12/2014 PL ISSN: 1429-0618 - Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Transkrypt

12/2014
12/2014
12/2014
PL ISSN: 1429-0618

1
12/2014
Journal of Urban Ethnology_12.indd 1
2014-12-23 12:27:11
2
Journal of Urban Ethnology 12/2014
Redaktor naczelny: Róża Godula-Węcławowicz (etnologia)
Sekretarze redakcji: Ewa Baniowska-Kopacz (etnologia),
Maria Godyń (etnologia)
Redaktor tematyczny: Grażyna Ewa Karpińska (etnologia)
Redaktor językowy: Katarzyna Łeńska-Bąk (filologia polska)
Rada naukowa:
Marcin Brocki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), Iwona Dudek-Blaise (Centre national de la
recherche scientifique, Marseille), Jan Horský (Univerzita Karlova v Praze, Praha), Laura Koloski
(University of William&Mary, Williamsburg, VA, USA), Agnieszka Sadrei (British Archaeological Association, Londyn), Peter Salner (Slovenská akadémia vied, Bratislava), Blanka Soukupová
(Univerzita Karlova v Praze, Praha) Franciszek Ziejka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków)
Zespół recenzentów:
Marcin Brocki, Anna Czajka-Cunico, Wojciech Dohnal, Mirosława Drozd-Piasecka, Andrzej
Gaczoł, Iwona Kabzińska, Ryszard Kantor, Jolanta Kowalska, Daniel Luther, Nina Pavelčikova,
Adam Pomieciński, Ryszard Tomicki
Koncepcja okładki: Róża Godula-Węcławowicz
Autor zdjęcia na okładkę: Mirosław Mrozik, www.mrozilla.pl
Korekta: redakcja i autorzy
Tłumaczenia i korekta abstraktów: Klaudyna Michałowicz; korekta artykułu K. Koziury: Alexis
Dianda (native speaker)
Adres:
Redakcja Journal of Urban Ethnology
Pracownia Etnologii w Krakowie
IAiE PAN
ul. Sławkowska 17
31-016 Kraków
Polska
e-mail: [email protected]
tel. : +48 12 422 48 65
http://www.iaepan.edu.pl/a/index.php?option=com_content&view=article&id=1037:jour
nal-of-urban-ethnology&catid=132&Itemid=2405&lang=pl
PL ISSN 1429-0618
Opracowanie graficzne, skład: Drukarnia Ekodruk
2014-12-23 12:27:11

3
12/2014
Kraków
2014-12-23 12:27:11
4
Journal
Journal of
of U
Urban
rban
Ethnology
Ethnology
12/2014
(12)
Tom dofinansowała Univerzita Karlova v Praze, Fakulta humanitnich studií z programu
PRVOUK P 20.2014.83 Historicka a socialni antropologie
JUE znajduje się na liście ERIH od roku 2007 w grupie najważniejszych czasopism narodowych
w danej dziedzinie nauki – kategoria czasopism NAT. Zgodnie z aktualną punktacją Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyższego za opublikowanie artykułu w czasopiśmie JUE autor uzyskuje
10 punktów.
Pismo założone w 1992 r., do 2001 r. wydawane przez Muzeum Niepodległości w Warszawie,
następnie do 2010 r. przez Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta. Od 2012 r. prawnym właścicielem tytułu jest Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Journal of Urban Ethnology © Copyright 2014. All papers are copyright to their authors and
Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences.
2014-12-23 12:27:11
SPIS TREŚCI – CONTENTS
5
SPIS TREŚCI – CONTENTS
Miasto z wojną w tle – Town with the war in the background
Róża Godula-Węcławowicz
„Plus ratio quam vis” i „Ne cedat Academia”. Uniwersyteckie dewizy z wojną w tle . . . . . . . . . . . . 7
Plus ratio quam vis and Ne cedat Academia. University mottoes with the war in the background
Renata Hołda
Czytanie Twierdzy Kraków.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Reading the Cracow Fortress
Maria Godyń
Krzeszowicki pałac Potockich. (Nie)pamięć wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
The Potocki palace in Krzeszowice. A (non-)memory of the war
Ewa Baniowska-Kopacz
U progu niepodległości ... Zamek prezydencki w Wiśle – zmienne znaczenia... . . . . . . . . . . . . . 53
At the threshold of independence. The Presidential Palace in Wisła and its changing meanings
Katarzyna Marcol
Autoidentyfikacja cieszyńskich Ślązaków we współczesnym dyskursie publicznym.
