdzie by∏o to istotne, przedstawiono na rycinie (w jej dolnej cz´Êci)
najwa˝niejsze cechy ró˝nicujàce. Zwrócono te˝ uwag´
na ewentualne ró˝nice dotyczàce ekologii lub zasi´gów
podobnych morfologicznie gatunków. Tam, gdzie by∏o to
konieczne – podano odpowiednià bibliografi´.
14
Biologia gatunku
W tej cz´Êci opracowania gatunku znalaz∏y si´ informacje
dotyczàce formy ˝yciowej, typu organów podziemnych,
biologii kie∏kowania itp. Istotne sà równie˝ dane na temat
biologii rozmna˝ania wegetatywnego i generatywnego:
pory kwitnienia i owocowania, sposobów przenoszenia
py∏ku, a tak˝e rozprzestrzeniania nasion, owoców i/lub
diaspor wegetatywnych.
Aspekty populacyjne
Przedstawiono sposób, w jaki organizujà si´ jednostki danej populacji (pojedyncze ∏odygi, klony itd.) oraz, w miar´
mo˝liwoÊci, w odniesieniu do wybranych stanowisk, dane
o krótkoterminowych wahaniach liczebnoÊci w czasie
i przestrzeni.
Charakterystyka ekologiczna
W tym akapicie omówiono dane z zakresu autekologii
– wymagania gatunku co do temperatury, wilgotnoÊci,
Êwiat∏a, zasobnoÊci gleb, ewentualnie jakoÊci wód, topografii itd. Podano równie˝ charakteryzujàce ka˝dy gatunek
ekologiczne liczby wskaênikowe: Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu) i trofizmu (azotu) wed∏ug autorów niemieckich (Ellenberg i in. 1992) i polskich (Zarzycki i in. 2002).
Odr´bnym zagadnieniem sà typy siedlisk oraz zbiorowiska
roÊlinne, z którymi gatunek jest zwiàzany, a wi´c jego powiàzania socjalne. Tam, gdzie by∏o to mo˝liwe, sprecyzowano jednostki fitosocjologiczne: syntaksony w randze
klasy, rz´du, zwiàzku, zespo∏u. Podano ∏aciƒskie nazwy
syntaksonów – ka˝demu poziomowi odpowiada inny przyrostek: -etea (klasa), -etalia (rzàd), -ion (zwiàzek), -enion
(podzwiàzek), -etum (zespó∏) i -etosum (podzespó∏). Nomenklatur´ fitosocjologicznà przyj´to zasadniczo za Matuszkiewiczem (2001). Wykaz nazw syntaksonów ze skrótem nazwisk autorów podano w Aneksie 2. („System klasyfikacji jednostek fitosocjologicznych...”).
Szczególnà uwag´ zwrócono na fakt wyst´powania niektórych gatunków na obszarach, gdzie dominujà okreÊlone,
wa˝ne z punktu widzenia ochrony przyrody, typy siedlisk.
Zastosowano kody UE siedlisk przyrodniczych zgodne z Za∏àcznikiem I DS oraz opracowaniem Dyduch-Falniowskiej
i in. 2002, przyj´te tak˝e w „Poradnikach ochrony siedlisk...”
(Herbich 2004). Dzi´ki temu czytelnik bez trudu znajdzie we
wspomnianych poradnikach obszerne informacje o sposobach ochrony w∏aÊciwych dla tego typu obszarów. Z uwagi
na zró˝nicowanie warunków w terenie, listy siedlisk nie mo˝na traktowaç jako zamkni´tej – zawiera ona jedynie najwa˝niejsze z tych, z którymi dany gatunek jest zwiàzany.
Rozmieszczenie geograficzne
W tym akapicie przedstawiono zwi´z∏à charakterystyk´
wyst´powania gatunku na Êwiecie. Tam, gdzie to
mo˝liwe, podano diagnoz´ zasi´gowà (np. gatunek wokó∏biegunowy, borealny, irano-turaƒski itp.). Wykorzystano
przede wszystkim opracowanie Hultena i Friesa (1986)
oraz Meusela i in. (1965, 1978). Dla gatunków wyst´pujàcych w górach podano pi´tra roÊlinnoÊci, z którymi sà one
zwiàzane, lub zakres wysokoÊci n.p.m.
Krótko scharakteryzowano wyst´powanie gatunku
w Polsce, przedstawiajàc je na tle podzia∏u administracyjnego (16 województw) i sieci wi´kszych rzek. Zwrócono
szczególnà uwag´ na stanowiska znane w przesz∏oÊci, ale
potwierdzone ostatnio, oraz na wszelkie informacje nowe
w stosunku do danych z wydanego niedawno „Atlasu rozmieszczenia roÊlin naczyniowych w Polsce” (Zajàc, Zajàc 2001, zob. te˝ Zajàc, Zajàc 1997) i atlasów rozmieszczenia roÊlin zarodnikowych (mszaków) w Polsce (Szweykowski,
Wojterski 1983-1988, Ochyra, Szmajda 1990–1994). Rozmieszczenie gatunków zilustrowano na mapach, które dla
roÊlin naczyniowych i mszaków ró˝nià si´ doÊç istotnie:
• paprotniki i roÊliny kwiatowe:
stanowiska oznaczane sà punktowo, odpowiadajà
stanowiskom w kwadratach 10 km x 10 km, przyj´tym
w „Atlasie rozmieszczenia roÊlin naczyniowych w Polsce”
– ATPOL (Zajàc, Zajàc 2001). Zastosowano zró˝nicowanà sygnatur´, w zale˝noÊci od wieku stanowiska:
– stanowiska XIX-wieczne (do 1900 r.);
– stanowiska z okresu 1901–1950;
– stanowiska z okresu 1951–1990;
– stanowiska notowane po 1990 r.;
? – stanowiska niepewne;
– stanowiska nowe lub odtworzone w wyniku
introdukcji.
JeÊli dla danego kwadratu istnieje kilka dat florystycznych, uwzgl´dniono tylko informacj´ ostatnià („najm∏odszà”) i jà zaznaczono w kwadracie odpowiednim symbolem. Pozwala to oszacowaç szans´ trwania gatunku
na danym stanowisku;
• mszaki:
rozmieszczenie mszaków w Polsce jest s∏abiej poznane.
