KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY SOZOLOGICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-121-B
PIOTRKÓW KUJAWSKI
Opracował zespół w składzie:
Hanna Forycka-Ławniczak, Jarosław Kubiak,
Radzym Ławniczak
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU
Położenie fizycznogeograficzne
Zgodnie z podziałem Polski na regiony fizycznogeograficzne
Kondrackiego (2001), obszar przedstawiony na arkuszu Piotrków Kujawski, położony
jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (315), w obrębie makroregionu
Pojezierze Wielkopolskie (315.5) – mezoregiony: Pojezierze Gnieźnieńskie (315.54),
Równina Inowrocławska (315.55), Pojezierze Kujawskie (315.57).
wyspą jest Potrzymionek w zachodniej odnodze. Rynna Gopła ma 25 km długości,
przy maksymalnej szerokości 2,5 km. Jego maksymalna głębokość osiąga 16,6 m
(głębokość średnia wynosi 3,6 m).
Przed kilkuset laty Gopło stanowiło etap słynnego szlaku bursztynowego,
łączącego Bałtyk z Imperium Rzymskim. W średniowieczu poziom jeziora był
wyraźnie wyższy od obecnego, a jego rozlewisko przypominało morze, stąd
nazywane było „Mare Polonorum” (Morze Polaków). Gopło jest przykładem jeziora,
którego powierzchnia pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych,
ulega zmniejszeniu (w krótkim okresie czasu o 33 ha). Jest jeziorem
zeutrofizowanym.
Zwierciadło wody w Jeziorze Gopło charakteryzuje się wyraźnymi
wahaniami; najwyższy stan – 435 cm zanotowano w dniach 8-9 kwietnia 1888 roku,
najniższy – 165 cm w dniu 8 października 1914 roku. Natomiast przeciętne wahania
stanów wody w ciągu roku oscylują przy wartości 65 cm.
W kierunku północnym od Jeziora Skulska Wieś występują liczne, nieduże
zbiorniki wodne. W okolicach miejscowości Gocanowo utworzono liczne stawy
hodowlane. W tabeli 1 zestawiono główne parametry morfometryczne zbiorników
wodnych znajdujących się w granicach omawianego arkusza o powierzchni większej
od 1 ha.
Tabela 1. Jeziora i ich cechy morfometryczne (Kaniecki i inni 2003).
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
78497,0
8098,3
-
Głęb.
średnia
(m)
3,6
6,7
-
Głęb.
maks.
(m)
16,6
17,6
-
4,7
-
-
-
4,2
-
-
-
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
Powierzchni
a (ha)
Objętość
(tys. m3)
Gopło
Skulska Wieś
Lubstówek
Gocanowskie
Łunin
bez nazwy na N od
osady Mniszki
bez nazwy na NW od
osady Mniszki
bez nazwy na N
od m. Łuszewo
2121,5
121,0
11,5
10,0
2,2
3,0
-
-
Stawy hodowlane
30,7
-
-
-
Strefa brzegowa Jeziora Gopło oraz dolina cieku Maciczny Rów (Kanał
Głuszyn-Dębołęka) są obszarami występowania terenów podmokłych.
Rzeki omawianego obszaru charakteryzują się śnieżno-deszczowym
reżimem zasilania. W przebiegu rocznym ich stanów i przepływów zaznacza się
jeden okres wezbraniowy i jeden niżówkowy. Kulminacje stanów występują
zazwyczaj w okresie wiosennym, między marcem i kwietniem, a następnie
zmniejszają się osiągając wartości minimalne między czerwcem i październikiem.
Cieki odwadniające omawiany obszar charakteryzują się szybkim przejściem od
kulminacji do stanów niżówkowych. Od października stany wody w ciekach wykazują
tendencję wzrostową, co jest efektem zmniejszania się strat wody wskutek spadku
intensywności parowania. Udział odpływu podziemnego w odpływie całkowitym
wynosi od 60 do 75%.
W sezonie zimowym na rzekach omawianego obszaru obserwowane są
zjawiska lodowe. Przeciętny termin ich występowania przypada na okres od 1 do 10
grudnia, a zanikają pomiędzy 21 a 31 marca. Średni czas ich trwania wynosi około
90 dni. Stała pokrywa lodowa pojawia się z reguły od 11 do 20 grudnia i zanika
między 21 i 31 marca, a utrzymuje się ponad 60 dni (Kaniecki i inni 2003).
Budowa geologiczna
Omawiany obszar znajduje się w obrębie niecki mogileńsko-łódzkiej, w
której główną serię osadową tworzą utwory kredy górnej, piętra mastrycht (wapienie,
margle) (Stupnicka 1997). Powierzchnia mezozoiczna jest tu dość urozmaicona,
występuje wiele struktur tektonicznych różnego zasięgu. Szczególnie wyraźnie
zaznacza się w części północnej antyklina Gopła, osiągająca rzędną +60 m n.p.m. W
powierzchni podkenozoicznej zaznacza się również wcześniejsze założenie rynny i
jej przedłużenie w kierunku Sompolna, o rzędnych 50 m p.p.m. Osady
trzeciorzędowe, przykrywające utwory mezozoiczne w niecce mogileńsko-łódzkiej,
reprezentowane są przez oligocen, miocen i pliocen (Stankowski 1981). Ogólna
miąższość osadów oligoceńskich jest zmienna i waha się od 20 do 70 m. Zalegające
na nich utwory miocenu reprezentują utwory ilaste i mułowcowe z przewarstwieniami
piasków drobnych i pylastych oraz węgla brunatnego o bardzo zmiennej miąższości.
Sedymentację trzeciorzędową kończą na obszarze położonym na zachód od linii
łączącej miejscowości Witkowo – Kwieciszewo – Gąsawa, warstwy plioceńskie.
Miąższość iłów w tym obszarze wynosi na ogół po redukcjach, kilka-kilkanaście
metrów.