Echa pierwszej wojny światowej... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
The Cieszyn Silesians’ self-identification in the contemporary public discourse. Echoes of the First World War
Magdalena Sztandara
Brakujące światy. Miasto z perspektywy kobiet... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
The missing worlds. A city from the women’s perspective
Karolina Koziura
The struggle over memory hidden in the contemporary cityscape: the example of Skopje 2014,
Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Walka o ukrytą pamięć we współczesnej przestrzeni miasta na przykładzie projektu Skopje 2014
Dominika Czarnecka
Mury jako kreacja miejsc pamięci o wojnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Walls in the creation of the sites of memory of the war
Miscellanea
Dominika Kuśnierz-Krupa
Historiozoficzne refleksje z podróży Jana Matejki po miastach Galicji. . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Historiosophical reflections from Jan Matejko’s journey round the towns of Galicia
Magdalena Matysek-Imielińska
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – ideowy eksperyment i socjologia w działaniu. . . . . . . . 149
The Warsaw Housing Cooperative. An idealistic experiment and sociology in action
2014-12-23 12:27:11
6
Agnieszka Szczepaniak-Kroll
Transkulturowość berlińskich Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
The transculturality of Poles living in Berlin
Jacek Jan Pawlik
Niedziela w metropolii Lomé... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
A Sunday in the Lomé metropolis
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Informacje dla autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
2014-12-23 12:27:11
PLUS RATIO QUAM VIS i NE CEDAT ACADEMIA
7
PL ISSN 1429-0618
Róża Godula-Węcławowicz
Instytut Archeologii i Etnologii
Polska Akademia Nauk
PLUS RATIO QUAM VIS i NE CEDAT ACADEMIA
Uniwersyteckie dewizy z wojną w tle
Abstract
The tragedy of World War II, both in the personal and in the broader national and cultural aspects, was the
impulse that prompted Karol Estreicher to place the Latin mottoes Plus ratio quam vis and Ne cedat Academia
in the Collegium Maius of the Jagiellonian University as the building was being restored after the war. At
the same time, this war context provided a contrast that very strongly emphasised the essential meaning of
these mottoes: the importance of the University’s autonomy and the independence of science, reason and
thought. Applicable in long-term perspective, connotations of these mottoes are just as pertinent today. Both
mottoes were invented by Karol Estreicher; they had never been found in the Collegium Maius before. He
also proposed the conception for the remodelling of the building and for the functions and décor of many
rooms, and arranged the university customs. In this, he applied the maxim which had been successfully
used in arranging the interiors of the Wawel Castle: „Since we do not know how things really were, let us
do them the way they might have been”. His ideas for the reconstruction of the Collegium Maius and the
Jagiellonian University Museum, as well as the Latin mottoes he had invented for the University, should
be interpreted in the context of tradition understood subjectively, defined by the past as a value and by the
conviction that tradition is worthy of being continued in the present time. Estreicher did not have an autotelic
approach to the past; he selected only certain elements from it and adapted them, convinced that what he
was creating was the continuity of the medieval idea of the university. Thus, he „invented” the Jagiellonian
University’s tradition and encoded it in the architecture of the building, in the arrangement of its interiors
and in the ritualisation of customs. He recostructed this tradition from the shards of the past and arranged
it so successfully that since then the subsequent generations of professors, students and residents of Cracow
have identified with it. Contrary to the established understanding of the term „invented tradition”, however,
the University’s reconstructed tradition is not unchangeable. It undergoes formal modifications and transmits
universal values to the present time, where they interpreted in the context of contemporary experience.
Keywords: World War II, memory, invented tradition, reconstructed tradition. Jagiellonian University,
Collegium Maius, Karol Estreicher, Cracow.
***
2014-12-23 12:27:12
8
Dramat drugiej wojny światowej, zarówno w aspekcie osobistym jak i ogólniejszym – kulturowym i narodowym, był bezpośrednim impulsem, który sprawił, że Karol Estreicher umieścił łacińskie sentencje: Plus ratio
quam vis i Ne cedat Academia w odnawianym po wojnie Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego. Lecz
zarazem ów wojenny kontekst zapewnił kontrast uwypuklający istotne sensy haseł: wagę autonomii uczelni,
niezawisłości nauki, rozumu i rozwagi, aktualne w długiej perspektywie czasowej, także w chwili współczesnej.
Obie maksymy Karol Estreicher wymyślił, przedtem nigdy ich tu nie było. Obmyślił też przebudowę gmachu,
funkcje wielu sal i ich wystrój, zwyczaje uniwersyteckie. Kierował się zasadą z powodzeniem zastosowaną już
wcześniej przy aranżacji wnętrz wawelskich: „Skoro nie wiemy jak było, zróbmy tak jak mogło być”. Jego ideę
rekonstrukcji Collegium Maius i Muzeum UJ oraz łacińskie, nowo wykreowane uniwersyteckie sentencje
należy czytać w kontekście tradycji pojmowanej podmiotowo, której wyznacznikami jest przeszłość jako
wartość oraz przekonanie, że warto ją kontynuować we współczesności. Estreicher nie traktował przeszłości
autotelicznie, wybierał z niej tylko pewne elementy i adaptował uważając, że tworzy ciągłość średniowiecznej
idei uniwersytetu. „Wynalazł” tradycję Uniwersytetu Jagiellońskiego i zakodował ją w architekturze budynku,
aranżacji wnętrz i rytualizacji zwyczajów. Zrekonstruował ją z okruchów przeszłości i zaaranżował tak udatnie,
że identyfikują się z nią kolejne generacje profesorów i studentów oraz mieszkańcy Krakowa. Zrekonstruowana
tradycja uniwersytecka nie jest niezmienna, jak zakłada klasyczne rozumienie terminu „tradycja wynaleziona”.
