Pobierz - mikroekonomia.net

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 382
PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 9
2004
RENATA NOWAK-LEWANDOWSKA
KSZTAŁCENIE USTAWICZNE
– JEGO MIEJSCE W TWORZENIU
NOWEGO WIZERUNKU RYNKU PRACY
W nowoczesnej gospodarce najbardziej liczącym się zasobem staje się
wiedza. Jej umiejętne wykorzystanie przyczynia się w praktyce do pomnażania
bogactwa narodowego zarówno w sensie ekonomicznym, społecznym jak
i kulturalnym. Nie powinien zatem dziwić fakt, że coraz więcej państw podejmuje wyzwanie realizowania idei społeczeństwa opartego na wiedzy. Wśród
takich krajów jest także Polska.
Przyjęcie idei społeczeństwa uczącego się wymaga wprowadzenia zmian
w systemie kształcenia pod kątem nowych wymagań rynku pracy. Dokonująca
się od początku okresu transformacji restrukturyzacja polskiej gospodarki pokazała, że są zawody, w których należy ograniczyć lub zaprzestać dalszego kształcenia, a jednocześnie kształcić w nowych zawodach, na które pojawiło się lub
dopiero pojawi zapotrzebowanie.
W nowej sytuacji, w jakiej znalazło się wiele osób, które utraciły pracę lub
obawiają się jej utraty bądź mają problemy z jej pozyskaniem, konieczne jest
stworzenie możliwości dostosowania się do niej. Jednym ze sposobów jest aktywne uczestnictwo w procesie kształcenia ustawicznego.
Artykuł ma na celu przedstawienie roli, jaką pełni kształcenie ustawiczne
w tworzeniu nowego oblicza rynku pracy i pokonywaniu trudności, na jakie
napotykają osoby znajdujące się na tym rynku.
118
Renata Nowak-Lewandowska
Pisząc na temat kształcenia ustawicznego, nie sposób pominąć definicji tego pojęcia. W literaturze przedmiotu kształcenie ustawiczne jest zazwyczaj
rozumiane jako:
a) zasada lub idea przewodnia wszelkich procesów kształcenia się ludzi,
od wczesnego dzieciństwa aż do zaniknięcia wszelkiej aktywności
intelektualnej i praktycznej;
b) dalsze kształcenie po upływie nauki obowiązkowej, głównie w formach pozaszkolnych (chodzi tu zwłaszcza o doskonalenie umiejętności, rozszerzanie i pogłębianie wiedzy oraz rozwój osobowości poszczególnych jednostek);
c) orientacja na sterowanie własnym losem przez całe życie1.
Wynika z tego, że kształcenie ustawiczne wiąże się ze stałym dokształcaniem,
począwszy od obowiązkowej nauki w szkole, a na zaniku wszelkiej aktywności
intelektualnej i praktycznej kończąc. Proces kształcenia podobnie postrzega
S. Suchy, pisząc, że „kształcenie zawodowe rozpoczyna się w szkole i powinno
trwać co najmniej do końca pracy zawodowej człowieka”2.
Kształcenie ustawiczne ma dwie formy: szkolną i pozaszkolną. Szkolne
formy edukacji umożliwiają naukę osobom, które nie podjęły nauki w normalnym dla odpowiedniego wieku trybie nauczania lub nie ukończyły danej szkoły,
natomiast drugie występują najczęściej jako kursy zawodowe, językowe i szkolenia wewnątrzzakładowe. Do nich zaliczają się także studia podyplomowe
i doktoranckie.
W ostatnich kilku latach zagadnienie kształcenia ustawicznego coraz częściej jest przedmiotem dyskusji pedagogów, ekonomistów, praktyków i naukowców, nauczających i uczących się. Nie oznacza to jednak, że jest to zupełnie
nowe zjawisko. Idea kształcenia ustawicznego była bowiem głoszona już
w czasach starożytnych. W Polsce głosili ją między innymi Szymon Marycjusz
z Pilzna, a następnie Grzegorz Piramowicz. Do prawdziwie głębokich przeobrażeń doszło jednak później, pod wpływem szybkiego postępu naukowo-technicznego. Wiele na temat idei kształcenia ustawicznego pisał zespół ekspertów pod kierunkiem Edgara Faure’a w raporcie (opracowanym na zlecenie
UNESCO) Uczyć się, aby być (opublikowanym w 1972 roku). Myśl przewodnia
1
Wprowadzenie do andragogiki. Red. T. Wujek. Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji,
Radom–Warszawa 1996, s. 128.