Osady czwartorzędowe występują zwartą pokrywą o różnej grubości. W
części północnej, gdzie podłoże mezozoiczne jest wysoko wyniesione, ich miąższość
jest niewielka, rzędu kilku-kilkunastu metrów, a najczęściej wynosi około 50 m. W
utworach czwartorzędu zaznaczają się doliny kopalne o przebiegu południkowym,
wypełnione osadami o miąższości około 100 m. Szczególnie wyraźnie zaznacza się
rynna goplańska, łącząca wschodnią część Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej z
Pradoliną Noteci. Wyścielona jest ona osadami piaszczystymi o miąższości od 20 do
40 m. Rynna ta założona została w obniżeniu powierzchni podczwartorzędowej.
Następnymi utworami czwartorzędu są osady interglacjału kromerskiego
zlodowacenia południowopolskiego i interglacjału mazowieckiego oraz zlodowacenia
środkowopolskiego, nie występujące na powierzchni. Natomiast gliny zwałowe na
powierzchni związane ze zlodowaceniem bałtyckim występują głównie na obszarze
wysoczyznowym, szczególnie na wyżej wyniesionych partiach terenu (Molewski
1999).
Utwory holoceńskie stanowią przede wszystkim mady, piaski rzeczne
i jeziora oraz grunty organiczne występujące w dolinach rzecznych i rynnach
jeziornych. W obniżeniach powierzchni obszarów wysoczyznowych dominują grunty
organiczne.
Ukształtowanie powierzchni terenu i geomorfologia
Według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej Krygowskiego
(1961), omawiany obszar znajduje się w zasięgu trzech regionów: Wysoczyzny
Gnieźnieńskiej z subregionem Pagórki Mogileńskie, Wysoczyzny Kujawskiej z
subregionem Równina Radziejowska oraz Wysoczyzny Kłodawskiej z subregionem
Pagórki Orleckie.
Rzeźba terenu na tym obszarze została uformowana podczas ostatniego
zlodowacenia. Pod względem hipsometrycznym cechuje się ona znacznym
urozmaiceniem. Obszar na południu, po obu stronach rynny Jeziora Gopło, stanowi
wysoczyzna morenowa pagórkowata pochodzenia akumulacyjnego lub erozyjnego,
zbudowana z piasków, żwirów i glin zwałowych (Pagórki Mogileńskie i Orleckie).
Północną część stanowi natomiast wysoczyzna falista lub płaska, o deniwelacjach
od 3 do 10 m, zbudowana z piasków zwałowych i glin zwałowych. Część centralną
zajmuje rynna Jeziora Gopło, w sąsiedztwie której wyraźnie zaznaczają się pagórki
wydmowe (Molewski 1999).
Najwyższym wzniesieniem jest punkt położony w rejonie miejscowości
Chełmce o wysokości 117,8 m n.p.m., zlokalizowany w północno-wschodniej części
omawianego obszaru. Najniższy punkt stanowi natomiast poziom wody Jeziora
Gopło (77 m n.p.m.).
Wody powierzchniowe
Obszar objęty arkuszem mapy położony jest w obrębie dorzeczy Wisły i
Odry – zdecydowanie większa część należy do dorzecza Odry. Odwadniany jest on
głównie przez system kanałów odprowadzających wody do Jeziora Gopło, przez
które przepływa Noteć. Część zachodnia omawianego obszaru odwadniana jest
przez Kanał Ostrowo-Gopło, przebiegający z zachodu na wschód i łączący Jezioro
Ostrowskie (poza arkuszem) z Gopłem. Część wschodnią przecinają,
równoleżnikowo kanały Gocanowski i Gopło-Świesz. Południowo-wschodnia część
analizowanego obszaru, należąca do dorzecza Wisły, odwadniana jest przez
Maciczny Rów (Kanał Głuszyn-Dębołęka), przebiegający z zachodu na wschód i
łączący się ze Zgłowiączką – dopływem Wisły (poza arkuszem). Główne cieki tego
obszaru, czyli Kanał Ostrowo-Gołpo, Kanał Gocanowski, Kanał Gopło-Świesz oraz
Dopływ z Radziejowa i Maciczny Rów są ciekami stałymi, prowadzącymi wody przez
cały rok, natomiast pozostałe, liczne i drobne cieki są generalnie ciekami
okresowymi.
Stosunki hydrograficzne na omawianym obszarze zostały w znacznym
stopniu ukształtowane przez człowieka. Tereny wyżej położone, na zachód i na
północny wschód od Gopła zostały objęte systemem drenarskim. Występują tu
również obszary objęte melioracjami. Rowy melioracyjne przez połączenie ich z
małymi ciekami spowodowały zmianę gęstości i przebiegu sieci hydrograficznej. Z
kolei część drobnych cieków poprzez pogłębienie i wyprostowanie koryt ma obecnie
charakter rowów melioracyjnych odwadniających tereny podmokłe. W wyniku
przeprowadzonych prac drenarskich i melioracyjnych część obszaru uległa
przesuszeniu, dlatego na Kanale Gopło-Świesz i na Macicznym Rowie (Kanał
Głuszyn-Dębołęka) zbudowano urządzenia hydrotechniczne (zastawki) regulujące
poziom wody w okresach jej niedoboru.
Znajdujące się na omawianym obszarze Jezioro Gopło jest największym
jeziorem Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego i dziewiątym pod względem wielkości
w Polsce. Gopło jest jeziorem rynnowym o powierzchni 2.154,4 ha (dla zwierciadła
wody położonego na wysokości 77 m n.p.m.), rozdzielonym na dwie odnogi przez
półwysep Potrzymiech (długości około 9 km). Posiada dobrze rozwiniętą linię
brzegową o długości około 90 km, liczne zatoki oraz wysepki i półwyspy. Największą
Wody podziemne
Pod względem hydrogeologicznym obszar ten znajduje się w Regionie
Mogileńskim (XII), w którym główne poziomy użytkowe występują w utworach
czwartorzędowych, trzeciorzędowych i lokalnie kredy. Główny poziom użytkowy w
utworach czwartorzędu występuje w przeważającej części obszaru na głębokości do
3 -1
60 m. Uzyskiwane wydajności wahają się od kilku do ponad 100 m h . Dość
powszechny w tym regionie jest poziom wodonośny mioceński, charakteryzujący się
3 -1
przeciętnie wydajnościami w granicach 30-70 m h . Na niektórych obszarach
Regionu Mogileńskiego głównym poziomem użytkowym jest poziom kredowy.