Podlega nie tylko formalnym modyfikacjom, albowiem uniwersalne wartości przenosi do teraźniejszości i są
one interpretowane w kontekście współczesnych doświadczeń.
Słowa kluczowe: II wojna światowa, pamięć, tradycja wynaleziona, tradycja zrekonstruowana, Uniwersytet
Jagielloński, Collegium Maius, Karol Estreicher, Kraków.
Odsłona pierwsza – rok 1952
Karol Estreicher junior, pomysłodawca odnowy architektury Collegium Maius,
bieżąco i pieczołowicie nadzorujący wieloletni tok prac, a zarazem autor idei i scenariusza ekspozycji Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego – prekursorskiego w owym czasie
muzeum nauki, zapisuje w swoim Dzienniku wypadków pod datą 22 czerwca:
Trafiłem nareszcie na dewizę godną Uniwersytetu Jagiellońskiego. PLUS RATIO QUAM
VIS. Jest to pierwsza część przysłowia łacińskiego „Plus ratio quam vis caeca valere solet”–
irytowało mnie, że Uniwersytet Jagielloński dewizy nie posiada. Oto ona.1
Trzy lata później, 23 września, rekapitulując ustawicznie mnożące się trudności,
uciążliwe zabiegi o pozyskanie funduszy, a przede wszystkim odczuwając niechęć uniwersyteckich władz i administracji do idei odnowienia Collegium Maius, co więcej – widząc
realne zagrożenie jego przerwania, odnotowuje:
Przechodzę do kontrofensywy. (...) Ludzi, którzy tak postępują, razi dynamizm odnowienia Collegium Maius. Rozumiem to, ale nie ustąpię. Słuszność i dobro Uniwersytetu jest
po mojej stronie. Panowie „Plus ratio quam vis” – taką dewizę umieściłem nad drzwiami
1
Nie siłą, a rozumem rozjaśnia się ciemności (Estreicher 2002, s.326).
2014-12-23 12:27:12
25
Czytanie Twierdzy Kraków
PL ISSN 1429-0618
Renata Hołda
Instytut Studiów Międzykulturowych
Uniwersytet Jagielloński
Czytanie Twierdzy Kraków
Abstract
Reading and analysing the city can be considered to be a process of decoding, during which the meaning
of its parts, such as the planning assumptions, streets, squares, etc. is revealed. Such a meaning is created
by the recipients by means of various forms of cultural memory. The subject of my interest is the Cracow
Fortress, the remains of a vast fortress built by the Austrians in the second half of the 19th century. Despite
the architectural and historical value of structures comprising the fortress, only little information about
them can be found in guidebooks and they are not included in tourist trails linking Cracow’s most valuable
attractions. In my opinion, this is caused by the fact that the thinking about Cracow and the reading of the
city is dominated by patriotic discourse, which began to develop in the second half of 19th century and it
still defines the unique role of this city as a remembrance of the past and a testimony of Polish history. The
unambiguously military character of the fortress is at odds with the dominant image of the city and therefore
the fortress is not analyzed with respect to the above-mentioned meanings.
Keywords: Cracow Fortress, cultural memory, reading the city
***
Odczytywanie miasta można potraktować jako proces dekodowania, podczas którego ujawniane jest znaczenie
przypisywane jego częściom: założeniom planistycznym, ulicom, placom. Znaczenie to jest konstruowane
przez odbiorców przy pomocy różnych form kulturowego pamiętania. Przedmiotem mojego zainteresowania jest Twierdza Kraków, pozostałości olbrzymiej fortecy, którą wybudowali Austriacy w II połowie
XIX wieku. Mimo architektonicznych i historycznych walorów tworzących ją obiektów, wiadomości na ich
temat rzadko pojawiają się w przewodnikach i nie znajdują się na szlaku najbardziej cenionych krakowskich
atrakcji. Wyjaśnienia tego faktu upatruję w tym, że myślenie o Krakowie zdominowane zostało przez dyskurs
patriotyczny, który wykształcił się w II połowie XIX, określający specjalną rolę tego miasta jako pomnika
przeszłości i świadka polskiej historii. Jednoznaczny, militarny charakter twierdzy kłóci się z dominującym
obrazem miasta, a to sprawia, że – w przytoczonym wyżej sensie – nie jest ona czytana.
Słowa kluczowe: Twierdza Kraków, pamięć kulturowa, czytanie miasta
2014-12-23 12:27:16
Krzeszowicki pałac Potockich. (Nie)pamięć wojny
41
PL ISSN 1429-0618
Maria Godyń
Krzeszowicki pałac Potockich.
(Nie)pamięć wojny
Abstract
In the article I analyze changes in the semantics of an anthropological place, which the Potocki Palace
built in the second half of the 19th century in Krzeszowice seems to be. In its physical dimension it exists as
a ruin; symbolically, however, it is noticeable in town space. The local community regards it as a historical,
relational and identity-shaping point, mainly thanks to positive connotations with the Potocki family. It is
possible to indicate a very clear moment when this valuable content was separated from the object, i.e. the
palace itself. The turning point for this process was the period of World War II, notably the arrival Hans
Frank to Krzeszowice. The General Governor settled in the Potocki residence for the duration of the war,
making it his summer residence. It seems that the community of Krzeszowice regards this period with tacit
knowledge. Currently, the importance of the place returns to life in the urban space and grows independent
from the form, which makes the palace a post-place.
Keywords: anthropological place, collective memory, the palace in Krzeszowice
***
Artykuł stanowi analizę zmian w obrębie semantyki miejsca antropologicznego, jakim jest pałac Potockich
w Krzeszowicach, powstały w II połowie XIX wieku. W wymiarze fizycznym istnieje on jako ruina lecz
symbolicznie obecny jest w przestrzeni miasta. Dla jego społeczności stanowi punkt historyczny, relacyjny,
tożsamościowy dzięki pozytywnym konotacjom z rodziną Potockich. Na tle historii jego istnienia można
dostrzec jednak wyraźny moment rozerwania owej treści z opisywanym obiektem architektonicznym. Jednoznaczną cezurą i punktem zwrotnym jest okres II wojny światowej i przybycie do Krzeszowic Hansa Franka,
objęty przez ich społeczność wiedzą milczącą. Generalny Gubernator osiedlił się w rezydencji Potockich na
czas trwania wojny, ustanawiając ją swoją letnią rezydencją. Obecnie znaczenie miejsca odżywa w przestrzeni
miejskiej uniezależniając się od formy, czyni z pałacu postmiejsce.
Słowa kluczowe: miejsce antropologiczne, pamięć zbiorowa, miasto, pałac, Krzeszowice, Potoccy
2014-12-23 12:27:18
U progu niepodległości ... Zamek prezydencki w Wiśle – zmienne znaczenia
53
Journal of Urbsan Ethnology 12/2014
PL ISSN 1429-0618
Ewa Baniowska-Kopacz
U progu niepodległości ...
Zamek prezydencki w Wiśle – zmienne znaczenia
Abstract
The article presents the Presidential Castle in Wisła as an anthropological place. When viewed as a type of
a text, this architectural structure set within a particular space is filled with a range of meanings conferred
on it by its architects/builders and its owners/users. It is also a narration about the history of the Castle itself
and about the history of the people who lived in and near it. The history of the structure, although relatively
short, is abundant in significant events which resulted in a change of ownership, the most important of them
being the World Wars I and II and the birth of the 3rd Republic of Poland. These changes evoke a reflection
as to what the Castle really is and what its true significances might be. Here, the focus is mainly on the
period following World War I.
Key words: Wisła, Presidential Castle, symbolism of historical objects, anthropological place
***
Artykuł jest poświęcony Zamkowi Prezydenta w Wiśle, na który autorka spojrzy jako na miejsce antropologiczne. Zamek jako obiekt architektoniczny, wkomponowany w określoną przestrzeń, jest swoistym tekstem
wypełnionym znaczeniami nadanymi przez architektów-budowniczych, jego właścicieli, użytkowników. Jest
opowieścią, na którą składają się jego dzieje, historie zamieszkujących go ludzi, a także ludzi żyjących w jego
otoczeniu. Stosunkowo krótka historia tego obiektu obfituje w zdarzenia i następujące po nich zmiany właściciela, które zmuszały do refleksji, czym Zamek w istocie jest i jaką funkcję ma spełniać. Te przełomowe
momenty są wyznaczane I i II wojną światową, oraz narodzinami III RP. W artykule zostanie zwrócona
uwaga na okres po zakończeniu I wojny światowej.
