264 KB

Andrzej Suliborski
Wydział Studiów Geograficznych
Uniwersytet Łódzki
Nekropolie
jako miejsce
w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi.
ranga i specyfika ich znaczeń społecznych1
„Gdzie ty jesteś, powstaje miejsce”
Rilke
„Gdyby nie groby, w ogóle nie istniałaby
historia ludzkości jako sztuka, ani jako nauka”
Iwaszkiewicz
Problem
W geografii społecznej, a zwłaszcza humanistycznej, pojęcie miejsca stanowi
ważną kategorię opisu zależności między człowiekiem a jego środowiskiem.
Przedmiotem zainteresowań reprezentantów tego nurtu stał się przede wszystkim związek człowieka z miejscem, identyfikowany poprzez znaczenia i wartości
stanowiące o jego ludzkim sensie. „Przestrzeń przekształcana jest w miejsce poprzez
intencje ludzkie i nadanie jej znaczenia” (Bartnicka 1989).
Miejsce można określić przez położenie, występujące treści materialne, ale
także jego subiektywne właściwości, takie jak: uroda pejzażu, istotne wydarzenie
pozostające w ludzkiej pamięci, biografia, urodzenie, dzieciństwo, wieczny spoczynek bliskich osób itd. Można je także definiować poprzez funkcje, wówczas
jest ono opisywane jako pewien korelat materialno-informacyjnych treści miejsca
oraz przypisywanych mu społecznych znaczeń i wartości (Suliborski 2003). Sze1
W artykule wykorzystano materiały zawarte w pracy magisterskiej pani Marty Kornberger napisanej pod moim kierunkiem w Katedrze Geografii Politycznej i Studiów
Regionalnych UŁ w 2002 r.
442
Geografia i sacrum
rokie ujęcie funkcji odzwierciedla w rzeczywistości sens miejsca, z jednej strony
interpretowany w kategoriach realistycznych – jako ludzkie działanie, z drugiej
subiektywistycznych – określonych przez „splot znaczeń, symboli i jakości, jakie określona osoba lub grupa wiąże z określonym miejscem” (Bogacz-Wojtanowska 2001).
Niewątpliwie różne formy zależności między społecznością i miejscem
definiują naturę miejsca i kształtują jego znaczenie (informacyjne, poznawcze, moralne, witalne, symboliczne i in.). Istotnym komponentem tworzącym
miejsce jest jego symbolika. Dzięki zdolności posługiwania się symbolami człowiek należy do świata realnych rzeczy, ale i do świata symboli wiążącego nas
z transcendencją.
Tischner wyróżnia cztery podstawowe miejsca: dom, warsztat pracy, świątynia i cmentarz. Aby zrozumieć ludzki świat otoczenia, niezbędne jest uświadomienie sobie sensu tych miejsc. „Cmentarz jest jednym z podstawowych miejsc,
wokół których zorganizowane jest życie człowieka. Jest ważnym miejscem dialogu ze
zmarłymi” (Tischner 1982). Problem śmierci i związane z nim miejsce wiecznego
spoczynku uważany jest za tak osobisty i intymny, iż np. w badaniach percepcji
przestrzeni miejskiej bardzo często nie jest on przez badaczy poruszany lub
nawet świadomie pomijany (Libura 1990).
Cmentarz stanowi instytucjonalnie ukształtowany wycinek przestrzeni
programowo przeznaczony do celów grzebalnych, zorganizowany wedle reguł
kulturowych, które odnoszą się do rytuału form grzebania zmarłych oraz tradycji
i sposobu utrwalania pamięci o nich. Przestrzeń cmentarza jest określona kulturowo
(Karczmarek 2002), co oznacza, że będąc pełną znaczeń dla jednej grupy kulturowej, może nie mieć żadnej wymowy dla innej, oraz zhierarchizowana, w której
pewne strefy są ważniejsze z ogólnospołecznego punktu widzenia od innych.
Społeczny sens istnienia cmentarzy polega na tym, że są one przestrzenią
zorganizowaną, najczęściej też mającą charakter publiczny. Stąd zbiór grobów jest
pewnym obrazem społeczności zmarłych, wcześniej związanych z określonymi
formami życia społecznego.
Cmentarz jest także miejscem symbolicznym, które wyraża egzystencjalną,
graniczną sytuację człowieka, tym samym jest ponadczasowe i dlatego stale aktualne. Jest to miejsce, w którym następuje ryt przejścia (śmierci) (Eliade 1996).
Cmentarze są nośnikami ludzkich wartości, co oznacza trwałą wiarę, że
odgrywają one ważną rolę w życiu człowieka i zbiorowości, a ich kreowanie
i utrzymywanie „jest odczuwane jako przymus wewnętrzny, spełnianie obowiązku
i warunek zachowania wewnętrznej równowagi” (Szczepański 1963). Cmentarz pojmowany jest jako miejsce o niezwykle silnym nacechowaniu znaczeniowym.
