nr 68, marzec 2012

ZESZYTY
JAGIELLOŃSKIE
PISMO UCZNIÓW, NAUCZYCIELI I PRZYJACIÓŁ
LO im. KRÓLA WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY W PŁOCKU
NR 68, MARZEC 2012, PISMO UKAZUJ E SIĘ OD ROKU 2000
STEFAN BRONARSKI
Jagiellończyk, żołnierz Armii Krajowej
"Niezłomny - Wyklęty"
Projekt edukacyjny uczniów klasy IIIC
we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej
Projekt edukacyjny uczniów klasy IIIC
we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej
pod kierunkiem Profesora Pawła Felczaka
Zrealizowały uczennice:
Regina Dąbkowska, Agnieszka Urbańska
Materiały graficzne w numerze z archiwum IPN-u. Na drugiej i ostatniej stronie "Zeszytów" praca
plastyczna Mateusza Bautembacha i Rafała Bańki.
Zeszyty Jagiellońskie. Pismo Uczniów, Nauczycieli i Przyjaciół Liceum Ogólnokształcącego
im. Króla Władysława Jagiełły w Płocku
Redakcja: ul. 3 Maja 4, 09 – 402 Płock; http://www.jagiellonka.plock.pl ;
(024) 364-59-20 [email protected];
Opiekun zespołu, skład i korekta: Wiesław Kopeć, [email protected]
Opiekun merytoryczny projektu: Paweł Felczak.
Zespół redakcyjny: uczniowie klasy IIIc.
2
Regina Dąbkowska, Agnieszka Urbańska
PROJEKT EDUKACYJNY
STEFAN BRONARSKI
”LIŚĆ”, „ROMAN”
PRZED WOJNĄ.
Stefan Bronarski, drugi syn Teodora Antoniego Bronarskiego i Heleny Bronarskiej,
z domu Pilarskiej, urodził się 17 sierpnia 1916 roku w Płocku. Został ochrzczony 11 września
3
1916 roku przez ks. B. Plewińskiego w obecności rodziców chrzestnych: Franciszka i Korduli
Smolińskich1.
Dzieciństwo spędził wraz z piątką rodzeństwa: braćmi Leonem, Eugeniuszem,
Stanisławem, Janem, który zmarł w wieku 2 lat w 1920 r. i siostrą Jadwigą w rodzinnym
Płocku, w kamienicy przy ulicy Bielskiej 512. Absolwent Szkoły Ćwiczeń i Gimnazjum im.
Władysława Jagiełły, gdzie w 1937 roku otrzymał świadectwo dojrzałości (obecnie LO im.
Władysława Jagiełły w Zespole Szkół nr 6 w Płocku). Działacz Towarzystwa
Gimnastycznego „Sokół”.
W latach 1937 – 1938 kształcił się w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Pułtusku.
Następnie, po odbyciu służby wojskowej, rozpoczął studia w Szkole Głównej Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, które przerwał wybuch II wojny światowej.
W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.
1 września 1939 roku znajdował się w rodzinnym domu w Płocku, ale w związku
ze zbliżającym się frontem udał się do stolicy, gdzie mieszkał u swojej ciotecznej siostry
Wandy Stasiak. Podczas kampanii polskiej 1939 roku bronił stolicy, tam też w momencie
kapitulacji dostał się do niewoli. Przez krótki czas przetrzymywany był w obozie jenieckim
w Aupitz k. Berlina, skąd został najprawdopodobniej zwolniony. Powrócił do Warszawy,
gdzie przebywał do stycznia 1940 roku. Na skutek złych warunków materialnych, z jakimi
borykała się jego siostra, powrócił do matki do Płocka.
Czas spędzał na spotkaniach ze swoimi gimnazjalnymi kolegami. Jednym z nich był
Janusz Brzozowski „Orkan”, członek konspiracyjnej organizacji ZWZ (Związek Walki
1
2
Księga chrztów w parafii farnej św. Bartłomieja Apostoła w Płocku, nr aktu 210/1916.
Archiwum Państwowe w Płocku (APP), Akta Miasta Płocka (AMP), Księga ewidencji mieszkańców, sygn. 28339.
4
Zbrojnej), dowódca „piątki”, który w czerwcu tego samego roku zaproponował Stefanowi
przystąpienie do grupy.
W tym czasie na terenie powiatów płockiego i sierpeckiego znajdowały się 3 organizacje
bojowe: ZWZ, Polska Organizacja Zbrojna – „Racławice”, która połączyła się już wcześniej
z Tajnym Hufcem Harcerskim oraz Płocki Samodzielny Batalion Narodowej Organizacji
Wojskowej. Oficjalne scalenie grup w ramach Armii Krajowej nastąpiło jesienią 1942 roku.
Bronarski przystał na tę propozycję i już w tydzień później złożył przysięgę wierności
w obecności swoich przyszłych współpracowników, obrał pseudonim „Liść” i zaczął
regularnie uczęszczać na spotkania organizacyjne. Taki stan trwa do marca 1941 roku, kiedy
Niemcy aresztowali brata Stefana - Eugeniusza - który wiedział o przynależności młodszego
brata do organizacji konspiracyjnej. Sam Stefan uchylał się od rejestracji w Arbeitsamcie,
wtedy też zaczął się ukrywać, a równolegle „piątka” rozwiązała się.