Uznano, ˝e ich wyst´powanie przedstawiane na mapach
Cz´Êç ogólna
b´dzie jedynie szacowane w odniesieniu do poszczególnych województw, a wiek stanowisk zostanie okreÊlony
sygnaturà analogicznà do roÊlin naczyniowych (z tym
˝e jeden znak dla ca∏ego województwa i tylko notowanie „najm∏odsze“). Tam, gdzie by∏y odpowiednie dane,
zró˝nicowano cz´stoÊç wyst´powania, oznaczajàc poszczególne województwa kolorem o ró˝nym nasileniu:
bardzo jasny kolor – stanowiska pojedyncze;
Êrednie nat´˝enie koloru – gatunek doÊç rzadki;
intensywna barwa – gatunek cz´sty.
Nale˝y podkreÊliç, ˝e dane kartograficzne odzwierciedlajà
w miar´ aktualny stan wiedzy. W trakcie badaƒ nad poszczególnymi gatunkami dane b´dà uzupe∏niane lub modyfikowane.
PRAWO MI¢DZYNARODOWE – obecnoÊç gatunku w nast´pujàcych aktach prawa mi´dzynarodowego:
• Konwencja Waszyngtoƒska – 3 marca 1975;
• Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z dnia 19 wrzeÊnia 1979 r.,
czyli tzw. Konwencja Berneƒska (Za∏àcznik I zawiera gatunki roÊlin, które powinny podlegaç Êcis∏ej ochronie
prawnej);
• Dyrektywa Siedliskowa – Za∏àcznik II lub IV– gatunki zamieszczone w 1992 r. lub póêniej, gdy cz´Êç gatunków
zaproponowanych dodatkowo przez Polsk´ i inne kraje
akcesyjne zyska∏a akceptacj´ ekspertów unijnych (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001) i nast´pnie znalaz∏y si´
one w Traktacie Akcesyjnym podpisanym przez Polsk´
w 2003 r.
PRAWO KRAJOWE – rygory ochrony gatunkowej wprowadzone na podstawie Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody oraz projektu Rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z sierpnia 2004 r. w sprawie dziko wyst´pujàcych gatunków roÊlin i zwierzàt obj´tych ochronà:
• ochrona Êcis∏a – Êcis∏a ochrona gatunkowa, zgodna z definicjà zawartà w cytowanej wy˝ej ustawie;
• ochrona cz´Êciowa – zgodna z definicjà zawartà w cytowanej wy˝ej ustawie;
• ochrona strefowa – podano rozmiary stref i czas obowiàzywania ochrony w strefach okresowych.
Przedstawiono tak˝e aktualny status prawny poszczególnych gatunków w Polsce (na podstawie projektu Rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z 2004 r.) oraz historycznà dat´ obj´cia ochronà. Od 2004 r. ca∏oÊç gatunków wa˝nych
z punktu widzenia Europy podlega u nas Êcis∏ej ochronie
KATEGORIE IUCN – ocena skali zagro˝enia podana w nast´pujàcych dokumentach:
„Czerwona lista IUCN” – podano dane z 1996 r. Aktualna
(w chwili wydawania Poradnika) kategoria gatunku
w „2003 Red List of Threatened Species” udost´pniona jest przez The IUCN Species Survival Commission
w Internecie, pod adresem: www.redlist.org; skróty kategorii – zob. str. 16;
„Red Data Book of European bryophytes” (Schumacker,
Martiny 1995);
„Czerwona lista mchów zagro˝onych w Polsce” (Ochyra 1992);
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001; zob. te˝ Zarzycki, Wojewoda 1986, Zarzycki
i in. 1992, Zarzycki, Kaêmierczakowa 1993)
oraz lokalne „czerwone ksi´gi”, np.:
„Threatended moss species in the Polish Carpatians”
(˚arnowiec, Stebel, Ochyra, 2004)
„Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska”
(Kàcki 2003);
„Czerwona ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich”
(Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek, w druku);
„Ginàce roÊliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i
Wielkopolski” (˚ukowski, Jackowiak 1995).
W tym punkcie wymieniono tak˝e (niekoniecznie w sposób
wyczerpujàcy) obszary, na których gatunek i/lub jego siedlisko podlegajà prawnej ochronie: w parkach narodowych, parkach krajobrazowych, rezerwatach
przyrody.
W rozdziale 2.4., w zbiorczych tabelach (1a i 1b), przedstawiono status poszczególnych gatunków w ró˝nym stopniu zagro˝onych w skali Europy i w skali Polski.
Stan i dynamika populacji (w skali kraju)
oraz potencjalne zagro˝enia
W kolejnym akapicie krótko scharakteryzowano przemiany demograficzne oraz zmiany w przestrzeni, a tak˝e aktualne tendencje w dynamice populacji (regres, przyrost)
na terenie Polski. Na dynamik´ populacji wp∏ywajà czynniki naturalne lub zwiàzane z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka.
Oszacowano stopieƒ zagro˝enia gatunku. Lokalne zró˝nicowanie warunków sprawia, ˝e ten sam czynnik uznany za zagro˝enie w jednym regionie niekoniecznie jest
nim w innym – stàd zastosowanie terminu „potencjalne
zagro˝enia”.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Status gatunku
W tym punkcie opisano sytuacj´ prawnà gatunku oraz oficjalnà ocen´ stanu jego zagro˝enia. Uwzgl´dniono nast´pujàce informacje:
prawnej, a dla niektórych dodatkowo wymagane jest ustalenie stref ochrony ich stanowisk.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Przedstawiono tu propozycje dzia∏aƒ ochronnych, które
mogà przyczyniç si´ do utrzymania gatunku i jego siedliska we w∏aÊciwym stanie, oraz oddzia∏ywania niekorzyst-
15
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Gatunki roÊlin
ne, których nale˝y unikaç. Zalecenia uj´to w podpunktach:
• propozycje dotyczàce gatunku;
• propozycje dotyczàce siedliska gatunku;
• tam, gdzie by∏o to trudne do rozdzielenia, powy˝sze dwa
punkty przedstawiono ∏àcznie jako „propozycje dzia∏aƒ
ochronnych”;
• ewentualne konsekwencje okreÊlonego sposobu ochrony dla innych gatunków, zw∏aszcza majàcych znaczenie
dla dziedzictwa przyrodniczego i wspó∏wyst´pujàce
w okreÊlonych siedliskach lub obszarach. Zwykle zdarza
si´, ˝e dzia∏ania ochronne sprzyjajà tak˝e ich wyst´powaniu, ale niekiedy bywa odwrotnie;
• przyk∏ady obszarów, na których gatunek i/lub jego siedlisko podlega dzia∏aniom ochronnym. W miar´ mo˝liwoÊci podano tu szczegó∏y dotyczàce charakteru dzia∏aƒ oraz jednostek odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Bilans aktualnego stanu wiedzy na temat gatunku wykazuje nierzadko okreÊlone braki, zw∏aszcza niepe∏ne sà dane
dotyczàce dynamiki populacji, rzeczywistego wp∏ywu niektórych zagro˝eƒ, szczegó∏ów z zakresu technicznej strony
dzia∏aƒ ochronnych lub prób uprawy itp. W niniejszym
punkcie zaproponowano tematy badaƒ majàcych na celu
uzupe∏nienie brakujàcych wiadomoÊci.
Monitoring
W tym punkcie przedstawiono zasady prowadzenia sta∏ych
lub okresowych obserwacji gatunku.
Bibliografia
Na zakoƒczenie omówienia poszczególnych gatunków
przedstawiono wykaz wykorzystanych ksià˝ek, artyku∏ów,
opracowaƒ i raportów. Publikacje zawierajàce dodatkowe,
bardziej szczegó∏owe informacje oznaczono gwiazdkà (*).
Pozycje o znaczeniu ogólniejszym, które by∏y wykorzystane
do opracowania wi´kszoÊci gatunków podano w rozdziale 2.6. („Bibliografia ogólna”).
2.4. Specyfika i znaczenie
omawianych gatunków
dla flory krajowej
SpoÊród gatunków zamieszczonych w uzupe∏nionym Za∏àczniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz w Traktacie Akcesyjnym 46 by∏o lub jest notowanych w Polsce. Jest wÊród
nich 7 gatunków mszaków, 4 paprotniki i 35 gatunków roÊlin kwiatowych – jedno- i dwuliÊciennych. SpoÊród nich 11
gatunków uznano za priorytetowe – o szczególnym znaczeniu dla flory Europy. Z 46 gatunków za wymar∏e
(niepotwierdzone od ponad 100 lat) lub kontrowersyjne
uznaç nale˝y 2 gatunki mszaków (szurpek Rogera Ortho-
16
trichum rogeri i p∏askomerzyk orz´siony Plagiomnium
drummondii) i 2 gatunki roÊlin kwiatowych (goêdzik lÊniàcy Dianthus nitidus i jezierza gi´tka Najas flexilis). Omówiono je krótko w rozdziale 3.4. („Gatunki wymar∏e”). Nie
zaliczono do roÊlin wymar∏ych marsylii czterolistnej Marsilea quadrifolia, która, co prawda, nie wyst´puje ju˝ na siedliskach naturalnych, ale w por´ zosta∏a przeniesiona do jednego z ogrodów botanicznych, gdzie przetrwa∏a
i ma du˝e szanse na pomyÊlnà reintrodukcj´. Takim „uratowanym” gatunkiem, który straci∏ swe pierwotne stanowiska, ale wyst´puje na siedliskach zast´pczych, jest tak˝e
warzucha polska Cochlearia polonica. Natomiast nie jest
wykluczone, ˝e do gatunków wymar∏ych b´dà musia∏y byç
zaliczone, nienotowane od kilku – kilkunastu lat: mieczyk
b∏otny Gladiolus paluster i kaldezja dziewi´ciornikowata
Caldesia parnassifolia. WczeÊniej (str. 12) wspomniano
ju˝ o 3 gatunkach, które od poczàtku by∏y zawarte w Za∏àczniku II DS, ale dla naszej flory zosta∏y odkryte stosunkowo niedawno. Dwa z nich: w∏osocieƒ delikatny Trichomanes speciosus i ponik∏o kraiƒskie Eleocharis carniolica
b´dà wymaga∏y wnikliwych obserwacji, gdy˝ nie ma pewnoÊci, ˝e ich stanowiska sà trwa∏e i utrzymajà si´ w przysz∏oÊci. Trzeci z gatunków – koleantus delikatny Coleanthus subtilis, poza tabelami 1b, 3, 4, pomini´to w niniejszym opracowaniu ze wzgl´du na antropogeniczny
i, jak si´ wydaje, nietrwa∏y charakter stanowiska.
SpoÊród 46 gatunków, które znalaz∏y si´ w Traktacie Akcesyjnym i w poszerzonym za∏àczniku II DS, 21 by∏o ju˝ wczeÊniej wymienionych w Konwencji Berneƒskiej (1979). Warto podkreÊliç, ˝e w wydanej niedawno „Polskiej czerwonej
ksi´dze roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001) znalaz∏o
si´ 30 spoÊród 38 notowanych u nas na siedliskach naturalnych gatunków roÊlin naczyniowych o znaczeniu europejskim. WÊród nich wyró˝niono nast´pujàce kategorie
(zgodne z kryteriami IUCN), zob. te˝ tabela 4, 4a:
EX – gatunki wymar∏e – 2,
EW – gatunki wymar∏e na siedliskach naturalnych – 2,
CR – taksony wysokiego ryzyka: gatunki krytycznie zagro˝one – 9,
EN – taksony wysokiego ryzyka: gatunki zagro˝one – 7,
VU – taksony wysokiego ryzyka: gatunki nara˝one – 9,
LR – gatunki ni˝szego ryzyka – 1,
DD – stopieƒ zagro˝enia trudny do okreÊlenia
(zbyt ma∏o informacji) – 0.
Stopieƒ zagro˝enia w skali Polski i Europy gatunków mszaków oraz paprotników i roÊlin kwiatowych z poszerzonego
Za∏àcznika II DS przedstawiono w tab. 1a i 1b.
WÊród wspomnianych 38 gatunków roÊlin naczyniowych 17 to roÊliny o szerszym, pozaeuropejskim zasi´gu, natomiast 4 taksony nale˝à do tzw. elementu kierunkowego,
tzn. sà to gatunki osiàgajàce u nas granic´ zasi´gu. Trzy
dalsze gatunki majà u nas stanowiska wyspowe – po-
Cz´Êç ogólna
za granicà zwartego zasi´gu. Szczególnie interesujàca jest
grupa 21 endemitów (tab. 2), których wyst´powanie jest
ograniczone do stosunkowo niewielkiego obszaru. Przewa˝ajà wÊród nich endemity pasm górskich: karpackie i sudeckie; endemitów w skali Europy jest przynajmniej 6; endemit regionu ba∏tyckiego – tylko jeden. Natomiast 7 gatunków uznaç nale˝y za relikty glacjalne, pozosta∏oÊç
z okresu póênego ostatniego zlodowacenia i jeden za relikt sprzed okresu zlodowaceƒ (tab. 2).
Omawiana grupa 38 gatunków jest wyraênie zró˝nicowana pod wzgl´dem wymagaƒ ekologicznych (tab. 3). Najliczniejsze (8) sà gatunki muraw na pod∏o˝u bogatym
w wapƒ. O po∏ow´ mniejsza (4) jest grupa gatunków zwiàzanych z murawami naskalnymi, na pod∏o˝u bezwapiennym (granity, serpentynity, porfiry). Odr´bnà grup´ stanowià roÊliny zwiàzane z luênym, najcz´Êciej piaszczystym,
kwaÊnym, bezwapiennym pod∏o˝em (4). Gatunki leÊne
– widnych lasów, zaroÊli i brzegów lasów sà zaledwie 3;
gatunki torfowiskowe, g∏ównie z torfowisk w´glanowych
– równie˝ 3. Gatunków zwiàzanych z górskimi zio∏oroÊlami lub êródliskami jest 5, z wilgotnymi ∏àkami na ni˝u – 3.
Natomiast grupa roÊlin wodnych (wody oligo-, mezoi dystroficzne) i nadwodnych (brzegi bardzo czystych, dobrze natlenionych wód, brzegi muliste okresowo zalewane)
liczy w sumie 7 gatunków.
Warto podkreÊliç, ze wiedza, jakà aktualnie dysponujemy
na temat wyst´powania poszczególnych gatunków w Polsce jest doÊç zró˝nicowana. Niektóre by∏y przedmiotem intensywnych badaƒ ju˝ od dawna. Szczegó∏owe badania
dotyczàce innych, zw∏aszcza niedawno stwierdzonych
w naszej florze, dopiero powinny byç podj´te.
Kod UE
Nazwa gatunku
Europa
E
1386
1383
1381
1393
1389
1387
1987
Buxbaumia viridis
Dichelyma capillaceum
Dicranum viride
Drepanocladus vernicosus
Meesia longiseta
Orthotrichum rogeri
Plagiomnium drummondii
V
x
x
x
R
Katergorie zagro˝enia
Polska
K
E
V
x
R
I
x
x
x
x
Kategorie zagro˝enia:
• Ex – wymar∏y
• E – wymierajàcy
• V – zagro˝ony
• R – rzadki
• I (lub K) – zagro˝enie nieokreÊlone: – zbyt ma∏o informacji
x
x
x
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Tabela 1a.
Zagro˝enie wyst´pujàcych w Polsce gatunków mszaków z Za∏àcznika II DS wg „Red data book of European bryophytes
(Schumacker, Martiny 1995) i „Czerwonej listy mchów zagro˝onych w Polsce” (Ochyra 1992).
17
Gatunki roÊlin
Tabela 1b.
Zagro˝enie wyst´pujàcych w Polsce gatunków paprotników i roÊlin kwiatowych z poszerzonego Za∏àcznika II DS wg oceny
IUCN i „Polskiej czerwonej ksi´gi roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001).
Kategorie zagro˝enia: zob. tabela 1 i str. 16.
Kod UE
Nazwa gatunku
Katergorie IUCN
Âwiat/Europa
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ex
18
4406
1419
1428
1421
Asplenium adulterinum
Botrychium simplex
Marsilea quadrifolia
Trichomanes speciosum
4109
4068
1939
1516
1614
1832
4069
4070
2049
2109
4090
1887
1902
2074
4067
1898
2114
2189
4113
4094
4096
1758
2216
1903
1831
1833
1617
2217
1477
2094
4093
1528
4087
1437
4116
Aconitum firmum ssp. moravicum
Adenophora liliifolia
Agrimonia pilosa
Aldrovanda vesiculosa
Apium repens
Caldesia parnassifolia
Campanula bohemica
Campanula serrata
Carlina onopordifolia
Cochlearia polonica
x
Cochlearia tatrae
[Coleanthus subtilis]
Cypripedium calceolus
Dianthus nitidus
Echium russicum
Eleocharis carniolica
Erysimum pieninicum
Galium cracoviense
Galium sudeticum
Gentianella bohemica
Gladiolus paluster
Ligularia sibirica
Linaria odora
Liparis loeselii
Luronium natans
Najas flexilis
Ostericum palustre
Pedicularis sudetica
Pulsatilla patens
Pulsatilla slavica
Rhododendron luteum
Saxifraga hirculus
Serratula lycopifolia
Thesium ebracteatum
Tozzia alpina ssp. carpatica
E
V
R
x
Polska
I
EX/EW
x
CR
EN
x
VU
LR
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Cz´Êç ogólna
Tabela 2.
Status notowanych w Polsce gatunków (znaczenie priorytetowe, ochrona gatunkowa przed i od 2004 r., endemit, relikt)
z poszerzonego Za∏àcznika II DS – paprotników i roÊlin kwiatowych.
Kod
UE
Nazwa gatunku
Prio- Gatunki prawem
rytet chronione w Polsce
Asplenium adulterinum
Botrychium simplex
Marsilea quadrifolia
Trichomanes speciosum
Aconitum firmum ssp.moravicum
Adenophora lilifolia
Agrimonia pilosa
+ (od 2004)
+ (od 2004)
+ (od 2004)
+ (od 2004)
+
+
+ (od 2004)
1516
Aldrovanda vesiculosa
+
1614
1832
4069
4070
2049
2109
4090
1902
2074
4067
1898
2114
Apium repens
Caldesia parnassifolia
Campanula bohemica
Campanula serrata
Carlina onopordifolia
Cochlearia polonica
Cochlearia tatrae
Cypripedium calceolus
Dianthus nitidus
Echium russicum
Eleocharis carniolica
Erysimum pieninicum
+
+
+ (od 2004)
+ (od 2004)
+
+
+ (od 2004)
+
(+)
+ (od 2004)
+ (od 2004)
+
2189
Galium cracoviense
4113
4094
4096
1758
2216
1903
1831
1833
1617
2217
1477
2094
4093
1528
4087
1437
4116
Galium sudeticum
Gentianella bohemica
Gladiolus paluster
Ligularia sibirica
Linaria odora
Liparis loeselii
Luronium natans
Najas flexilis
Ostericum palustre
Pedicularis sudetica
Pulsatilla patens
Pulsatilla slavica
Rhododendron luteum
Saxifraga hirculus
Serratula lycopifolia
Thesium ebracteatum
Tozzia alpina ssp. carpatica
*
*
*
*
*
*
+
*
*
*
*
*
+ (od 2004)
+
+
+
+
+
+
(+)
+
+
+
+
+ (od 2004)
+
+ (od 2004)
+
+ (od 2004)
Relikty
e. europejsko-makaronezyjski
e. Karpat Zachodnich
relikt z okresu
przedlodowcowego
e. europejski (?)
neoendemit Karkonoszy
e. ogólnokarpacki
e. ma∏opolsko-wo∏yƒski
e. polski
e. tatrzaƒski
e. zachodniokarpacki
e. europejski
e. pieniƒski
e. polski (Jura
Krakowsko-Wieluƒska)
e. hercyƒski
e. europejski
e. europejski
relikt glacjalny
e. nadba∏tycki
e. europejski
relikt ancylusowy?
relikt wczesnoholoceƒski
e. zachodniosudecki
relikt glacjalny
e. zachodniokarpacki
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
4066
1419
1428
1421
4109
4068
1939
Endemity
relikt w´drujàcy
relikt glacjalny
e. europejski
e. europejski
e. europejski
19
Gatunki roÊlin
Tabela 3.
Zró˝nicowanie pod wzgl´dem wymagaƒ ekologicznych gatunków z poszerzonego Za∏àcznika II DS wyst´pujàcych w Polsce
– paprotników i roÊlin kwiatowych.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Kod UE Nazwa gatunku
20
4066
1419
1428
1421
4109
4068
1939
1516
1614
Asplenium adulterinum
Botrychium simplex
Marsilea quadrifolia
Trichomanes speciosum
Aconitum firmum ssp.moravicum
Adenophora lilifolia
Agrimonia pilosa
Aldrovanda vesiculosa
Apium repens
1832
Caldesia parnassifolia
4069
Campanula bohemica
4070
Campanula serrata
2049
2109
4090
1902
2074
4067
Carlina onopordifolia
Cochlearia polonica
Cochlearia tatrae
Cypripedium calceolus
Dianthus nitidus
Echium russicum
1898
Eleocharis carniolica
2114
Erysimum pieninicum
2189
Galium cracoviense
4113
Galium sudeticum
4094
Gentianella bohemica
4096
1758
2216
1903
1831
1833
1617
2217
1477
2094
4093
1528
4087
1437
4116
Gladiolus paluster
Ligularia sibirica
Linaria odora
Liparis loeselii
Luronium natans
Najas flexilis
Ostericum palustre
Pedicularis sudetica
Pulsatilla patens
Pulsatilla slavica
Rhododendron luteum
Saxifraga hirculus
Serratula lycopifolia
Thesium ebracteatum
Tozzia alpina ssp. carpatica
Preferowany typ siedliska/ekosystemu/zbiorowiska
∏àki górskie
murawy bliêniczkowe i wrzosowiska; na pod∏o˝u kwaÊnym, bezwapiennym
wilgotne, okresowo zalewane brzegi zbiorników
wilgotne ska∏y ubogie w wapƒ
górskie zio∏oroÊla
lasy, zaroÊla, murawy na pod∏o˝u zasobnym w wapƒ
lasy liÊciaste, brzegi lasów, zaroÊla
wody lekko kwaÊne, eutroficzno-dystroficzne
okresowo zalewane lub podtapiane brzegi jezior, pod∏o˝e mineralne lub muliste
brzegi mezo-eutroficznych zbiorników wodnych o piaszczysto-mulistym
pod∏o˝u, wody mezotroficzne
pod∏o˝e kwaÊne lub oboj´tne, gleby Êwie˝e, ˝yzne, wilgotne
pod∏o˝e wapienne lub nie; pi´tro kosówki i po∏onin; subalpejskie
borówczyska i traworoÊla wysokogórskie
r´dziny w´glanowe (na kredzie); odczyn oboj´tny lub zasadowy
piaszczyste êródliska, czyste wody, ocienienie, odczyn oboj´tny
na granicie
pod∏o˝e zasobne w w´glany; na lessach, wapieniach i marglach
pod∏o˝e wapienne
pod∏o˝e wapienne, gleby brunatne z lessów
siedliska wilgotne, okresowo zalewane, gleby luêne, piaszczyste
lub s∏abo gliniaste
pod∏o˝e wapienne; r´dziny, parar´dziny
ska∏y wapienne, suche lub okresowo suche parar´dziny
o ró˝nej mià˝szoÊci; odczyn zasadowy lub oboj´tny
p∏ytkie mineralne gleby (bazalt, porfirowaty granit); tak˝e pod∏o˝e wapienne,
porfiry, bazalty, serpentynity
∏àki suche i Êrednio wilgotne, murawy bliêniczkowe, pod∏o˝e s∏abo kwaÊne
lub zasadowe
∏àki ˝yzne, zmiennowilgotne; pod∏o˝e g∏ównie wapienne
wilgotne i mokre gleby torfowe, torfowiska êródliskowe, odczyn zasadowy
wydmy bia∏e i szare, odczyn oboj´tny i lekko zasadowy
torfowiska niskie, w´glanowe, m∏aki niskoturzycowe (kwaÊne torfy)
wody oligo- i subeutroficzne; odczyn lekko kwaÊny lub zasadowy
p∏ytkie, mezotroficzne wody stojàce, zasobne w w´glan wapnia
pod∏o˝e ˝yzne, organiczne
pi´tro kosówki: êródliska i torfowiska przejÊciowe
gleby piaszczyste, silnie kwaÊne
dolomity, odczyn zasadowy
pod∏o˝e piaszczyste
torfowiska niskie i przejÊciowe, kalcyfilne mechowiska
g∏´boka r´dzina na gipsie
pod∏o˝e zasobne w wapƒ
pod∏o˝e zasobne w wapƒ, zasadowe lub oboj´tne
Cz´Êç ogólna
x
x
x
x
x
x
91E0
94103
x
91702
x
91701
x
9160
9140
72303
7230
7210
9130
Buxbaumia viridis
Dichelyma capillaceum
Dicranum viride
Drepanocladus vernicosus
Meesia longiseta
Orthotrichum rogeri
Plagiomnium drummondii
9110
1386
1383
1381
1393
1389
1387
1987
7150
Kod
Gatunek/
gatunku /siedlisko kod
7140
Tabela 4a.
Wyst´powanie gatunków mszaków cennych w skali Europy (Za∏àcznik II DS) na siedliskach godnych ochrony w skali Unii
Europejskiej (numery gatunków i siedlisk odpowiadajà kodom unijnym).
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Kod
gatunku
Gatunek/
/siedlisko kod
4109
1419
1428
1421
Asplenium adulterinum
Botrychium simplex
Marsilea quadrifolia
Trichomanes speciosum
3110
3130
4030
6230
8220
8230
x
x
x
x
x
x
x
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Tabela 4b.
Wyst´powanie gatunków paprotników cennych w skali Europy (poszerzony Za∏àcznik II DS) na siedliskach godnych ochrony
w skali Unii Europejskiej (numery gatunków i siedlisk odpowiadajà kodom unijnym).
21
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Kod
Gatunek/siedlisko
gatunku
kod
22
1437
1477
1516
1528
1614
1617
1758
1831
1832
1833
1887
1898
1902
1903
1939
2049
2074
2094
2109
2114
2189
2216
2217
4067
4068
4069
4070
4087
4090
4093
4094
4096
4109
4113
4116
2110
2120
2130
3110
3130
3140
3150
3160
3270
4030
4060
61503
61701
61703
6210
62101
62102
62103
62301
62302
62303
6410
Tabela 4c.
Wyst´powanie gatunków roÊlin kwiatowych cennych w skali Europy (poszerzony Za∏àcznik II DS) na siedliskach godnych
ochrony w skali Unii Europejskiej (numery gatunków i siedlisk odpowiadajà kodom unijnym).
Thesium ebracteatum
Pulsatilla patens
Aldrovanda vesiculosa
Saxifraga hirculus
Apium repens
Ostericum palustre
Ligularia sibirica
Luronium natans
Caldesia parnassifolia
Najas flexilis
[Coleanthus subtilis]
Eleocharis carniolica
Cypripedium calceolus
Liparis loeselii
Agrimonia pilosa
Carlina onopordifolia
Dianthus nitidus
Pulsatilla slavica
Cochlearia polonica
Erysimum pieninicum
Galium cracoviense
Linaria odora
x
Pedicularis sudetica
Echium russicum
Adenophora lilifolia
Campanula bohemica
Campanula serrata
Serratula lycopifolia
Cochlearia tatrae
Rhododendron luteum
Gentianella bohemica
Gladiolus paluster
Aconitum moravicum
Galium sudeticum
Tozzia alpina ssp.
carpatica
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Cz´Êç ogólna
Kod
Gatunek/siedlisko
gatunku
kod
Thesium ebracteatum
Pulsatilla patens
Aldrovanda vesiculosa
Saxifraga hirculus
Apium repens
Ostericum palustre
Ligularia sibirica
x
Luronium natans
Caldesia parnassifolia
Najas flexilis
[Coleanthus subtilis]
Eleocharis carniolica
Cypripedium calceolus
Liparis loeselii
Agrimonia pilosa
Carlina onopordifolia
Dianthus nitidus
Pulsatilla slavica
Cochlearia polonica
Erysimum pieninicum
Galium cracoviense
Linaria odora
Pedicularis sudetica
Echium russicum
Adenophora lilifolia
Campanula bohemica
Campanula serrata
Serratula lycopifolia
Cochlearia tatrae
Rhododendron luteum
Gentianella bohemica
Gladiolus paluster
Aconitum moravicum
Galium sudeticum
Tozzia alpina ssp.
carpatica
x
x
x
x
x
x
x
x
x x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1437
1477
1516
1528
1614
1617
1758
1831
1832
1833
1887
1898
1902
1903
1939
2049
2074
2094
2109
2114
2189
2216
2217
4067
4068
4069
4070
4087
4090
4093
4094
4096
4109
4113
4116
6430
64301
6520
7140
7210
7220
7230
72301
72302
81101
81102
81103
8220
9130
9150
91701
91702
91D0
91E06
91E07
91I0
P25
Tabela 4c. (cd.)
Wyst´powanie gatunków roÊlin kwiatowych cennych w skali Europy (poszerzony Za∏àcznik II DS) na siedliskach godnych
ochrony w skali Unii Europejskiej (numery gatunków i siedlisk odpowiadajà kodom unijnym).
x
x
x
23
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
2.5. Informacje dodatkowe
24
wanie ze stanu dzikiego i eksploatacja mogà
podlegaç zabiegom gospodarczym.
Dyrektywa Siedliskowa: typy siedlisk
a gatunki roÊlin – kilka cytatów:
Artyku∏y Dyrektywy Siedliskowej dotyczàce
gatunków z Za∏àcznika II:
Gatunki roÊlin o znaczeniu dla Wspólnoty:
Artyku∏ 2:
Dzia∏ania podejmowane zgodnie z niniejszà Dyrektywà
b´dà zaprojektowane tak, aby zachowaç siedliska przyrodnicze oraz gatunki dzikiej fauny i flory b´dàce przedmiotem zainteresowania Wspólnoty w stanie sprzyjajàcym
ochronie lub aby odtworzyç taki stan.
Artyku∏ 1 (g):
Gatunki b´dàce przedmiotem zainteresowania
Wspólnoty oznaczajà te gatunki, które w obr´bie jej terytorium sà:
(1) zagro˝one, z wyjàtkiem tych gatunków, których naturalny zasi´g na tym terytorium jest zasi´giem kraƒcowym i które nie sà zagro˝one lub podatne na zagro˝enie w zachodnim rejonie palearktycznym,
lub
(2) podatne na zagro˝enie, to znaczy, o których sàdzi si´, ˝e mogà w najbli˝szej przysz∏oÊci przejÊç
do kategorii gatunków zagro˝onych, jeÊli czynniki
b´dàce przyczynà zagro˝enia b´dà na nie nadal oddzia∏ywaç, (3) rzadkie, to znaczy o niewielkich populacjach, które nie sà obecnie zagro˝one, ale podlegajà ryzyku zagro˝enia, wyst´pujàc w obr´bie
ograniczonych obszarów geograficznych albo b´dàc
znacznie rozproszone na wi´kszym obszarze,
lub
(4) endemiczne i wymagajàce specjalnej uwagi ze
wzgl´du na szczególny charakter ich siedliska i/lub
potencjalne oddzia∏ywanie ich eksploatacji na stan
ich ochrony.
Artyku∏ 1 (h):
Gatunki o priorytetowym znaczeniu oznaczajà gatunki, o których mowa w punkcie (g) i (i), za które Wspólnota ponosi szczególnà odpowiedzialnoÊç z powodu wielkoÊci ich naturalnego zasi´gu mieszczàcego si´ w obr´bie
terytorium, o którym mowa w artykule 2.
Za∏àczniki Dyrektywy Siedliskowej
odnoszàce si´ do gatunków roÊlin
i zwierzàt:
Za∏àcznik II: Gatunki roÊlin i zwierzàt b´dàce przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których
ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych
obszarów ochrony.
Za∏àcznik IV: Gatunki roÊlin i zwierzàt b´dàce przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagajà Êcis∏ej ochrony.
Uwaga: Poza gatunkami wymienionymi
w tym za∏àczniku, ochronie Êcis∏ej podlegajà wszystkie (oprócz mszaków) gatunki roÊlin wymienione w za∏àczniku II.
Za∏àcznik V: Gatunki roÊlin i zwierzàt b´dàce przedmiotem
zainteresowania Wspólnoty, których pozyski-
Artyku∏ 6.1:
Dla specjalnych obszarów ochrony paƒstwa cz∏onkowskie
ustalà konieczne dzia∏ania ochronne [...] korespondujàce
z ekologicznymi wymaganiami gatunków wymienionych
w Za∏àczniku II, ˝yjàcych na tych obszarach.
Artyku∏ 6.2:
Kraje cz∏onkowskie podejmà odpowiednie dzia∏ania w celu
unikni´cia, na specjalnych obszarach ochrony, pogorszenia
stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków [...].
Kilka wa˝niejszych definicji:
Artyku∏ 1 (f):
Siedlisko gatunku oznacza Êrodowisko okreÊlone przez
konkretne czynniki abiotyczne i biotyczne, w którym gatunek
ten ˝yje w dowolnym stadium swego cyklu biologicznego.
Artyku∏ 1 (i)
Stan ochrony gatunków oznacza sum´ oddzia∏ywaƒ
na te gatunki mogàcych mieç wp∏yw na ich d∏ugofalowe
rozmieszczenie i wielkoÊç ich populacji w obr´bie terytorium, o którym mowa w artykule 2.
Stan ochrony mo˝na uznaç za „sprzyjajàcy”, jeÊli:
• dane o dynamice liczebnoÊci populacji rozpatrywanych
gatunków wskazujà, ˝e same utrzymujà si´ one w skali
d∏ugoterminowej jako trwa∏y sk∏adnik swoich naturalnych siedlisk;
• naturalny zasi´g gatunków nie zmniejsza si´, ani te˝
prawdopodobnie nie ulegnie zmniejszeniu w dajàcej si´
przewidzieç przysz∏oÊci, oraz
• istnieje i prawdopodobnie b´dzie istnieç w przysz∏oÊci
siedlisko wystarczajàco du˝e, aby utrzymaç ich populacje przez d∏u˝szy czas.
Status ochrony w skali Êwiata,
Europy i Polski – wybrane akty
prawne:
– na Êwiecie:
Konwencja Waszyngtoƒska z 3 marca 1975 r. dotyczàca
mi´dzynarodowego handlu zagro˝onymi gatunkami dzikich zwierzàt i roÊlin (CITES).
Za∏àcznik I: RoÊliny zagro˝one wymarciem;
Cz´Êç ogólna
Za∏àcznik II: RoÊliny, które mogà zostaç zagro˝one wymarciem.
Konwencja Berneƒska z dn. 19 wrzeÊnia 1979 r. – o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych.
Za∏àcznik I: ÂciÊle chronione gatunki flory.
Ostatnie modyfikacje: dekret 99-615 z dn. 7 lipca 1999 r.
wnoszàcy poprawki do za∏àczników I, II, III i IV.
Schumacker R., Martiny Ph. 1995. Red data book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. European Committee for the
Conservation of Bryophytes. Trondheim.
– w Polsce
Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dn. 11 wrzeÊnia 2001 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin rodzimych dziko wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà
Êcis∏à i cz´Êciowà oraz zakazów w∏aÊciwych dla tych gatunków i odst´pstw od tych zakazów. (Dz. U. Nr 106, poz.
1176 z dn. 29 wrzeÊnia 2001 r.).
Rozporzàdzenie (projekt) Ministra Ârodowiska z sierpnia
2004 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin rodzimych dziko wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà
Êcis∏à i cz´Êciowà oraz zakazów w∏aÊciwych dla tych gatunków i odst´pstw od tych zakazów.
oraz – zob. 2.6. Bibliografia ogólna:
Zarzycki, Wojewoda (1986), Zarzycki i in. (1992), Zarzycki, Kaêmierczakowa (1993), Kaêmierczakowa, Zarzycki
(2001), Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek (2003).
2.6. Bibliografia ogólna
Literatura dotyczàca nazewnictwa
i u∏atwiajàca identyfikacj´ gatunków,
wykorzystana do ich opisu
CONERT H. J., HAMANN U., SCHULTZE MOTEL W., WAGENITZ G.
(red.) 1966–1992. Gustav Hegi Illustrierte Flora von
Mittel-europa. P. Parey Verl., Berlin, Hamburg.
DOSTÁL J. 1989. Nová květena ČSSR. T. 1–2. Academia, Praha.
Flora Polska. RoÊliny naczyniowe Polski i ziem oÊciennych.
1919–1980. T. 1–14. PAU-PWN, Warszawa.
Flora polski RoÊliny naczyniowe. 1985–1992. T. 3–5, Instytut
Botaniki PAN. PWN, Warszawa – Kraków.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Dyrektywa Siedliskowa 92/43/EWG o ochronie siedlisk oraz
dziko ˝yjàcej fauny i flory, uchwalona 21 maja 1992 r., zmieniona dyrektywà 97/62/EWG z dnia 27 paêdziernika 1997.
Za∏àcznik II: Fauna i flora. Gatunki roÊlin i zwierzàt b´dàce
przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony;
Za∏àcznik IV: Gatunki roÊlin i zwierzàt b´dàce przedmiotem
zainteresowania Wspólnoty, króre wymagajà Êcis∏ej ochrony.
GIBBONS B., BROUGH P. 1995. Atlas roÊlin Europy Ârodkowej
i Pó∏nocnej. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
HAEUPLER H., MUER T. 2000. Bildatlas der Farn-und Blütenpflanzen Deutschlands. E. Ulmer Verl., Stuttgart.
HEGI G. 1908–1931. Illustrierte Flora von Mittel-Europa. J. F.
Lehmans Verl., München.
HEJNY S., SLAVIK B. (red.) 1988-2000. Květena České (Socialistické) Republiky. T. 1–6. Academia, Praha.
KARPOWICZ W. 1972. Paprocie. PWN, Warszawa.
K¸OSOWSKI S., K¸OSOWSKI G. 2001. Flora Polski. RoÊliny wodne i bagienne. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
KOMAROV W. L. (red.) 1934–1964. Flora SSSR. Izdat. Akademii
Nauk SSSR, Leningrad.
MALCOLM B., MALCOLM N. 2000. Mosses and other bryophytes.
An illustrated glossary. Micro-Optics Press, Nelson, New Zeland.
MICKIEWICZ J., SOBOTKA D. 1973. Zarys briologii. PWN, Warszawa.
MIREK Z., PI¢KOÂ-MIRKOWA H., ZAJÑC A., ZAJÑC M. 2002. Flowering plants and pteridophytes in Poland. A checklist. Krytyczna lista roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland
1. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
MORACZEWSKI I. R., SUDNIK-WÓJCIKOWSKA B., DUBIELECKA B.,
RUTKOWSKI R., NOWAK K. A., BORKOWSKI W., GALERA
H. 2000. Flora ojczysta – gatunki pospolite, chronione, ciekawe. CD-ROM. [Atlas roÊlin, s∏ownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania]. Wyd. Stigma, Warszawa.
NYHOLM E. 1960, 1965, 1969. Illustrated Moss Flora of Fennoscandia, II. Musci. Fasc. 4, CWK Gleerup/Lund; 5, Gleerups; 6 Natural Science Research Council, Stockholm.
NYHOLM E. 1986, 1993, 1998. Illustrated Flora of Nordic Mosses. Fasc. 1, 3, 4. Nord. Bryol. Soc., Copenhagen and Lund.
OCHYRA R., ˚ARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H. 2003. Census
catalogue of Polish mosses. Katalog mchów Polski. Biodiversity of
Poland 3. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (w druku). Flora Polski. RoÊliny
górskie. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
ROTHMALER W., JÄGER E. J., WERNER K. 2002. Exkursionsflora
von Deutschland. Gefässpflanzen: Kritischer Band. Spektrum
Akademischer Verl., Heidelberg, Berlin.
RUTKOWSKI L. 1998. Klucz do oznaczania roÊlin naczyniowych
Polski ni˝owej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
SMITH A. J. E. 1996. The moss flora of Britain and Ireland. Cambridge Univ. Press, Cambridge.
SZAFER W., KULCZY¡SKI S., PAW¸OWSKI B. 1976. RoÊliny polskie. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków
roÊlin rosnàcych w Polsce bàdê dziko, bàdê te˝ zdzicza∏ych
lub cz´Êciej hodowanych. PWN, Warszawa.
SZAFRAN B. 1957–1961. Flora polska. RoÊliny zarodnikowe Polski i ziem oÊciennych. T. 1–2. PWN, Warszawa.
SZLACHETKO D. L. 2001. Flora Polski. Storczyki. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M.,
VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.)
1964–1980. Flora Europaea. Vol. 1–5, Cambridge University Press, Cambridge.
25
Gatunki roÊlin
WISSKIRCHEN R., HAEUPLER H. 1998. Standardliste der Farn-und Blütenpflanzen Deutschlands mit Chromosomenatlas
von F. Albers. E. Ulmer Verl., Stuttgart.
WÓJCIAK H. 2003. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Literatura dotyczàca ekologii,
siedlisk, wyst´powania, zagro˝eƒ
i ochrony gatunków
26
DYDUCH-FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M., MRÓZ
W., PERZANOWSKA J. 2002. Wdra˝anie koncepcji sieci Natura 2000 w Polsce w latach 2001–2003. Materia∏y instrukta˝owe dla Wojewódzkich Zespo∏ów Realizacyjnych: krótka charakterystyka typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, wyst´pujàcych w Polsce. Manuskrypt. Kraków-Gdaƒsk.
ELLENBERG H., WEBER H.E.,DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULISSEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
HERBICH J. (red.) 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Natura 2000 – podr´cznik metodyczny. Ministerstwo
Ârodowiska, Warszawa.
HULTEN E., FRIES M. 1986. Atlas of North European vascular
plants. North of the Tropic of Cancer. Vol. 1–3. Koeltz Scientific Books, Königstein.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data
book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia. Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie
Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr. Ojcz.
57.2: 5–60.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roÊlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S. & WEINERT E. 1978. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 1-3.,
G. Fischer Verl., Jena.
MEUSEL H., JÄGER E., WEINERT E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 1–3. Veb G. Fischer
Verl., Jena.
OBERDORFER E. 1990. Pflanzensoziologische Exkursionsflora.
E. Ulmer Verl., Stuttgart.
OCHYRA R. 1992. Czerwona lista mchów zagro˝onych w Polsce.
Red list of threatened mosses in Poland. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.) Lista roÊlin zagro˝onych w Polsce. List of threatened plants in Poland. Instytut Botaniki PAN,
Kraków.
OCHYRA R., SZMAJDA P. (red.) 1990-1994. Atlas rozmieszczenia
roÊlin zarodnikowych w Polsce. Ser. V. Mchy (Musci). Zeszyt 5, 6, 7, 8, 9. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (red. w druku). Czerwona ksi´ga
roÊlin naczyniowych Karpat Polskich. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA z dn. 11 wrzeÊnia 2001 w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin dziko
wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà (Dz. U. Nr 106, poz. 1079 i Nr 100, poz. 1085).
ROZPORZÑDZENIE (PROJEKT) MINISTRA ÂRODOWISKA z sierpnia 2004 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin rodzimych dziko wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà oraz zakazów w∏aÊciwych dla tych gatunków
i odst´pstw od tych zakazów.
SCHUMACKER R., MARTINY P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim.
SZWEYKOWSKI J., WOJTERSKI T. 1983–1988. Atlas rozmieszczenia roÊlin zarodnikowych w Polsce. Ser. V. Mchy (Musci). Zeszyt 1, 2, 3, 4. PWN, Warszawa.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych chronionych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants Protected in Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in
Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
ZARZYCKI K., KAèMIERCZAKOWA R. (red.) 1993. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish plant
red data book. Pteridophyta and Spermatophyta. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN,
Kraków
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków.
ZARZYCKI K., WOJEWODA W. 1986. Lista roÊlin wymierajàcych
i zagro˝onych w Polsce. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Instytut Botaniki PAN. PWN, Warszawa.
ZARZYCKI K., WOJEWODA W., HEINRICH Z. (red.) 1992. Lista
roÊlin zagro˝onych w Polsce. List of threatened plants in Poland. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
˚ARNOWIEC J., STEBEL A., OCHYRA R. 2004. Threatened moss
species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list
of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.) Bryological studies in the Western Carpathians. Wydawnictwo Sorus,
Poznaƒ, s. 9–28.
˚UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.) 1995. Ginàce i zagro˝one
roÊliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski.
Endangered and threatened vascular plants of Western
Pomerania and Wielkopolska. Prace Zak∏adu Taksonomii
RoÊlin UAM w Poznaniu 3: 7–141.