„Językami” – systemami znaków przekazującymi różne wpisane w nie treści
i wartości są, obok poetyki tego miejsca, także elementy jego infrastruktury, na
którą składają się formy językowo-literackie, plastyczne, a przede wszystkim
architektoniczne (Kolbuszewski 1985).
Własności i właściwości, które nadają miejscu indywidualną jakość, określane są mianem genius loci. O swoistym duchu miejsca szczególnie można mówić
w przypadku zabytkowych nekropolii. Dzisiejsze cmentarze coraz częściej zmie-
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
443
niają się w puste przestrzenie, gdzie monotonia nagrobków skłania do rozważań
nad upadkiem poczucia estetycznego.
Każde wielkie miasto ma wiele cmentarzy. Podobnie jest w 800-tysięcznej
Łodzi, w obrębie, której znajduje się ponad dwadzieścia różnych typów nekropolii. Są to zarówno cmentarze wyznaniowe będące własnością Kurii biskupiej,
parafii rzymskokatolickich oraz pozostałych kościołów chrześcijańskich istniejących w Łodzi, gmin wyznaniowych, a także wielowyznaniowych, jak i komunalne
(miejskie). Do pierwszej grupy należy: 17 cmentarzy rzymskokatolickich (w tym
7 o charakterze parafialnym), 2 cmentarze wyznania prawosławnego i 3 protestanckiego, cmentarz mariawicki i baptystów, a także zaliczana do największych
tego rodzaju nekropolii w Europie – nekropolia żydowska. Organizacja przestrzeni i forma ekspresji znakowej na tych cmentarzach są ściśle przyporządkowane
zasadom wiary i właściwej danej religii eschatologii, co widać doskonale na
przykładzie cmentarza żydowskiego.
Przeprowadzone badania miały na celu odpowiedzieć na pytanie, czy
cmentarz stanowi istotne miejsce, pośród innych, w przestrzeni społeczno-kulturowej Łodzi, czyli określić jego „semantykę” w kategoriach świadomościowych
i psychospołecznych przez uchwycenie i zidentyfikowanie znaczeń społecznych,
jakie są mu nadawane.
Badaniami objęto 140 ankietowanych, a dobór respondentów był przypadkowy i nie jest zapewne reprezentatywny dla wszystkich mieszkańców Łodzi.
Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzono zarówno poza obrębem cmentarzy (70 ankiet), jak i na wybranych łódzkich nekropoliach (70 ankiet).
Zbadaną grupę mieszkańców charakteryzują następujące cechy biologiczno-społeczne: wyraźna przewaga kobiet (60,4%) oraz osób w wieku dojrzałym
(46-65 lat) i starszym (powyżej 65 lat) – łącznie ponad 63%, wysoki udział respondentów z wykształceniem średnim i wyższym – razem 63%. Większość
z nich stanowiły osoby bierne zawodowo (emeryci ponad 46% i bezrobotni 35%),
pozostali to pracujący (10%) oraz studenci i uczniowie (blisko 9%).
Ranga nekropolii w hierarchii ważności miejsc
Każdy najmniejszy fragment miasta może stanowić miejsce znaczące.
Przeprowadzona kategoryzacja miejsc uwzględniała antropologiczny jego wymiar wyrażający zarówno duchowe i emocjonalne odczucia, jak i ich znaczenie
w codziennym życiu człowieka. Ankietowani spośród podanych arbitralnie kategorii miejsc wybrali te, które są dla nich najważniejsze. Tabela 1 przedstawia
kategorie i strukturę ważności miejsc w ocenie badanych mieszkańców Łodzi
według czterech pierwszych rang.
Dla znacznej części respondentów miejsce znaczące jednoznacznie kojarzy
się z domem, dającym poczucie ciepła, bezpieczeństwa, będącym azylem spokoju,
ostoją, dzięki obecności w nim najbliższych ludzi. Według Norberga-Schulza
„dom jest pierwotnym miejscem człowieka, będącym centrum świata jednostki (…)”
(cyt. za: Libura 1990). Potwierdzają to przeprowadzone badania, w których
444
Geografia i sacrum
Tab. 1. Hierarchia ważności miejsc w przestrzeni życiowej mieszkańców Łodzi
* Wybranie kościoła jako miejsca sakralnego nie świadczy o wykluczeniu cmentarza z tej kategorii,
lecz jedynie o jego mniejszej roli. Odpowiedzi wskazujące na znaczenie cmentarza dotyczą tylko
tego miejsca.
Źródło: Kornberger 2002.
85,5% ankietowanych miejscu prywatnemu, rozumianemu jako dom, nadało
rangę najwyższą. Dla wielu dom jest kwintesencją miejsca, a pojęcie miejsca jest
tożsame z pojęciem domu (Libura 1990).
Szczególną rolę w życiu ankietowanych odgrywa miejsce urodzenia
i wychowania (miejsce magiczne). Jest to miejsce mniej ważne, w porównaniu
z miejscem sakralnym, jednak część ankietowanych (10%) wymienia je na pozycji
pierwszej oraz przeważa ono wśród kategorii miejsc podawanych na pozycji
drugiej (29%). W konsekwencji można uznać, że staje się ono drugą po domu
najważniejszą kategorią.
