Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród

Probl
Klimberg
Hig A
Epidemiol
i wsp. Konsumpcja
2008, 89(3):
alkoholu
427-436
i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków ...
427
Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych
wśród studentów poszczególnych kierunków uniwersyteckich
studiów medycznych. Cześć I. Inicjacja alkoholowa
Consumption of alcohol and other psychoactive substances among students of different
specializations of the medical university. Part I. Alcohol initiation
ANETA KLIMBERG 1/, JERZY T. MARCINKOWSKI 1/, JANUSZ PRZYBYLSKI 2/
1/
2/
Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Studium Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Wprowadzenie. Zakłada się, że na potencjalne ryzyko uzależnienia od
alkoholu ma wpływ szereg czynników, spośród których bardzo istotny wydaje
się wiek inicjacji alkoholowej, który im jest niższy, tym prawdopodobieństwo
uzależnienia jest wyższe.
Introduction. It is assumed that the potential risk of alcohol dependence
is influenced by many factors including age of alcohol initiation as the
major one, the lower the age of initiation the higher the probability of
dependence.
Cel pracy. Poznanie wieku i najczęstszych okoliczności inicjacji
alkoholowej.
Aim of the work. To assess students’ age and most common circumstances
of alcohol initiation.
Materiał i metoda. Zbadano studentów poszczególnych kierunków studiów
w Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu w okresie
rozpoczynania zajęć z wychowania fizycznego w roku akademickim
2004/2005. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, który
został skonstruowany specjalnie dla potrzeb prowadzonych badań.
Material and method. Students of different specializations of the Medical
University in Poznan assessed at physical education classes in the academic
year 2004/2005. The study tool was a questionnaire developed for the
purpose of the study.
Wyniki i wnioski. Abstynencję alkoholową zachowuje marginalny odsetek
studentów, dlatego w oparciu wyłącznie o nich trudno budować liczący się
ruch abstynencki. Bardzo duże znaczenie wieku inicjacji alkoholowej dla
intencji jego używania w przyszłości wskazuje na dużą wagę wczesnych
działań profilaktycznych, których celem jest opóźnianie wieku inicjacji
alkoholowej. Istotne znaczenie dla inicjacji alkoholowej miało środowisko
rówieśnicze (uczestniczenie w imprezach towarzyskich) oraz zachowania
i postawy rodziców dotyczące konsumpcji alkoholu, często przyzwalające.
Stanowi to ważką przesłankę dla konstruowania programów profilaktycznych
(zarówno psychoedukacyjnych, jak i środowiskowych) uwzględniających te
wpływy.
Results and conclusions. Alcohol abstinence was declared by a marginal
percent of students, and constructing a strong anti-drinking campaign by
this group of students would be very difficult. The significant meaning of
the age of alcohol initiation for the intention of its future use indicates an
important role of early prophylactic activities with the aim to delay the age
of alcohol initiation. School environment (participating in parties), as well
as behavior and attitudes of parents often facilitating alcohol use had an
important influence on the age of alcohol initiation. This is an essential
prerequisite for developing prophylactic programs (psychoeducational and
social intervention) with regard to the above relationship.
Key words: alcohol, alcohol initiation, students, medical studies
Słowa kluczowe: alkohol, inicjacja alkoholowa, studenci, studia medyczne
© Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Dr n. biol. Aneta Klimberg
Zakład Higieny UM
ul. Rokietnicka 5c, 60-806 Poznań
telefax (0-61) 854-73-90, e-mail: [email protected]
Nadesłano: 20.03.2008
Zakwalifikowano do druku: 28.09.2008
Wprowadzenie
Picie alkoholu przez młodzież stało się pod koniec
XX wieku jednym z głównych problemów społecznych
Europy [1]. Zakłada się przy tym, że na potencjalne
ryzyko uzależnienia od alkoholu ma wpływ szereg
czynników, spośród których bardzo istotny wydaje się
wiek inicjacji alkoholowej, który im jest niższy, tym
prawdopodobieństwo uzależnienia jest wyższe.
Warto zauważyć, że interesujące dane na temat
inicjacji alkoholowej można znaleźć w Internecie, np.
w młodzieżowym forum dyskusyjnym „Mportalik”,
gdzie – jak się wydaje – wypowiedzi cechuje duża
szczerość [2], młodzieżowym klubie „More for life
– Movie Club” [3].
W odniesieniu do studiujących nauki medyczne
trzeba – poza wyżej wspomnianymi czynnikami pod-
428
wyższonego ryzyka uzależnień – wziąć jeszcze pod
uwagę dobrze znany i podkreślany w piśmiennictwie
fakt, że uzależnienia od alkoholu są częste w zawodach
medycznych, w szczególności wśród lekarzy (podobnie
jak i w innych tzw. wolnych zawodach) [4, 5, 6, 7].
Cel pracy
Poznanie wieku i najczęstszych okoliczności inicjacji alkoholowej.
Materiał i metoda
Materiał do badań stanowiły anonimowe ankiety
wypełnione przez wszystkich studentów poszczególnych kierunków studiów w Akademii Medycznej
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu w okresie
rozpoczynania zajęć z wychowania fizycznego w roku
akademickim 2004/2005 (w okresie od 27.09.2004 r.
do 08.10.2005 r.).
Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, który został skonstruowany specjalnie dla potrzeb
prowadzonych badań. Zawierał on 32 pytania, w tym
26 pytań zamkniętych i 6 pytań otwartych oraz 8 pytań tzw. metryczki 1/. W kwestionariuszu postawiono
pytania dotyczące: inicjacji alkoholowej, wieku tej
inicjacji, rodzaju skonsumowanego wówczas alkoholu,
okoliczności (miejsca) tej inicjacji, osób częstujących
pierwszy raz alkoholem, wystąpienia po pierwszym
spożyciu alkoholu problemów ze zdrowiem, reakcji
rodziców i innych osób na pierwsze spożycie alkoholu,
obecnej konsumpcji napojów alkoholowych, częstości
picia w ostatnim miesiącu, przyczyn tej konsumpcji,
skutków konsumpcji, następstw pozazdrowotnych, palenia tytoniu, zażywania narkotyków, stosowania środków
dopingujących, aktywności fizycznej. Kwestionariusz
ankiety kończyła „metryczka” zawierająca m.in. pytania
o: płeć, wiek, masę ciała, wysokość ciała, stałe i czasowe
miejsce zamieszkania, wykształcenie rodziców, sytuację
materialną. Przeciętny czas wypełnienia ankiety wynosił
ok. 20 minut. Po wypełnieniu ankiety zostały zebrane
w warunkach zapewniających anonimowość.
W obliczeniach statystycznych wykorzystano test
Fishera; przyjęto poziom istotności p = 0,05.
Charakterystyka badanych
Ogółem badaniami objęto 1905 studentów (1426
kobiet i 479 mężczyzn). Na pierwsze zajęcia z wychowania fizycznego, podczas których przeprowadzono
badanie, zgłosiło się 1761 studentów, co stanowiło
92,4% ogółu studentów zobligowanych do odbycia
tych zajęć; było to: 1337 kobiet – 93,8% i 424 męż1/
Przed przeprowadzeniem właściwych badań z użyciem kwestionariusza wywiadu przeprowadzono badania pilotażowe, którymi objęto
102 uczniów jednego z poznańskich liceów ogólnokształcących.
Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
czyzn – 88,5%. Badania przeprowadzono tylko na
tych kierunkach i latach studiów, na których zajęcia
z wychowania fizycznego są obowiązkowe. W ramach
studiów zajęcia te są obowiązkowe na następujących
kierunkach i latach studiów: Wydział Lekarski I: rok I
{L I}, II {L II} i III {L III}, Wydział Lekarski II: rok I
{S I}, II {S II} i III {S III}, Wydział Farmaceutyczny:
rok I {Fa I}, Oddział Analityki Medycznej: rok I {An
I} i II {An II}, Wydział Nauk o Zdrowiu: Kierunek
fizjoterapia: rok I {Fi I} i II {Fi II}, Kierunek położnictwo: rok I {Po I}, Kierunek pielęgniarstwo: rok I
{Pi I}, Kierunek zdrowie publiczne: rok I {Zd I} i II
{Zd II}.
