czyli jaka? - Zbigniew Galor

Zbigniew Galor
Polityka społeczna – czyli jaka?
Pogląd o interdyscyplinarności polityki społecznej zdaje się przesłaniać jej inny
jeszcze, ale nie mniej ważny wymiar. Tworzy go, czy też tworzyć powinna,
pełna
sprzeczności całość (nie tylko myślowa), na którą składają się: nauka, praktyka i dydaktyka.
Okazję do zastanowienia się nad jakością tak postrzeganej polityki społecznej stanowi
powołanie kierunku polityki społecznej na nowopowstałym Wydziale EkonomicznoSpołecznym Akademii Rolniczej w Poznaniu. Wiązana z nowym kierunkiem perspektywa
dydaktyczna zakłada nie tylko dostrzeganie wzajemnych związków między teorią i praktyką,
ale także odróżnianie wielu kontekstów znaczeń i działań, w których pojęcie polityki
społecznej jest stosowane.
Niewystarczający wydaje się współcześnie pogląd o dwojakim charakterze zjawiska
obejmowanego mianem polityki społecznej: „Terminem polityka społeczna zwykło się
określać zarówno pewną sferę działań politycznych, jak i pewien typ dociekań naukowych”
(Supińska 1991:7). Występuje bowiem również pewien typ doktryn społeczno-politycznych,
które stanowią aksjologiczne odniesienie zarówno dla działań praktycznych, jak i dociekań
naukowych z zakresu polityki społecznej. W historii europejskiej są to doktryny:
liberalistyczna, socjaldemokratyczna i chrześcijańska. Pełniejszym odzwierciedleniem
istniejącego stanu rzeczy byłby więc pogląd o trojakim charakterze zjawiska, którego dotyczy
termin polityka społeczna.
Pytanie o jakość polityki społecznej może być rozpatrywane albo jako odnoszące się
do treści objętych ogólnym mianem polityki społecznej, albo jako odnoszące się do
przymiotnika „społeczna” w nazwie tych treści. W pierwszym przypadku odpowiedź brzmi:
polityka społeczna interdyscyplinarna i całościowa. W drugim przypadku chodzi o pytanie:
polityka społeczna – społeczna, czyli jaka? Odpowiedź – wbrew symplicystycznym opiniom
- nie przedstawia się jednoznacznie. Wieloznacznością bowiem obciążony jest już sam
przymiotnik – społeczna. Kryterium ilościowe nakazuje dostrzegać pod tym, co społeczne
przeciwieństwo jednostkowego - to, co zbiorowe. Z kolei kryterium jakościowe - to, co
zależne od innych ludzi. Społeczność jako cecha polityki społecznej wyrażałaby jej
odniesienie do zbiorowości i jej uzależnienie od innych (np. od tych, którzy mają władzę
polityczną). Ze względu na te właściwości polityka społeczna jednak niczym nie różniłaby się
od polityki gospodarczej.
Dylemat wzajemnych relacji między polityką społeczną i polityką gospodarczą
W trzecim znaczeniu polityka jest polityką społeczną dlatego, że jest przeciwstawna
polityce gospodarczej. „To, co społeczne” oznacza tu „to, co niegospodarcze”. Dwa
występują tu zasadnicze ujęcia:
1 - gdy chodzi o każdą gospodarkę,
2 – gdy chodzi o gospodarkę rynkową, wtedy:
a) z punktu widzenia hierarchii celów: cele społeczne dominują nad celami
gospodarczymi (np. społeczna gospodarka rynkowa), albo:
b) z punktu widzenia funkcji: cele społeczne są funkcją osiągania celów gospodarczych,
np.
maksymalizacji
zysków
w
gospodarce
kapitalistycznej
funkcjonalnie
podporządkowana jest cała sfera celów społecznych (z dostępem do lecznictwa,
edukacji, komunikacją społeczną, czy stosunków międzyludzkich w firmie).
W kontekście interdyscyplinarności polityki społecznej znajduje tu także odzwierciedlenie
dylemat wzajemnego stosunku socjologii i ekonomii oraz próba jego rozwiązania poprzez
koncepcje socjologii gospodarczej (economic sociology) włącznie z tymi, które w literaturze
polskiej ukazały się w okresie 1990-2005 (Krzykała 1997, Morawski 2001, Partycki 2003,
Gilejko 2005).