Część respondentów (10,2%) miejsce „magiczne” łączy z miejscem prywatnym. Częściowo wynika to z wieku ankietowanych, bowiem dla ludzi młodych,
w większości przypadków, jest to jedno i to samo miejsce, w którym spędzają
część swojego życie. Trudno im jest je nazwać miejscem „magicznym”, gdy
miejsce to należy wciąż do ich teraźniejszości.
Miejsca sakralne, zarówno kościół, jak i cmentarz, mają bardzo wysoki
status w hierarchizacji przestrzeni. Wprawdzie u nikogo z respondentów nie
uzyskały one rangi najwyższej, najczęściej drugą lub trzecią, ale zdecydowana
większość badanych (70,8%) wskazała na to miejsce jako ważne w ich życiu.
Mieszkańcy podkreślają znacznie silniejszy związek (52,9%), jaki ich łączy ze
świątynią aniżeli z nekropolią (22,7%).
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
445
„Świątynia to miejsce spotkań – człowieka z Bogiem, człowieka z człowiekiem.
Świątynia jest dla człowieka przestrzenią uświęcenia” (Tischner 1982). Ważność
świątyni wynika z wiary, jaką ludzie wyznają. Świątynia jest dla respondentów
miejscem, w którym otrzymują pewną energią życiową określającą ich sens życia
codziennego, wyciszają się i uspokajają, nie myślą o codziennych zmartwieniach:
„jest to dla mnie zastrzyk energii na kolejny tydzień, pozytywnie mnie nastraja”, „daje
możliwość pewnego odreagowania”, „do kościoła idę się wyciszyć, tam wypoczywam”.
Dla części ankietowanych istnieje nierozerwalny związek kościoła z cmentarzem,
stąd jego zwiększona rola.
Funkcje psychospołeczne nekropolii są jednak inne, z jednej strony metafizyczne i egzystencjalne, z drugiej utylitarne. Miejsce to odgrywa wymowną rolę
w wymiarze zarówno osobistym, jak i historycznym, kulturowym i symbolicznym. Na stosunek do tego miejsca wpływ ma wiek respondentów i ich status
intelektualny, jako czynnik pobudzający wyobraźnię i zdolności przeżywania.
Wraz z upływającymi latami rola cmentarza w życiu człowieka ulega zmianie.
Dla ludzi młodych jest on miejscem bardzo „odległym”, które kojarzy im się
z czymś, co będzie później, co jeszcze nie dotyczy ich i teraźniejszości. Dla ludzi
starszych cmentarz stanowi symbol ostatniej drogi, jaką człowiek musi przejść.
Odwiedzają oni bliskich, z którymi za czasów młodości spędzali swoje życie
(Kolbuszewski 1996). W hierarchizacji miejsc cmentarz, obok domu i miejsc
magicznych, jest dla nich najważniejszy.
Dla części ankietowanych cmentarz stanowi także obszar spacerów (rekreacji), który jest odwiedzany nawet wówczas, kiedy nie wiąże się z miejscem
pochówku najbliższych ani też nie ma szczególnych walorów historycznych.
Respondenci preferują spacery po cmentarzu zwłaszcza wówczas, kiedy znajdują
się one w bliskim sąsiedztwie ich częstego przebywania (domu, pracy).
Częstotliwość odwiedzin nekropolii stanowi pewnego rodzaju wskaźnik
stosunku mieszkańców do tego miejsca, określa jego wagę i znaczenie w życiu.
Dla ponad 44% badanych jest ona miejscem odwiedzin bardzo częstym (kilka
razy w tygodniu) i częstym (do 3 razy w miesiącu). Blisko 43% ankietowanych
deklaruje, że odwiedza groby bliskich rzadko, tzn. do 9 razy w roku, a wizyty
mają charakter okazjonalny (np. dzień urodzin, dzień imienin, Święta Bożego
Narodzenia, rocznica śmierci itp.). Tylko około 13% respondentów cmentarz
i groby bliskich odwiedza bardzo rzadko.
Znaczenia nadawane cmentarzom
Badanie znaczeń, jakie mieszkańcy Łodzi przypisują cmentarzom, polegało
na wyborze spośród dziewięciu wymienionych w ankiecie pięciu i uszeregowaniu
ich według ważności. Siedem znaczeń można uznać za najistotniejsze, ponieważ
zostały wyszczególnione w rangowaniu przez ponad połowę respondentów.
W kolejności wskazań są to znaczenia: rodzinne (93%), historyczne (prawie 74%),
symboliczne (blisko 73%), emocjonalne (63%), święte (61%) sentymentalne (55%),
i architektoniczne (50%).
446
Geografia i sacrum
Tab. 2. Znaczenia nadawane cmentarzom przez ankietowanych (2002 r.)
Źródło: Kornberger 2002.
