ARTYKUŁY Dwulistnik muszy Ophrys insec fera

ARTYKUŁY
Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (2): 143–145, 2012
Dwulistnik muszy Ophrys insec�fera (Orchidaceae) w Pienińskim
Parku Narodowym – nowe stanowiska
Ophrys insec�fera (Orchidaceae) in Pieniny Na�onal Park
– new loca�ons
MARTA KOLANOWSKA1, JUSTYNA NAUMOWICZ1, ALEKSANDRA NACZK1, EMILIA ŚWIĘCZKOWSKA1
Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdański
80–441 Gdańsk–Wrzeszcz, al. Legionów 9
e-mail: [email protected]
1
Słowa kluczowe: Ophrys insec�fera, Pieniński Park Narodowy.
Dwulistnik muszy Ophrys insectifera L. jest w Polsce rośliną rzadką, objętą ochroną ścisłą. W pracy opisano dwa nowe stanowiska tego gatunku, odnalezione podczas prac terenowych prowadzonych na obszarze Pienińskiego Parku Narodowego w 2009 roku. Dane lokalizacyjne zostały uzupełnione o krótką charakterystykę warunków siedliskowych panujących na omawianych stanowiskach. Odnalezione populacje, ze względu na skrajnie niską liczebność, należy objąć stałym monitoringiem.
Rodzaj dwulistnik Ophrys obejmuje, w zależności od ujęcia systematycznego, od 16 (Sundermann 1980) do 252 (Delforge 2006) gatunków.
Jedynym reprezentantem rodzaju w Polsce jest
dwulistnik muszy Ophrys insectifera L.
Gatunek ten wytwarza zimujące liście już we
wrześniu. Kwiatostan pojawia się w kwietniu,
ale rozwija się w maju i czerwcu (Szlachetko,
Skakuj 1996). Zapylenia, w trakcie pseudokopulacji, dokonują samce błonkówek Gorytes
quinquecinctus, G. quadrifasciatus oraz Argogorytes fargeii i A. mystaceus (Kullenberg 1961,
1973; Schiestl, Marion-Poll 2002). W Polsce
roślina jest samopylna; nie obserwowano zapylania przez owady.
Dwulistnik muszy jest gatunkiem wapieniolubnym rosnącym na silnie nasłonecznionych stokach o ekspozycji południowej.
Preferuje inicjalne rędziny wapienne, rędziny brunatne i butwinowe. Rzadziej spotykany
jest na glebach torfiastych o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Zasiedla murawy
kserotermiczne (Inuletum ensifoliae, Origano-Brachypodietum), nawapienne murawy górskie (Dendranthemo-Seslerietum, Carici-Festucetum tatrae) oraz ciepłolubne zarośla (Corylo-Peucedanetum cervariae). Rzadziej występuje
na torfowiskach niskich na podłożu węglanowym ze związku Caricion davallianae (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003).
Zasięg gatunku obejmuje przede wszystkim
europejską strefę przyśródziemomorską i umiarkowaną, w mniejszym stopniu zaś kontynentalną
Europę Wschodnią (górna Wołga). Pojedyncze
stanowiska odnotowuje się także w strefie śródziemnomorskiej i borealnej (Buttler 2000). Stanowiska dwulistnika muszego notowano do wysokości 1700 m n.p.m. (Buttler 2000).
W Polsce dwulistnik muszy jest rośliną rzadką, narażoną na wyginięcie (kategoria
143
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 2, 2012
VU wg Zarzycki, Szeląg 2006), której stanowiska skupione są w południowej części kraju
– głównie na Wyżynie Miechowskiej, w Pieninach i Tatrach (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2008).
Niemal 1/3 polskich stanowisk dwulistnika
muszego znajduje się na terenie Pienińskiego
Parku Narodowego (Mirek, Stawowczyk 2008).
Sześć z nich zlokalizowanych jest w Pieninach
Zachodnich: murawy w pobliżu ruin zamku
czorsztyńskiego, Macelowa Góra, wschodnie
zbocze Nowej Góry (Zarzycki 1969), Rabsztyn,
Wąwóz Gorczyński (Kaźmierczakowa, Perzanowska 2001), Podskalnia Góra (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Pozostałe pięć stanowisk
znajduje się na obszarze Pienin Centralnych:
Wąwóz Sobczański (Zarzycki 1981), południowe stoki Ganku, Toporzyska, Hukowa Skała,
południowe stoki Grabczych (Zarzycki 1969).
Podczas badań prowadzonych na terenie
Pienińskiego Parku Narodowego w roku 2009
znaleziono dwa niepodawane dotąd w literaturze stanowiska dwulistnika muszego na obszarze Pienin Zachodnich (ryc. 1).
Pierwsze stanowisko znajduje się w pasie
Cisowców na wysokości 636 m n.p.m. na po-
łudniowo-zachodnim stoku o nachyleniu 30°
(ATPOL EG32). W tym miejscu, na glebie inicjalnej na skale wapiennej odnaleziono dwa
kwitnące osobniki dwulistnika muszego w towarzystwie następujących gatunków roślin zielnych: babki lancetowatej Plantago lanceolata, jastrzębca łąkowego Hieracium caespitosum, mięty nadwodnej Mentha aquatica, ostrożenia błotnego Cirsium palustre, pięciornika kurze ziele
Potentilla erecta, podbiału pospolitego Tussilago
farfara, prosownicy rozpierzchłej Milium effusum, tłustosza pospolitego Pinguicula vulgaris,
tojeści pospolitej Lysimachia vulgaris, turzycy
pospolitej Carex nigra, turzycy sztywnej Carex
elata, wełnianki szerokolistnej Eriophorum latifolium, oraz mszaków: prątnika nabrzmiałego Bryum pseudotriquetrum, złocieńca gwiazdkowatego Campylium stellatum, źródliskowca
zmiennego Palustriella commutata.
Drugie stanowisko dwulistnika muszego stwierdzono przy Potoku Strasznym, w pobliżu skrzyżowania dróg wewnętrznych Parku
(ATPOL EG32), na wysokości 531 m n.p.m na
zachodnim zboczu o nachyleniu około 40°.
Znaleziono tam tylko jeden kwitnący pęd dwu-
Ryc. 1. Lokalizacja nowych stanowisk dwulistnika muszego Ophrys insec�fera w Pienińskim Parku Narodowym:
a – nowe stanowiska, b – stanowiska istniejące, c – lasy
Fig. 1. Loca�on of the new occurrence sites of Ophrys insec�fera in Pieniny Na�onal Park: a – new sites, b – existing loca�ons, c – forests
144
M. Kolanowska i in.
listnika muszego rosnący na glebie inicjalnej
w towarzystwie m.in. konwalijki dwulistnej
Maianthemum bifolium, kopytnika pospolitego
Asarum europaeum, podbiału pospolitego i widłozęba kędzierzawego Dicranum polysetum.
Stosunkowo duży ruch turystyczny w okolicy pierwszej odnalezionej populacji dwulistnika muszego (pobliska droga Sromowce Wyżne–
–Czorsztyn) oraz skrajnie niska liczebność
Dwulistnik muszy w Pienińskim PN
osobników tego gatunku w przypadku obydwu
stanowisk skłaniają do objęcia opisanych populacji stałym monitoringiem.
Podziękowania
Atorki składają serdeczne podziękowania Panu
dr. Bartłomiejowi Hajkowi za oznaczenie mszaków
występujących na znalezionych stanowiskach dwulistnika muszego.
PIŚMIENNICTWO
Buttler K.P. 2000. Storczyki. Świat Książki, Warszawa.
Delforge P. 2006. Orchids of Europe, North Africa and
the Middle East, 3 wyd. A. & C. Black, London.
Kaźmierczakowa R., Perzanowska J. 2001. Notatki
florystyczne z Pienin. Fragm. Flor. Geobot. Pol.
8: 3–9.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. 2001. Ophrys insectifera L. Dwulistnik muszy. W: Kaźmierczakowa
R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga
roślin. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN,
Kraków: 572–574.
Kullenberg B. 1961. Studies in Ophrys pollination.
Zool. Bidrag, Uppsala 34: 1–340.
Kullenberg B. 1973. New observations on the pollination of Ophrys L. (Orchidaceae). Zoon Suppl.
1: 9–13.
Mirek Z., Stawowczyk K. 2008. Dwulistnik muszy.
Ophrys insectifera L. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona księga Karpat polskich.
Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im. W. Szafera
PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 474–476.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski.
Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa.
Schiestl F.P., Marion-Poll F. 2002. Detection of physiologically active flower volatiles using gas chromaSUMMARY
tography coupled with electroantennography. W:
Jackson J.F., Linskens H.F., Inman R. (red.). Molecular Methods of Plant Analysis, Tom. 21: Analysis
of Taste and Aroma. Springer, Berlin: 173–198.
Sundermann H. 1980. Europäische und mediterrane
Orchideen. Eine Bestimmungsflora mit Berücksichtigung der Ökologie, 3 wyd. Brucke-Verlag
Kurt Schmersow, Hildesheim.
Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski.
Sorus, Poznań: 84–89.
Zarzycki K. 1969. Zapiski florystyczne z Pienin.
Fragm. Flor. Geobot. 15 (4): 417–423.
Zarzycki K. 1981. Rośliny naczyniowe Pienin. Rozmieszczenie i warunki występowania. Inst. Bot.
PAN, PWN, Kraków–Warszawa. Za: Mirek Z.,
Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona księga Karpat polskich. Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im.
W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular
plants in Poland. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K.,
Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants
and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish
Academy of Sciences, Kraków.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 68 (2): 143–145, 2012
Kolanowska M., Naumowicz J., Naczk A., Święczkowska E. Ophrys insec�fera (Orchidaceae) in Pieniny
Na�onal Park – new loca�ons
The occurence of the protected and rare Polish orchid Ophrys insectifera was recorded at two, new locations in
Pieniny National Park during field works in 2009. Due to relatively intensive tourist traffic near the first site and
extremely small number of specimens at both sites, monitoring of these populations seems to be necessary.
145