W roku 1982 Józef Leonarski, argumentując za integracją ekonomii i socjologii1,
sformułował myśl o dwóch sposobach rozumienia wzajemnej relacji tych nauk. Pierwszy
sposób wymaga dostrzegania obszaru im wspólnego w postaci obszaru stosunków
społecznych; drugi bazuje na punktach tylko dla tych dziedzin stycznych, przyjmując, że
„integracja oznacza tu jedynie to, że obydwie dyscypliny naukowe graniczą ze sobą.”
(Leonarski 1982:53). Właśnie graniczeniem, a nie obszarem wspólnym, oraz punktami
stycznymi, cechującymi drugi model wyobrażeń o wzajemnej relacji ekonomii i socjologii,
można tłumaczyć praktykę takiego rozumienia polityki społecznej, w którym brakuje
powiązań
między
kategoriami
socjologicznymi,
ekonomicznymi
i
innych
nauk.
Standardowym przykładem jest powszechny w polityce społecznej sposób posługiwania się
1
Mimo niewątpliwego pionierstwa w dziedzinie kształtowania w Polsce poglądów na rzecz integracji obydwu dziedzin, tak
prace jak i nazwisko Józefa Leonarskiego – autora m.in. „Socjologicznych aspektów wzrostu gospodarczego w ekonomii
zachodniej” nie występuje w książce S. Partyckiego „Zarys teorii socjologii gospodarki” z 2003 roku.
kategorią potrzeb wyłącznie w ich sensie antropologicznym. Podczas, gdy ujęcie
socjologiczne nakazuje łączyć je z ekonomiczną kategorią popytu efektywnego, która jest ich
maską ekonomiczną.
Brak dostrzegania tego rodzaju zależności dotyczy także kategorii prawnych, które w
procesie dydaktycznym z zakresu polityki społecznej stosowane są bez uwzględniania ich
sensu socjologicznego, czy ekonomicznego. Niedostatki edukacji w szkole średniej
wyrażające się nieumiejętnością odróżniania przez studentów określeń odmiennych, bo
należących do różnych nauk społecznych, lecz dotyczących jednego i tego samego zjawiska
społecznego, są utrwalane praktyką nauczania przedmiotów społecznych, gdzie raczej
wszystko widzi się oddzielnie. Tego rodzaju przykładem, z jakim m.in. stykam się od lat w
nauczaniu polityki społecznej, jest kategoria państwa i związane z nią pojęcie polityki.
Państwo, jako rodzaj instytucji/organizacji prawnej, postrzegane jest bez związku z
socjologicznie ujętą polityką jako sposobem realizacji władzy , o istocie której stanowi
narzucanie woli.
Polityka społeczna: interdyscyplinarna, ale nie eklektyczna i nie quasi
interdyscyplinarna
Dla potrzeb tej charakterystyki odróżnić można zdroworozsądkowe i naukowe rozumienie
interdyscyplinarności polityki społecznej. Ze zdroworozsądkowym jej pojmowaniem mamy
do czynienia wówczas, gdy interdyscyplinarność utożsamia się ze zróżnicowaniem samego
przedmiotu zainteresowań polityki społecznej, na który składają się m.in. takie zjawiska, jak
mieszkalnictwo, edukacja, służba zdrowia, czy patologie społeczne.
W ujęciu naukowym natomiast interdyscyplinarność polityki społecznej polega nie na
zróżnicowaniu przedmiotu jej badań, lecz na posługiwaniu się wiedzą (teoretyczną i
praktyczną) pochodzącą z wielu dyscyplin nauki w oparciu o teoremat - ogólną teorię obiektu
tej polityki, np. teorię społeczeństwa jako całości.
Brak takiego łącznika-teorematu i jednoczesne posługiwanie się wiedzą z różnych
dyscyplin, przypadkową i fragmentaryczną składają się na właściwości eklektycznej wersji
polityki społecznej.
Natomiast, gdy rolę łącznika pełni jakaś postać redukcjonizmu teoretycznego, np.
ekonomizmu,
socjologizmu,
interdyscyplinarnością
psychologizmu
itp.,
mamy
do
czynienia
z
quasi-
polityki społecznej. Zniwelowane zostają swoiste różnice ujęć
poszczególnych dyscyplin, choć przywoływane są ich nazwy i problemy.
Polityka społeczna: całościowa, ale nie nauka wulgarna i nie (tylko) ideologia
Całościowość,
jako cecha polityki społecznej,
oznacza ujmowanie wszystkich
składających się na nią zjawisk, uwzględniające zarówno to, co im wspólne, jak i to, co jest
dla nich specyficzne - różne.