Stanowią go wody szczelinowe występujące w marglach i wapieniach na głębokości
od kilkunastu do ponad 100 m. Uzyskiwane wydajności wahają się przeważnie od 30
do 70 m3h-1.
Północno-zachodni fragment obszaru opracowania znajduje się w rejonie
Tupadeł-Sokolnik (XIIC), gdzie głównym poziomem użytkowym jest poziom
wodonośny w utworach mioceńskich, występujący na głębokości 80-100 m.
3 -1
Uzyskiwane wydajności wynoszą najczęściej kilkanaście m h . Podrzędnie poziom
użytkowy występuje niekiedy w utworach kredy górnej. Na południe od niego
znajduje się fragment obszaru leżący w rejonie Strzelna (XIIB), gdzie główny poziom
użytkowy występuje na głębokości 20-40 m, a uzyskiwane wydajności wahają się od
kilkunastu do 100 m3h-1. Część północna i centralna omawianego obszaru znajduje
się w rejonie Kruszwicy (XIID), gdzie główny użytkowy poziom wodonośny w
utworach czwartorzędu występuje na głębokości od kilku do 60 m, przy
wydajnościach 15-60 m3h-1. Podrzędnie poziom użytkowy występuje w utworach
kredy górnej. Część północno-wschodnia należy do rejonu Radziejowa (XIID).
Główny użytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędu występuje na
głębokości od kilku do 50 m, przy wydajności od kilku do 60 m3h-1. Podrzędne
poziomy wodonośne występują w utworach trzeciorzędu i kredy górnej. Tylko
lokalnie poziom główny występuje w utworach kredy górnej.
Wody podziemne pierwszego poziomu, drenowane przez sieć
hydrograficzną wykazują ścisły związek z budową geologiczną i rzeźbą terenu. Z
reguły występują one stosunkowo płytko, do głębokości 3 m. Największe głębokości,
rzędu 5 m, występują tylko lokalnie w obrębie wyżej położonych partii terenu. Duże
powierzchnie zajmują tereny, na których wody podziemne zalegają do głębokości
1 m. Poza rozległą rynną Jeziora Gopło występują one na licznych, niewielkich
terenach podmokłych oraz w dolinie dopływu Noteci (Witkowska, Biernat 1985,
Maszońska 2002).
Rytm wahań stanów wód podziemnych jest charakterystyczny dla
obszarów wysoczyznowych zbudowanych z glin zwałowych. Amplitudy skrajne z
wielolecia wynoszą dla posterunku IMiGW w Łabędzinie (poza arkuszem) 579 cm i
233 cm dla posterunku w Chełmcach (poza arkuszem), natomiast w roku
przeciętnym odpowiednio 126 i 38 cm. Wody podziemne pierwszego poziomu na
omawianym obszarze charakteryzują się sezonowym rytmem zasilania. Najwyższe
stany, przypadające na okres wiosenny (III-V) wiążą się z okresem roztopów i
opadami deszczu. Od tego okresu aż do końca roku hydrologicznego zaznacza się
trwała tendencja spadkowa. Tylko wybitnie wysokie wartości opadów
atmosferycznych w okresie letnio-jesiennym zaznaczają się w niektórych latach w
przebiegu stanów (Kaniecki i inni, 2003).
W rynnie Jeziora Gopło występuje połowiczna izolacja pierwszego
użytkowego poziomu wodonośnego od powierzchni. Jakościowo, wody głównego
użytkowego poziomu wodonośnego są wodami wymagającymi prostego uzdatniania,
natomiast wody z okolic Włostowa są wodami dobrymi, które nie wymagają
uzdatniania.
W obrębie omawianego obszaru znajdują się fragmenty dwóch Głównych
Zbiorników Wód Podziemnych: czwartorzędowego nr 144 „Dolina Kopalna
Wielkopolska” oraz trzeciorzędowego nr 143 „Subzbiornik Inowrocław-Gniezno”
(Kleczkowski 1990).
Gleby
Na analizowanym arkuszu zdecydowanie przeważają czarne ziemie
zaliczane według systematyki do gleb czarnoziemnych (północna i środkowa część
omawianego obszaru). Czarne ziemie, tzw. kujawskie powstały z utworów
zasobnych w CaCO3 położonych na płaskowyżach. Prawie cały ten obszar
pokrywają margliste gliny zwałowe o różnym spiaszczeniu powierzchniowym i
stosunkowo małym wymyciu węglanu wapnia. W niewielkich ilościach występują tu
piaski luźne i słabogliniaste oraz pyły wodnego pochodzenia i iły. Czarne ziemie
wytworzone z glin należą do najbardziej urodzajnych gleb tego terenu. Zaliczono je
od I do IIIa klasy bonitacyjnej oraz do 1 (pszennego bardzo dobrego) i 2 (pszennego
dobrego) kompleksu przydatności rolniczej gleb, w niewielkiej ilości również do
kompleksu 5 (żytniego dobrego).
W części południowej arkusza licznie występują gleby płowe, zaliczane
według typologii do gleb brunatnoziemnych. Gleby te zostały wytworzone z piasków
gliniastych mocnych i lekkich podścielonych głęboko gliną. Najczęściej zaliczane są
do IIIb i IVa klasy bonitacyjnej oraz do kompleksu 4 (żytniego bardzo dobrego) i 5
(żytniego dobrego). Dość licznie występują tu również gleby bielicoziemne
kompleksu 6 (żytniego słabego) i 7 (żytniego bardzo słabego). Wytworzyły się z
piasków luźnych i słabo gliniastych, całkowitych i na zwięźlejszym podłożu oraz z
piasków gliniastych na lżejszym podłożu. Ze względu na dużą przepuszczalność i
małą retencję wodną należą do najmniej urodzajnych gleb tego obszaru. Ich wartość
bonitacyjna zależy głównie od występowania mniej przepuszczalnego podłoża i
waha się od klasy IVa do VI.