Lata 1941 – 1944 to czas ciągłego przekwaterowywania się oraz tworzenia przyszłej siatki
kontaktów. Stefan podejmuje pracę księgowego w majątkach w Świeszewku oraz
Świerkowie. W tym czasie regularnie otrzymuje i kolportuje prasę podziemną („Szaniec”,
a od 1943 roku „Biuletyn Informacyjny”). W 1942 roku, wespół z bratem Stanisławem,
uczestniczył w akcji sabotażowej na terenie Płockiej Stoczni Rzecznej, w której produkowane
były elementy do niemieckich łodzi podwodnych. Głównodowodzącymi byli Jerzy Michalik
i Jan Mossakowski. Akcja ta, zwieńczona sukcesem, polegała na podpaleniu magazynów
wypełnionych materiałami łatwopalnymi i rozdzielni elektrycznych. Na przełomie 1943
i 1944 roku prowadził szkolenia wojskowe dla żołnierzy NSZ (Narodowych Sił Zbrojnych).
W pierwszych dniach kwietnia 1944 roku na terenie powiatu pułtuskiego nastąpiła fala
aresztowań, m.in. w rękach hitlerowców znalazł się Janusz Brzozowski, jego gimnazjalny
kolega.
Wówczas
komendant
ośrodka
Polskiego
Związku
Powstańczego,
najprawdopodobniej był to Konstanty Kłociszewski ps. ”Górka”, podjął decyzję
o przeniesieniu Stefana do wsi Podgrabie koło Nowego Miasta w powiecie Płońsk, gdzie
przebywał do maja tego roku3. Następnie przeniósł się do kwatery organizacyjnej AK we wsi
Żelazny w gminie Gołębie w powiecie Pułtusk, gdzie Stefan jeszcze bardziej wrósł
w środowisko konspiracyjne.
W czerwcu 1944 r. pojawił się tu członek Komendy Obwodu AK, ppor. „Szary”
(najprawdopodobniej chodzi tu o Stanisława Bilińskiego ps. "Szary" z Komendy Obwodu
Płońsk). Bronarski przedstawił się wtedy „jako spalony członek AK, bez miejsca do ukrycia
się”, z polecenia „Szarego” został przekwaterowany do wsi Modzek w powiecie Płońsk, gdzie
nawiązał znajomość z Włodzimierzem Pomirskim „Atomem”, członkiem Inspektoratu AK,
który w końcu lipca tego roku zorganizował grupę bojową4. Grupa ta przeprowadziła kilka
3
Konstanty KOCISZEWSKI (1905–1946) Ur. 22 V 1905 w Otwocku Wielkim, syn Jana i Julii z Białków PS.
Ukończył szkołę powszechną w Górze Kalwarii, a w 1928 Seminarium Nauczycielskie im. Juliana Ursyna
Niemcewicza w Ursynowie pod Warszawą. W 1929 rozpoczął nauczanie w jednoklasowej szkole powszechnej
w Prusinowicach, a w 1934 przeniósł się do nowo wybudowanej siłami społecznymi siedmioklasowej szkoły
powszechnej w Świerczach. W starszych klasach uczył śpiewu, historii i religii. Jednocześnie dokształcał się
zaocznie w Studium Pedagogicznym w Warszawie. Ukończył również Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty.
W czasie okupacji niemieckiej wraz z żoną prowadził tajne nauczanie dzieci z okolicznych wiosek. Już
w grudniu 1939 włączył się w działalność konspiracyjną, organizując SZP, a następnie ZWZ w gm. Gołębie,
pow. Pułtusk. Po przekształceniu w AK placówka „Jawa” w gm. Gołębie wraz z placówkami w gminach
Nasielsk i Kozłowo tworzyły rejon w ramach obwodu obejmującego pow. Pułtusk. Został komendantem tego
rejonu i pełnił tę funkcję do końca okupacji niemieckiej. Po przejściu frontu w połowie stycznia 1945 pozostał
w konspiracji, organizując opór przeciw represjom KGB i UB, działał w nowo powstałej organizacji ROAK.
Aresztowany w lutym 1946; nie powiodły się dwukrotnie próby jego uwolnienia. 17 V 1946 wyrokiem WSR
w Warszawie skazany na karę śmierci. Stracony 15 VII 1946 razem z Edmundem Zakrzewskim i pogrzebany
pod murem cmentarza Bródnowskiego. Potajemnie ekshumowany przez żonę i pochowany w grobie rodzinnym
na cmentarzu parafialnym w Górze Kalwarii. 15 VII 1990 na budynku szkoły podstawowej w Świerczach
odsłonięto tablicę jego pamięci; www.honor.pl/download/swat2.rtf.