Traktowana w ten sposób, czyli całościowo, polityka społeczna może również przybierać
postać nauki wulgarnej, tzn. takiej wiedzy,
która nie wykracza poza wiedzę
zdroworozsądkową oraz jest przekazywana poprzez aparat pojęciowy charakterystyczny dla
ujęć naukowych. Charakterystycznym przykładem naukowo-wulgarnego podejścia jest –
szczególnie popularny w latach 90. pogląd nakazujący wyjaśnianie zjawiska bezrobocia tym,
że ludzie ... nie chcą pracować.
Obszar wiedzy objęty mianem polityki społecznej może występować ponadto jako forma
myślenia ideologicznego. Jest tak wtedy, gdy, jak we wszelkiej ideologii, wartościowanie
poprzedza poznanie. Tak dzieje się szczególnie wówczas, kiedy jedyną podstawą z założenia
naukowej polityki społecznej
staje się któraś z doktryn polityczno- społecznych:
liberalistyczna, socjaldemokratyczna czy chrześcijańska. Np. odwołująca się do ostatniej z
nich Polityka prorodzinna państwa2, z rodziną jako najwyższą wartością, prowadziła do
uznania za przykłady patologii matki samotnie wychowujące dziecko.
Społeczna gospodarka rynkowa i społeczeństwo obywatelskie
Wraz z narastającą krytyką naiwnego liberalizmu coraz bardziej popularna stawała się
idea społecznej gospodarki rynkowej, której modelu upatrywano w doświadczeniach
społeczeństwa niemieckiego. Właśnie Niemcy, a nie społeczeństwa Skandynawii (np.
Szwecja, czy Finlandia), niewątpliwie bliższe ideałowi społeczeństw socjalnych, stanowiły
tu punkt odniesienia.
Można przyjąć, że przechodzenie do idei społecznej gospodarki rynkowej,
wymuszone m.in. problemami bezrobocia, biedy, starzenia się społeczeństwa,
swoiście
odzwierciedliło się we wzroście społecznego znaczenia polityki społecznej zarówno jako
działań politycznych, przedmiotu nauczania w szkołach wyższych, oraz
wiedzy.
2
Polityka prorodzinna państwa – dokument przyjęty przez Radę Ministrów 3 listopada 1999 r.
jako dziedziny
Inną okolicznością sprzyjającą wzrostowi zainteresowań polityką społeczną było związane ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, a wcześniej z debatą o Europie upowszechnienie się idei społeczeństwa obywatelskiego. W roku 2005 idea ta przybrała
praktyczną formę dokumentu Ministerstwa Polityki Społecznej – Strategii wspierania
rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na lata 2007-2013. Cztery priorytety działań
strategicznych określone zostały w tym dokumencie następująco:
Priorytet 1: Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne;
Priorytet 2: Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie;
Priorytet 3: Integracja społeczna;
Priorytet 4: Ekonomia społeczna
Ważną przesłanką Strategii jest przeświadczenie, że społeczeństwo obywatelskie
kształtuje się m.in. w toku przezwyciężania takich stereotypów, jak stereotypy:
biurokratyzmu i rozumu urzędniczego; obrazu organizacji pozarządowych jako klienta
wyciągającego dłoń po publiczne środki (MPS:2005).
Nowa polityka społeczna
W wyniku transformacji ustrojowej w Polsce, wraz z działalnością praktyczną,
zmianie zaczął podlegać także sposób rozumienia polityki społecznej. Nie przestając być
domeną działalności państwa, w coraz większym stopniu stała się ona udziałem organizacji
pozarządowych, a w warunkach gospodarki rynkowej coraz bardziej uległa
jej
mechanizmom.
W dociekaniach nad istotą nowej polityki społecznej stają na przeszkodzie tak stare
(np. utożsamianie polityki społecznej z pomocą społeczną), jak i – szczególnie –
nowopowstające, związane z liberalizmem, społeczne stereotypy na temat polityki społecznej.
Ich zestawienia dokonał M. Boni, wyróżniając następujące stereotypowe obrazy polityki
społecznej: 1) jako obszaru, którym współcześnie zajmują się tylko socjaliści; 2) jako
upiornego dodatku do gospodarki; 3) jako kamienia u szyi budżetu; 4) jako zasłony dymnej
oszustw wyborczych
demagogicznych ugrupowań politycznych. Autor ten wyraził też
przekonanie, przed pięcioma laty niezbyt popularne, iż zachodzące zmiany nie zostawiają
miejsca dla naiwnego liberalizmu, który dystansuje się wobec problemów społecznych,
bowiem „rozwój mierzony jest jakością życia ludzi, a nie skalą prywatyzacji.” (Boni: 2002).
Model (nowej) aktywnej polityki społecznej
Z kręgu poszukiwań najlepszego dla współczesnego społeczeństwa polskiego modelu
polityki społecznej wywodzą się próby jego określenia w kategoriach normatywnych. Jedną z
takich prób jest model aktywnej polityki społecznej w ujęciu Ryszarda Szarfenberga, który
uwzględnia wielowymiarowe porównania modeli polityki społecznej w USA, Holandii i
Niemczech na podstawie badań panelowych dekady 1985-1995. Okazuje się, że największa
wartość punktowa przysługuje modelowi socjaldemokratycznemu stosowanemu w Holandii
(tabela 1).
Tabela 1. Porównanie modeli polityki społecznej – badania panelowe 1985-1995. Skala punktowa
1- 4 (Większa ilość punktów oznacza lepsze spełnianie przez dany model swojej roli).
Wysokie i rosnące dochody
Niski poziom ubóstwa „przed
ingerencją państwa"
Niski poziom ubóstwa „po
ingerencji państwa"
Wysokie zatrudnienie
Dochód z pracy pozwalający
uniknąć ubóstwa
Prywatne transfery pozwalające
uniknąć ubóstwa
Świadczenia adresowane tylko
do ubogich
Świadczenia trafiające do
wszystkich ubogich
Świadczenia pozwalające
uniknąć ubóstwa
Znaczna równość dochodów
„przed ingerencją państwa"
Znaczna równość dochodów „po
ingerencji państwa"
Równość dostępu do edukacji
Stabilność zatrudnienia głów
rodzin
Rola transferów stabilizująca
sytuację rodzin
Suma punktów:
USA (model
liberalny)
1
Holandia (model
Niemcy (model
socjaldemokratyczny) korporatystyczny)
3
3
2
2
1
1
4
3
3
1
2
2
2
3
1
1
1
3
1
1
2
4
3
1
4
3
1
2
1
2
4
3
1
3
3
3
3
2
2
2
3
25
36
32
Źródło: R. Szarfenberg,, Elementy polityki społecznej, 2003; www.ips.uw.edu.pl/rszarf/eps/
Zgodnie z modelem aktywnej polityki społecznej, według Szarfenberga, staje się ona:
aktywna, ponieważ stymuluje odbiorców świadczeń do aktywności zawodowej na rynku
pracy oraz do ogólnej aktywności społecznej);
wyrównująca szanse, które też redystrybuuje bardziej niż dochody;
wielosektorowa – pluralistyczna bardziej niż państwowa;
warunkowa bardziej niż bezwarunkowa (odchodzenie od zasady obywatelstwa w
przyznawaniu świadczeń);
inkluzywna bardziej niż egalitarna, gdyż uczestnictwo społeczne stanowi coraz bardziej
ważniejszy cel niż wyrównywanie dochodów.
Jaki absolwent kierunku polityka społeczna?
Specyficznym wykładnikiem jakości nauczania polityki społecznej jest sylwetka
absolwenta kierunku polityka społeczna. Przykładem w tym zakresie może być sylwetka
absolwenta tego kierunku opracowana w Akademii Rolniczej w Poznaniu3.
Wiedza i umiejętności absolwenta podporządkowane są zasadniczej zdolności i
nawykowi łączenia interdyscyplinarnej wiedzy teoretycznej z wiedzą praktyczną, a nade
wszystko umiejętności ujmowania kategorii ekonomicznych poprzez ich konteksty,
znaczenia, uwarunkowania i konsekwencje społeczne.
Temu służą posiadane przez
absolwenta: podstawowe kompetencje całościowego ujmowania wszystkich elementów i
rodzajów wiedzy, którą dysponuje; kompetencje w zakresie jej praktycznych zastosowań oraz
kompetencje
językowe. Ogół wiedzy i umiejętności, których szczegółowe elementy
przedstawia poniższy standard, umożliwia absolwentowi podjęcie studiów II stopnia.
1. Podstawowa wiedza o:
a) przyczynach i przejawach problemów i kwestii społecznych ,
b) sposobach zapobiegania, rozwiązywania i łagodzenia problemów i kwestii
społecznych,
c) instrumentach prawnych i finansowych polityki społecznej,
d) zadaniach i funkcjonowaniu instytucji sfery społecznej.
2. Znajomość języka obcego:
a) na poziomie biegłości B24
b) umiejętność posługiwania się językiem specjalistycznym z zakresu nauk
społecznych
3. Umiejętności:
3
Prezentowana charakterystyka sylwetki absolwenta kierunku polityki społecznej (studiów I stopnia) Wydziału
Ekonomiczno-Społecznego Akademii Rolniczej w Poznaniu została opracowana przeze mnie na podstawie wspólnych
ustaleń z dr Iwoną Kozłowską.
4
Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego Rady Europy.
a) zbierania i analizy informacji o problemach i kwestiach społecznych oraz o
głównych grupach zagrożonych marginalizacją społeczną,
b) udzielania pomocy i wsparcia osobom, rodzinom, grupom wymagającym
interwencji,
c) sporządzania projektów socjalnych,
d) ewaluacji interwencji różnych podmiotów,
e) korzystania z programów komputerowych i literatury obcojęzycznej;
f) realizacji zadań operacyjnych z zakresu polityki społecznej w instytucjach
państwowych, strukturach samorządowych i organizacjach pozarządowych.
4. Przygotowanie do podjęcia studiów II stopnia5.
Literatura
Auleytner J. (2000), Polityka społeczna. Teoria i organizacja, Warszawa.
Boni M. (2002), Gdzie szukać nowej polityki społecznej, Rzeczpospolita, 21.06.
Gilejko L. (2005), Społeczeństwo a gospodarka. Socjologia ekonomiczna, Oficyna Wydawnicza SGH,
Warszawa.
Krzykała F.(1999), Główne problemy socjologii gospodarczej, Wydawnictwo Terra, Poznań.
Leonarski J. (1982) Socjologiczne aspekty wzrostu gospodarczego w ekonomii zachodniej, Książka i Wiedza,
Warszawa
MPS - Ministerstwo Polityki Społecznej, Strategia wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na lata
2007-2013,
Warszawa, 2005, http://www.pozytek.gov.pl/files/pozytek/PO_Spol_Obywat/swrso.doc
Partycki S. (2003), „Zarys teorii socjologii gospodarki”, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin.
Rajkiewicz A. (1992), Polityka społeczna, Warszawa.
Supińska J. (1991), Dylematy polityki społecznej. Instytut Polityki Społecznej, Warszawa.
Szarfenberg R,, (2003), Elementy polityki społecznej, www.ips.uw.edu.pl/rszarf/eps/
Uwarunkowania współczesnej polityki społecznej (2002), B. Ponikowski, J. Zarzeczny (red:), Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Wrocław 2002.
Zbigniew Galor
Social policy – that is what?
5
Kwalifikacje: I. Umiejętności: 1) stosowania zaawansowej wiedzy z zakresu polityki społecznej, 2) badania i dokonywania
głębokiej analizy rzeczywistości społecznej, 3) krytycznej analizy procesów powstawania i rozwiązywania problemów i
kwestii społecznych, 4) prognozowania przebiegu procesów społecznych, 5) projektowania rozwiązań indywidialnych i
grupowych problemów społecznych, 6) poszukiwania nowatorskich sposobów realizacji zadań różnych podmiotów polityki
społecznej, 7) animowania współpracy z europejskimi strukturami kreującymi i realizującymi zadania z zakresu polityki
społecznej. II. Przygotowanie do: 1) pełnienia funkcji kierowniczych w różnych instytucjach sfery społecznej; 2)
kontynuowania edukacji na studiach III stopnia (doktoranckich).
Summary
Interdisciplinary and holism are two characteristics of social policy. The holism relates to whole created
by the next elements: praxis, science and teaching. Special role plays social-political doctrine. There are three
doctrines in European social policy history: liberal, social- democratic and Christian.
The quality of social policy depends to relation with economic policy and can be described as not only
interdisciplinary, but also: non-eclectic, not quasi-interdisciplinary; not vulgar science and not (only) ideology.
Polish changes in the political system, as the transformation changes result in need of new social policy. This
new social policy has market economy and civil society as its conditions. Figure of graduated is the special
aspect of quality of social policy teaching.
(zg)