Na badanym obszarze, w postaci niewielkich enklaw, występuje również
kompleks 8 (zbożowo-pastewny mocby) i 9 (zbożowo-pastewny słaby) na czarnych
ziemiach o podłożu piasków gliniastych mocnych podścielonych głęboko piaskami.
Użytki zielone występują najczęściej w obniżeniach terenu, wytworzone
na glebach torfowych, murszowo-torfowych, murszowo-mineralnych i murszastych
(gleby hydrogeniczne). Zaliczane są do typu siedlisk bagiennych i pobagiennych.
Wartość rolnicza tych użytków jest średnia lub słaba – 2z i 3z (Gałecki, Jabłoński
1985, Iwanicz 1986).
Siedliska leśne zajmują znikomy odsetek powierzchni, gdyż obszar ten ze
względu na dobre gleby pod uprawę roslinną został przekształcony w kompleksy
przydatności rolniczej.
Szata roślinna
Według Geobotanicznego Podziału Polski (Szafer, Zarzycki 1972)
analizowany obszar leży w granicach Państwa Holarktydy, Obszaru
Eurosyberyjskiego, Prowincji Niżowo – Wyżynnej – Środkowoeuropejskiej, Dziale
Bałtyckim (A), Poddziale: Pas Wielkich Dolin (A2), Krainie Wielkopolsko-Kujawskiej
(7), Okręgu Kujawskim (7d).
Zgodnie z podziałem na regiony przyrodniczo-leśne (Trampler 1990)
omawiany obszar leży w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej (III), Dzielnicy Niziny
Wielkopolsko-Kujawskiej (III.7) oraz Mezoregionie Pojezierza Wielkopolskiego
(III.7.b).
Lasy Mezoregionu Pojezierza Wielkopolskiego (III.7.b), w granicach
omawianego arkusza, występują najczęściej na uboższych siedliskach. Największy
procent powierzchni leśnej (powyżej 50%) zajmują: Bśw i BMw. Z żyznymi utworami
morenowymi związane są siedliska żyźniejsze – Lśw i LMśw. Potencjalna
produkcyjność siedlisk należy do średnich. Przeważają drzewostany sosnowe, na
żyźniejszych siedliskach spotykane są też dębowe.
Klimat
Według Gumińskiego (1954) obszar ten leży w całości w zasięgu dzielnicy
środkowej (VIII), obejmującej dorzecza środkowej Warty i środkowej Wisły. Część
zachodnia (wielkopolska) jest cieplejsza od części wschodniej (mazowieckiej). Jest
to obszar o najniższym w Polsce opadzie rocznym (poniżej 500 mm), największej
liczbie dni słonecznych (ponad 50) oraz najmniejszej ilości dni pochmurnych (poniżej
130). Liczba dni mroźnych waha się od 30 do 50, a dni z przymrozkami od 100 do
110. Przeciętny czas trwania pokrywy śnieżnej waha się od 50 do 80 dni. Średnia
roczna temperatura powietrza wynosi 8oC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z
o
o
temperaturą 17-18 C, natomiast najchłodniejszym styczeń z temperaturą od –3 C do
o
–2 C. Okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 210 do 220 dni.
Według podziału na regiony klimatyczne Polski zaproponowanego przez
Wosia (1995) rozpatrywany teren należy do regionu (XV) Środkowowielkopolskiego.
Częściej niż w sąsiednich regionach występuje tu pogoda bardzo ciepła i
jednocześnie pochmurna bez opadu (38,7 dni w ciągu roku). Również obserwuje się
w tym regionie więcej dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym
zachmurzeniem i opadem (11,8), oraz dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem
pochmurną bez opadu (3,9). Rzadziej natomiast występują dni umiarkowanie ciepłe i
słoneczne bez opadu (9,4), oraz umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem bez
opadu (11,6).
Na omawianym obszarze przeważają wiatry z sektora zachodniego, co
świadczy o wpływie mas oceanicznych na warunki pogodowe tego obszaru.
Analizowany obszar leży w strefie znacznych deficytów wodnych.
Niedobór wody, mierzony różnicą rocznych sum opadowych i rocznej wartości
parowania z wolnej powierzchni wody, wynosi około 300 mm.
FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Analizowany arkusz skupia w swych granicach różne formy ochrony
przyrody: park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, liczne pomniki przyrody i
użytki ekologiczne.
Rezerwat przyrody „Nadgoplański Park Tysiąclecia” powstał w 1967 roku
na powierzchni 12704,6 ha. Celem jego powołania było zachowanie ze względów
naukowych i dydaktycznych licznych miejsc lęgowych ptactwa wodnego, błotnego i
lądowego oraz ochrony ptaków przelotnych, zabezpieczenie wartości historycznych
Nadgopla związanych z początkiem państwa polskiego oraz ochrona naturalnych
właściwości środowiska przyrodniczego i swoistych cech krajobrazu. Zaliczany jest
do typu krajobrazowego. Ochroną objęto Jezioro Gopło oraz otaczające tereny o
dużych walorach historycznych i kulturowych. Obszar ten został mocno wylesiony
(lasy stanowią jedynie 1.9%). We florze parku stwierdzono około 770 gatunków
roślin naczyniowych, a wśród nich bardzo cenne halofity oraz rośliny ciepłolubne.