2
S. Suchy: Tendencje i koncepcje w kształceniu ustawicznym pracowników. „Służba Pracownicza” 2003, nr 1, s. 10.
Kształcenie ustawiczne...
119
tego raportu jest następująca: „Każdy człowiek powinien mieć możliwość uczenia się przez całe życie. Idea permanentnej edukacji jest kluczową sprawą w
społeczności wychowującej”3.
W dzisiejszych czasach potrzeba kształcenia ustawicznego każdego człowieka jest nieodzowna z wielu przyczyn, wśród których należy wymienić:
a) niemożność wyposażenia absolwenta na poszczególnych szczeblach
systemu szkolnego w kwalifikacje i wiedzę „na całe życie”;
b) rozwój informatyzacji życia;
c) rozkwit postępu naukowo-technicznego, wymuszający na dotychczasowych pracownikach (i poszukujących pracy) stałe podnoszenie
kwalifikacji i wzbogacanie już nabytej wiedzy.
W Polsce rozwój kształcenia ustawicznego jest konieczny z powodu pogłębiającej się luki edukacyjnej, co można uznać za bardziej niebezpieczne niż
obecność na rynku luki technologicznej. Wprawdzie nie ma całościowych analiz i informacji statystycznych na temat skali i efektywności kształcenia ustawicznego, niemniej kwestią bezsporną jest fakt, że należy dołożyć wszelkich
starań, aby podnieść poziom wykształcenia społeczeństwa polskiego, poczynając od poziomu średniego, a na stałym dokształcaniu po ukończeniu studiów
wyższych, kończąc4.
Uwzględniając dane z raportu Komisji Europejskiej Zatrudnienie w Europie. 2003, należy stwierdzić, że Polska na tle krajów Piętnastki nie wypada zbyt
korzystnie5. Tylko 10,2% Polaków legitymuje się wyższym wykształceniem.
Jest to dwukrotnie mniej niż wynosi średnia dla Unii Europejskiej (21,2%). Do
czołówki krajów cechujących się najwyższym udziałem osób z wyższym wykształceniem należą: Finlandia (32,4%), Szwecja (29,7%), i Wielka Brytania
(28,1%), a z państw pozaeuropejskich USA (34,9%) i Japonia (30,4%)6. Gorsze
(w porównaniu z Polską) wskaźniki notują Włochy (9,6%) i Portugalia,
a z krajów kandydujących Rumunia i Słowenia (wszystkie poniżej 10%). Wynika z tego, że Polaków czeka wiele lat ciężkiej pracy, aby wypełnić tę niewątpliwie pokaźną lukę edukacyjną. Obserwując zmiany zachodzące na polskim
3
Wprowadzenie..., s. 128.
4
Zob. D. Głogosz: Kształcenie ustawiczne w Polsce i w Unii Europejskiej. „Polityka
Społeczna” 2002, nr 8, s. 34.
5
6
Zob. Polska – bezrobotny Europy. „Gazeta Wyborcza” z 13.10.2003, s. 29.
Zob. A. Fazlagić: Unia Europejska na drodze do gospodarki opartej na wiedzy. „Problemy Jakości” 2003, nr 1, s. 11.
120
Renata Nowak-Lewandowska
rynku edukacyjnym w ciągu ostatnich kilu lat, można zauważyć, że pierwsze
kroki w tym kierunku zostały już poczynione. Wzrasta bowiem nie tylko liczba
absolwentów szkół wyższych ale również absolwentów kończących licea ogólnokształcące i średnie szkoły zawodowe, które otwierają drogę na studia (zob.
tabelę 1). Pewnym optymizmem może także napawać wzrost liczby polskich
studentów szkół wyższych. W roku szkolnym 1999/2000 studenci szkół wyższych stanowili 17,4% ogółu młodzieży szkolnej, czyli o 0,5% więcej niż średnia dla UE (16,9%). Wśród przodujących pod tym względem krajów znalazły
się w tym czasie: Hiszpania (23,5%), Finlandia (23,4%), Grecja (22,4%) i Włochy (19,6%)7. W roku 1990 w krajach Unii Europejskiej na 10 tys. ludności
przypadało 266 studentów, w tym samym czasie w Polsce – 142. W roku 2001
wielkości te kształtowały się odpowiednio: w UE 334, a w Polsce 409 studentów na 10 tys. ludności8 (zob. tabelę 2).
Tabela 1
Absolwenci szkół według poziomu wykształcenia (w tys.)