Słowa kluczowe: Wisła, Zamek Prezydencki, symbolika obiektów historycznych, miejsce antropologiczne
2014-12-23 12:27:19
Autoidentyfikacja cieszyńskich Ślązaków we współczesnym dyskursie publicznym
69
PL ISSN 1429-0618
Katarzyna Marcol
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Autoidentyfikacja cieszyńskich Ślązaków
we współczesnym dyskursie publicznym
Echa pierwszej wojny światowej
Abstract
The emergence of national states and establishing the Polish-Czech border on the Olza River was a consequence
of World War I which concerned the inhabitants of Cieszyn Silesia. As a result, the region known as Zaolzie,
which lies on the west bank of the Olza and is inhabited by Polish autochthons, was incorporated into
Czechoslovakia. Currently this region is witnessing a symbolic „self-identification war” concerning the
meanings ascribed by various communities to certain spaces, and thus also to history, historical figures and
artefacts. This social process is apparent in the public discourse, in which negotiations of identity (e.g during
the preparations for the national census) and outright conflicts concerning symbolic domination between the
Polish autochthon minority and the Czech majority (e.g. raising memorials, publishing maps) are evident.
Keywords: Cieszyn, Český Těšín, Cieszyn Silesia, borderland, identity, self-identification, public discourse,
World War I ***
Konsekwencją wybuchu I wojny światowej dla mieszkańców Śląska Cieszyńskiego było ukształtowanie państw
narodowych i ustalenie polsko-czeskiej granicy na rzece Olzie. W efekcie tych działań do Czechosłowacji
włączony został obszar zamieszkały przez autochtoniczną ludność polską, zwany Zaolziem. Współcześnie
dochodzi tam do symbolicznej „wojny o autoidentyfikację” w ramach znaczeń przypisywanych przez poszczególne wspólnoty przestrzeniom, a za ich pośrednictwem historii, postaciom i artefaktom. Zobrazowaniu
omawianych zjawisk społecznych służą przykłady dyskursu publicznego, na płaszczyźnie którego obserwujemy
negocjowanie tożsamości w środowisku mniejszości polskiej (przygotowania do spisu powszechnego) i otwarte
konflikty o symboliczną dominację (wznoszenie pomników, tworzenie map) pomiędzy czeską większością
i autochtoniczną ludnością polską.
Słowa kluczowe: Cieszyn, Czeski Cieszyn, Śląsk Cieszyński, pogranicze, tożsamość, autoidentyfikacja,
dyskurs publiczny, I wojna światowa
2014-12-23 12:27:20
Brakujące światy. Miasto z perspektywy kobiet
85
PL ISSN 1429-0618
Magdalena Sztandara
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytet Jagielloński
Brakujące światy.
Miasto z perspektywy kobiet1
Abstract
The history of women in the Balkans is not sufficiently represented in urban spaces due to the absence of
symbols and signs with which women might identify. Through the decades, the memory about the women’s
history, activism and heritage was suppressed and marginalized. It is difficult to find feminine street names
in Novi Sad, Belgrade or Sarajevo, whilst monuments and memorial plaques usually bear the names of men.
Facing this reality, many women’s organizations and independent activists develop projects and take actions
in order to restore the forgotten and unknown feminine past, describe their lives and symbolically connect
them with specific spaces. Many of such projects contain innovative cartographic and topographical works
and performances in urban spaces. The aim of the article is to examine the activists’ struggles and attempts
to bring the women back from the urban and social oblivion.
Keywords: women, Balkans, city, street naming, memory maps
***
W przestrzeni wielu miast na Bałkanach brak symboli i znaków, z którymi kobiety mogłyby się identyfikować. Przez dziesiątki lat pamięć o historii kobiet, ich doświadczeniach i osiągnięciach była tłumiona
i marginalizowana. W Nowym Sadzie, Belgradzie czy Sarajewie trudno odnaleźć kobieco brzmiące nazwy
ulic, a pod pomnikami i na tablicach pamiątkowych widnieją przede wszystkim męskie nazwiska. Próbując
przywrócić symboliczną obecność herstory w miejskim pejzażu organizacje kobiece oraz niezależne działaczki
i aktywistki z regionu opracowują alternatywne mapy miast. Celem artykułu jest przedstawienie i analiza
podejmowanej przez nie walki – od długoletnich projektów kartograficznych po aktywistyczne interwencje
w przestrzeni miast.
Słowa kluczowe: kobiety, Bałkany, miasto, nazwy ulic, mapy, pamięć
1
Artykuł powstał jako część projektu badawczego finansowanego ze środków Międzynarodowego Funduszu
Wyszehradzkiego. Badania etnograficzne poświęcone praktykom i sztukom przedstawieniowym kobiet
prowadziłam w Bośni i Hercegowinie oraz Serbii w latach 2013 i 2014.
2014-12-23 12:27:22
The struggle over memory hidden in the contemporary cityscape: the example of Skopje 2014, Macedonia103
PL ISSN 1429-0618
Karolina Koziura
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
The struggle over memory hidden
in the contemporary cityscape:
the example of Skopje 2014, Macedonia
Abstract
A city is a product of not only urban planners and architects, but also of politicians, writers and members of
various groups who treat it as theirs. The struggle over memory is visible in many places. However, I claim
that various „symbolic wars” are especially visible in the case of the post-socialist urban revival. The city of
Skopje is a case in point. Nowadays, Skopje can be perceived as a symbolic battlefield through which diverse
exclusive and inclusive myths are created and negotiated. The aim of the „Skopje 2014” project analyzed in
this article is to restructure the city center of Skopje in style of the Antiquity by renovating facades, raising
new buildings and establishing a number of new monuments. I claim that, through various meanings of
nostalgia, this project conceals the nationalizing policy of the Macedonian government on the one hand,
and the search for a new urban identity and its connection with the European heritage on the other hand.
Keywords: memory and place, urban nostalgia, nationalizing policy, Skopje, Macedonia
***
Miasto jest produktem nie tylko urbanistów i architektów, ale również polityków pisarzy i członków różnych
grup, które postrzegają miasto jak własne. Walka o pamięć jest widoczna w wielu miejscach. Jednakże uważam,
że na post-socjalistycznym gruncie różne miejskie „wojny symboliczne” są szczególnie widoczne. Skopje jest
jednym z takich przykładów. Celem analizowanego projektu „Skopje 2014” jest przebudowa centrum miasta
w duchu antyczności poprzez odnawianie fasad, projektowanie nowych budynków i stawianie ogromnej
liczby pomników. Jak postaram się wykazać, w projekcie tym, poprzez różne znaczenia nostalgii ukryta jest
zarówno polityka zorientowanego narodowo rządu macedońskiego jak i próba stworzenia nowej tożsamości
miejskiej Skopje, związanej z europejskim dziedzictwem.
Słowa kluczowe: pamięć i miejsce, nostalgia miejska, polityka zorientowana narodowo, Skopje, Macedonia
2014-12-23 12:27:24
Mury jako kreacja miejsc pamięci o wojnie
119
PL ISSN 1429-0618
Dominika Czarnecka
Absolwentka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Mury jako kreacja miejsc pamięci o wojnie
Abstract
The aim of this article is to present on selected examples how walls, one of the simplest and best-known
architectural elements, were used to create new sites of memory after World War II. The text undertakes
a reflection concerning the creation of the architectural memory space in modern European and American
cities in the context of tragic war events. It also examines reasons and ways of using the ambiguous symbolism
of a wall as a fundamental or one of the main components in commemorative conceptions in postwar urban
space.
Keywords: architectural memory space, site of memory, wall, monument, urban space, World War II
***
Celem artykułu jest zaprezentowanie na wybranych przykładach, w jaki sposób po II wojnie światowej próbowano kreować nowe miejsca pamięci przy wykorzystaniu jednego z najprostszych i najbardziej znanych
w dziejach ludzkości elementów architektonicznych, jakim jest mur/ściana. W tekście podjęta została refleksja
na temat kreowania architektonicznej przestrzeni pamięci we współczesnych miastach Europy i Stanów
Zjednoczonych w kontekście tragicznych wydarzeń wojennych oraz przyczyn i sposobów wykorzystania
niejednoznacznej symboliki muru jako podstawowego lub jednego z głównych komponentów koncepcji
upamiętniania masowej śmierci w powojennej przestrzeni miejskiej.
Słowa kluczowe: architektoniczna przestrzeń pamięci, miejsce pamięci, mur, pomnik, przestrzeń miejska,
ściana, II wojna światowa
2014-12-23 12:27:26
Historiozoficzne refleksje z podróży Jana Matejki po miastach Galicji
133
PL ISSN 1429-0618
Dominika Kuśnierz-Krupa
Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków
Politechnika Krakowska
Historiozoficzne refleksje z podróży
Jana Matejki po miastach Galicji
Abstract
The article concerns the drawings which interpret the architecture of selected cities in Galicia made by Jan
Matejko in the last decades of the the 19th century. The author draws the attention to the differences between
the early, Realist interpretations of the towns of western Galicia and the later, historiosophical ones, made
in the towns of the eastern borderlands, which were associated with prominent figures and famous events
in the history of the former Kingdom of Poland.
Keywords: Jan Matejko, towns in Galicia, Realism, Historicism
***
Artykuł dotyczy rysunkowych interpretacji architektury wybranych miast Galicji, wykonywanych przez Jana
Matejkę w ostatnich dekadach wieku XIX. Autorka zwraca uwagę na różnice miedzy wczesnymi, realistycznymi interpretacjami miast Galicji Zachodniej a późniejszymi, historiozoficznymi miast kresów wschodnich,
kojarzonych z wybitnymi postaciami i wydarzeniami z dziejów dawnej Polski.