4
Instytut Pamięci Narodowej (IPN), Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy
Warszawa (ASBIIN), Protokół przesłuchania podejrzanego z dnia 24 II 1949, sygn. IPNBU 0207/4476.
5
akcji, m.in. zabiła 2 SS-manów (Bronarski nie był wtedy obecny) oraz zlikwidowali
niemieckiego zarządcę uciekającego z majątku Zatory w powiecie Pułtusk.
Struktury terytorialne Armii Krajowej na Północnym Mazowszu
Podokręg Północny AK - struktura terenowa Armii Krajowej, funkcjonująca na obszarze
włączonej do Prus Wschodnich Rejencji Ciechanowskiej, obejmującej powiaty
dawnego województwa warszawskiego. Podokręg wchodził w skład Obszaru
Warszawskiego AK. Nosił kryptonimy: "Garbarnia", "Kooperatywa", "Olsztyn", zaś od 1
maja 1943 "Tuchola", "Browar".
Struktura Podokręgu
Strukturami konspiracyjnymi dowodził początkowo por. rez. Eugeniusz Filipowicz "Czajka",
który został aresztowany we wrześniu 1941. Od października 1941 do marca 1943 ppłk.
Tadeusz Tabaczyński "Kurp", "Mazur". Od kwietnia 1943 do stycznia 1945, dowódcą
podokręgu był ppłk. Ludomir Wysocki "Rola".
Inspektorat Płock AK:
Obwód Płock Miasto AK, Obwód Płock Powiat AK, Obwód Sierpc AK.
Inspektorat Płońsk AK:
Obwód Płońsk AK, Obwód Pułtusk AK.
Inspektorat Ciechanów AK:
Obwód Ciechanów AK, Obwód Mława Działdowo AK.
Inspektorat Przasnysz AK:
Obwód Przasnysz AK, Obwód Maków Mazowiecki AK5.
Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Warszawa_ak_polnocny.png&filetimestamp=20090927 103523
5
http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Podokr%C4%99g_P%C3%B3%C5%82nocny_AK&stable=0&shownotice=1&fro
msection=Struktura _Podokr%25C4%2599gu; http://pl.wikipedia.org/wiki/Inspektorat_P%C5%82ock_AK.
6
Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Warszawa_ak_warszawa.png&filetimestamp=20090929104323
Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Warszawa_ak_polnocny_plock.png&filetimestamp=200909 29104832
7
Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Warszawa_ak_polnocny_plonsk.png&filetimestamp=20090 929104938
Pod koniec września 1944 r., jak wynika z zeznań Bronarskiego, pojawił się rozkaz
inspektora AK kpt. "Komara" (najprawdopodobniej chodzi tu o Czesława Ignacego
Benickiego ps. "Komar" z Inspektoratu Płońsk, w zeznaniach Bronarski nie podał jego
imienia i nazwiska), na mocy którego grupa ta została rozwiązana a część ludzi została
przerzucona na teren powiatu płockiego6.
„Liść” udał się wraz z Pomirskim na teren gminy Drobin. Tam kontaktował się
z Michałem Tomczakiem „Bończą”, Komendantem Obwodu Płock AK. To on sprowadzał
w te okolice większość osób ze sztabów Inspektoratu Płońskiego AK (Obwody Płońsk
i Pułtusk AK), którym udało się uniknąć aresztowania i stwarzał im dogodne warunki
do dalszej pracy. Na jednym z wielu spotkań organizacyjnych została ustalona i uzupełniona
nowa struktura w Obwodzie, w której to Stefan został dowódcą referatu dywersyjnosabotażowego Kedyw. Zostały mu podporządkowane dwa plutony bojowe, jeden
pod kierownictwem plut. Franciszka Majewskiego ”Słonego”, drugi zaś pod dowództwem
plut. Józefa Wiśniewskiego „Kwiatka”.
Rok 1944 to dla owych oddziałów Kedywu czas czterech dużych akcji zbrojnych
w gminach Brudzeń, Łęg, Bielsk i w okolicach Płońska.
Akcja w Brudzeniu, pod dowództwem „Liścia”, miała na celu wykonanie wyroku
na Hugonie Reichu, komisarzu gminy. Plan akcji przewidywał likwidację poczty, Reicha
oraz zapewnienie aprowizacji. Ostatecznie zostały zrealizowane tylko dwa punkty operacji,
próba napadu na sklep nie powiodła się. W ramach odwetu Niemcy odpowiedzieli licznymi
aresztowaniami i represjami.
6
Benicki Czesław "Komar" Ignacy [1904-1982]; http://www.stankiewicze.com/index.php?kat=30&sub=307 .
8
Kolejna akcja, w której udziału nie brał Bronarski, odbyła się w Łęgu. Jej celem było
zniszczenie ksiąg meldunkowych, co miało uniemożliwić Niemcom podrabianie
dokumentów, ukaranie komisarza - Niemki Fidlerowej - za wrogi stosunek do Polaków
oraz zdobycie broni i pieniędzy. Akcją kierował komendant placówki Stanisław Gujski
„Stef”, który dowodził plutonami „Słonego” i „Kwiatka” w nieco okrojonym składzie. Akcja
została zwieńczona całkowitym sukcesem.