Spośród 1761 studentów objętych badaniami 649
(36,9%) studiowało na Wydziale Lekarskim I, 259
(14,7%) na Wydziale Lekarskim II, 149 (8,5%) na
Wydziale Farmaceutycznym, 92 (5,2%) na Oddziale
Analityki Medycznej, 612 (34,7%) na Wydziale
Nauk o Zdrowiu, w tym 152 (8,6%) na kierunku
Fizjoterapia, 133 (7,6%) na kierunku Położnictwo,
138 (7,8%) na kierunku Pielęgniarstwo i 189 (10,7%)
na kierunku Zdrowie Publiczne. Najliczniejszą grupę
ankietowanych stanowili studenci I lat studiów – 989
studentów (56,2%); z II roku studiów w badaniach
uczestniczyło 483 studentów (27,4%), a pozostali
byli na III roku studiów (289 – 16,4%).
Wśród ogółu 1761 ankietowanych było 424
mężczyzn (24,1%) i 1337 kobiet (75,9%). Nieco odmiennie, lecz nieistotnie statystycznie, przedstawiały
się te odsetki wśród studiujących na poszczególnych
kierunkach, jednakże na wszystkich kierunkach i latach zdecydowanie przeważały kobiety. Z Wydziału
Lekarskiego I w badaniu ankietowym wzięło udział
419 kobiet (64,6%) i 230 mężczyzn (35,4%); na
Wydziale Lekarskim II 185 kobiet (71,4%) i 74 mężczyzn (28,6%); na Wydziale Farmaceutycznym 101
kobiet (67,8%) i 48 mężczyzn (32,2%); na Oddziale
Analityki Medycznej 85 kobiet (92,4%) i 7 mężczyzn
(7,6%); na Wydziale Nauk o Zdrowiu 547 kobiet
(89,43%) i 65 mężczyzn (10,6%).
Wśród ogółu ankietowanych najwięcej było studentów w wieku 19 lat – 681 studentów (38,7%);
następnie w wieku 20 lat – 527 (29,9%); w wieku 21
lat – 334 (19,0%). Pozostali studenci (12,4%) byli
w wieku 18 lat (3,9%), lub przekroczyli 21 lat (8,5%).
Struktura studentów wg płci różniła się istotnie na
poszczególnych kierunkach studiów. Na poszczególnych kierunkach i latach studiów zdecydowanie
dominowali studenci w wieku przewidzianym dla
danego roku studiów, tj. na pierwszym roku – 19 lat,
na drugim – 20 lat, na trzecim – 21 lat.
Wśród ogółu ankietowanych studentek i studentów prawie 1/3 (28,9%) stanowili mieszkający na
stałe na terenie miasta Poznania (526 osób); pozostali
mieszkali poza Poznaniem – 1235 osób (70,1%).
Klimberg A i wsp. Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków ...
Coraz więcej osób studiujących (ponad 1/3)
decyduje się na zamieszkanie w okresie studiów w
wynajmowanym pokoju – od różnych osób (na tzw.
stancji). Zmniejszyło się bardzo zainteresowanie
mieszkaniem w akademiku – mieszka w nim zaledwie
co piąta osoba studiująca. Coraz więcej studiujących
mieszka we własnych mieszkaniach lub domach.
Wśród ogółu badanych najwięcej (ponad 50%)
miało rodziców z wykształceniem wyższym (55,3%
matek i 52,2% ojców); około 1/3 rodziców posiadało
wykształcenie średnie (35,0% matek i 29,1% ojców).
Pozostali rodzice posiadali wykształcenie poniżej
średniego.
Wśród studentek (istotnie statystycznie), podobnie jak i wśród ogółu studentów, rodzice z wykształceniem wyższym stanowili ok. 50%, z wykształceniem
średnim ok. 1/3. Natomiast wśród studentów (nieistotnie statystycznie) zdecydowanie częściej przeważali rodzice w wykształceniem wyższym (ponad 60%);
wykształcenie średnie posiadał zaledwie co 5 rodzic.
Zaobserwowano także 2-krotnie częstsze występowanie wykształcenia zawodowego wśród obojga rodziców
u studentek w porównaniu ze studentami. Ponieważ
ogólny poziom wykształcenia rodziców studentów był
istotnie różny od poziomu wykształcenia rodziców
studentek wynika skąd, że te dwa czynniki łącznie
(1 – płeć, 2 – poziom wykształcenia rodziców) odgrywają istotną rolę w podejmowaniu decyzji o wyborze
kierunku studiów.
Spośród ogółu badanych prawie połowa (44,7%)
określiła sytuację materialną swych rodzin jako „dobrą”; 1/3 była zdania, że jest „średnia” (33,3%);
niewiele ponad 10% oceniło ją jako „bardzo dobrą;
odnotowane różnice były istotne statystycznie w odniesieniu do kierunków studiów i płci. Wśród studentek, sytuacja rodzin przedstawiała się podobnie jak
i wśród ogółu studentów (chociaż różnice były istotne
statystycznie), gdzie 43,7% oceniło ją jako „dobrą”,
35,1% jako „średnią”, a 11,7% jako „bardzo dobrą”.
Natomiast wśród studentów zdecydowanie częściej
była podawana sytuacja materialna rodziny jako
„bardzo dobra” – 16,6%, a rzadziej „średnia” – 27,5%
(różnice nieistotnie statystyczne). Zaobserwowano
także 2-krotnie częstsze podawanie przez studentki
w porównaniu ze studentami, że sytuacja ich rodzin
jest „trudna” czy „bardzo trudna”.
Wśród ogółu badanych istotnie statystycznie
dominowały osoby z prawidłowym BMI (body mass
index). Wśród kobiet co piąta ankietowana (17,1%)
miała niedowagę; z kolei wśród mężczyzn zbliżony
odsetek (16,8%) miał nadwagę, przy czym u 1,9% był
to już I° lub II° otyłości.
Wśród kobiet, jak i mężczyzn, z poszczególnych
wydziałów nie stwierdzono istotnych zależności pomiędzy BMI. Co czwarta (27,4%) studentka z S II
429
miała niedowagę, z kolei na L I zaledwie co dziesiąta
(11,4%). Największe odsetki kobiet z prawidłową masą
ciała stwierdzono na L III i Fi II (85%). Największe
odsetki (5-6%) kobiet z nadwagą studiowały na L I, Fa
I, Pi I. Wśród mężczyzn z poszczególnych wydziałów
jedynie na An I, An II i Pi I wszyscy ankietowani mieli
prawidłową masę ciała. Co trzeci ankietowany z Fi I, co
czwarty z Zd I, co piąty z L II, S I i S II miał nadwagę
– okres przed otyłością. Najczęściej z I° otyłości byli
mężczyźni studiujący na wydziale Lekarskim I; jedyny
mężczyzna z II° otyłości studiował także na Wydziale
Lekarskim I, jak i na tym Wydziale studiowali prawie
wszyscy mężczyźni z niedowagą.
Wyniki badań
Abstynencja alkoholowa
Wśród ogółu studentów zaledwie znikomy odsetek zadeklarował, że do dnia prowadzenia badań
nigdy nie spożywał jakiegokolwiek napoju alkoholowego. Wśród wszystkich 1761 ankietowanych pełną
abstynencję zadeklarowało jedynie 15 studentów
(0,9% ogółu); wśród nich było: 13 kobiet (1,0% ogółu
kobiet) i 2 mężczyzn (0,5% ogółu mężczyzn).
Wiek inicjacji alkoholowej
Wśród ogółu badanych (1746 studentów 2/
– 100,0%) inicjacja alkoholowa miała najczęściej
miejsce w wieku 15-16 lat (708 studentów – 40,6%);
ponad 15% przyznało się, że inicjację alkoholową
mieli nawet przez ukończeniem 12 roku życia (r.ż.),
zaledwie 0,6% rozpoczęło konsumpcję alkoholu po
ukończeniu 18 r.ż., czyli w wieku, w którym – zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami – można
nabywać, jak i spożywać napoje alkoholowe (tab. I).