Lata
1990/1991
1995/1996
2000/2001
2001/2002
podstawowe
616,4
627,7
561,8
548,3
zasadnicze
zawodowe
238,1
215,6
177,4
154,5
Poziom wykształcenia
średnie
średnie
zawodowe
ogólne
112,9
92,5
170,5
141,2
195,4
194,4
196,3
215,1
policealne
wyższe
41,9
59,2
78,4
75,1
56,1
89,0
304,0
342,1
Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. GUS, Warszawa 2002, s. 235;
Mały rocznik statystyczny Polski 2003. GUS, Warszawa, 2003, s. 233.
Coraz więcej osób podnosi swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych
i doktoranckich. W ciągu dziesięciu lat liczba uczestników studiów podyplomowych wzrosła ponad pięciokrotnie, a studiów doktoranckich aż dziesięciokrotnie (tabela 3).
7
Polska–Unia Europejska. GUS, Warszawa 2003, s. 28.
8
Zob. Mały rocznik..., s. 505.
121
Kształcenie ustawiczne...
Tabela 2
Studenci szkół wyższych na 10 tys. ludności
w wybranych krajach
Kraj
Austria
Belgia
Bułgaria
Cypr
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Hiszpania
Kanada
Litwa
Łotwa
Niderlandy
Niemcy
Norwegia
Polska
Rosja
USA
Rok szkolny
1990/1991
1997/1998
267
299
278
353
216
310
96
135
278
319
165
296
332
442
300
353
311
429
690
600
248
224
172
226
320
302
258
260
336
423
142
352
344
300
540
534
Źródło: Rocznik statystyczny..., s. 653.
Tabela 3
Słuchacze studiów podyplomowych i doktoranckich
w latach 1990–2001
Wyszczególnienie
1990
1995
2000
2001
Słuchacze studiów
podyplomowych
26 140
55 217
146 750
139 755
Źródło: Rocznik statystyczny..., s. 256.
Słuchacze studiów
doktoranckich
2 695
10 482
25 622
28 345
122
Renata Nowak-Lewandowska
Pomimo wzrostu poziomu wykształcenia, sytuacja na rynku pracy nadal
jest niekorzystna. Utrzymujące się od 1998 roku wysokie wskaźniki stopy bezrobocia, wyraźnie wskazują na niedostosowanie obecnego poziomu wiedzy
i kwalifikacji do potrzeb gospodarki (zob. tabelę 4). Z tabeli 4 wynika, że najbardziej zagrożone bezrobociem w całym okresie badawczym (lata 1992–2003)
były osoby o niskim poziomie wykształcenia i bez przygotowania do zawodu.
Biorąc pod uwagę dane z drugiego kwartału 2003 roku (pamiętając o tym, że co
roku w drugim kwartale sytuacja na rynku pracy jest korzystniejsza niż w pozostałych kwartałach)9, najwyższą stopę bezrobocia odnotowano wśród osób
z wykształceniem podstawowym (łącznie z gimnazjalnym) i niepełnym podstawowym (26,1%). Podobnie kształtował się ten wskaźnik wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (23,8%) i średnim ogólnokształcącym
(21,6%). Najniższy wskaźnik stopy bezrobocia wystąpił w grupie osób z wykształceniem wyższym (7,1%). Należy jednak zauważyć, że w tej grupie od
kilku lat notuje się powolny, aczkolwiek systematyczny wzrost bezrobotnych.
Z tabeli 1 można wnioskować, że jedną z przyczyn napływu osób bezrobotnych
z wyższym wykształceniem był znaczny przyrost liczby absolwentów w latach
2000–2002 (co było z kolei uwarunkowane wzrostem liczby placówek szkolnictwa wyższego, głównie prywatnego).
Niższemu wykształceniu odpowiadają niższe wskaźniki zatrudnienia. Według danych GUS10, wskaźnik zatrudnienia dla Polski w pierwszym kwartale
2003 roku wyniósł 43,6%, a dla UE – 64,3%11. Powołując się na dane cytowanego raportu Komisji Europejskiej, najniższy wskaźnik zatrudnienia notuje się
w grupie osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym
(Polska – 25%, UE – 49,4%); znacznie wyższy wśród osób z wykształceniem
średnim (Polska – 57,8%, UE – 70,5%), a najwyższy w grupie osób z wykształceniem wyższym (Polska – 82,4%, UE – 82,8%)12. Należy zatem zmierzać do
poprawy wskaźnika przez wzrost udziału osób z wyższym wykształceniem,
9
Z uwagi na możliwość podjęcia pracy sezonowej.
10
Badanie aktywności ekonomicznej ludności Polski, I kwartał 2003. GUS, Warszawa
2003, s. 6.
11
12
Zob. Polska – bezrobotny..., s. 29.
Według danych GUS (Badanie aktywności ekonomicznej ludności Polski I kwartał...,
s. 6) dane dotyczące wskaźnika zatrudnienia kształtują się odmiennie w poszczególnych grupach
wykształcenia, aczkolwiek ogólna tendencja jest zachowana (niższemu wykształceniu odpowiada
niższy wskaźnik zatrudnienia).
123
Kształcenie ustawiczne...
zwłaszcza że Unia dąży do osiągnięcia wskaźnika zatrudnienia na poziomie
70% w 2010 roku (już po rozszerzeniu UE).
Tabela 4
Stopa bezrobocia według poziomu wykształcenia (%)
Wykształcenie
*
wyższe
policealne
średnie
zawodowe
13,7
14,9
13,9
13,1
11,5
10,2
10,6
15,3
16,0
18,5
19,7
5,3
5,0
3,6
3,0
2,9
2,0
3,0
4,8
4,8
6,4
7,5
9,2
10,5
9,0
9,3
8,2
7,6
8,4
11,3
12,4
13,8
.
13,5
14,1
12,5
11,6
10,6
9,1
8,7
13,2
13,8
16,5
17,4*
16,5
16,2
16,2
15,3
13,1
13,0
13,5
19,2
19,6
22,9
24,0
16,9
18,4
17,8
16,4
14,1
12,0
12,5
18,4
19,2
22,4
23,8
podstawowe i niepełne podstawowe
12,7
15,0
14,0
14,4
12,9
12,5
14,4
19,3
20,2
22,6
25,4**
19,4
7,1
.
17,2*
21,6
23,8
26,1**
Lata
Ogółem
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Drugi
kwartał
średnie
ogólne
zasadnicze
zawodowe
– Średnie zawodowe łącznie z policealnymi. ** Podstawowe, niepełne podstawowe i gimnazjum.
Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 1992–2001. GUS, Warszawa
2002, s. 178–179; Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2002.
GUS, Warszawa 2003, s. XXX; Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności – II kwartał 2003. GUS, Warszawa 2003, s. 11.
Reasumując, można stwierdzić, że samo wykształcenie nie gwarantuje dobrej pozycji na rynku pracy, lecz osobom z wyższym wykształceniem łatwiej
jest pokonać występujące na nim bariery. Powstaje w tym miejscu pytanie: co
należy robić, aby zmienić istniejący stan rzeczy? Odpowiadając na tak sformułowane pytanie, należy stwierdzić, że z pewnością nie można zaniechać dalszego rozwoju. Kto się nie uczy, nie doskonali swoich umiejętności, ten stoi na
z góry przegranej pozycji.
124
Renata Nowak-Lewandowska
Do działań zmierzających do poprawy sytuacji na rynku pracy należy zadbanie o zapewnienie większej elastyczności utrzymujących się dość sztywnych
struktur systemu kształcenia. Dotyczy to różnych aspektów edukacji: mobilności zawodowej, sposobu przekazywania wiedzy, dostępności kształcenia, dostosowania do potrzeb lokalnych. Kształceniu ustawicznemu i rozwojowi zawodowemu sprzyja wiele innych czynników, wśród których należy wymienić
znajomość języków, opanowanie technologii informacyjnych i stałe kwestionowanie własnego stanu wiedzy. W ramach systemu szkolnego absolwent
otrzymuje tylko wykształcenie bazowe, które musi wzbogacać odpowiednio do
zmieniających się warunków na rynku pracy w trakcie całego życia zawodowego.
Oprócz działań podejmowanych na rzecz rozwoju kształcenia w wymiarze
ilościowym, należy zwrócić uwagę na jego jakościowy charakter. Nie każda
bowiem jednostka szkoląca spełnia wszystkie wymagania pod względem merytorycznym. Konieczne jest zatem kontrolowanie tych jednostek, na przykład
wprowadzając akredytacje przez powołane do tego celu jednostki, jak ma to
miejsce w uczelniach wyższych.
W kształceniu zawodowym dorosłych bardzo istotne znaczenie ma właściwy dobór treści kształcenia. Powinny być one dostosowane do wymagań stanowiska pracy uczestniczącego w szkoleniu pracownika czy bezrobotnego. Dla
szkolonego ważny jest sposób przekazywania wiedzy. Chodzi tu o modułowy
charakter kształcenia. Dzięki takiemu podejściu uczestnik szkoleń może po
ukończeniu określonego modułu przerwać kurs i podjąć pracę na dotychczasowym lub nowym stanowisku pracy.
W sytuacji wysokiego bezrobocia system kształcenia ustawicznego odgrywa szczególną rolę. Wśród kierunków edukacji, na jakie w tym czasie należy położyć większy nacisk, wymienia się orientację, poradnictwo zawodowe,
aktywną współpracę instytucji i organizacji społecznych zajmujących się edukacją dorosłych ze służbami pracy.
Orientacja zawodowa ma na celu doprowadzenie do właściwego wyboru
zawodu. Pozwala człowiekowi znaleźć swe miejsce na pewnych polach zawodowych, do końca ich nie precyzując, ponieważ rolę tę przejmuje doradca zawodowy.
Doradztwu zawodowemu poświęca się szczególną uwagę, zwłaszcza
w przededniu wejścia Polski w struktury UE. W opracowanym przez Komisję
Europejską Memorandum w sprawie kształcenia ustawicznego (2000 rok), suge-
Kształcenie ustawiczne...
125
ruje się takie zmiany, które zapewnią każdemu człowiekowi szeroki dostęp do
rzetelnych informacji i porad o możliwościach kształcenia na obszarze całej UE
na każdym etapie życia13. Zmiany będą finansowane ze środków Europejskiego
Funduszu Społecznego, przeznaczonego na wsparcie państw członkowskich w
przeciwdziałaniu bezrobociu i rozwoju zasobów ludzkich. Aby sprostać zadaniom wyznaczonym przez Komisję Europejską, konieczne jest włączenie do ich
realizacji niepublicznych placówek poradnictwa zawodowego. Współpraca
służb publicznych i niepublicznych zwiększy efektywność działań prowadzonych na rzecz bezrobotnych. Zawodowi doradcy powinni wspierać oczekujących porady w ich procesie uczenia się na różnych etapach kariery zawodowej.
Mając to na uwadze, w poradnictwie dąży się do zastąpienia modelu opartego
na zdobyciu zawodu – modelem rozwoju kariery zawodowej. Nawiązuje on do
propozycji, zawartych w Białej Księdze. Cechują go trzy tendencje:
a) rozumienie poradnictwa jako procesu ciągłego, prowadzonego od
wczesnych lat szkolnych przez cały okres życia zawodowego;
b) stosowanie nowoczesnych technik porozumienia z klientem i współpraca z pracodawcą;
c) traktowanie klienta jako aktywnego podmiotu procesu doradczego.
W przytoczonym dokumencie (Memorandum Komisji Wspólnot Europejskich) wiele miejsca poświęcono strategii rozwoju kształcenia ustawicznego.
Przyjęto wiele istotnych założeń, wśród których należy wymienić:
a) zagwarantowanie powszechnego i ciągłego dostępu do nauki w celu
zdobycia i doskonalenia umiejętności potrzebnych do pełnego uczestnictwa w społeczeństwie opartym na wiedzy;
b) zapewnienie każdemu dostępu do rzetelnych informacji i porad
o możliwościach kształcenia i na każdym etapie swego życia na terenie całej Europy;
c) dbanie o to, aby możliwości kształcenia ustawicznego znajdowały się
jak najbliżej uczniów14.
W podnoszeniu kwalifikacji pracowników i osób poszukujących pracy,
a przede wszystkim we wzroście mobilności kwalifikacyjnej – jeszcze przed
wstąpieniem Polski do UE – dużą rolę mają do odegrania takie programy
13
W. Trzeciak: Niepubliczne poradnictwo zawodowe – perspektywy jego rozwoju. „Służba
Pracownicza” 2003, nr 1, s. 6.
14
H. Bednarczyk: Rozwój kształcenia ustawicznego. Strategia rozwoju lokalnych rynków
pracy. W: Finanse. Rachunkowość. Ubezpieczenia. Red. M. Janoś-Kresło. Zeszyt Naukowy
Wyższej Szkoły Finansów i Bankowości w Radomiu nr 4. Radom 2001, s. 66.