Miejsce rodzinnej pamięci i spotkań ze zmarłymi
Cmentarz jest miejscem rodzinnym identyfikowanym przez respondentów
jako część przestrzeni przynależnej do rodziny o wyjątkowych właściwościach
wyrażających się tym, że wywołuje ona emocje i sentymenty. Jest on ważnym
miejscem dialogu ze zmarłymi. W tym miejscu następują spotkania żywych
członków rodziny z tymi, którzy już odeszli („tam leżą najbliżsi, tam chodzisz do
rodziny, tam się z nią spotykasz, tam się spotykają żywi i umarli, rodziny nad grobami”). O silnym przywiązaniu do grobu rodzinnego i o więzi łączącej ludzi z „ich
rodzinnym cmentarzem” świadczy fakt, że większość ankietowanych (62,9%), mając nieograniczoną możliwość wyboru dla siebie miejsca pochówku, wybrałoby
właśnie nekropolię rodzinną: „mam duży sentyment do Starego Cmentarza, ale więzy
rodzinne są najważniejsze”, „cmentarz na Ogrodowej jest najcenniejszy, ale ja już mam
swoje miejsce na innym”, „mimo, że cmentarz nie jest zabytkowy, urodziwy (Zarzew)
ma dla mnie wartość sentymentalną, tam leżą bliscy”, „ja już znam swój adres, tam,
gdzie groby moich najbliższych”.
Duże znaczenie rodzinne cmentarza wyraża się zarówno największym
ogólnym odsetkiem wskazań, jak i umieszczaniem najczęściej tego znaczenia na
miejscu pierwszym (43%). Z kategorią rodzinną ankietowani ściśle wiążą znaczenia
sentymentalne i emocjonalne. Wszystkie trzy określenia uzyskały największą liczbę
wskazań pierwszych – łącznie ponad 70%. W swoich odpowiedziach respondenci
podkreślają silny związek z rodziną, wielkie do niej przywiązanie: „wychowałam
się w rodzinie, kocham ją, po wszystkie czasy będzie najważniejsza dla mnie”, a cmentarz
daje możliwość kontynuacji więzi rodzinnych, umacniania tradycji: „cmentarz to
pamięć rodzinna, korzenie, chodząc z dziećmi, wnukami zachowujemy więź”.
W miejsce to człowiek się udaje, aby pobyć z bliskimi, gdy odczuwa potrzebę bycia i nawiązania z nimi kontaktu: „nigdy nie czuję się sama, zawsze mam
bliskich koło siebie, to, że adres zmienili, to nieistotne, moi rodzice ciągle są, choć ich nie
widzę, rozmawiam z nimi, jakby byli tuż obok mnie”. Dla części respondentów właśnie
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
447
cmentarz jest miejscem, gdzie odczuwa się największą bliskość danej osoby. Świadomość, że spotkali się z bliską osobą, odwiedzili ją, sprawia, że czują wewnętrzny
spokój, w innym wypadku czegoś im brakuje. Miejsce to zaświadcza o trwającej
więzi między ludźmi, udowadnia, że jest ona silniejsza niż śmierć.
Budować cmentarz, znaczy podejmować dziedzictwo. „Kontynuując, kontynuujemy godność. Jesteśmy spadkobiercami dzięki przodkom, oni są przodkami dzięki
spadkobiercom” (Tischner 1982). Ponieważ człowieka ciągnie do swoich korzeni
dlatego cmentarz jest miejscem, do którego biegną jego myśli, wie, że „będąc
dziedzicem” powinien utrzymać miejsce wiecznego spoczynku swoich przodków:
„tam są moje korzenie, moi przodkowie”, „kilka pokoleń mojej rodziny” – oto często
pojawiające się uzasadnienie rodzinnej roli cmentarza.
Z miejscem tym łączą się ludzkie przeżycia, sam fakt odejścia bliskiej
osoby wywołuje w człowieku bardzo silnie emocje, przeniesione następnie na
to miejsce. „Cmentarz jest, bowiem miejscem tragicznym. Tu dotyka człowieka żal
i rozpacz po stracie najbliższych” (Tischner 1982). Dla wielu ankietowanych nie
jest to tylko miejsce smutku, ale również pewnego ukojenia: „tam się idzie, gdy
jest ci smutno”, „jest to miejsce, do którego się wraca w chwilach dobrych i złych dla
utrwalenia świadomości przemijania, wyniesienia swoistego bodźca do życia”. Dzięki
temu miejscu człowiek nie odczuwa aż tak bardzo pustki, jaka nastaje po stracie
osoby najbliższej, daje ono poczucie jej ciągłej obecności. Sam fakt, że najbliższych
odwiedzamy już na cmentarzu, a nie w żadnym innym miejscu, należącym do
żywych, wywołuje w człowieku określony nastrój, człowiek popada w zadumę,
tutaj wkracza w „rejon” zastanowienia i refleksji. Na cmentarzach zapisana jest
historia ludzkich odczuć, przeżyć: zarówno tych dramatycznych, jak również
sentymentalnych (zadumy, refleksji); obrazy, napisy żegnające zmarłych są
dowodem ludzkiej myśli. Miejsce to przywołuje wspomnienia o życiu, o tym,
co było, co już minęło, przypomina wszystkie wydarzenia, sytuacje, momenty
kojarzone ze zmarłym; człowiek doznaje wzruszenia. Również to wywołuje
w nim emocje. Wg ankietowanych jest to wręcz miejsce przeznaczone do wspomnień o zmarłych osobach.
Cmentarz nie tylko wywołuje wspomnienia związane z konkretną osobą, przypominać może także, zwłaszcza ludziom starszym, tragiczne okresy
w dziejach historii narodu (np. w okresie okupacji, kiedy zamknięto dla ludności polskiej wszystkie parki w Łodzi, cmentarze przejęły ich funkcje, stając się
miejscem spotkań ludzi, zwłaszcza młodych).
Cmentarz nie jest jednak jedynie miejscem łączącym wspólnotę żywych
i zmarłych, lecz również miejscem bezpośrednich kontaktów międzyludzkich,
gdzie można spotkać się z dawno niewidzianą rodziną, znajomymi i kolegami.
Cmentarz jest przestrzenią trwałą, staje się miejscem, które w przyszłości
będzie można pokazać kolejnym pokoleniom, zawiera ślady istnienia poszczególnych rodzin. Potwierdzeniem takiej roli cmentarza w życiu ankietowanych
są stworzone przez nich własne definicje nekropolii, określające ją jako: „miejsce
pamięci o pokoleniach, które żyły przed nami”, „miejsce, gdzie można rozmyślać, wspominać”, bardziej poetyckie określenie: „miejsce nad doliną wspomnień”, „miejsce,
448
Geografia i sacrum
z którego nikt nie może wyjść z przeświadczeniem, że ono go nie dotyczy”, „miejsce
przypominające o ludziach bliskich i dalszych, z którymi człowiek się spotykał”, „miejsce
przemyśleń poprzez zbliżenie się do grobu zmarłego”.
Miejsce historii
Wartość cmentarzy jako źródła informacji do poznania dziejów narodu,
historii poszczególnych osób, jak i całych społeczeństw, wiosek i miast, uznana
została od dawna, bowiem cmentarze dzielą losy społeczności, którym służą. Na
nich zapisane jest wiele rodzinnych historii, są one świadectwem ich istnienia.
Jest to miejsce wielopokoleniowe, świadczące o naszej przeszłości, o ludziach,
którzy już odeszli, jest punktem widocznym dla pokoleń. Naród bez historii
traci swą osobowość, jest państwem, ale nie narodem, a cała historia oparta jest
na pamięci o zmarłych, którą należy czcić. Cmentarze stanowią jedno z najważniejszych znamion świadomości etnicznej.
Cmentarz grzebalny jest jednym z wielu składników środowiska miejskiego stanowiąc szeroki kontekst miasta i świadectwo jego kultury. Wskazuje na
społeczne oblicze miasta, stopień zamożności i aspiracji mieszkańców, mówi
o ich szacunku wobec zmarłych a także o ludziach niepospolitych, często zasłużonych i o jego niekiedy starej historii. W kamieniach zakuta jest cała historia,
zostało tu zapisanych wiele cennych informacji, ważnych dla potomnych, dla
następnych pokoleń.
Ankietowani, podając własną definicję cmentarza, określali go jako „miejsce
pełne historii”. Czytamy w nagrobkach tak, jak się ogląda albumy starych fotografii, z imion, twarzy, symbolicznie i skrótowo wyrażonych uczuć prywatnych
wyłania się wizja dziejów – czas odmierzany życiem ludzi, datami narodzin
i śmierci (Osęka 1984). Stąd wielka waga, jaką respondenci przypisali znaczeniu
historycznemu cmentarzy, umieszczając go na miejscu drugim w hierarchizacji
znaczeń (74% wskazań). Blisko 10% ankietowanych wskazało nawet historyczność jako najważniejsze znaczenie tego miejsca. Potwierdzeniem wielkiej roli
historycznej cmentarzy jest również fakt, że 60% ankietowanych nie tylko odwiedza, ale wręcz zwiedza łódzkie cmentarze, nie będące miejscem pochówku ich
bliskich, uznając tym samym wartość poznawczą i dydaktyczną nekropolii.
Najciekawsze, zdaniem ankietowanych, są cmentarze stare, bowiem przekazują najwięcej informacji o danym mieście, jego rozwoju, ludziach go tworzących, dlatego np. zdecydowana większość respondentów (78,6%) udaje się
na Stary Cmentarz przy ul. Ogrodowej. Jego historyczna rola wynika z faktu,
że jest cmentarzem wielowyznaniowym (wieloetnicznym), ściśle związanym
z dziejami miasta: „na Ogrodowej czytam po nagrobkach o ludziach, którzy coś znaczyli dla miasta, wywołuje to skojarzenia z nazwami ulic”. Pobyt na tym cmentarzu
wynika również z zainteresowań zabytkowymi formami nagrobnymi zwłaszcza
ludzi młodych, studiujących architekturę czy historię sztuki. Swoją wizytę na
tym cmentarzu wielu łodzian traktuje jako lekcję historii w terenie, z którą chcą
także zapoznać swoje dzieci czy wnuki.
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
449
Drugim najbardziej odwiedzanym starym cmentarzem Łodzi jest cmentarz
żydowski – największa nekropolia europejska. Ponad połowa ankietowanych
(55%) przynajmniej raz w życiu widziała ten cmentarz, a wielu odwiedzało go
kilkakrotnie. Stanowi on część dawnej historycznej Łodzi i podobnie jak cmentarz
na Ogrodowej stanowi swoisty zapis dziejów tego miasta.
Znaczenie historyczne cmentarzy dla części respondentów przejawia się
przede wszystkim w ich treściach patriotycznych zamieszczanych na grobach
żołnierskich i osób straconych przez wroga: „leżą tam bohaterowie, ludzie, którzy
polegli w wojnie”. Na dziejach naszego narodu zostało wyciśnięte piętno historii: „nasza historia jest bardzo pogrzebana”. Wszystkie cmentarze zlokalizowane
w obrębie miasta stanowią zapis jego całej historii, która wciąż się dopełnia.
Historia z cmentarza nie kłamie, jest prawdziwa. Stare cmentarze wielkich miast
są przekaźnikami prawdy o dziejach narodu. Nasza świadomość historyczna
jest „jednością przeciwieństw”: łączy przeciwległe bieguny czasu, dając nam tym
sposobem poczucie ciągłości kultury (Cassirei 1977).
Miejsce symboliczne
Większości ankietowanych określenie symbolicznej roli cmentarza sprawiało
znaczne kłopoty: „coś symbolizuje, ale nie wiem, co”, „jakimś symbolem jest dla mnie”,
„cmentarz posiada jakąś swoją symbolikę”, „symbol jakiejś przeszłości, historii, rodziny,
symbol wiary”. Mimo to, na znaczenie symboliczne cmentarza wskazywało aż
73% respondentów, ale z reguły umieszczano je na pozycji piątej (najwięcej,
prawie 22% wszystkich wskazań na tę pozycję).
Dla jednych cmentarz jest symbolem innego przetrwania, wieczności
człowieka, dla innych przemijania, oznaczającym odejście człowieka i upływ
czasu. Grób jest symbolem życia wiecznego, ale także pamięci o pochowanej tam
osobie i choć za jakiś czas jej ciała już nie będzie, grób jest znakiem jej istnienia.
Człowiek po zejściu ze świata nie zniknął, ale zostaje po nim materialny ślad
w postaci mogiły, ostatnie namacalne, fizyczne miejsce pobytu człowieka na
ziemi, gdzie go jeszcze można spotkać. Stanowi pamiątkę po człowieku, jest to:
„taki symboliczny drugi dom człowieka”, „w tej ziemi już nikogo nie ma, a jednak tam
chodzimy”. Mogiła jest miejscem symbolicznego kontaktu z bliskimi, trwałości
ludzkiego istnienia poprzez pamięć. Groby są cząstką tego, co było, trwa w
obecnych pokoleniach i będzie trwało w następnych, stanowią symbol przejścia
między życiem i śmiercią oraz między przemijającymi pokoleniami.
Miejsce świętości
Na znaczenie cmentarza jako miejsca świętego wskazuje tylko ponad 61%
respondentów, a kategoria ta nie dominuje w żadnej z pięciu pozycji ważności.
Ponad połowa ankietowanych (53%), tworząc własną definicję cmentarza powołuje się na świętości tego miejsca: „miejsce szczególne wymagające odpowiedniego
zachowania, właściwie święte”, „miejsce świętości poprzez szacunek do przodków”.
450
Geografia i sacrum
Fakt składania na cmentarzu doczesnych szczątków wskazuje, w opinii
ankietowanych, na niezwykłość tego miejsca, dlatego miejsce to „nie może być
zwyczajnym”, lecz musi nosić jakieś znamię świętości „jest uświęcone, bo stanowi ostatnie miejsce człowieka na ziemi”, cel ostatniej podróży. Świętość tego
miejsca wynika również z tego, że pochowani są tam najbliżsi a w związku
z tym staje się ono miejscem czci i szacunku wobec nich. „Grób rodziców to jest
takie moje miejsce święte”. Miejsce to wiąże się z dostojeństwem, z jakim ludzie powinni
się tam zachowywać. Podkreślana jest czystość i godność tego miejsca. „Dla nas prochy
naszych przodków są święte i miejsce ich ostatniego spoczynku jest ziemią uświęconą”,
(Tuan 1987).
Większość badanych podkreśla jednak nierozerwalny związek, jaki łączy
to miejsce z wiarą i kościołem: „związane z wiarą”, „związane z Bogiem, religią”,
„kojarzy mi się z wiecznością, kościołem, wiarą, odchodzimy do Boga”, a jako miejsce kojarzone z sacrum wymaga otoczenia czcią i szacunkiem. Zdaniem wielu
respondentów, poświęcenie ziemi cmentarnej decyduje o jej świętości, a każdy
w niej pochowany jest święty: „uważam za świętych rodziców, dziadków”. Miejsce to
jest czymś bardzo wewnętrznym, duchowym, pełnym intymnych przeżyć, przez
co bardzo prywatnym, dającym poczucie bliskości z Bogiem. Stanowi ono coś
nieuchwytnego, niezdefiniowanego: „to jest takie ostateczne”, bowiem wszystko
na nim przypomina o śmierci: „na cmentarzu są pochowani zmarli, sam obrządek
pogrzebowy jest jakimś rytuałem, czymś świętym”, „miejsce uświęcone, gdzie odbywa się
uroczystość pożegnania z doczesnym życiem”, ksiądz, groby, krzyże, kaplica uwznioślają to miejsce: „tam są krzyże, tam ksiądz chowa ludzi, tam jest kapliczka”.
O świętości tego miejsca decydują także uznane akty rytualne, do których
należy zaliczyć samą uroczystość pogrzebową czy kult oddawany zmarłym.
Obrzędem przejścia od życia do śmierci jest pogrzeb, który ma za zadanie
„przesłać” zmarłego w inny świat. To przesłanie może się dokonać jedynie w
przestrzeni mediacyjnej, jaką jest m.in. cmentarz – otwarty w wymiarze pionowym, umożliwia nawiązanie kontaktu z „drugą stroną” (Sikora 1986). Wyznawana
wiara sprawia, że miejsce pochówku staje się miejscem transformacji, przejścia
do innego świata: „tam odbywa się przejście, tam zaczyna się to drugie życie, drugi
świat, tam, jeśli jest kaplica, odbywa się najświętsza ofiara”. Stanowi ono bramę do
drugiego świata.
Miejsce obcowania ze sztuką (architekturą)
Połowa ankietowanych (50%) wybrała to znaczenie cmentarza, nadając mu
najczęściej mniejszą rangę i odnosząc je przede wszystkim do zabytkowych nekropolii łódzkich lub tych postrzeganych przez ludzi jako cmentarze o pewnych
walorach artystycznych: „nie obejmuje wszystkich cmentarzy, bowiem nowe są bardziej
proste”, „dotyczy to tylko starych cmentarzy, gdyż obecnie trudno jest mówić w ogóle
o architekturze czy sztuce cmentarnej”. Dla tych, którzy uznali wartość cmentarza
jako miejsca sztuki, sztuka ma istotne znaczenie w życiu, stanowiąc bardzo
ważną część świadectwa każdej kultury.
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
451
W opinii ankietowanych bardzo ciekawe są dawne cmentarze, poprzez
różnorodność form nagrobnych mówią o bogactwie poszczególnych jednostek,
o ludzkim przywiązaniu, pomniki te prezentują odmienne widzenia ludzi zamknięte w architekturze, jeśli tylko nie są dowodem pychy ludzkiej. Ankietowani,
którzy wskazali na to znaczenie nekropolii, podkreślali jednocześnie, jak ważne
jest estetyczne otoczenie danego miejsca, bowiem to dzięki niemu wytwarza się
specyficzna atmosfera, architektura dodaje uroku danemu miejscu, co wpływa
na jego niepowtarzalność.
Zakończenie
Cmentarz, jako miejsce znaczące, istnieje na wszystkich trzech poziomach
pojmowania miejsca (ogólnonarodowym, regionalnym – lokalnym i indywidualnym) i zawiera w sobie całą głębię znaczeń właściwą temu pojęciu. Potwierdziły to przeprowadzone badania, ukazujące, jak zróżnicowane znaczenia nadają
łodzianie cmentarzom.
– Miejsce to przypomina ankietowanym o ostatecznym przeznaczeniu, zmuszając
do zastanowienia się nad sobą, nad sensem życia, uświadamia im jego wartość i kruchość. Wyrażając prawdę o przemijaniu, stanowi pewną przestrogę
i ostrzeżenie, wpływa znacząco na ich jakość życia.
– Cmentarz przekazuje także treści emocjonalne, uczuciowe, które kształtują
i pobudzają ludzką wrażliwość. W opinii łodzian każdy cmentarz ma charakter unikatowy, jeśli ulokowane są w nim ich uczucia. Najsilniej zakorzenione
w świadomości są cmentarze, z którymi wiążą ludzi osobiste przeżycia, bowiem indywidualne doświadczenie i związek z drugim człowiekiem znacząco
wpływa na proces kreowania miejsca.
– Cmentarz stanowi dla ankietowanych miejsce znaczące w sensie ogniskowania więzi. Nekropolia zapewnia im szczególne poczucie więzi wynikające
z faktu, że jest miejscem charakterystycznym, wyróżniającym się w stosunku
do innych faktem spoczynku na nim osób bliskich, dzięki temu między ludźmi
i cmentarzem powstają głębokie psychiczne i emocjonalne więzi.
– Cmentarz, stanowiąc namacalne świadectwo przeszłości, pomaga ludziom
pamiętać. Zapewnia poczucie ciągłości, jest miejscem dziedzictwa, człowiek
jest w nim zakorzeniony poprzez groby rodzinne. Grób staje się miejscem
jednostkowym i często określany jest jako „moje” miejsce.
– Łodzianie doceniają również historyczną rolę cmentarzy zabytkowych, jako
miejsc godnych zwiedzania i pokazania przybyszom. Na cmentarzach historia jednostek splata się z historią określonych społeczności i całego narodu.
Poprzez specyficzną wymowę cmentarzy można mówić również o ich roli
wychowawczej.
– Cmentarze niosą w sobie głębokie treści symboliczne charakterystyczne dla
ludzi, którzy je stworzyli. Symboliczne treści (formy) tych miejsc mówią o danej
społeczności i poszczególnych osobach, ich religijności, obyczajach, triumfach
452
Geografia i sacrum
oraz słabościach. Dają one świadectwo kultury życia i śmierci mieszkańców
miasta.
– Ankietowani doświadczają cmentarzy poprzez bezpośrednie doznania zmysłowe oraz pośrednie, wyrażające się wspomnieniami, refleksją, przeżyciem
wewnętrznym, wzruszeniem. Można wyróżnić dwa rodzaje postaw respondentów względem cmentarza. Pierwsza określa uczuciową więź między ludźmi a miejscem, opartą w większości na emocjach pozytywnych (topofilia).
Niejednokrotnie można jednak mówić o postawie odrzucającej cmentarz jako
miejsce (topofobia). Istnienie tych postaw w znacznej mierze wynika jednak
z kulturowych uwarunkowań wpływających na sposób pojmowania i traktowania śmierci, jak również z osobowości i wrażliwości człowieka.
Literatura
Bartnicka M., 1989, Wyobrażenia przestrzeni miejskiej Warszawy – studium geografii percepcji,
IGiPZ, PAN, 2.
Bogacz-Wojtanowska E., 2001, Genius loci Krakowa, [w:] I. Sagan, M. Czepczyński (red.),
Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, UG, KGS, Gdańsk.
Cassirei E., 1977, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, Czytelnik, Warszawa.
Eliade M., 1970, Sacrum, mit, historia, PIW, Warszawa.
Eliade M., 1996, Sacrum i profanum – o istocie religijności, Wyd. KR, Warszawa.
Karczmarek J., 2002, Nekropolie jako przestrzeń kultury, [w:] E. Orłowska (red.), Kultura jako
przedmiot badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, Oddział Wrocławski
PTG, UW, Wrocław.
Kolbuszewski J., 1985, Wiersze z cmentarza, Wyd. Ludoznawcze, Wrocław.
Kolbuszewski J., 1996, Cmentarze, Wyd. Dolnośląskie. Wrocław.
Kornberger M., 2002, Nekropolie łódzkie jako miejsce znaczące w przestrzeni społeczno-kulturowej
miasta, maszynopis pracy magisterskiej, UŁ, Wydz. Nauk Geogr., Katedra Geografii
Politycznej i Studiów Regionalnych.
Libura H., 1990, Percepcja przestrzeni miejskiej, UW, IGP, Rozwój Regionalny, Rozwój
Lokalny, Samorząd Terytorialny, Warszawa.
Osęka A., 1984, Przestrzeń cmentarzy, Przegląd Powszechny, 1.
Sikora S., 1986, Polska Sztuka Ludowa, 1-2.
Suliborski A., 2003, Koncepcja funkcji miejsca w badaniu zróżnicowania społeczno-gospodarczego regionu miejskiego, [w:] J. Sagan. M. Czepczyński (red.), Wymiar i współczesna
interpretacja regionu, Katedra Geografii Ekonomicznej, UG, Gdańsk-Poznań.
Szczepański J., 1963, Elementarne pojęcia socjologiczne, PWN, Warszawa.
Tischner J., 1982, Zło w dialogu kuszenia, Znak, 3. Tuan Y. F., 1987, Przestrzeń i miejsce,
PIW, Warszawa.
Nekropolie
jako miejsce w przestrzeni społeczno-kulturowej łodzi...
Necropolises
453
as places in the social and cultural space of łódź.
their importance and special social meaning
Summary
In social and especially human geography the concept of place constitutes an important category of description of the human-environment relationship. A place can be
defined in a variety of ways, including through its subjective properties. The research
presented in the paper aimed to define a cemetery as a place in the social and cultural
space of the city of Łódź by capturing and identification of social meanings given to it.
140 people were interviewed. Half of the interviews were carried out within selected
cemeteries (70) and half outside (70). Sacral places, such as churches and cemeteries
rank very high in spatial hierarchy. A clear majority of the respondents confirmed that
the cemetery was important in their lives (Table 1). In an investigation of meanings attached by the inhabitants of Łódź to cemeteries the respondents were asked to select and
rank five out of nine proposed meanings (Table 2). The top ranking meanings included:
family, historical and symbolic. Responses provided a basis for a semantic interpretation
of the meanings. As a result, cemeteries proved important places in the social and cultural
space of Łódź with a full depth of meanings typical for the concept of place attached to
them by the local community.
Translated by Paweł Pilch