Ciekawsze gatunki roślin to: jaskier ostry, kruszczyk błotny, oman wierzbolistny,
ślazówka turyńska, pełnik europejski, firletka poszarpana, grzybień biały. Ze zwierząt
szczególnie bogata jest awifauna – w latach 1988-1995 zaobserwowano tu 179
gatunków ptaków, w tym 149 to gatunki lęgowe. Gatunki związane z obszarami pól i
ogrodów to: skowronek, pliszka żółta, pokrzewka ogrodowa, potrzeszcz. Środowiska
łąkowe zasiedlane są przez świergotka łąkowego, czajkę, cyrankę, płaskonosa oraz
bataliona. Wilgotne łąki są miejscem koncentracji migrujących żurawi i gęsi,
zwłaszcza gęsi gęgawy – herbowego ptaka NPT. Na nocleg w okolice te zlatują w
okresie przelotów gęsi zbożowe i białoczelne. Gatunki wodne są również bardzo
licznie reprezentowane przez głowienki, czernice i łyski. Warto też wspomnieć o
obecności na tym terenie kormoranów, które założyły swe kolonie na goplańskiej
wyspie. Jezioro Gopło i inne zbiorniki leżące w granicach NPT zamieszkuje 25
gatunków ryb (np. węgorz, sandacz, krąp, tołpyga). Płazy występujące na mokrych i
podmokłych miejscach reprezentowane są przez 11 gatunków (np. traszka
zwyczajna, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropucha szara i zielona, rzekotka
drzewna). Wśród ssaków występuje na tym obszarze: dzik, jeleń europejski, sarna,
borsuk, gronostaj, łasica, wydra i piżmak.
W 1992 roku na tym samym terenie powołano Park Krajobrazowy
„Nadgoplański Park Tysiąclecia”. Obecnie jego powierzchnia liczy 9982,71 ha, z
czego 2130,0 ha zajmują wody, w tym Jezioro Gopło 2.050,0 ha (Walczak i inni
2001). W południowej części arkusza znajduje się fragment Goplańsko-Kujawskiego
Obszaru Chronionego Krajobrazu. W zasięgu analizowanego arkusza mapy
występuje wiele pomników przyrody, których zestawienie daje poniższa tabela.
Tabela 2. Pomniki przyrody.
L.p.*
Miejscowość
Pomnik przyrody
1.
Polanowice
lipa drobnolistna, jesion wyniosły (2 szt.), buk zwyczajny
szt.), wiąz szypułkowy (2 szt.), topola czarna
2.
Giżewo
robinia grochodrzew
3.
Giżewo
topola biała
4.
Lachmirowice
głaz narzutowy
5.
Ostrowo
głaz narzutowy
6.
Ostrowo
świerk pospolity
7.
Popowo
dąb szypułkowy (2 szt.), lipa drobnolistna (2 szt.)
8.
Kościeszki
wiąz szypułkowy
9.
Dobsko
robinia grochodrzew
10.
Rzeszynek
lipa drobnolistna, dereń świdwa, buk zwyczajny
11.
Rzeszynek
topola czarna
12.
Ostrówek
wiąz polny
Złotowo
aleja wielogatunkowa – lipa drobnolistna (31 szt.),
klon zwyczajny (8 szt.), wiąz szypułkowy (2 szt.)
13.
14.
Ostrówek
głaz narzutowy
15.
Złotowo
głaz narzutowy
16.
Mietlica
dąb szypułkowy (3 szt.), lipa drobnolistna, lipa drobnolistna
odmiany parasolowatej
17.
Jeziora Wielkie
głaz narzutowy
(2
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Znaczny odsetek gruntów ornych zajmują gleby chronione. Znajdują się tu
ujęcia wód podziemnych z bezpośrednią strefą ochronną. Sieć obszarów prawnie
chronionych uzupełniają użytki ekologiczne. W południowej oraz wschodniej części
obszaru występują udokumentowane złoża węgla brunatnego, a także kruszywa
naturalne. Ochroną objęto także wody podziemne. Tereny będące w zasięgu
Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 144 „Dolina kopalna Wielkopolska”
zostały uznane za obszar wysokiej ochrony wód podziemnych (OWO) (Kleczkowski
1990).
DEGRADACJA KOMPONENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja powierzchni terenu
W obrębie omawianego obszaru stwierdzono istnienie niewielkich
powierzchni gruntów narażonych na denudację naturogeniczną i uprawową.
Występują one głównie w obrębie gruntów ornych, w strefach krawędziowych dolin.
Na terenach położonych w dnach dolin można się liczyć z możliwością wystąpienia
podtopień. Grunty antropogeniczne obszarów zabudowanych o zabudowie luźnej
znajdują się we wszystkich miejscowościach.
W Piotrkowie Kujawskim i w miejscowości Chełmce są czynne żwirownie
o głębokości dochodzącej do 5 m, gdzie eksploatowane są surowce budowlane. W
Jeziorach Wielkich, Nożyczynie, Brześciu, Chełmcach i w Jerzycach znajdują się też
nieczynne wyrobiska poeksploatacyjne.
Do innych, istotnych form degradacji powierzchni terenu, należy zaliczyć
składowiska odpadów komunalnych. Składowisko w Jerzycach
zajmuje
powierzchnię 1,27 ha, i zdeponowano na nim dotychczas ponad 15 tys. ton
odpadów, na innym kontrolowanym składowisku w Jeziorach Wielkich 2,3 tys. ton.
(Raport o stanie ...2005). Na pn.-zach. od miejscowości Polanowice stwierdzono
obecność składowiska odpadów rolniczych. W miejscowości Chełmce znajduje się
niekontrolowane składowisko odpadów komunalnych. Należy się też liczyć z
występowaniem niekontrolowanych składowisk odpadów, szczególnie w lasach,
niewielkich wyrobiskach oraz na obrzeżach miejscowości. Niestety, brak na ten
temat informacji.
Prawie każda miejscowość związana z produkcją rolniczą stanowi
skupisko surowców rolniczych. Licznie występują też składowiska paliw, głównie
płynnych. Istnieje duża ilość nieczynnych stacji paliw, zlokalizowanych najczęściej w
byłych bazach zmechanizowanego sprzętu rolniczego.
W okolicach miejscowości Gocanowo, wokół stawów rybnych,
wybudowano groble.
Degradacja gleb
Gminy objęte granicami arkusza mają charakter wiejski. W strukturze
użytkowania dominują użytki rolne – przeważa produkcja roślinno-zwierzęca.