126
Renata Nowak-Lewandowska
wspólnotowe, jak Socrates/Erasmus i Leonardo da Vinci. Pierwszy z programów jest kierowany do studentów i nauczycieli akademickich, natomiast drugi
– do pracowników i pracodawców. Dzięki nim można podnosić lub doskonalić
swoje kwalifikacje za granicą. W programach Socrates/Erasmus i Erasmus II
(obejmujący lata 2000–2006) zasadniczym warunkiem uczestniczenia w nich
jest odpowiednia umowa zawarta z polską uczelnią. Wśród komponentów programu związanych z kształceniem ustawicznym znajdują się:
– LINGUA – promowanie nauczania języków obcych,
– MINERWA – promowanie kształcenia otwartego i na odległość (technologie informacji i komunikacji),
– GRUNDTVIG – promowanie rozwoju materiałów i usług edukacyjnych
wykorzystywanych w kształceniu dorosłych,
– EURIDICE – wymiana informacji o systemach edukacyjnych15.
Drugi z programów, czyli Leonardo da Vinci i Leonardo da Vinci II, stwarza
szerokie możliwości personelowi firm, oferując staże zagraniczne. Jego celem
jest udzielanie wsparcia finansowego międzynarodowym projektom z zakresu
kształcenia i szkolenia zawodowego, takim jak:
– doskonalenie systemów kształcenia i szkolenia zawodowego,
– poprawa jakości, dostępności kształcenia ustawicznego i szkolenia zawodowego,
– zwiększanie szans na rynku pracy przez promowanie innowacyjności
w kształceniu i szkoleniu zawodowym oraz rozwój konkurencyjności
i kształtowanie przedsiębiorczości.
Aby skorzystać z takiej oferty, projekt musi złożyć pracodawca. Z pewnością
warto zainteresować się tym programem, chociażby z uwagi na zapewnienie
swojemu przedsiębiorstwu konkurencyjnej pozycji na rynku16.
Teoretycy zajmujący się badaniami nad kształceniem ustawicznym i praktycy są zdania, że w Polsce wciąż bardzo niska jest świadomość potrzeby
i możliwości permanentnej edukacji17. Aby zmienić ten stan rzeczy, pojawił się
pomysł kształtowania przez nauczycieli tej świadomości od najmłodszego pokolenia. Nie wystarczy jednak tylko o tym mówić. Teorię należy poprzeć przykładami rzeczywistych zachowań, przemawiających za potrzebą ciągłego rozwoju i doskonalenia swoich umiejętności w celu kształtowania swej kariery
15
Zob. Programy wspólnotowe. „Unia Europejska” 2003, nr 8, s. 29–30.
16
Zob. Programy edukacyjne. „Unia Europejska” 2003, nr 1, s. 36.
17
Zob. D. Głogosz: op.cit., s. 35.
127
Kształcenie ustawiczne...
zawodowej. Osoby wchodzące na rynek pracy już pracujące powinny być przygotowane nie tylko na podnoszenie swoich kwalifikacji, ale także na zmianę
zawodu, aby sprostać nowym wyzwaniom rynku.
Optymalna byłaby sytuacja, kiedy do procesu kształcenia włączyliby się
czynnie pracodawcy. Część z nich wciąż jeszcze ma obawy przed wysyłaniem
na szkolenia swoich pracowników. Takim zachowaniom towarzyszy zazwyczaj
przeświadczenie przełożonych o zagrożeniu swojego stanowiska. Jest to podejście krótkowzroczne i świadczy jedynie o wątpliwych umiejętnościach menedżerskich takiego przełożonego. Dobry menedżer wie, w jaki sposób należy
wykorzystać zdobytą przez podwładnego wiedzę z korzyścią nie tylko dla niego
samego (podwładnego), ale przede wszystkim z korzyścią dla firmy. Prawdą
jest natomiast to, że pracodawcom brakuje stymulatorów motywacyjnych skłaniających ich do udziału w finansowaniu szkoleń (ulgi, zwolnienia z podatku).
Szczególne znaczenie ma kształcenie ustawiczne dla mieszkańców wsi.
W sytuacji wysokiego bezrobocia wśród ludności wiejskiej i narastającego problemu ubóstwa nie jest to już kwestia wyboru, lecz konieczność. Zgodnie
z programami UE, do 2006 roku 30% ludności wiejskiej powinno uzyskać dyplom wyższej uczelni. Tymczasem obecny stan daleko odbiega od docelowego
modelu. Wśród ludności wiejskiej w wieku 15 i więcej lat tylko 4,2% legitymuje się wyższym wykształceniem (zob. tabelę 5).
Tabela 5
Ludność w wieku 15 i więcej lat według poziomu wykształcenia
i miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie
Ogółem
Wyższe
Policealne
Średnie ogólnokształcące i zawodowe
Zasadnicze zawodowe
Podstawowe i niepełne
podstawowe
*
ogółem
28 269
6,5
1,6
1988
miasta
wieś
w tysiącach
17 481
10 788
w odsetkach
9,4
1,8
2,0
1,0
ogółem
2002
miasta
wieś
32 435
19 776*
11 512*
10,2
3,3
13,2
3,9
4,2
1,9
23,0
23,6
29,9
23,2
12,1
24,2
29,4
24,1
33,5
20,4
19,6
28,0
45,3
35,5
60,9
33,0
29,0
46,3
Ludność w wieku 13 lat i więcej.
Źródło: Rocznik statystyczny..., s. 105; Mały rocznik..., s. 117.
128
Renata Nowak-Lewandowska
Jednym z rozwiązań sprzyjających podniesieniu poziomu wykształcenia
mieszkańców wsi byłoby uruchomienie systemu kształcenia na odległość. Jednak w tym przypadku konieczne byłoby wyposażenie gospodarstwa domowego
w komputer z podłączeniem do Internetu. Tymczasem w Polsce w 2000 roku
tylko 14% gospodarstw domowych dysponowało odpowiednim sprzętem, podczas gdy w UE wielkość ta wynosiła 35%. W roku 2001 dostęp do Internetu
miało 8% ogółu polskich gospodarstw domowych, i 38% dla krajów Piętnastki18.
Niepokój wzbudza fakt, że kształcenie ustawiczne jest postrzegane głównie jako wydatek, nie zaś jako inwestycja w przyszłość. Z uwagi na szczupłość
środków budżetowych przeznaczonych na finansowanie kształcenia ustawicznego jego ciężar przeniósł się częściowo na osoby korzystające z usług jednostek szkolących. Coraz więcej jest bowiem chętnych do podnoszenia swoich
kwalifikacji. Jest to z pewnością pozytywne zjawisko. Niestety, dotyczy ono
zazwyczaj osób, które legitymują się średnim i wyższym wykształceniem19.
W Polsce wydatki na edukację w 2000 roku stanowiły 5,8% ogółu wydatków
konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych (według grup towarów i usług),
podczas gdy w tym samym okresie w krajach Unii Europejskiej wielkość ta
kształtowała się w granicach od 0,4% (Belgia) do 1,4% (Wielka Brytania)20. Na
ustawiczny rozwój nie mogą sobie pozwolić ubożsi przedstawiciele społeczeństwa. Ujawnia się zatem problem nierówności szans edukacyjnych. Jeżeli nie
zmieni się stosunek do permanentnej edukacji i nie nawiąże silna i stała współpraca między podmiotami odpowiedzialnymi za rozwój kształcenia ustawicznego, to nie może być mowy o realizacji idei społeczeństwa uczącego się21. Do
podmiotów tych należy zaliczyć organizacje rządowe i pozarządowe, a także
organizacje pracodawców i pracobiorców, jednostki szkolące (publiczne i niepubliczne) i naukowo-badawcze.
Racjonalna polityka kształcenia ustawicznego wymaga uwzględnienia perspektywicznych celów rozwoju gospodarczego państwa i prognoz zmian
w obrębie rynku pracy. Konieczna jest także diagnoza rzeczywistych potrzeb
18
Polska–Unia Europejska..., s. 27.
19
M. Janoś-Kresło, A.P. Oleksiuk: Wykształcenie szansą na rynku pracy. W: Finanse...,
s. 101.
20
Zob. Polska–Unia Europejska..., s. 26.
21
S. Suchy: op.cit., s. 11.
Kształcenie ustawiczne...
129
edukacyjnych. Nie można bowiem kształcić dla samej idei kształcenia. Jednostka uczestnicząca w szkoleniu powinna odczuć w bezpośredni sposób efekty
szkolenia, czy w formie awansu (gdy szkolenie odbyła osoba pracująca), czy
otrzymania konkretnej oferty pracy (w przypadku osoby poszukującej pracy).
Podobnie jest w przypadku firmy wysyłającej pracownika na szkolenie. Za każdym razem oczekuje się od szkolonego zwrotu inwestycji w postaci efektywniejszej pracy. Nie można sobie pozwolić na zmarnotrawienie poniesionych
kosztów. Aby efektywnie szkolić, trzeba dobrze rozpoznać potrzeby rynku pracy i to nie tylko bieżące, ale przede wszystkim te, które pojawią się w bliższej
i dalszej przyszłości. Proces diagnozowania potrzeb edukacyjnych jest bardzo
złożony i kosztowny Lokalne diagnozy mogą pokazywać jedynie sytuację
w danym momencie. Konieczne są zatem zmiany w statystyce Głównego Urzędu Statystycznego pod kątem diagnozowania i prognozowania sytuacji na rynku
pracy. Zanim to nastąpi, warto podejmować inicjatywy lokalne w planowaniu
kształcenia ustawicznego opartego na miejscowym diagnozowaniu potrzeb
edukacyjnych. Jednym z takich przykładów jest zrealizowany przez Stowarzyszenie Oświatowe SYCYNA program wojewódzki Agroalternatywa Mazowsze
200022, oparty na budowie lokalnych sieci współdziałania złożonych z organów
samorządu terytorialnego, wszystkich typów szkół o różnych poziomach kształcenia, instytucji oświatowych – państwowych i prywatnych, instytucji rynku
pracy, przedsiębiorstw i instytucji. Z ich udziałem tworzona jest strategia rozwoju lokalnego rynku pracy. Celem programu jest opracowanie metodologii,
zebranie informacji i próba ustalenia kierunków kształcenia i szkolenia osób
bezrobotnych i poszukujących pracy dostosowanych do potrzeb lokalnego rynku pracy. Diagnozowanie potrzeb edukacyjnych przeprowadzono na trzech
poziomach:
– I poziom – diagnoza na podstawie analizy baz danych i dokumentów
takich instytucji, jak powiatowy urząd pracy, wydział oświaty, kuratorium oświaty,
– II poziom – badania ankietowe wśród pracodawców, dyrektorów szkół
i jednostek kształcenia ustawicznego, związków zawodowych i związków pracodawców,
22
I. Woźniak: Diagnoza potrzeb szkoleniowych lokalnych rynków pracy. Wyniki projektu
„Agroalternatywa Mazowsze 2000”. W: Finanse..., s. 81–83.
130
Renata Nowak-Lewandowska
– III poziom – badania ankietowe, wywiady z osobami wchodzącymi na
rynek, pracującymi i bezrobotnymi.
Wśród podstawowych czynników określających potrzeby edukacyjne ujęto:
– wymagania, stawiane kandydatom do pracy,
– potrzeby doskonalenia pracowników i osób zagrożonych utratą pracy
zgłaszane przez pracodawców,
– bieżące i długookresowe zmiany techniczno-organizacyjne w firmach,
– indywidualnie zgłaszane potrzeby przez pracujących i poszukujących
pracy.
Procedura diagnozowania polegała na gromadzeniu informacji od bezpośrednich użytkowników diagnozy, a następnie określeniu na ich podstawie kierunków kształcenia i szkolenia zawodowego w wymiarze lokalnego rynku pracy,
obejmujących zawody, stanowiska pracy lub kwalifikacje, w których należy:
– utrzymać kształcenie i szkolenie w powiecie,
– uruchomić kształcenie i szkolenie w powiecie,
– ograniczyć lub zaniechać kształcenia i szkolenia w powiecie.
Wstępna diagnoza potrzeb edukacyjnych na szczeblu poszczególnych powiatów
ma bardzo indywidualny wymiar i nie można jej uogólniać. Realizatorzy programu uważają, że w każdym przypadku należy brać uwarunkowania lokalne
i ściśle współpracować z podmiotami powiatowego rynku pracy.
Reasumując, należy stwierdzić, że na współczesnym rynku pracy kształcenie ustawiczne powinno zajmować należną mu, czołową pozycję. Jednostka,
która nie podejmuje działań na rzecz stałego podnoszenia swych kwalifikacji
i pogłębiania wiedzy, nie będzie w stanie utrzymać się na tym rynku. To samo
można powiedzieć o firmie, która nie będzie inwestować w rozwój swoich pracowników. Należy mieć na uwadze fakt, że kształcenie ustawiczne jest podstawowym narzędziem realizacji idei społeczeństwa opartego na wiedzy. Najważniejsze, aby było ono należycie zastosowane w praktyce przez wszystkie podmioty współdecydujące o jego docelowym kształcie. Należą do nich organizacje
rządowe i pozarządowe, a także organizacje pracodawców i pracobiorców, jednostki szkolące oraz placówki naukowo-badawcze.
Kształcenie ustawiczne...
131
THE LIFELONG LEARNING – ITS POSITION IN CREATION
NEW IMAGE OF THE LABOR MARKET
Summary
In Poland, the development of the lifelong learning is necessary for the reason
of profounding education gap and because of the realization the idea of the learning
society. The aim of this article is to present the role of the labor market as well as in
overcoming the difficulties which find people being on this market.
Translated by Renata Nowak-Lewandowska