Słowa kluczowe: Jan Matejko, miasta Galicji, realizm, historyzm
2014-12-23 12:27:30
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – ideowy eksperyment i socjologia w działaniu
149
PL ISSN 1429-0618
Magdalena Matysek-Imielińska
Instytut Kulturoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa
– ideowy eksperyment i socjologia w działaniu
Abstract:
I will treat the Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa (Warsaw Housing Cooperative), and especially
the Żoliborz residential estate, as an empirical example of a housing-estate urban strategy, which was
being developed throughout the interwar period until the German occupation. The Housing Cooperative
became an unusual environment for cultural and anti-capitalist and anti-German activities and the place
where the model of an exemplary inhabitant of Żoliborz was formed. The everyday life of the cooperative is
forgotten today; due to historical perturbations and the post-war communist distortions it lost its original
unique character, its meaning and cultural significance. There are plenty of relevant themes that would merit
scholarly attention: architectural, urban, educational, social, ideological, political, sociological ones, as well
as those related to the perspective of culture studies and those focused on the role of Żoliborz in creating
culture, on the lifestyle, role models and values. With no intention to disregard any of the above, I will mainly
concentrate on the last aspect.
Keywords: everyday life, urban lifestyle, housing estate space, local community, socialism
***
Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową, a zwłaszcza osiedle Żoliborz, potraktuję jako empiryczny przykład
osiedlowej strategii miejskiej, rozwijanej przez okres dwudziestolecia międzywojennego aż do okupacji.
Spółdzielnia stała się niezwykłym „środowiskiem” dla kulturowych, antykapitalistycznych oraz okupacyjnych
działań oraz miejscem, w którym ukształtował się wzór osobowy żoliborzanina. Codzienne życie mieszkańców
spółdzielni jest dziś zapomniane oraz straciło swój oryginalny, niepowtarzalny charakter, sens i kulturowe
znaczenie w wyniku historycznych perturbacji i powojennych, komunistycznych wypaczeń. Wątków, które
wymagałyby opisu jest wiele: architektoniczne, urbanistyczne, edukacyjne, społeczne, ideologiczne, polityczne,
socjologiczne oraz te związane z perspektywą kulturoznawczą (skoncentrowane wokół kulturotwórczej roli
Żoliborza), z badaniami stylów życia i wzorów osobowych, z wartościami. Nie lekceważąc żadnego z nich,
uwagę swoją skoncentruję na aspekcie ostatnim.
Słowa kluczowe: życie codzienne, miejski styl życia, przestrzeń osiedla, społeczność lokalna, socjalizm
2014-12-23 12:27:34
173
Transkulturowość berlińskich Polaków
PL ISSN 1429-0618
Agnieszka Szczepaniak-Kroll
Transkulturowość berlińskich Polaków
Abstract
The article examines the phenomenon of transculturality among Polish migrants living in Berlin. This
phenomenon occurs in the situations when cultural patterns of the country of origin and the new country
of residence are practiced simultaneously, or when a completely new form evolves on the basis of those
two different sources of patterns. In the case of Poles in Berlin, the phenomenon has been observed only
recently and is associated with the opening of the borders and with the practice of transnational lifestyles.
Balancing between different geographical areas and two or more cultures has become a part of everyday life
for the post-EU accession migrants, while it is a symptom of a new era for those who remember the days of
closed borders and who are trying to adjust to new circumstances. Examples from both groups demonstrate
in which areas and with what effects the migrants take action to join both spheres of reality: the country of
origin and the host state. This text is the second in a series of articles on the three aspects of transnationality,
which consists of transmobility, transculturalism and transnational identity.
Key words: transmigration, transculturality, Poles in Germany, emigration to Germany
***
W artykule przeanalizowano zjawisko transkulturowości u polskich migrantów mieszkających w Berlinie. Ma
ono miejsce w sytuacji, kiedy wzory kultury krajów pochodzenia i obecnego zamieszkania są praktykowane
równocześnie albo gdy powstaje złożona z nich całkowicie nowa forma. W przypadku Polaków w Berlinie
jest to zjawisko obserwowane od niedawna, związane z otwarciem granic i praktykowaniem transnarodowych stylów życia. Dla poakcesyjnych migrantów balansowanie między różnymi obszarami geograficznymi
i dwiema lub więcej kulturami stało się już elementem codzienności. Natomiast dla tych, którzy pamiętają
czasy zamkniętych granic, stanowi symptom nowych czasów, do których starają się dopasować. Na przykładzie obydwu grup możemy zaobserwować, w jakich obszarach i z jakim skutkiem podejmują oni działania
zmierzające do połączenia obydwu rzeczywistości: kraju pochodzenia i państwa przyjmującego. Artykuł jest
drugim z serii tekstem na temat trzech aspektów transnarodowości, na którą składają się: transmobilność,
transkulturowość i transnarodowa tożsamość.
Słowa kluczowe: transmigracja, transkulturowość, Polacy w Niemczech, emigracja do Niemiec
2014-12-23 12:27:36
195
Niedziela w metropolii Lomé
PL ISSN 1429-0618
Jacek Jan Pawlik
Katedra Filozofii i Antropologii
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Niedziela w metropolii Lomé1
Abstract
This article describes typical Sunday activities of the inhabitants of Lomé, with a focus on leisure activities
performed in public space, like doing sport or attending religious celebrations and social gatherings. These
activities are different not only from the routine concerns of the rest of the week, but also from the ways
of spending one’s free time in smaller towns and villages. This is due mainly to the very nature of a big
city, which, as a privileged subject of globalization processes, absorbs global modern trends and ideologies,
ensures anonymity and promotes individualism. Irrespective of their social and material status, people do
sport or participate in religious celebrations in various churches, sects and denominations, whose appeal
depends on people’s expectations: healing, prosperity, grace, spiritual strength. Sunday provides opportunity
for building a civic society, finding its outlets in many various associations which organize leisure activities
for their members.
Keywords: city, leisure, religion, Togo
***
Artykuł przedstawia niedzielne zajęcia ludności w Lomé, ze szczególnym uwzględnieniem zajęć w czasie
wolnym odbywających się w przestrzeni publicznej: uprawiania sportu, celebracji religijnych i spotkań
towarzyskich. Zachowania te różnią się nie tylko od zajęć dnia codziennego, ale również od zajęć czasu
wolnego na wsi i w mniejszych miastach. Wynika to przede wszystkim z natury wielkiego miasta, które
zapewnia anonimowość i promuje indywidualizm, a także jest uprzywilejowanym podmiotem procesów
globalizacyjnych, otwartym na ogólnoświatowe trendy oraz ideologie. Niezależnie od statusu społecznego
i sytuacji materialnej grupy ludzi uprawiają wspólnie sport, inne zaś są uczestnikami nabożeństw religijnych
kościołów, sekt i denominacji, których przyciąganie zależy od oczekiwań na uzdrowienie, pomyślność, łaskę,
siłę duchową. Niedziela jest okazją do umacniania społeczeństwa obywatelskiego, które dochodzi do głosu
w wielu stowarzyszeniach organizujących zajęcia czasu wolnego.
Słowa kluczowe: miasto, czas wolny, religia, Togo
Artykuł ten, oparty na badaniach terenowych, jest częścią projektu „Kreatywność mieszkańców Lomé
w sytuacji wzrastającego ubóstwa”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki
przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/HS3/04293.
1
2014-12-23 12:27:39
Noty o autorach
209
Noty o autorach
dr Ewa Baniowska-Kopacz, etnolog, antropolog kulturowy, adiunkt w Instytucie Archeologii
i Etnologii PAN. Głównym obszarem zainteresowań są społeczności lokalne, pytania badawcze
oscylują wokół problematyki tożsamości analizowanej przy pomocy kategorii pamięci i przestrzeni.
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
***
dr Dominika Czarnecka, antropolog kultury, historyk; samodzielny badacz. Zainteresowania:
antropologia miasta, antropologia obrazu, pomniki i miejsca pamięci.
ul. Sienkiewicza 14c/22, 87-100 Toruń
e-mail: [email protected].
***
dr hab. Róża Godula-Węcławowicz, redaktor naczelny „Journal of Urban Ethnology”. Profesor
w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN, wcześniej wieloletnia wykładowczyni w Instytucie
Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Etnolog, antropolog kulturowy,
autorka książek: Od Mikołaja do trzech króli. O roli O roli daru w obrzędzie (Kraków 1994), Polska
legenda świętego Wojciecha, Spojrzenie antropologiczne (współautor T. Węcławowicz, Kraków 1997),
Onego czasu, gdy święty Wojciech..., czyli rzecz o mityzacji Sławnikowicza (Kraków 2005). Prowadzi
badania nad antropologią miasta, autorka wielu artykułów z tego zakresu, ostatnio redagowała
lub współredagowała m.in. Lato w mieście. Różne oblicza kultury (Kraków 2010), Uvod do urbanni
antropologie, (Praha 2012), Mýtus – Realita – Identita. Národní metropole v čase vyvlastnění, kolaborace a odporu (Praha 2013).
***
dr Maria Godyń, etnolog, antropolog kulturowy, adiunkt w Instytucie Archeologii i Etnologii
PAN. W kręgu zainteresowań badawczych znajduje się problematyka i procesy charakterystyczne
dla społecznościach lokalnych, których istotę stanowią formy odniesienia do przeszłości. Te obszary
eksploracji wytyczają kierunek bardziej szczegółowych tematów, takich jak pamięć, pamięć zbiorowa, antropologia przestrzeni, kulturowe planowanie, procesy rewitalizacji.
***
2014-12-23 12:27:40