Większość gleb omawianego obszaru stanowią gleby kwaśne. Niestety brak jest
szczegółowych danych dotyczących odczynu pH gleby. W rejonie na północnywschód od Jez. Gopło stwierdzono w glebie wysoką zawartość siarki. W okolicach
miejscowości Siemionki i Ostrówek stwierdzono skażenie metalami ciężkimi i
wielkopierścieniowymi
węglowodorami
aromatycznymi
w
warstwie
przypowierzchniowej gleby (Raport o stanie ...2005). W dolinach rzek należy się
liczyć lokalnie z możliwością wystąpienia gleb zawodnionych. Brak danych
dotyczących innych form degradacji.
10.
Brześć
hodowla zwierząt
-
-
-
-
+
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko
Do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko należy
zaliczyć linie przesyłowe wysokiego napięcia przebiegające przez południowo-zachodnią
część omawianego obszaru, odcinki dróg krajowych nr 25 (Konin – Bydgoszcz) i 62
(Strzelno – Włocławek) oraz fragment magistrali kolejowej łączącej Górny Śląsk z
Trójmiastem.
PRZECIWDZIAŁANIE DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Degradacja lasów
Kompleksy leśne w obrębie arkusza zajmują małą powierzchnię. Z
informacji uzyskanych w Nadleśnictwach, które obejmują swym zasięgiem omawiany
obszar wynika, że lasy charakteryzują się słabym stopniem uszkodzeń
drzewostanów. Defoliacja nie przekracza 25% i spowodowana jest głównie
czynnikami antropogenicznymi. Są nimi: bliskie sąsiedztwo Zagłębia Konińskiego, a
także rekreacja, zbiór owoców leśnych i grzybów, itp. Nagminne jest także
wywożenie śmieci do lasu oraz kłusownictwo. Można się jednak liczyć też z
wystąpieniem czynników abiotycznych. Zazwyczaj są to szkody powodowane przez
silne wiatry (załomy, wykroty), obfite opady śniegu (łamanie gałęzi, drzew) i pożary.
Zagrożenia biotyczne mogą przejawić się w postaci szkód powodowanych
niekontrolowanym wzrostem populacji szkodliwych owadów, występowaniem
grzybów pasożytniczych oraz żerowaniem zwierzyny łownej.
Przeciwdziałanie degradacji środowiska przyrodniczego przejawia się
głównie przez stosowanie instalacji technicznych, ograniczających lub likwidujących
procesy degradacji środowiska. Kanalizacja sanitarna działa między innymi w takich
miejscowościach jak: Piotrków Kujawski, Jeziora Wielkie, Łagiewniki, Polanowice,
Tarnowo, Janocin, Sukowy, Lachmirowice, Sierakowo, Siemionki, Włostowo,
Golejewo, Kościeszki, Tarnówek, Wąsewo, gdzie obejmuje ponad 50% powierzchni.
Przeciwdziałaniu degradacji wód służą też czynne oczyszczalnie ścieków.
Kontrolowane składowiska odpadów komunalnych posiadają zabezpieczenia
uniemożliwiające przedostawanie się zanieczyszczeń do wód gruntowych. Ponadto
w sieci regionalnej monitorowany jest stan czystości wód powierzchniowych –
zarówno cieków jak i jezior oraz wód podziemnych. Lokalnie monitorowane są gleby
oraz teren w rejonie składowisk odpadów komunalnych.
Degradacja wód powierzchniowych
Znaczący wpływ na stan wód powierzchniowych posiada gospodarka
wodno-ściekowa oraz rolniczy charakter użytkowania terenu. Duże zanieczyszczenia
wód powierzchniowych wiążą się ze stosowaniem nawozów sztucznych i środków
ochrony roślin. Innym poważnym zagrożeniem jest brak kanalizacji w wielu
miejscowościach, przy jednocześnie gęstej rozbudowie sieci wodociągowej. Do rzek
przedostają się więc zanieczyszczenia pochodzące ze spływów z pól, ścieki bytowe
z nieszczelnych szamb i ścieki gospodarcze. Istotne źródło zanieczyszczenia
stanowią także nie oczyszczone wody opadowe odprowadzane z terenów zakładów,
ciągów komunikacyjnych miast i wsi.
W granicach omawianego arkusza nie stwierdzono żadnych form
rekultywacji terenu.
Tabela 3. Ważniejsze zrzuty ścieków.
L.p.*
Miejscowość
1.
Siemionki
2.
Ostrowo
3.
Piotrków
Kujawski
Zakład
Spółka WodnoŚciekowa
Urząd Miasta w
Kruszwicy
Zakład Komunalny
Rodzaj
ścieków
Ilość
3
m /d
Urządzenia
oczyszczające
Kierunek
zrzutu
komunalne
75
miech.-biol.
Jezioro
Gopło
komunalne
30
biologiczne
rów
mech.-biol.
Kanał
GopłoŚwiesz
komunalne
350
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Wody powierzchniowe omawianego obszaru badane są w ramach
monitoringu regionalnego prowadzonego przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony
Środowiska w Bydgoszczy i w Poznaniu. Badaniami objęto wody rzek jak i jezior.
Tabela 4. Stan czystości badanych cieków i jezior.
Klasa
Rok
Kilometr
badań biegu rzeki czystości
Główne parametry
zanieczyszczeń
Rodzaj
monitoringu
L.p.
Punkt pomiarowy
1.
Kanał
Gocanowski
(poniżej
Radziejowa Kuj.)*
2002
10,6
non
tlen rozpuszczony, subst.
rozpuszczone, azot amonowy,
azot azotanowy, azot
regionalny
azotynowy, azot ogólny,
fosfor, fosforany, chlorofil „a”,
miano Coli, przewodniość
2.
Kanał
Gocanowski
(ujscie do Jez.
Gopło)
2002
0,5
non
subst. rozpuszczone, azot
azotanowy, azot azotynowy,
azot ogólny, fosfor, fosforany,
chlorofil „a”, miano Coli,
przewodniość, odczyn
3.