Wśród studentek w wieku 15-16 lat inicjację
alkoholową zadeklarowało 566 studentek – 42,8%;
w pozostałych przedziałach wiekowych odsetki
przedstawiały się istotnie podobnie, jak i wśród ogółu studentów (tab. I). Wśród studentów inicjacja
alkoholowa miała miejsce przeważnie w wieku 13-16
lat: 13-14 lat – 27,8% (117 studentów) i 15-16 lat
– 33,6% (142 studentów). Co piąty student inicjację
alkoholową przeszedł przed ukończeniem 12 r.ż.
Rodzaj spożytego napoju podczas inicjacji
alkoholowej
Najczęściej przy pierwszej konsumpcji alkoholu
młodzi ludzie sięgają po napoje alkoholowe niskoprocentowe.
2/
Populację badaną stanowiło łącznie 1761 osób; z uwagi na fakt,
że 15 ankietowanych do dnia prowadzenia badań zachowało pełną
abstynencję, w dalszej części wyników populacja badana została pomniejszona o te 15 osób i wyniosła łącznie 1746 ankietowanych.
430
Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
Tabela I. Odsetkowa struktura wiekowa (w latach) inicjacji alkoholowej studiujących – wg wydziałów (kierunków) studiów oraz płci
Wiek (w latach)
Kobiety
p = 0,0001
Mężczyźni
p = 0,2809
LI
L II
L III
SI
S II
S III
An I
An II
Fa I
Fi I
Fi II
Po I
Pi I
Zd I
Zd II
5,3
<11
9,2
10,6
5,7
7,4
12,9
1,8
6,7
7,5
7,9
3,8
6,4
5,6
6,1
6,0
11-12
16,3
7,6
7,1
7,4
6,4
9,1
4,4
7,5
8,9
6,2
12,8
9,7
6,9
6,0
8,0
13-14
19,9
23,6
18,6
33,8
22,6
25,5
20,0
22,5
28,7
21,2
29,8
27,4
13,0
25,3
28,0
15-16
38,3
41,7
43,6
42,6
46,8
34,5
57,8
40,0
39,6
52,5
34,0
41,1
39,7
45,8
50,7
17-18
15,6
15,9
24,3
8,8
11,3
29,1
11,1
22,5
14,9
15,0
17,0
16,2
31,3
16,9
8,0
15,8
10,4
10,0
>18
0,7
0,8
0,7
<11
13,2
14,3
6,7
3,7
10,7
1,3
11-12
11,8
11,6
4,0
7,4
3,6
13-14
21,1
22,1
26,7
25,9
32,1
47,4
15-16
32,9
37,7
36,0
44,4
42,9
15,8
17-18
19,7
14,3
25,3
18,6
10,7
21,0
>18
1,3
33,3
25,0
6,3
10,0
33,3
50,0
33,3
40,0
29,2
30,0
33,3
25,0
18,7
10,0
1,3
3,0
20,0
80,0
15,0
9,1
16,7
66,7
5,0
9,1
50,0
33,3
35,0
9,1
25,0
27,3
20,0
45,4
33,3
2,1
Wśród ogółu ankietowanych największy odsetek
studentów konsumpcję alkoholu zapoczątkował spożywaniem piwa (1015 studentów – 58,1%); nieco
rzadziej był to szampan (688 studentów – 39,4%); co
piąty student pierwszy raz w życiu spróbował napoju
alkoholowego wysokoprocentowego – wódki (366
studentów – 21,0%).
Wśród studentek znacznie rzadziej niż wśród
studentów inicjacja alkoholowa była piwem (studentki – 53,2%, studenci – 73,7%); 2-krotnie częściej
studenci (20,1%) pili wódkę niż studentki (10,3%),
natomiast studentki piły 2-krotnie częściej szampana (44,6%) niż studenci (23,2%); nie odnotowano
różnic w inicjacji alkoholowej winem. Odnotowane
różnice w konsumpcji napojów były zawsze istotne
statystycznie (tab. II).
Warto zauważyć również, iż studenci podając
rodzaj spożywanego alkoholu w czasie swojej inicjacji,
wskazywali wielokrotnie na więcej niż jeden rodzaj
napoju alkoholowego; takiej odpowiedzi udzieliła
ponad połowa ankietowanych.
Reasumując powyższe fakty należy stwierdzić,
że podczas inicjacji alkoholowej najczęściej były kon-
sumowane napoje niskoprocentowe (piwo, szampan
– przez studentki i piwo przez studentów); zazwyczaj
konsumowano kilka napojów.
Miejsca i okoliczności inicjacji alkoholowej
Wśród studentek inicjacja alkoholowa miała miejsce najczęściej w domu rodzinnym w czasie różnych
uroczystości rodzinnych (420 studentek – 31,8%);
2-krotnie rzadziej taką inicjację przeszły studentki
na wycieczce szkolnej (biwaku) – 220 studentek
(16,6%); podobny odsetek studentek rozpoczął konsumpcję alkoholu na jednej z imprez noworocznych
(16,0% – 212 studentek). Inne miejsca (okoliczności)
inicjacji alkoholowej były wymieniane znacznie rzadziej (tab. III).
Wśród studentów ponad połowa (po 26,8% – 113
studentów) inicjację alkoholową miało w czasie spotkania rodzinnego lub na wycieczce szkolnej (biwaku);
2-krotnie rzadziej studenci deklarowali inicjację alkoholową w czasie spotkania z kolegami w ich domach
(13,3% – 56 studentów). Inne miejsca (okoliczności)
inicjacji alkoholowej były wymieniane znacznie rzadziej
i było to istotne statystycznie (tab. III).
Tabela II. Rodzaj konsumowanego napoju alkoholowego w czasie inicjacji alkoholowej – wg (wydziałów) kierunków studiów i płci (w odsetkach)
Napój alkoholowy:
Kobiety
p = 0,0001
Mężczyźni
p = 0,0001
LI
L II
L III
SI
S II
S III
An I
An II
Fa I
Fi I
Fi II
Po I
Pi I
Zd I
Zd II
piwo
44,0
51,5
51,4
44,1
56,5
43,6
51,1
50,0
42,6
53,8
53,2
58,9
66,4
63,9
61,3
wino
25,5
22,0
27,1
16,2
29,0
23,6
20,0
25,0
22,8
18,8
14,9
21,8
13,0
15,7
16,0
wódka
8,5
9,8
5,7
11,8
22,6
9,1
11,1
2,5
10,9
6,3
10,6
12,1
14,5
12,0
8,0
drink
12,1
8,3
5,0
11,8
14,5
5,5
6,7
2,5
5,9
2,5
8,5
7,3
10,7
12,0
4,0
szampan
51,1
40,2
39,3
52,9
46,8
40,0
46,7
45,0
54,5
51,3
42,6
49,2
35,1
39,8
37,3
72,7
inny
1,4
2,3
2,9
1,5
1,6
7,3
2,2
piwo
71,1
72,7
70,7
77,8
78,6
73,7
100,0
25,0
79,2
80,0
60,0
100,0
33,3
75,0
wino
23,7
24,7
16,0
14,8
14,3
15,8
50,0
16,7
5,0
40,0
16,7
33,3
40,0
45,5
wódka
21,1
20,8
20,0
7,4
32,1
15,8
75,0
14,6
25,0
20,0
33,3
15,0
27,3
33,3
5,0
27,3
20,0
16,7
15,0
54,5
drink
6,6
11,7
4,0
14,8
14,3
5,3
75,0
8,3
5,0
szampan
18,4
23,4
29,3
7,4
25,0
31,6
25,0
25,0
25,0
inny
2,6
33,3
9,1
Klimberg A i wsp. Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków ...
Reasumując powyższe fakty należy stwierdzić, że
wprawdzie inicjacja alkoholowa odbywała się w bardzo różnych miejscach i okolicznościach, to jednak
w zdecydowanej większości przypadków miało to
miejsce w domu rodzinnym lub kolegów; jeśli w domu rodzinnym – to za pełną akceptacją dorosłych
członków rodziny, jeśli w czasie różnych imprez organizowanych przez szkołę – to w obecności pedagogów
(wychowawców), a tylko w części przypadków pod
presją rówieśników z dala od domu rodzinnego.
431
Inicjatorzy inicjacji alkoholowej
Najczęściej ankietowani spróbowali po raz
pierwszy napojów alkoholowych z własnej inicjatywy
– 27,6% studentów (481 osób) lub za namową rówieśnika – 25,9% (453 osób). Dla 1/5 ogółu badanych
taką osobą przyzwalającą był jeden z rodziców; znacznie częściej był to ojciec (287 – 16,4%) aniżeli matka
(117 – 6,4%). Spośród innych osób namawiających
bądź przyzwalających wymieniano członków z bliższej
i dalszej rodziny, a także kolegów – istotnie częściej
starszych aniżeli młodszych (tab. IV).
Tabela III. Najczęstsze miejsca i okoliczności inicjacji alkoholowej – wg wydziałów/kierunków studiów i płci (w odsetkach)
Miejsce (okoliczność)
Kobiety
p = 0,0001
Mężczyźni
p = 0,0001
LI
L II
L III
SI
S II
S III
An I
An II
Fa I
Fi I
Fi II
Po I
Pi I
Zd I
Zd II
10,7
dyskoteka
5,7
5,3
5,0
5,9
6,5
5,5
8,9
2,5
10,9
10,0
4,3
9,7
13,0
13,3
sylwester
19,6
6,1
12,9
27,9
8,1
12,7
17,8
17,5
19,8
25,0
19,1
21,0
13,7
14,5
9,3
impreza u kolegi
9,2
10,6
11,4
10,3
19,4
12,7
17,8
22,5
11,9
13,8
8,5
8,9
16,0
14,5
12,0
spotkanie w pubie
9,2
5,3
8,6
2,9
3,2
3,6
2,2
2,5
5,0
3,8
12,8
7,3
10,7
10,8
8,0
uroczystość rodzinna
34,0
43,9
34,3
26,5
35,5
40,0
33,3
17,5
35,6
28,8
27,7
27,4
24,4
21,7
32,0
wycieczka (biwak)
13,5
22,0
22,1
14,7
19,4
23,6
17,8
17,5
wesele
5,7
3,0
2,1
10,3
4,8
inne
2,8
3,9
3,5
1,5
3,2
1,8
10,5
dyskoteka
2,6
7,8
6,7
14,8
3,6
sylwester
5,3
2,6
6,7
14,8
3,6
2,2
10,0
2,1
impreza u kolegi
15,8
13,0
4,0
14,8
10,7
10,5
spotkanie w pubie
5,3
3,9
5,3
18,5
10,7
5,3
uroczystość rodzinna
25,0
28,6
36,0
14,8
28,6
31,6
wycieczka (biwak)
26,3
21,2
25,3
14,8
35,7
21,1
wesele
5,3
3,9
5,3
7,4
inne
14,4
9,1
14,6
25,0
66,7
15,5
11,3
14,9
15,3
13,0
19,3
20,0
3,8
2,1
5,6
3,1
4,8
5,3
5,0
3,8
10,7
4,8
6,2
1,2
2,6
12,5
10,0
20,0
33,3
20,0
9,1
15,0
5,0
22,9
10,0
4,2
5,0
20,0
33,3
33,3
15,0
18,2
33,3
25,0
45,5
50,0
20,8
10,0
20,0
16,7
25,0
29,2
30,0
20,0
50,0
2,1
6,3
5,3
7,2
5,9
5,9
33,3
20,0
9,1
5,0
5,0
9,1
20,0
10,0
9,1
Zd I
4,8
9,6
21,7
15,7
6,0
53,5
2,4
1,2
1,2
2,4
2,4
5,0
15,0
20,0
5,0
45,0
Zd II
10,7
6,7
20,0
13,3
4,0
32,0
4,0
1,3
1,3
5,3
1,3
9,1
18,2
18,2
9,1
9,1
27,3
10,0
9,1
Tabela IV. Namawiający bądź przyzwalający do inicjacyjnej konsumpcji alkoholu – wg wydziałów/kierunków studiów i płci (w odsetkach)
Inicjator
Kobiety
p = 0,0001
Mężczyźni
p = 0,0001
matka
ojciec
rówieśnik
starszy kolega
rodzeństwo
sam
babcia
dziadek
ciotka
wujek
inna
matka
ojciec
rówieśnik
starszy kolega
rodzeństwo
sam
babcia
dziadek
ciotka
wujek
inna
LI
19,1
19,1
25,5
7,8
0,7
18,4
2,8
1,4
1,4
2,8
L II
6,1
27,3
21,2
9,1
3,8
23,5
0,8
1,5
2,3
4,5
3,9
13,2
27,6
6,6
3,9
36,8
1,3
3,9
7,8
13,0
32,5
7,8
2,6
26,0
2,6
3,9
1,3
5,2
L III
6,4
17,9
26,4
10,7
3,6
25,7
2,1
0,7
1,4
1,4
3,6
4,0
22,7
30,7
5,3
1,3
28,0
1,3
4,0
2,7
SI
8,8
27,9
17,6
14,7
5,9
16,2
2,9
1,5
2,9
2,9
S II
6,5
21,0
33,9
8,1
4,8
16,1
S III
1,8
21,8
25,5
5,5
7,3
21,8
1,8
1,8
3,7
18,5
14,8
3,2
4,8
1,6
7,1
10,7
25,0
7,1
1,8
10,9
5,3
15,8
31,6
59,3
42,9
36,8
3,7
3,6
5,3
3,6
5,3
An I
13,3
8,9
13,3
15,6
6,7
26,7
An II
12,5
45,0
15,0
17,5
2,5
2,2
2,2
8,9
2,2
2,5
2,5
2,5
100,0
25,0
50,0
25,0
Fa I
5,0
23,8
29,7
7,9
5,9
22,8
1,0
2,0
1,0
1,0
2,1
10,4
35,4
10,4
10,0
66,7
2,1
2,1
Fi I
10,0
16,3
26,3
15,0
2,5
20,0
1,3
3,8
2,5
2,5
Fi II
2,1
23,4
10,6
4,3
2,1
51,1
30,0
20,0
5,0
40,0
20,0
Pi I
5,3
10,7
30,5
14,5
3,8
31,3
1,5
2,1
2,1
2,1
20,0
40,0
1,6
4,0
1,6
33,3
16,7
16,7
16,7
0,8
1,5
33,3
66,7
20,0
5,0
2,1
Po I
4,0
14,5
21,8
10,5
6,5
33,1
2,4
16,7
432
Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
Częstość występowania objawów zatrucia po
inicjacji alkoholowej
Większość badanych studentów podała, że nie
miała jakichkolwiek dolegliwości chorobowych po
pierwszym w swoim życiu spożyciu alkoholu (1372
studentów – 78,6%); u pozostałych (21,4% – 374
studentów) wystąpiły różne dolegliwości zdrowotne,
przy czym nie zaobserwowano istotnych statystycznie
różnic pomiędzy studentkami a studentami.
Studenci, którzy po pierwszym spożyciu alkoholu
odczuwali dolegliwości chorobowe najczęściej podawali, że były to: zawroty głowy (234 studentów – 62,6%),
„kac” (100 – 26,7%) i bóle głowy (93 – 24,9%). Nieco
istotnie rzadziej ogół studentów wymieniał nudności
czy wymioty. Niepokoić musi fakt, że u prawie, co
10. ankietowanego inicjacja alkoholowa zakończyła
się utratą świadomości, co świadczy o głębokim upojeniu. U tych osób inicjacja alkoholowa nie była tylko
degustacją nieznanego dotąd napoju, ale ekscesywną,
zachłanną konsumpcją, całkowicie poza zdroworozsądkową kontrolą, doprowadzającą do ewidentnego
zatrucia i niewykluczone, że w części przypadków
z zagrożeniem życia, np. wskutek aspiracji treści pokarmowej (tab. V i VI).
Studentki jako odczuwane przez siebie dolegliwości
chorobowe po pierwszej konsumpcji najczęściej wymieniały zawroty głowy (183 studentki – 65,8%); zdecydowanie rzadziej bóle głowy (65 – 23,4%) oraz „kaca”
(57 – 20,5%). Nieco odmiennie te dolegliwości opisali
studenci. Wśród nich około połowy zadeklarowało
zawroty głowy (51 studentów – 53,1%) i „kaca” (43
– 44,8%). Prawie po 30% studentów odczuwało nudności czy bóle głowy. Prawie 2-krotnie częściej studenci
aniżeli studentki przyznali się do utraty świadomości
po pierwszej konsumpcji alkoholu (tab. V i VI).
Za pozytywny fakt należy uznać, iż u zdecydowanej większości (ponad ¾) ankietowanych studentów
pierwszy kontakt z alkoholem nie spowodował u nich
objawów zatrucia alkoholowego; jednak pozostali
konsumowali alkohol w sposób niekontrolowany, gdyż
ta konsumpcja dla niewielkiego wprawdzie odsetka
skończyła się nawet utratą świadomości.
Reakcje rodziców na inicjację alkoholową
W prawidłowo funkcjonującej rodzinie, gdzie
relacje rodzice – dzieci są prawidłowe, należy spodziewać się zauważenia inicjacji alkoholowej dziecka
i właściwego zareagowania na nią, skarcenia stosownie do okoliczności. Tymczasem z badań własnych
wynika, że za-zwyczaj taka inicjacja alkoholowa była
niedostrzegana przez rodziców i przez to sporadycznie
tylko karcona.
Kolejne pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyło reakcji rodziców na fakt konsumpcji
alkoholu przez ich dzieci. Niestety, takie reakcje rodziców były rzadkie, podjęte zaledwie w 28 (1,6%)
przypadkach; wśród studentek (19 – 1,4%) odsetek
ten był niższy aniżeli wśród studentów (9 – 2,1%).
Fakt ten może wynikać głównie z niewiedzy rodziców
o konsumpcji alkoholu przez dziecko. Jednak zdecydowanie częściej, gdy do inicjacji alkoholowej dochodziło
z przyzwolenia a nawet inicjatywy rodziców, co przedstawiono powyżej – nieuzasadnione było późniejsze
wyciąganie jakichkolwiek konsekwencji względem
dzieci z powodu picia przez nie alkoholu (tab. VII).
Tabela V. Odczuwanie dolegliwości chorobowych będących następstwem konsumpcji alkoholu, które wystąpiły po inicjacji alkoholowej – wg wydziałów (kierunków) studiów i płci (w odsetkach)
Dolegliwości zdrowotne
LI
L II
L III
SI
S II
S III
An I
An II
Fa I
Fi I
Fi II
Po I
Pi I
Zd I
Zd II
Kobiety p = 0,0149
10,6
15,9
20,0
20,6
21,0
16,4
7,8
30,0
18,8
23,8
31,9
30,6
26,0
19,3
22,7
Mężczyźni p = 0,7386
19,7
23,4
20,0
25,9
32,1
21,1
25,0
25,0
25,0
40,0
50,0
20,0
9,1
Pi I
Zd I
Zd II
11,8
12,5
Tabela VI. Najczęstsze dolegliwości chorobowe po pierwszej konsumpcji alkoholu – wg wydziałów (kierunków) studiów i płci (w odsetkach)
Dolegliwości zdrowotne
nudności
Kobiety
p = 0,0001
Mężczyźni
p = 0,5772
LI
L II
L III
13,3
9,5
21,4
SI
S II
S III
7,7
22,2
An I
An II
Fa I
Fi I
Fi II
16,7
5,3
10,5
46,7
Po I
wymioty
6,7
14,3
17,9
7,1
15,4
22,2
25,0
10,5
5,3
33,3
15,8
20,6
18,8
5,9
bóle głowy
13,3
28,6
28,6
14,3
38,5
55,5
16,7
31,6
10,5
53,5
21,1
17,6
18,8
11,8
zawroty głowy
66,7
76,2
67,9
92,8
53,8
66,7
75,0
66,7
78,9
68,4
46,7
71,7
38,2
56,3
82,4
7,1
30,8
22,2
25,0
25,0
5,3
15,8
40,0
13,2
26,5
25,0
5,9
10,5
3,3
11,8
18,3
11,8
25,0
60,0
50,0
3,3
16,7
40,0
50,0
33,3
25,0
16,7
20,0
100,0
33,3
25,0
66,7
60,0
50,0
66,7
50,0
33,3
60,0
50,0
33,3
50,0
8,3
40,0
33,3
25,0
kac
13,3
33,3
25,0
utrata świadomości
6,7
14,3
3,6
nudności
20,0
27,8
26,7
wymioty
26,7
16,7
13,3
bóle głowy
33,3
22,2
40,0
22,2
zawroty głowy
46,7
44,4
60,0
71,4
44,4
50,0
kac
33,3
61,1
26,7
42,9
44,4
75,0
utrata świadomości
20,0
16,7
6,7
11,1
8,3
22,2
50,0
100,0
11,1
25,0
11,1
100,0
100,0
25,0
100,0
Klimberg A i wsp. Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków ...
Wśród reakcji rodziców na zbyt wczesne rozpoczęcie picia alkoholu studenci najczęściej podawali:
zakaz wyjścia z domu, „rozmowa”, „awantura”, odebranie kieszonkowego. Z punktu widzenia wychowawczego najgorszą sytuacją jest taka, gdy nie ma żadnej
reakcji rodzica (rodziców) na przedwczesną inicjację
alkoholową. O wiele lepiej, gdy taka reakcja rodziców
jest, ale powinna być ona jeszcze właściwa, bo efekt
wychowawczy nie zależy tylko od „siły” tej reakcji, ale
jej dostosowania do okoliczności przewinienia. Nie
można w tym zapomnieć jak ważne jest zaufanie dziecka do rodziców. Nadmierne skarcenie łącznie z karami
cielesnymi może spowodować, że dziecko nadal będzie
próbowało kosztować alkoholu, ale będzie się z tym
maskowało przed rodzicami. Oceniając umiejętności
wychowawcze rodziców trzeba zauważyć, że wcale nie
muszą one korelować z ich poziomem wykształcenia.
To jest złożony problem – wart pogłębionych badań.
Umiejętności wychowawcze rodziców wypadają w badaniach własnych słabo.
Jedynie obecni studenci Wydziału Lekarskiego I
i II ponieśli jakiekolwiek konsekwencje od rodziców
z powodu zbyt wczesnego rozpoczęcia picia alkoholu.
Wśród studentek nie można wskazać takiej zależności,
za wyjątkiem studentek z kierunku Zdrowie Publiczne, z którego to kierunku studentki nie poniosły żadnych konsekwencji za zbyt wczesne rozpoczęcie picia
alkoholu. Zależności te dla studentek i studentów
okazały się nieistotne statystycznie.
Reakcje innych osób na inicjację alkoholową
Innymi osobami, ze strony których badani ponieśli konsekwencje za zbyt wczesną inicjację alkoholową,
byli: opiekunowie wycieczek, wychowawcy klasowi,
rodzeństwo, znajomi. Zazwyczaj była to ustna „reprymenda”, obniżenie oceny z zachowania. Jednakże
takie postępowanie – o pozytywnych cechach wychowawczych – miało miejsce w bardzo niewielu przypadkach, gdyż odnosiło się zaledwie do 0,5% ogółu
studentów, w tym 0,4% studentek i 0,1% studentów.
Stąd wniosek, że albo taka inicjacja alkoholowa nie jest
dostrzegana, albo też bagatelizowana. Obie powyższe
sytuacje są bardzo niekorzystne z wychowawczego
punktu widzenia.
433
Jedynie obecni studenci i studentki Wydziału
Lekarskiego I oraz z I roku Wydziału Lekarskiego II
ponieśli jakiekolwiek konsekwencje od innych osób
z powodu zbyt wczesnego rozpoczęcia picia alkoholu.
Zależności te w obu przypadkach okazały się nieistotnie statystycznie (tab. VII).
Poczucie winy po inicjacji alkoholowej
Jest wiadomym, że przedwczesna inicjacja alkoholowa, nawet w okolicznościach świąt rodzinnych,
jest wysoce szkodliwa. Dlatego pozytywne z punktu
widzenia wychowawczego jest poczucie winy po takiej
inicjacji, niestety bardzo rzadkie wśród badanych. Ten
brak poczucia winy po konsumpcji napojów alkoholowych przez młode osoby sprzyja utrwalaniu się stylu
życia z alkoholem.
Studenci rzadko żałowali swojej bardzo wczesnej
inicjacji alkoholowej. Przyznało się do tego faktu tylko
28 (1,6%) z ogółu ankietowanych; nieco częściej, lecz
istotnie statystycznie przyznawali się studenci (14
– 3,3%) aniżeli studentki (14 – 1,1%). Występowanie
poczucia winy po zbyt wczesnej inicjacji alkoholowej
nie wykazało istotnych różnic pomiędzy studentkami a
studentami. Zdecydowanie najczęściej do takiej sytuacji
przyznawały się studentki z Wydziału Lekarskiego I
oraz studenci z Wydziału Lekarskiego I i II (tab. VII).
Powodem wyrażania żalu było zazwyczaj: złe
samopoczucie po piciu alkoholu, wstyd ze swojego
zachowania, względy religijne, świadomość swojego
zbyt młodego wieku, odczuwanie objawów zatrucia
alkoholowego. Należy tutaj zaakcentować względy
religijne, które są bardzo ważne wśród wyznawców
islamu. Wśród katolików (przeważających w Polsce)
względy te są niestety zbyt słabo akcentowane. Kościół
katolicki od dawna jest rzecznikiem trzeźwości narodu
ale, niestety, bez wyraźniejszych rezultatów.
Pozostałe osoby, które nie żałowały swojej, niekiedy zbyt wczesnej inicjacji alkoholowej, najczęściej
stwierdzały: „było fajnie”, „kiedyś trzeba spróbować”,
„nie piłam(em) dużo”, „było to coś nowego”, „wszystko jest dla ludzi, ale z umiarem”, „nie poniosłam(em)
żadnych konsekwencji”, „było to za zgodą rodziców”.
Niestety tego typu postawy są niepokojące, głównie
z uwagi na nie przywiązywanie większego znaczenia
Tabela VII. Reakcje rodziców i innych osób na przedwczesną inicjację alkoholową dzieci oraz poczucie winy u dzieci po inicjacji alkoholowej – wg wydziałów
(kierunków) studiów i płci (w odsetkach)
LI
L II
L III
SI
S II
S III
Nieprzyjemności ze
strony rodziców
Kobiety p = 0,0001
0,7
1,5
2,1
2,9
3,2
1,8
Mężczyźni p = 0,0001
6,6
1,3
1,3
3,7
3,6
Nieprzyjemności ze
strony innych osób
Kobiety p = 0,1941
1,4
1,4
1,5
Mężczyźni p = 0,4609
1,3
2,6
Kobiety p = 0,1382
3,6
2,3
Mężczyźni p = 0,1543
6,6
Poczucie winy po
inicjacji alkoholowej
An I
An II
Fa I
Fi I
2,5
1,0
2,5
Fi II
Po I
Pi I
2,4
0,8
3,7
1,4
5,3
1,6
7,4
1,0
10,5
1,6
16,7
Zd I
Zd II
434
do takiej inicjacji. Można się spodziewać, że te osoby
będą bagatelizować problem inicjacji alkoholowej
także w odniesieniu do swoich dzieci. To są przecież
„prawidłowości” dobrze znane w pedagogice.
Dyskusja
Abstynencja alkoholowa
Z badań własnych wynika, że zaledwie 15 studentów (0,9%) biorących udział w badaniach ankietowych zadeklarowało, że do dnia prowadzenia
badań nigdy nie spożywało jakiegokolwiek napoju
alkoholowego; 2-krotnie częściej były to kobiety (13
– 1,0% ogółu kobiet) aniżeli mężczyźni (2 – 0,5%
ogółu mężczyzn); głównie byli to studenci w wieku
19-20 lat – 73,3% (9 kobiet i 2 mężczyzn); zazwyczaj
byli to studenci wywodzący się z rodzin, gdzie rodzice
mieli wysokie wykształcenie (ojcowie: 26,7% średnie
i 60,0% wyższe; matki: 26,7% średnie i 53,3% wyższe); sytuacja materialna rodzin była oceniana przez
1/5 jako bardzo dobra; pozostali oceniali ją jako dobrą
(40,0%) czy średnią (33,3%). Wszyscy abstynenci
zadeklarowali, że są stanu wolnego.
Wyniki badań własnych wydają się być bardzo
zaniżone w stosunku do danych, jakie zawarte są
w sprawozdaniu z realizacji Ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w 2005
r. [8, 9]. Z danych tych wynika, że w Polsce w 2005
r. wśród ogółu społeczeństwa było 18,4% abstynentów (w 2002 r. – 19,3%; 2003 r. – 17,1%). Badania
te – podobnie jak i własne – potwierdzają, że zdecydowanie częściej abstynencja dotyczy kobiet aniżeli
mężczyzn. W 2005 r. oceniono, że co czwarta Polka
(23,4%) była abstynentką i mniej, bo jedynie 15,8%
mężczyzn. Znacznie gorzej sytuacja przedstawiała się
w najmłodszej grupie wiekowej, 18-29 lat, objętej tym
badaniem, gdzie wyniki pokrywają się z wynikami
badań własnych. Sprawozdanie to ukazuje, że zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn w tej grupie wiekowej
jest najmniejszy odsetek abstynentów, w porównaniu
z pozostałymi – starszymi wiekowo – grupami (kobiety
– 9,8%, mężczyźni 3,1%). Nieco większe odsetki abstynentów odnotowano – analizując stan cywilny: panna
– 11,5%, kawaler – 6,1%. W podsumowaniu tego sprawozdania podkreślono, że abstynencja dotyczy częściej
mieszkanek wsi, osób z wykształceniem podstawowym,
rencistów, emerytów, osób najmniej zarabiających;
wskazano także, że – w stosunku do lat ubiegłych – spada odsetek abstynentów wśród mieszkańców większych
miast, osób z wykształceniem wyższym, posiadających
najwyższe dochody, co najprawdopodobniej potwierdzają dobitnie wyniki badań własnych.
Powyższe wyniki są zbliżone do badania Matuszak [10] przeprowadzonego wśród młodzieży szkół
ponadgimnazjalnych Choszczna w 2000 r., z którego
wynika, że jedynie 14,5% młodzieży do okresu prowadzenia badania nie miało kontaktu z alkoholem, 23%
Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
nie zapaliło nigdy papierosa, a 73% nie zetknęło się
z narkotykami, oraz Wójtowicz-Chomicz i wsp. [11].
Wyniki badań własnych pokrywają się z tymi, jakie
uzyskano w 1999 r. prowadząc badania w dzielnicy
Warszawy Mokotów [12]: jedynie 3% młodzieży szkół
ponadpodstawowych i 12,3% szkół podstawowych
nigdy do okresu tych badań nie piło alkoholu, czy z wynikami uzyskanymi przez Złotnicką [13]: w badaniu
obejmującym klasy I techników i szkół zawodowych
na terenie Poznania na przełomie lat 2002-2003; było
zaledwie 0,7% abstynentów wśród chłopców i 1,4%
dziewcząt; lub Mrozińską [14], która stwierdziła nieco większe odsetki abstynentów wśród poznańskich
licealistów: 1,4% chłopców i 2,7% dziewcząt. Nieco
lepiej kształtowały się wyniki badania w ramach ESPAD
w latach 1995, 1999 i 2003 wśród młodzieży III klas
gimnazjów i II klas szkół ponadgimnazjalnych [15].
Okazało się, że niespełna 10% badanej młodzieży gimnazjów i 3-4% szkół ponadgimnazjalnych nigdy nie piło
alkoholu; przy czym zauważało się niewielką przewagę
u dziewcząt. Bardziej optymistyczne wyniki uzyskano
w 2005 r. w Strzelnie: 57% uczniów szkoły podstawowej
i 22% młodzieży gimnazjalnej nigdy nie miało kontaktu
z żadnym napojem alkoholowym [16].
Wiek inicjacji alkoholowej
Z badań własnych wynika, że inicjacja alkoholowa
miała najczęściej miejsce w wieku 15-16 lat (40,6%);
ponad 15% inicjację miało nawet przez ukończeniem
12 r.ż., zaledwie 0,6% rozpoczęło konsumpcję alkoholu po ukończeniu 18 r.ż., czyli w wieku, w którym
zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami można
nabywać, jak i spożywać napoje alkoholowe. Badania
własne ukazują, że chłopcy rozpoczynają picie alkoholu w nieco młodszym wieku aniżeli dziewczęta. Prawie
połowa ankietowanych studentek (42,8%) zadeklarowała inicjację alkoholową w wieku 15-16, podczas gdy
dla studentów odnotowano dwa przedziały wieko-we:
13-14 lat – 27,8% i 15-16 lat – 33,6%.
Badania własne potwierdzają wyniki badań uzyskane przez innych autorów. Z badań Fijewskiego [17]
wśród studentów VI roku AM w Lublinie wynika, że
50% studentek i 60% studentów miało inicjacją alkoholową między 15 a 20 r.ż.
Z badań Złotnickiej [13] nad uczniami poznańskich techników i szkół zawodowych (2003 r.)
wynika, że najczęściej do inicjacji alkoholowej dochodziło w wieku 13-14 lat (38,6%), a niespełna
u 2,2% w wieku 17-18 lat. Podobne wyniki uzyskała
Mrozińska [14] w badaniach poznańskich licealistów
(2003 r.): 39,1% w wieku 13-14 lat, 0,2% – 17-18 lat.
Badania w 2005 r. w gminie Strzelno [16] wydają się
być nawet bardziej niepokojące, bowiem wynika z nich,
że 28% gimnazjalistów przeszło inicjację alkoholową
przed ukończeniem 9 r.ż, 26% miało w wieku 10-12
lat, a 15% – 13-16 lat. Podobnie niepokojące wyniki
Klimberg A i wsp. Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków ...
uzyskano w 1995 r. w Lublinie w jednej ze szkół zawodowych [18] – wynika z nich, że 78,6% chłopców
i 38,9% dziewcząt rozpoczęło świadome picie alkoholu
w wieku 11-15 lat; ponadto wszyscy chłopcy rozpoczęli
picie alkoholu przed ukończeniem 18 r.ż. Matuszak
[10] w Choszcznie w 2000 r. stwierdziła, że inicjacja
alkoholowa, jak i tytoniowa rozpoczyna się u zdecydowanego odsetka młodzieży za wcześnie – bo już
w wieku 10 lat. Wskazała także, że narkotyki pojawiają
się tylko nieco później, bo już w wieku 13-14 lat.
Podobnie wygląda sytuacja w szkołach krakowskich, gdzie 21% miało inicjację w wieku 11-13 lat
i 25% w wieku 14-15 lat [19].
Rodzaj spożytego napoju podczas inicjacji
alkoholowej
Z badań własnych wynika, że najczęściej przy
pierwszej konsumpcji alkoholu młodzi ludzie sięgają
po niskoprocentowe napoje alkoholowe: piwo – 58,1%
i nieco rzadziej szampana – 39,4%; najrzadziej wódkę
– 21,0%. Zaobserwowano tutaj jednak dość znaczne
różnice pomiędzy płciami: studentki znacznie rzadziej
niż studenci inicjowali picie alkoholu piwem (studentki – 53,2%, studenci – 73,7%); 2-krotnie częściej
studenci (20,1%) pili wódkę niż studentki (10,3%),
natomiast studentki piły 2-krotnie częściej szampana
(44,6%) niż studenci (23,2%).
Podobne wyniki uzyskali inni badacze: Złotnicka
[13] w badaniach uczniów poznańskich techników
i szkół zawodowych – wykazała, że podczas inicjacji alkoholowej najczęściej pito napoje niskoprocentowe: piwo
– dziewczęta 69,7%; chłopcy 75,8%; wino (odpowiednio: 22,4%, 23,1%); wódka (22,6%, 28,8%); zbliżone
wyniki uzyskała Mrozińska [14] wśród poznańskich
licealistów: piwo (59,8%), szampan (47,1%), wódka
(11,8%). Powyższe badania – podobnie jak i własne
wyniki – potwierdzają, że dla inicjacji alkoholowej charakterystyczne jest mieszanie napojów alkoholowych.
Potwierdzają to również badania wśród uczniów
szkół wiejskich [20], młodzieży licealnej [21] oraz
przeprowadzone na pełnoletnich mieszkańcach Gdańska w 2005 r. [22]. Największy procent badanych
podczas inicjacji alkoholowej spożywał piwo 45,2%,
w następnej kolejności wino – 37,6%, a najmniejszy
odsetek badanych spróbował wódki (28%).
Miejsca i okoliczności inicjacji alkoholowej
Badania własne potwierdzają wyniki badań
uzyskane przez innych badaczy [13, 14]; najczęściej
inicjacja alkoholowa przebiegała w domu rodzinnym
podczas uroczystości rodzinnej (30,5%) lub w czasie
spotkania (imprezy) w domu kolegi (12,7%). Nierzadko była to wycieczka szkolna (biwak) – 19,2%.
Odnotowano przy tym znaczne różnice pomiędzy
płciami: studentki – dom rodzinny 31,8%, wycieczka
szkolna 16,6%; studenci – po 26,8%.
435
Jak już wyżej zaznaczono inicjacja alkoholowa
zachodzi w większości przypadków za przyzwoleniem
dorosłych (rodziców, nauczycieli), znacznie rzadziej
za namową rówieśników. Te spostrzeżenia wyznaczają
kierunek przeciwdziałań tej inicjacji, a mianowicie, iż
nie można liczyć duże efekty na polu profilaktyki przeciwalkoholowej w odniesieniu do dzieci i młodzieży
bez wciągnięcia w te działania dorosłych. Potwierdzają
to badania Matuszak [10] oraz badania młodzieży
krakowskiej [19], gdzie aż 37,5% badanych podało,
że inicjację alkoholową miało podczas uroczystości
rodzinnych, pozostali podają imprezę (24,4%) i inne.
Ponad 1/3 podaje, że to nie tylko rówieśnicy (39,5%),
ale również rodzice (35,7%) towarzyszyli im podczas
pierwszej próby alkoholu. Tylko 4,1% podaje, że była
sama podczas inicjacji alkoholowej.
Inicjatorzy inicjacji alkoholowej
Wyniki badań własnych pokazują dobitnie, że najczęściej pierwsze próby picia alkoholu są z własnej inicjatywy (27,6%) lub za namową rówieśnika (25,9%).
Niestety dla 1/5 taką osobą był jeden z rodziców;
znacznie częściej ojciec (16,4%) aniżeli matka (6,4%).
Tak więc raz jeszcze należy podkreślić, że najważniejsza
jest tutaj zmiana postaw rodzicielskich, w tym sensie by
nie stawali się oni inicjatorami inicjacji alkoholowej.
Podobne wyniki otrzymał Fijewski [17] wśród
studentów VI roku AM w Lublinie; wynika z nich, że
aż 55% studentów przyznało, że zaczęło pić pod wpływem kolegów czy koleżanek, w następnej kolejności
podawali rodzeństwo i rodziców. Nie odbiegają od nich
wyniki badań Mrozińskiej [14]: własna inicjatywa
– 33,8%, rówieśnik – 14,7%, ojciec – 14,8%, matka
– 9,8% i Złotnickiej [13].
Częstość występowania objawów zatrucia po
inicjacji alkoholowej
Badania własne wskazują, że u zdecydowanej większości nie wystąpiły jakiekolwiek dolegliwości chorobowe
po pierwszym spożyciu alkoholu (78,6%) – przypuszczalnie dlatego, że konsumpcja nie była znaczna. Natomiast w pozostałych przypadkach – co piąty (21,4%)
miał dolegliwości – doszło najwyraźniej do zatrucia
alkoholem, co świadczy o tym że konsumpcja ta była
niekontrolowana. Najdobitniej ilustruje to fakt utraty
świadomości po pierwszorazowej konsumpcji alkoholu
– wskazany przez co 10. ankietowanego. Z porównania
wyników badań własnych z wynikami Złotnickiej,
która badała uczniów poznańskich techników i szkół
zawodowych, wynika że młodzież trafiająca na studia
medyczne konsumowała alkohol pierwszy raz w życiu
w bardziej rozsądnych granicach; Złotnicka wykazała,
że aż u 39,5% badanej wówczas młodzieży doszło do
zatrucia alkoholem [13]; wyniki badań własnych są
zbliżone do wyników badań Mrozińskiej nad młodzieżą
licealną – 25,3% miało objawy zatrucia [14].
436
Reakcje rodziców i innych osób na inicjację
alkoholową
Jak już wspomniano powyżej – inicjacja alkoholowa zachodziła bardzo często w domach rodzinnych
i z inicjatywy rodziców, dlatego trudno się dziwić, że
jedynie w 1,6% przypadków doszło do prawidłowej
reakcji rodzica na zbyt wczesną inicjację alkoholową
własnego dziecka. Nieco większe odsetki uzyskały
w tym zakresie Mrozińska (3,8%) czy Złotnicka
(8,7%) [13, 14].
Jeszcze rzadziej niż rodzice reagowali inni świadkowie inicjacji alkoholowej. Z badań własnych wynika,
że jedynie taka prawidłowa postawa została wykazana
przez zaledwie 0,5% ankietowanych. Podobnie – jak
i w przypadku rodziców – nieco większe odsetki poznańskich uczniów szkół średnich (liceów – 2,0%,
techników – 2,9%, zasadniczych szkół zawodowych
– 2,4%) wskazały, że ich inicjacja alkoholowa została
zauważona i skrytykowana przez osoby spoza rodziny,
np. nauczyciela, wychowawcę inne osoby [13, 14].
Poczucie winy po inicjacji alkoholowej
Badania własne – jak i badania Złotnickiej czy
Mrozińskiej – wskazują, że poczucie winy po inicjacji
Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 427-436
alkoholowej, niestety jest bardzo rzadkie. Takie poczucie winy wskazało 1,6% studentów, 5,3% młodzieży
licealnej, 6,2% młodzieży w technikach i 6,6% ze szkół
zawodowych [13, 14]. Niestety postawy zdecydowanej większości młodzieży są niepokojące, sprzyjające
dalszemu alkoholizowaniu się.
Wnioski
1. Abstynencję alkoholową zachowuje marginalny odsetek studentów, dlatego w oparciu wyłącznie o nich
trudno budować liczący się ruch abstynencki.
2. Bardzo duże znaczenie wieku inicjacji alkoholowej dla intencji jego używania w przyszłości
wskazuje na dużą wagę wczesnych działań profilaktycznych, których celem jest opóźnianie wieku
inicjacji alkoholowej.
3. Istotne znaczenie dla inicjacji alkoholowej miało
środowisko rówieśnicze (uczestniczenie w imprezach towarzyskich) oraz zachowania i postawy
rodziców dotyczące konsumpcji alkoholu, często
przyzwalające. Stanowi to ważką przesłankę dla
konstruowania programów profilaktycznych
(zarówno psychoedukacyjnych, jak i środowiskowych) uwzględniających te wpływy.
Piśmiennictwo / References
1. Prajsner B. Alkohol a młodzi Europejczycy u progu XXI wieku.
Alkohol i Nauka 2001; http://www.psychologia.edu.pl
2. ***Mportalik – forum dyskusyjne http://forum.mportalik.
com/inicjacja-alkoholowa-vt4848.htm
3. ***More for life – Movie Club http://speede.p2a.pl/viewpoll.
php?pid=3300
4. Olejniczak B, Marcinkowski JT. Zażywanie substancji
psychoaktywnych wśród lekarzy-stażystów. Doniesienie
wstępne. Pielęg. XXI w. 2007; 1 (18): 7-12.
5. Marcinkowski JT, Olejniczak B. Problematyka zażywania
substancji psychoaktywnych wśród lekarzy i innych
pracowników służby zdrowia – możliwości dokonania
przełomu w leczeniu uzależnionych lekarzy w Polsce. Zdr
Publ 2006;116(2):290-295.
6. Marcinkowski JT, Olejniczak B. O próbach rozwiązywania
problemu uzależnień w zawodach medycznych. Probl Hig
Epidemiol 2006; 87(2): 138-142.
7. Marcinkowski JT, Olejniczak B: Zapobieganie problemom
związanym z uzależnieniami wśród lekarzy w kontekście
rozwiązań niemieckich. Zdr Publ 2007; 117, 1: 74-80.
8. ***Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1
stycznia – 31 grudnia 1998 r., PARPA, Warszawa 1999.
9. ***Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w 2005 r.
www.parpa.pl
10. Matuszak M. Używki kradną wolność: www.vulcan.edu.
pl/eid/archiwum/2000/08/uzywki.html
11. Wójtowicz-Chomicz K, Kowal M, Wójtowicz M, Borzęcki A.
Próba oceny zachowań anty-zdrowotnych studentów
Akademii Medycznej w Lublinie. Probl Hig Epidemiol 2007;
88(1): 108-111.
12. Ostaszewski K, Bobrowski K i wsp. Subiektywne normy
a intencja używania substancji psychoaktywnych przez
nastolatków. Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
13. Złotnicka A. Inicjacja alkoholowa wśród uczniów poznańskich
techników i zasadniczych szkół zawodowych. Praca
magisterska. Promotor: Aneta Klimberg. Akademia Medyczna
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2003.
14. Mrozińska A. Inicjacja alkoholowa wśród uczniów
poznańskich liceów. Praca magisterska. Promotor: Aneta
Klimberg. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu, Poznań 2003.
15. Sierosławski J. Europejski program badań ankietowych
w szkołach ESPAD (fragmenty dotyczące napojów
alkoholowych): www.parpa.pl
16. ***Gminne programy dla gminy Strzelno na 2007 r.:
profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz
przeciwdziałania narkomanii. www.strzelno.pl
17. Fijewski A. Postawy studentów medycyny wobec kultury
fizycznej i zdrowotnej. Kultura Fizyczna, 1989, 1-2, 21-24.
18. Wojtowicz D. Inicjacja alkoholowa wśród młodzieży: www.
mirek.com/zdrowie/prace/inicjacja-alk.html
19. ***Postawy dzieci i młodzieży wobec sytuacji uzależniających.
Raport opracowany przez BBS Obserwator, Kraków 2003.
20. Maciorkowska E, Malesińska M. Picie alkoholu przez uczniów
szkół wiejskich. Probl Hig Epidemiol 2007; 88(3): 381-384.
21. Gromadecka-Sutkiewicz M, Dziwak A, Kłos J. Młodzież
licealna i alkohol. Probl Hig Epidemiol 2007; 89(2):
293-296.
22. ***Wzorce konsumpcji alkoholu i przemoc w rodzinie.
Raport PBS dla Urzędu Miejskiego w Gdańsku i Miejskiego
Ośrodka Pomocy Społecznej.