Akcja zbrojna prowadzona w Bielsku zakładała wykonanie wyroku na konfidencie
gestapo – Pawlaku. Założenie zostało spełnione, niestety akcja przyniosła ze sobą falę
aresztowań, m.in. został zatrzymany komendant placówki Bielsk, głównodowodzący akcją
Józef Przybyliński wraz ze swoim bratem Janem.
Pod Płońskiem oddział dowodzony przez Franciszka Majewskiego zaatakował
z zaskoczenia sztab batalionu SS, zdobywając broń. Ostrzeliwana grupa w sile 17 osób
wycofała się do lasu bez strat.
W ramach akcji „Burza” przeprowadzona została koncentracja oddziałów, aby udzielić
pomocy walczącej Warszawie, jednak w wyniku niemożności przedostania się do stolicy
rozkaz został wstrzymany, a kilkuosobowy oddział wraz ze Stefanem Bronarskim wyruszył
na teren powiatu Przasnysz – Obwód Przasnysz AK - w celu zabezpieczenia przenoszenia
magazynów z bronią na teren powiatu Płońsk.
W październiku tego samego roku wraz z ppor. Michałem Tomczakiem „Bończą” i plut.
Franciszkiem Majewskim „Słonym” Bronarski uczestniczył w akcji likwidacji
pięcioosobowej grupy skoczków sowieckich, prowadzących działalność wywiadowczą
skierowaną przeciwko Armii Krajowej.
Latem 1944 roku, kiedy poczynania przywódców Armii Ludowej wzbudzały nieufność
władz Armii Krajowej, Stefan Bronarski wydał rozkaz, na mocy którego Zdzisław
Kisielewski „Wiąz” miał wstąpić do AL jako agent kontrwywiadu, mający przede wszystkim
za zadanie określić stosunek AL do AK, ten aktualny, jak i ten po prawdopodobnym dojściu
komunistów do władzy. Sam rozkaz został narzucony odgórnie w czerwcu tego roku
przez zastępcę inspektora Inspektoratu Płock AK, Jana Nowaka „Świta” w porozumieniu
z inspektorem wyznaczonym najprawdopodobniej w styczniu 1944 r. Kazimierzem Załęskim
„Jaworski” i szefem kontrwywiadu Inspektoratu Płocko–Sierpeckiego – Ludwikiem
Kamińskim „Wyrwą”7.
W styczniu 1945 roku Bronarski wydał rozkaz zobowiązujący Kisielewskiego
do przejścia z członka AL do milicji lub służb bezpieczeństwa i dalsze pełnienie funkcji
„wtyczki” na rzecz tworzącej się organizacji o nazwie Narodowe Zjednoczenie Wojskowe8.
OKRES WALKI Z OKUPACJĄ SOWIECKĄ I WŁADZĄ KOMUNISTYCZNĄ
Na początku 1945 roku „Liść” stworzył z dawnych akowców tzw. „patrole do walki
z bezprawiem”. 21 stycznia 1945 r. na terenach mazowieckich znajdowała się już Armia
Czerwona, a za nią NKWD oraz Armia Ludowa, co niosło ze sobą liczne represje,
aresztowania i zsyłki. Początkowo zdezorientowani żołnierze AK zaczęli odbudowę struktur.
Czynności te polegały głównie na ukrywaniu broni, dokumentów oraz pomocy ukrywającym
się w lasach kolegom. W międzyczasie prowadzone były również rozmowy z ówczesnym
szefem Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Tadeuszem Konopką, na temat
wyjścia żołnierzy Armii Krajowej z podziemia. W ten sposób ujawniło się 29 żołnierzy wraz
7
W. Brenda, Kazimierz Załęski – „Jon”, „Jaworski” – Inspektor Armii Krajowej, Notatki Płockie, 1995, nr 1/162, s. 23.
Narodowe Zjednoczenie Wojskowe to polska organizacja konspiracyjna działająca w latach 1944/1945-1956. W listopadzie
1944 r. w Grodzisku Mazowieckim pod Warszawą doszło do spotkania przedstawicieli Stronnictwa Narodowego, na którym
zostało formalnie utworzone Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. W skład NZW weszły struktury Narodowej Organizacji
Wojskowej i Narodowych Sił Zbrojnych i Organizacji Polskiej. W ramach tejże organizacji będzie działać również 11 Grupa
Operacyjna NSZ; http://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowe_Zjednoczenie_Wojskowe.
8
9
z szefem Obwodu Płockiego AK, Janem Nowakiem oraz dowódcą Inspektoratu PłockoSierpeckiego AK, Michałem Tomczakiem „Bończą”.
Dowódcy różnych pionów 11 Grupy Operacyjnej podlegli Stefanowi Bronarskiemu:
Stefan Majewski „Ekscelencja”, Zdzisław Kisielewski „Olcha”,
Józef Boguszewski ”Lew”, Kazimierz Barski „Orlik”.
Józef Boguszewski ”Lew”, Zdzisław Kisielewski „Olcha”, Kazimierz Barski „Orlik”,
Stefan Majewski „Ekscelencja”.
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU
0207/4476.
10
Polegli w walce żołnierze NZW (Źródło: Archiwum IPN).
Oddziały, które nie wyszły z podziemia, zwłaszcza żołnierze NSZ, przeszły wtedy
na teren powiatu lipnowskiego, a nową bazą stała się plebania byłego kościoła franciszkanów
w Dobrzyniu nad Wisłą. Było to miejsce spotkań żołnierzy oraz ich schronienie. Sam
Bronarski po zapewnieniu swoim ludziom pomocy w wyjściu z podziemia wyjechał
na pewien czas do Szczecinka, gdzie rozpoczął pracę księgowego w miejscowej gorzelni
i zerwał zupełnie kontakt z organizacją a dowództwo nad odziałem przekazał Janowi
Przybyłowskiemu „Onufremu”. W październiku tego roku Bronarski został ranny w wyniku
napadu żołnierzy sowieckich na magazyny z alkoholem, w których pracował i przewieziony
do szpitala w Bydgoszczy, skąd przeniósł się do Łodzi, a następie do Warszawy.
W roku 1945 za bohaterską postawę w walce z okupantem został odznaczony
w konspiracji Krzyżem Walecznych oraz mianowany podporucznikiem ze stopnia kaprala
podchorążego piechoty.
W Warszawie w 1946 r. Bronarski ponownie rozpoczął studia, tym razem na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, na nowo nawiązał kontakt z „Onufrym”,
co poskutkowało ponownym objęciem dowództwa nad oddziałami zbrojnymi w terenie.
Podporządkowane zostały mu trzy patrole bojowe dowodzone przez ppor. Aleksandra
Fryczkego „Orła”, ppor. Józefa Boguszewskiego „Lwa” i ppor. Tadeusza Derkowskiego
„Cichego”.
Indeks Stefana Bronarskiego (Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego).
11
Podczas przebywania w stolicy na przełomie 1946/1947 roku Bronarski mieszkał
przy ulicy Szwedzkiej 13 m. 31 u Zygmunta Paprockiego. W trakcie pobytu w Warszawie,
prawdopodobnie w marcu 1946 roku, nawiązał kontakt z Komendantem Obszaru I NZW kpt.
Marianem Kamińskim „Rawiczem” oraz utrzymywał kontakt z działającym w NZW byłym
szefem sztabu Okręgu II (Północ Mazowsze) NSZ kpt. Stanisławem Borodziczem „Warą”.
W stolicy spotkał się z nim również Franciszek Majewski „Słony”, który nie zerwał
z działalnością konspiracyjną. Był członkiem organizacji działającej w ramach „WiN”
(„Wolność i Niezawisłość”) na terenach Płocka i Sierpca. Z relacji Bronarskiego wynika,
że żalił się on na występowanie wśród jemu podległych żołnierzy silnych tendencji
do wyjścia z podziemia. Sam Majewski chcąc dalej działać, miał zamiar nawiązać kontakt
z NZW przez dobrze znanego Bronarskiemu Włodzimierza Pomirskiego „Atoma”, ówcześnie
pracującego pod pseudonimem „Zawada”. „Słony” zaproponował Stefanowi przystąpienie
do ponownej współpracy, na co on się zgodził, ponieważ jak to sam powiedział: „trudno mu
było zerwać więź z podziemiem”9. Majewski zobowiązał się przyjechać w krótkim czasie
i udzielić dalszych informacji o wynikach przejścia do NZW. Do spotkania doszło dopiero
w maju 1947 roku, już po amnestii. Grupa Majewskiego licząca na początku roku około 20
osób stopniała do 9. Tego samego dnia „Słony” miał umówione spotkanie z „Zawadą”,
na które zabrał Bronarskiego. Włodzimierz Pomirski powierzył Stefanowi funkcję łącznika
pomiędzy Komendą Obszaru NZW II a 11 Grupą Operacyjną (powołaną formalnie latem
1946 r.) Uściślając, został łącznikiem pomiędzy „Zawadą” a „Słonym”. W lipcu 1947 r.
doszło do ponownego spotkania Bronarskiego z Pomirskim, kiedy to został upoważniony
do podpisywania i wydawania instrukcji w imieniu Komendanta Grupy Operacyjnej, co de
facto oznaczało, że nim został, choć nie otrzymał formalnej nominacji. Objęcie dowództwa
nad 11 GO NSZ przez Bronarskiego postawiło pracę organizacyjną na nogi. Mężczyzna
postanowił wydzielić funkcje oraz dokładnie wyznaczyć obowiązki poszczególnym osobom.
To Bronarski był pomysłodawcą podzielenia struktury na trzy piony:
- pion wywiadowczy, nastawiony głównie na inwigilowanie struktur UB NKWD
i administracji komunistycznej;
- pion informacyjno – propagandowy, z Biuletynem Informacyjnym redagowanym
i wydawanym przez Stefana Majewskiego (kolportowany od 500 do 1000 egzemplarzy);
- pion zbrojny, podzielony na trzy patrole: pierwszy obejmował powiaty płocki i płoński,
drugi sierpecki, rypiński i część lipnowskiego, a trzeci pogranicze lipnowskiego, sierpeckiego
i mławskiego.
Oddziały te broniły m.in. ludność cywilną przed napadami pospolitych bandytów,
wspieranych przez UB i funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej.
Zastępcą Bronarskiego został sierż. Jan Przybyłowski „Onufry” , szefem ds. informacji
por. Stefan Majewski „Szczepan” zaś dowódcą patrolów zbrojnych w terenie por. Józef
Boguszewski „Lew”.
Działalność 11 GO NSZ (zwłaszcza pionu wywiadowczego) polegała także
na wprowadzaniu swoich członków do struktur aparatu represji, takich jak np. Zygmunt
Kozicki ”Karol”, zastępca komendanta UB w Lipnie czy Adam Lewandowski „Wuj”, który
był komendantem posterunku Milicji Obywatelskiej w Dobrzyniu. W struktury AL
wprowadzony został Jerzy Wierzbicki.
W reakcji na ogłoszoną przez komunistów amnestię w 1947 roku Bronarski przeprowadził
częściową demobilizację żołnierzy. Rozkazem z dnia 18 marca polecił „ludzi, których
nie można zalegalizować w inny sposób zrehabilitować przed Komisją rehabilitacyjną
w Warszawie, broń najmniej zdatną do naszych akcji przekazać władzom UB, cenniejszą
zostawić na przechowanie […], majątek organizacyjny spieniężyć i podzielić między
wszystkich żołnierzy oddziału w równym stopniu szeregowym, jak i podoficerom […]
Wszystkim żołnierzom podziękować w imieniu POLSKI za dotychczasową walkę, która trwa
9
IPN, ASBIIN, Protokół przesłuchania podejrzanego z dnia 27 IX 1948, sygn. IPNBU 0207/4476.
12
i zakończy się naszym zwycięstwem. Uwaga: akcję ujawnienia się traktować jako manewr
taktyczny celem przechowania żywotnych sił Narodu, przy czym żołnierze są faktycznie
„urlopowani na czas nieokreślony”10.
W październiku Bronarski przeprowadzi reorganizację oddziałów bojowych, włączając
w swe szeregi licznych żołnierzy ROAK (Ruchu Oporu Armii Krajowej), m.in. oddziału por.
Franciszka Majewskiego „Słonego”, chcących kontynuować walkę z kolejnym okupantem.
Podlegały „Liściowi” wtedy patrole dowodzone przez ppor. Tadeusza Kosobudzkiego
„Czarnego”, sierż. Wiktora Stryjewskiego „Cackę” i plut. Jana Malinowskiego „Stryja”.
Oddziały przeprowadziły kilkadziesiąt akcji, w tym 11 uderzeń na posterunki MO,
26 ekspropriacyjnych na urzędy państwowe i spółdzielnie, zlikwidowały kilkunastu
współpracowników i funkcjonariuszy aparatu komunistycznego. Jedną z największych
potyczek z oddziałami płockiego UB i MO stoczył latem 1948 r. patrol bojowy sierż. Wiktora
Stryjewskiego „Cacki” na terenie wsi Kamień Kotowy. Zginęło wówczas dwóch
funkcjonariuszy UB i jeden żołnierz z oddziału „Cacki”.
Jednak dalsza działalność Bronarskiego została ograniczona do odbierania raportów
od Jana Przybyłowskiego „Onufrego” i Franciszka Majewskiego „Słonego”. Taki stan trwał
aż do aresztowania w sierpniu 1948 roku.
Postanowienie o wszczęciu śledztwa w sprawie przeciwko Stefanowi Bronarskiemu. (Źródło:
IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU
0207/4476).
W celu rozpracowania 11 GO NSZ Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
w Warszawie przy pomocy powiatowych urzędów w Płocku, Ciechanowie, Płońsku
rozpoczął rozpracowanie operacyjne o kryptonimie „Mordercy”. W 1948 roku w Płońsku
została odnaleziona skrytka z adresami członków owej grupy w Warszawie, co skutkowało
licznymi aresztowaniami. 26 września 1948 r. wraz z większością członków Sztabu 11 GO
NSZ do aresztu dostaje się Stefan Bronarski, a w wyniku tortur sowieci ujmują kolejne osoby,
m.in. Stefana Majewskiego „Szczepana” i Jerzego Wierzbickiego.
3 lipca 1950 r. po dwuletnim, brutalnym śledztwie, w czasie którego „Liść” próbował
trzykrotnie popełnić samobójstwo, oskarżony m.in. o to, że: „w okresie od 16 stycznia 1945
roku do 26 września 1948 roku usiłując przemocą usunąć ustanowione organa władzy
zwierzchniej Narodu, zagarnąć ich władzę i przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego –
należał do nielegalnego związku NSZ, w którym pełniąc funkcję komendanta 11. Grupy
10
IPN, ASBIIN, Rozkaz do Dowódcy Grupy Dywersyjnej Kol. „Cichego” z dn. 18 III 1947, sygn. IPNBU
0207/4476.
13
Operacyjnej przy 23. Okręgu NSZ”, wyrokiem Sądu Rejonowego w Warszawie Bronarski
został skazany: pięciokrotnie na karę śmierci z pozbawieniem praw publicznych
i obywatelskich praw honorowych na zawsze wraz z przepadkiem całego mienia.
Pierwsza strona akt w sprawie nr Se/112/49 pod kryptonimem „Mordercy”, czyli
w postępowaniu dotyczącym 11 Grupy Operacyjnej NSZ. (Źródło: Instytut Pamięci Narodowej,
Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476).
14
Zdjęcie z procesu przeciwko 11 Grupie Operacyjnej NSZ
(Stefan Bronarski siedzi za stojącym mężczyzną).
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476.
Co ciekawe, Bolesław Bierut skorzystał z prawa łaski i zamienił wyrok tylko jednego
z członków tego procesu, Jana Nowaka na "karę dożywotniego więzienia z utrzymaniem
w mocy kar dodatkowych".
Wyrok na Stefanie Bronarskim wykonano 18 stycznia 1951 roku o godzinie 20:38
w mokotowskim więzieniu przy ulicy Rakowieckiej.
Protokół z wykonania kary śmierci na Stanisławie Bronarskim 18 stycznia 1951 roku.
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476.
15
Fakt ten nie doprowadził jednak do rozbicia oddziałów w terenie. Ostatni z żołnierzy
Stefana Bronarskiego ukrywali się nadal na terenie obwodu żuromińskiego, byli nimi
Kazimierz Dyksiński „Kruczek” i Stanisław Żurański „Madej”.
ŹRÓDŁA
ARCHIWALIA:
Instytut Pamięci Narodowej
 Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa
Archiwum Państwowe w Płocku
 Akta miasta Płocka
Archiwum Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Jagiełły w Płocku
 Dzienniki lekcyjne z lat 1906 – 1939
PAMIĘTNIKI, WSPOMNIENIA, RELACJE, DZIENNIKI:
 Kuffel R. K, Jagiellończyków biografie niepospolite, Płock 2006.
OPRACOWANIA:
 Brenda W., Kazimierz Załęski – „Jon”, „Jaworski” – Inspektor Armii Krajowej, Notatki Płockie,
1995, nr 1/162, s. 22 – 24.
 Nowak I., Nowak J., Z dziejów Armii Krajowej w Inspektoracie Płocko – Sierpeckim, Płock
1994.
 Pawłowicz J., W szeregach NOW, NSZ, AK i NZW, Żołnierze Wyklęci 1943 – 1963. Historia
antykomunistycznego podziemia niepodległościowego. Obóz narodowy w walce (dodatek
do „Rzeczpospolitej”), 2011, nr 5, s. 58.
 Stankiewicz J., Płońsk i Ziemia Płońska w walce z dwoma okupantami 1939 – 1956,
http://www.stankiewicze.com/index.php?kat=30&sub=307, 14 grudzień 2006 r. – 26 stycznia
2011 r.
ALBUMY:
 Łakomski M., Płockie Deja Vu, Płock 2008.
FILMY:

Z archiwum IPN. 11 Grupa Operacyjna NSZ, Ośrodek Telewizji Polskiej w Lublinie 2008.
Symboliczny grób „Żołnierzy Wyklętych”, w tym Stefana Bronarskiego, na Cmentarzu
Wojskowym na Powązkach w Warszawie w Kwaterze "Na Łączce".
16
Stefanowi Bronarskiemu
Jagiellończykowi, Żołnierzowi "Wyklętemu"
Kalina Maćkowska, uczennica klasy IIIC
***
przez łuskę od klucza
cienką warstwę porannej mgły
wyzieram
ciężkim powietrzem
w którym tylko nieme echo
schwytanych jeszcze
w ostatnim locie
wołań gwałtownych
wreszcie przyszedłem
ostrożnie sprawdzam palcami
ciepłotę twojego ciała
linie tętniące krwią rześką
całą ich topografię
pod skórą jasną bezpieczną
i ukrywam się
pod zmierzwionymi włosami
płaczącymi
ze szczęścia
wtedy otwiera się nade mną
noc nieprzyjazna
błyskająca ostrzem zębów
wdzierająca się paznokciami
do wewnątrz
rozdzierająca moje wątłe ręce
ledwie chwytam się
twoich zamkniętych ramion
wygniecionych modlitwami kolan
odchodzę
płynę wpław do wielkiej wody
do kotła spienionego
poranku
17
***
posłuchaj
to płynie krew kipiąca
wylewa się rzeką
rwącą żyły i mięśnie
żłobiącą wypustki między
komorami
do wypełnienia
spójrz
to idą młode głodne oczy
przejaskrawione źrenice
białka ścinające się
w promieniach
dwie tafle błyszczące
lustra
bijące blaskiem własnym
dotknij
to ramiona na miarę
wszechświata
szeroko rozstawione palce
w modlitwie
i stopy twarde sięgające
aż do cienkiej niewidocznej
rysy horyzontu
zanurz się
w jej łaskawości
po szyję
po spękane od poranków
wargi
jak topielec bezradnością płuc
bezwolnością ciała
chwyć się mocno tej brzytwy
dopóki noc
zdaje się nie istnieć
18
***
na posłaniu z ciała
układam się
w zastygłej pozie lęku
słyszę tylko trzask
podnoszonych zasłon
znad dwojga pulsujących oczu
drżącymi palcami rysuję
melodię niewinności
i wpełzam ostrożnie
pod okrycie ze znużenia
chłonny mój oddech
przyspiesza
pod wysokim napięciem
zbliżającej się
obietnicy
nie pojmuję słów
nie rozróżniam uderzeń
o podłogę
powoli układa się we mnie
zmierzchanie
19
***
to pierwszy dzień
odkąd stłukł się
poranek
wyślizgnął z niezdarnych
człowieczych rąk
i z wysokości ptaka
runął całym ciężarem
świtania
przedmioty nie zmieniły
kształtów
miasta noszą te same imiona
ziemia wciąż tętni
równym rytmem
tramwaje wloką się
po żyłach ulic
czasem tylko
zatrzymuje się puls
na przegubach dłoni
oczy powybijane
od jaskrawości odmawiają
patrzenia
i chowają się
w tę nieznośną
długofalową ciszę
po której już tylko
niezdarne szukające się
lunatyczne ręce
i każdy pojedynczy kruchy
dotyk
jak prorok
przebudzenie
20
***
zaglądasz mi w źrenice
przelotnie ledwie
chwytasz się mojego spojrzenia
ukradkiem
podkładasz mi pod skórę
węża
staje przed tobą już nagi
człowiek nie stąd lecz
zza zasłony snu
przecierasz oczy rękawem
nie dowierzasz własnym
dłoniom
i drżącym ruchem strun
delikatnie pociągasz
końcówką włosa
opuszkami palców
przerywasz
tę płynącą we śnie
harmonię
21
***
cały ten wszechświat
odmierzyć mogę
ciemną noc zza paznokcia
wyłuskać
świtanie nad podłogą
w granicach dwóch palców
mogę bez końca wzniecać
pożar źrenic
które wymierzają spojrzenia
bezlitosne
mogę skomleć pod ciężarem
rozstawionych ramion
w żyłach żłobić inicjały święte
przez spalone gardło
przelewać wody litanii
oceany złudzeń
lecz jeśli mogę jeszcze
ostatnią łyżkę woli
wypiję
zachłysnę się śmiertelnie
i czaszką moją rozbiję
ziemię wypaloną
jałową
odejdę bezszelestnie
wiatr
który pomylił bieguny
serca
22
Z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Notatki Stefana Bronarskiego z czasu studiów w Szkole Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego
.
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU
0207/4476.
Odezwa do ludności polskiej z obszaru Inspektoratu Płocko – Sierpeckiego:
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476.
23
Rozkaz do częściowej demobilizacji żołnierzy 11 Grupy Operacyjnej NSZ
wydany przez Stefana Bronarskiego.
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476.
Spis niektórych akcji przeprowadzonych przez 11 Grupę Operacyjną NSZ
Źródło: IPN, Akta sprawy Bronarskiego i innych w dziale Wojskowy Sąd Rejonowy Warszawa, sygn. IPNBU 0207/4476.
24
Wystawa Instytutu Pamięci Narodowej w Jagiellonce
luty - marzec 2012 roku
25
Symboliczny grób niewinnie straconych w Warszawie w latach 1945-1956,
w tym Stefana Bronarskiego, na Powązkach Wojskowych
26
Zbigniew Herbert
Wilki
Ponieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
pozostał po nich w kopnym śniegu
żółtawy mocz i ten ślad wilczy
szybciej niż w plecy strzał zdradziecki
trafiła serce mściwa rozpacz
pili samogon, jedli nędzę
tak się starali losom sprostać
już nie zostanie agronomem
„Ciemny”, a „Świt” - księgowym
„Marusia” - matką, „Grom” - poetą
posiwia śnieg ich młode głowy
nie opłakała ich Elektra
nie pogrzebała Antygona
i będą tak przez całą wieczność
w głębokim śniegu wiecznie konać
przegrali dom swój w białym borze
kędy zawiewa sypki śnieg
nie nam żałować – gryzipiórkom i gładzić ich zmierzwioną sierść
ponieważ żyli prawem wilka
historia o nich głucho milczy
został na zawsze w dobrym śniegu
żółtawy mocz i ten trop wilczy
Wiersz Zbigniewa Herberta „Wilki” z wydanego w 1992 r. zbioru „Rovigo”.
27
1 marca 2012 roku
Uroczystość zakończenia projektu edukacyjnego
i odsłonięcia tablicy upamiętniającej
Stefana Bronarskiego
w Zespole Szkól Nr 6 w Płocku
28