Dopływ z
Radziejowa
(ujście do Jez.
Gopło)
2002
0,5
non
azot azotynowy, azot
azotanowy, azot ogólny, fosfor regionalny
ogólny, fosforany, miano Coli
4.
Kanł OstrowoGopło (ujście do
Jez. Gopło)
2002
1,5
non
azot azotynowy, azot
azotanowy, azot ogólny, fosfor
regionalny
ogólny, chlorofil „a”, miano
Coli
5.
Kanał GopłoŚwiesz (poniżej
Piotrkowa)
2000
b.d.
non
azotu azotynowego, azotu
azotanowego, azotu ogólnego,
fosforanów i fosforu ogólnego regionalny
oraz przewodność
elektrolityczna, stan sanitarny
6.
Kanał GopłoŚwiesz (ujście do
Jez. Gopło)
2002
2,2
non
azot amonowy, azot
azotanowy, azot azotynowy,
azot ogólny, fosforany, fosfor
regionalny
ogólny, chlorofil „a”, miano
Coli, przewodniość, zawiesina
ogólna
7.
Jezioro Gopło
2002
-
non
produkcja pierwotna,
przezroczystość
regionalny
III
substancje biogenne,
przewodniość,
przezroczystość, chlorofil „a”
regionalny
8.
Jezioro Skulska
Wieś
2000
-
regionalny
* punkt pomiarowo-kontrolny znajduje się tuż poza wschodnią ramką arkusza
Stosunki wodne na omawianym obszarze zostały w znacznym stopniu
przeobrażone przez człowieka. W XIX wieku zbudowano kanały: Gopło-Świesz,
Kuśnierz, Ostrowo-Gopło i Gocanowski. Wokół Jeziora Gopło powstała sieć rowów
melioracyjnych. Koryta mniejszych cieków pogłębiono, wyprostowano i włączono w
sieć systemu melioracyjnego. Na ciekach funkcjonują liczne urządzenia
hydrotechniczne (Kaniecki i inni 2003).
Degradacja wód podziemnych
Charakter powierzchniowej budowy geologicznej wpływa na fakt, że
znajdują się tu grunty narażone na infiltrację zanieczyszczeń do pierwszego poziomu
wód podziemnych. Zagrożenie to wzrasta na obszarach zabudowanych nie objętych
kanalizacją sanitarną oraz w sąsiedztwie składowisk odpadów i składowisk paliw
płynnych. Omawiany obszar jest głównie użytkowany rolniczo, stąd wpływ na
czystość wód podziemnych ma fakt stosowania nawozów sztucznych i naturalnych
oraz środków ochrony roślin. Hodowla zwierząt może się wiązać z niewłaściwym
składowaniem obornika i gnojowicy oraz ich zbyt dużym lub zbyt częstym
stosowaniem na polach. Nie bez znaczenia jest też wpływ gospodarki wodnościekowej. Choć obserwuje się sukcesywny wzrost powierzchni obszarów
skanalizowanych, to jednak w wielu miejscowościach ścieki gromadzone są w
szambach bezodpływowych. Często wywozi się je na dzikie wylewiska lub wylewa
do rowów melioracyjnych. Wątpliwa jest także szczelność szamb. Ze zwiększonym
zanieczyszczeniem wód podziemnych należy się także liczyć w sąsiedztwie
składowisk odpadów komunalnych.
Na analizowanym obszarze prowadzi się badania wód wgłębnych w
ramach regionalnej sieci monitoringu.. Punkt monitoringu znajduje się w zasięgu
GZWP nr 144 w miejscowości Kościeszki. W punkcie tym stwierdzono w 2004 roku
występowanie wód 4-tej klasy, czyli wody o niezadowalającej jakości. Większość
wskaźników przekracza wartości dopuszczalne dla wody przeznaczonej do spożycia.
O klasie czystości zadecydowała ponadnormatywna obecność azotu amonowego i
żelaza. Wyniki badań wód podziemnych prowadzonych w roku 2004, przedstawiane
są w skali 5-stopniowej, którą wprowadza Rozporządzenie Ministra Środowiska z
dnia 11 lutego 2004 roku – Dz. U. Nr 32, poz. 284 (Raport o stanie...2005).
Degradacja powietrza atmosferycznego
Na omawianym obszarze brak jest uciążliwych emitorów pyłów i gazów do
atmosfery. Duże zagrożenie stanowią jednak skupiska źródeł niskiej emisji gazów i
pyłów z terenów zabudowanych, szczególnie uciążliwych w sezonie grzewczym. Źródło
emisji liniowej zanieczyszczeń pyłowych i gazowych oraz hałasu stanowi też istniejąca
sieć dróg, zwłaszcza odcinek drogi krajowej nr 25 (Konin – Bydgoszcz) i 62 (Strzelno –
Włocławek). Badania prowadzone przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony
Środowiska nie wykazały na omawianym obszarze przekroczeń dopuszczalnych
stężeń dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego. Na stan sanitarny
powietrza atmosferycznego wpływają też gospodarstwa hodowlane, będące emitorami
odorów.
Tabela 5. Ważniejsze emitory zanieczyszczeń do atmosfery.
Emisja w t/rok
Źródło
hałasu
Źródło
odorów
-
-
+
-
-
-
+
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
hodowla drobiu
-
-
-
-
+
hodowla zwierząt
Hodowla Zwierząt i
Nasiennictwo Roślin
Polanowice Sp. z o.o.
-
-
-
-
+
-
-
-
-
+
hodowla drobiu
-
-
-
-
+
hodowla drobiu
-
-
-
-
+
Zakład
L.p.*
Miejscowość
1.
Polanowice
2.
Giżewo
3.
Gocanowo
4.
Głębokie
Polanowice Sp. z o.o.
Hodowla Zwierząt i
Nasiennictwo Roślin
Hodowla Zwierząt i
Nasiennictwo Roślin
Baza Giżewo
gospodarstwo
hodowlane
hodowla zwierząt
5.
Janocin
6.
Tarnówek
7.
Lachmirowice
8.
Radunek
9.
Golejewo
pyły
gazy
ogółem
gazy bez
CO2
-
-
-
REKULTYWACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
NIEUŻYTKI
Na omawianym obszarze nie występują nieużytki.
OGÓLNA OCENA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
I STOPNIA JEGO DEGRADACJI
Brak uciążliwych obiektów przemysłowych sprawia, że obszar objęty
arkuszem mapy charakteryzuje się stosunkowo małą degradacją. Nie występują w
jego obrębie większe źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Zagrożenie
stanowią natomiast źródła niskiej emisji gazów i pyłów przede wszystkim w sezonie
grzewczym. Źródłem emisji liniowej, są przebiegające przez omawiany teren
ruchliwe drogi, które są także emitorem hałasu.
Spośród wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego najbardziej
zdegradowane są wody powierzchniowe, stanowiące najczęściej odbiorniki
nieoczyszczonych lub częściowo oczyszczonych ścieków komunalnych, rolniczych
lub przemysłowych, zmywów powierzchniowych chemicznych środków uprawy roślin
z pól uprawnych czy zanieczyszczeń pochodzących z nieszczelnych zbiorników
bezodpływowych na ścieki. Niepokojąca jest też jakość wód podziemnych.
W niektórych rejonach odnotowano skażenie gleb siarką i metalami
ciężkimi. Ponadto miejscami, zwłaszcza w dolinach rzek gleby narażone są na
zawodnienie. Obszar ten został mocno wylesiony, ale stan zdrowotny występujących
tu niewielkich powierzchni leśnych nie wykazuje większych zaburzeń.
WSKAZANIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA
I OCHRONY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Omawiany obszar charakteryzuje się znaczną powierzchnią obszarów
prawnie chronionych. Tereny w jego zasięgu są atrakcyjne pod względem
przyrodniczym, posiadają też walory turystyczno-wypoczynkowe. Z uwagi na to,
wymagania dla stanu jego środowiska są znacznie większe niż dla innych terenów.
Podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony środowiska na tym
obszarze jest zdecydowane przeciwdziałanie degradacji wód powierzchniowych i
podziemnych. Konieczna jest budowa kanalizacji sanitarnej i burzowej w
miejscowościach, które jej jeszcze nie posiadają. Wskazana jest też budowa
oczyszczalni ścieków. Powinno się dążyć do likwidacji niekontrolowanych punktów
zrzutów do rzek lub rowów melioracyjnych, szczególnie na obszarach wiejskich. Pod
nadzorem powinny być szamba, aby wyeliminować przedostawanie się
zanieczyszczeń do wód podziemnych. Powinno zwracać się uwagę na chemizm gleb
i podejmować działania zapobiegające nadmiernemu ich zakwaszeniu.
Należy również uporządkować gospodarkę odpadową poprzez likwidację
niekontrolowanych składowisk odpadów, zmniejszenie ilości odpadów wprowadzając
nowe metody unieszkodliwiania bądź ich zagospodarowywania, kontrolę
potencjalnych miejsc „dzikich składowisk odpadów”, szczególnie w lasach. Działania
w zakresie ochrony powietrza atmosferycznego powinny zmierzać do ograniczenia
emisji z palenisk domowych, poprzez systematyczną gazyfikację, zmianę technologii
lub zastosowanie urządzeń odsiarczających i odpylających. Powierzchnie gleb
chronionych powinny być wykorzystane z zachowaniem wymogów ekologicznych.
Na terenach leśnych należy prowadzić odpowiednią gospodarkę leśną, dążyć do
utworzenia drzewostanu zgodnie z podstawami siedliskowo-ekologicznymi.
Wskazane jest zrekultywowanie licznych wyrobisk po eksploatacji surowców
budowlanych.
Literatura i materiały źródłowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Gałecki Z., Jabłoński S., 1985: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej województwa
bydgoskiego. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy
Gumiński R., 1954: Meteorologia i klimatologia dla rolników. PWRiL, Warszawa
Iwanicz T., 1986: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej województwa konińskiego. Instytut
Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy
Kaniecki A., Baczyńska A., Gogołek A., 2003: Komentarz do Mapy Hydrograficznej w skali
1:50.000 Arkusz N-34-121-B Piotrków Kujawski, Główny Geodeta Kraju, Warszawa
Kleczkowski A. S., 1990: Objaśnienia mapy obszarów GZWP w Polsce wymagających
szczególnej ochrony - 1 : 500.000, IH i GI AGH Kraków
Kondracki J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa
Krygowski B., 1961: Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, cz. I Geomorfologia. PTPN,
Poznań
Maszońska D., 2002: Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50.000 Arkusz 439-Piotrków
Kujawski, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
Molewski P., 1999: Szczegółowa mapa geologiczna w skali 1:50.000 Arkusz 439-Piotrków
Kujawski. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
Raporty o Stanie Środowiska w Województwie Kujawsko-Pomorskim z lat 2001-2005,
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Bydgoszcz,
Raporty o Stanie Środowiska w Województwie Wielkopolskim z lat 2001-2005, Wojewódzki
Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań
Stankowski W., 1981: Rozwój środowiska fizyczno-geograficznego Polski. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
Stupnicka E., 1997: Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Szafer W., Zarzycki K., red. 1972: Szata roślinna Polski. PWN Warszawa
Trampler T., 1990: Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologicznofizjograficznych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa
Walczak M., Radziejowski J., Smogorzewska M., Sienkiewicz J., Gacka-Grzesikiewicz E.,
Pisarski Z., 2001: Obszary chronione w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa
Witkowska B., Biernat S., 1985: Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:200.000 Arkusz 37Konin. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
Woś A., 1995: Zarys klimatu Polski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z Centralnego Banku Nazw
Geograficznych, CODGiK, Warszawa
© Copyright by Hanna Forycka-Ławniczak, Jarosław Kubiak, Radzym Ławniczak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu