Sylwia Kamień

Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
Pelplin - historia i jego zabytki
referat
Pelplin leży na Kociewiu wśród morenowych wzgórz, które meandrami przemienia rzeka Wierzyca.
Około 50 km dzieli go od Gdańska i wybrzeża Bałtyku. W tekstach średniowiecznych spotykamy
nazwę Polplin (1274r.), Polplyn (1298r.), Poplin (1301 r.), Polpelin (1306 r.)a później Paplin lub Peplin
(1583r.). Nazwę tę wywodzono dawniej od rzeczownika „pło”, jezioro. Dziś przeważa opinia, że jest
ona patronimiczna i pochodzi od nazwiska Pepła.
Najstarsze ślady pobytu człowieka w tej części Pomorza sięgają epoki kamienia i brązu. W 1894r.
dokonano ważnego odkrycia archeologicznego: za dworcem kolejowym, na wzgórzu pomiędzy
Wierzycą, a drogą prowadzącą do Janiszewka znaleziono cmentarzysko prehistoryczne. Przy
szczątkach szkieletów znajdowały się spinki i bransolety, piękny pas brązowy i broń, naczynia z gliny i
szkła oraz obrabiane bursztyny. W okolicy znaleziono trochę monet pochodzących z czasów
Wespazjana, Trajana, Aleksandra Sewera i Walentyniana III.
Na kartach historii pojawił się Pelplin 2 stycznia 1274r., w dokumencie wystawionym w Świeciu przez
księcia pomorskiego Mszczuja II, syna Mszczuja I i Zwinisławy, córki Mieszka Starego. Książe nadał
wieś zwaną Poplin wraz z obszarem zawartym pomiędzy rzekami Wierzycą, Jonką i Węgiermucą
cystersom, których książę Sambor II sprowadził w 1258r. z Doberanu w Meklemburgii i osadził w
Pogódkach. Taka zmiana miejsca była niemal regułą: cystersi wybierali starannie okolicę, gdzie
pragnęli się osiedlić na stałe, szukając dolin i mokradeł, które po osuszeniu wzorowo uprawiali.
Po wzniesieniu klasztoru skoncentrowali wszystkie wysiłki na budowie kościoła. Jednak -jak podaje
kronika – „po upływie prawie 200 lat od chwili przybycia z Pogódek świątynia nie była konsekrowana
ani całkowicie ukończona”. Przyczyniły się do tego wielkość i olbrzymie rozmiary budowli i małe
dochody oraz brak ofiarnych dobrodziejów i niepokoje polityczne.” Ogromna jedenastoprzęsłowa
bazylika z transeptem dwunawowym, halowym dwuprzęsłowym (jej wymiary:84 m długości, 25,8 m
szerokości, ok. 25,9m wysokości w nawie głównej; wysokość wieży do gałki 63 m) jest wzorowana na
kościele macierzystego opactwa w Deberanie; można się w niej także dopatrzyć wpływu „idealnego
planu” kościoła Villarda de Hannecourt i angielskich gotyckich świątyń cysterskich. Pomimo
znacznego rozciągnięcia w czasie budowę cechowała wierność pierwotnym założeniom, co nadało
później architekturze stylistycznej czystości. Gwiaździste sklepienie w nawie głównej zainaugurowały
ten typ rozwiązań na wschodzie Europy. Późniejsze, bo wykonane w roku 1557 przez, Autoniego
Schultesa z Gdańska sklepienie sieciowe i kryształowe w nawie poprzecznej, są ostatnim akordem
późnego gotyku w tym wnętrzu, z którego pierwotnego wystroju, poza znikomymi resztkami
polichromii z r. 1462 i 1512, pozostały tylko stelle. Powstały one w latach 1450 – 1463 za rządów
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/
Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
opata Mikołaja II Andrzeja z Rosenan, pisarza i teologa, który sprowadził jakiegoś mistrza świeckiego i
snycerzy zakonnych, by powierzyć im wykonanie tego pomnika teologii i mistyki późnego
średniowiecza. Myślą przewodnią dekoracji wypowiedzianą językiem form plastycznych schyłku
międzynarodowego stylu miękkiego, jest idea „ogrodu zamkniętego”, wyrastającego z
przezwyciężonego świata fantastycznych i potwornych zwierząt.
W epokę nowożytną wszedł Pelplin już pod znakiem nowej konstelacji politycznej, wynikłej z Pokoju
Toruńskiego. Skończyły się niepokoje związane z wojną trzynastoletnią i pochodami husytów.
Krzyżacy, którzy nawet narzucali klasztorowi opatów pochodzących ze swojego zakonu, tracą
znaczenie, a opiekunami opactw stają się królowie polscy. Przybywają do Pelplina i wspomagają
klasztor: Kazimierz Jagiellończyk ok. r.1479, Zygmunt III w 1623 i Jan III Sobieski w 1677. Na
przełomie renesansu i baroku opaci, wśród których wybija się postać Leonarda Rembowskiego II,
fundują całkiem nowy – oprócz stall– wystrój. Złożyły się nań: oryginalne wsparte na głowie, Samsona
rozdzielającego paszcze lwa ambona z 1682r. organy z 1677- 1680, ławki, konfesjonały i ołtarze,
wśród których znakomitą snycerką wyróżniają się ołtarz mariacki, ołtarze św. Rodziny (dziś św.
Krzyża) i Siedmiu Sakramentów oraz największy w tej części Europy ołtarz główny(1623-1640). Jak w
złotej broszy błyszczą w nim obrazy Hermana Hana „Koronacja Najświętszej Maryi Panny” i „Wizja św.
Bernarda”. W katedrze znajduje się jeszcze jeden obraz Hana „Pokłon pasterzy”.
Oprócz Hana malowali w Pelplinie Bartłomiej Strobel oraz Andrzej Stech. w tym mniej więcej czasie, w
latach 1620 – 1630 powstały słynne tabulatury pelplińskie 900 utworów instrumentalnych i wokalnych
zebranych przez pelplińskiego zakonnika Feliksa Tczińskiego (w sześć tomów).
Pierwszy rozbiór Polski przyniósł poddanie dóbr klasztornych, a było tego przeszło 40 wsi, nie licząc
młynów, jezior i kamienic w Gdańsku – administracji rządu pruskiego, który po wielu szykanach,
związanych częściowo z konsekwencjami wojen napoleońskich, dekretu z dnia 5 marca 1823r.
zarządził kasację klasztoru. Tak po 547 latach istnienia opactwa pelplińskiego zostało skazane na
śmierć. Kościół podzieliły wraz z nim losy zabytku włączonego z życia, pozbawionego opieki, gdyby
nie opatrznościowe zrządzenie losu: bullą de salute animarum z 16 lipca 1821r. powiększona została
diecezja chełmińska i Pelplin został w roku 1824 jej stolicą. W ten sposób świątynia cysterska została
katedrą, a otaczająca ją wieś zaczęła szybko przeradzać się w miasteczko. W rozbudowanym
klasztorze umieszczono Seminarium Duchowne i Biskupie „Collegium Marianum”, założone w 1836
roku. Tak doczekał się Pelplin niepodległości Polski po pierwszej wojnie światowej. W
międzywojennym dwudziestoleciu, dzięki staraniom biskupa Stanisława Okoniewskiego, uzyskał
prawa miejskie.
Rok 1939 zapisał się krwawo w historii Pelplina: 20 października hitlerowcy zaaresztowali, a następnie
rozstrzelali prawie wszystkich tutejszych profesorów i kanoników katedralnych. Katedra została
zamknięta aż do 1945 roku, kiedy przywrócono ją służbie Bożej. Podjęto w niej różne prace
konserwatorskie, odnowiono ołtarz główny, a w 1971 r. zorganizowano nową strefę liturgii na
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/
Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
przecięciu nawy głównej z transeptem. Od 1965 r. katedra nosi tytuł bazyliki mniejszej, nadany prze
Papieża VI.
W pobliżu - częściowo w dawnym gmachu klasztornym – miesi się w dalszym ciągu Wyższe
Seminarium Duchowne, od 1965 r. afiliowane do Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego.
Księgozbiór uczelni, pomimo strat spowodowanych wojną i pożarem w 1947 r. liczy ponad 50000
tomów. Działy rękopisów i inkunabułów zmniejszyły się o 1\ 4 w stosunku do stanu przedwojennego.
Pierwszy z nich obejmuje dziś 660 manuskryptów; najstarsze pochodzą z XII wieku.
Wśród rękopisów iluminowanych wybija się Psałterz szkoły czeskiej z przełomu XV\ XVI w. został on
w czasie wojny przewieziony do Kanady wraz z najciemniejszych spośród innabułów pelplińskich:
jedynym w Polsce egzemplarzem Biblii Gutenberga. Wśród 45 zachowanych do dziś egzemplarzy
pelplińskich ma wyjątkową wartość ze względu na to, że na dolnym marginesie 46 karty I tomu odbiła
się przewrócona czcionka. Dzięki temu wiadomo było, jakie są jej rozmiary. Obydwa te zabytki
piśmiennictwa wróciły do kraju wraz z zabytkami wawelskimi w 1959 r. i znajdują się w Muzeum
Diecezjalnym, które otworzono w 1988 r.
Dnia 25 marca 1992 r. miasto zostało stolicą nowej diecezji pelplińskiej.
W Pelplinie oprócz pięknej katedry warto zwiedzić Muzeum Diecezjalne.
Kolekcja muzealna zawdzięcza swoje powstanie pasji zbieraczej dwóch wielkich mecenasów sztuki:
ks. biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego oraz ks. infułata dr Antoniego Liedtkego. Biskup
Okoniewski założył już w 1928 roku Muzeum Diecezjalne w Pelplinie. W związku z tym gromadził w
swojej rezydencji – odpowiednio przebudowanej i upiększonej- pierwsze zabytki. Po wojnie nowy
ordynariusz chełmiński, ks. biskup Kazimierz Józef Kowalski wraz z ks. Liedtkem zaczął zbierać
dalsze eksponaty, myśląc jednocześnie o stałych pomieszczeniach dla muzeum. Najodpowiedniejszy
wydał się gmach Collegium Marianum. Plany pokrzyżowały świeckie władze PRL, które budynek
zabrały i przekształciły w zakład opieki dla upośledzonych chłopców.
Kolejny biskup diecezjalny , ks. Marian Przykucki zdecydował się na budowę nowego gmachu. W ten
sposób 4 lutego 1988 r. uroczyście otworzono stałą wystawę skarbów pelplińskich.
Eksponaty zostały podzielone w poszczególnych galeriach. Pierwsza sala zawiera najwybitniejsze
dzieła malarskie i rzeźby europy środkowej powstałe na Pomorzu. Wśród najcenniejszych dzieł są
min. słynny Krucyfiks starogardzi z I połowy XIV w. figura Marii z Dzieciątkiem, odnaleziona na strychu
kościoła w Korkocinie koło Wąbrzeźna, pochodząca z tego samego okresu co krucyfiks. Interesująca
jest wielka, prawie dwumetrowej wysokości postać Chrystusa z Nowego Miasta Lubawskiego ( koniec
XIV w).Osobliwością wybitnie pomorską są tzw. Madonny szafkowe z Klonówki i Lubiszewa (koniec
XIV i pocz. XV w.) W drugiej sali oglądać można dwa cenne zabytki malarstwa gotyckiego.:
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/
Publikacje Nauczycieli
mgr Jan Majewski
Ukrzyżowanie z Lignów (ok. 1420, warsztat pomorski), związane z kręgiem twórczości westfalskiej
oraz obraz Madonny z Dzieciątkiem z Torunia (ok. 1440, warsztat pomorski).
W muzeum pelplińskim wystawiono również tkaniny, m. in. Dwa ornaty. Jeden z nich pochodzi z
początku XVI wieku i zawiera ikonografię przedstawień związanych z Eucharystią.
Na piętrze Muzeum Diecezjalnego reprezentowano zabytki związane z końcem gotyku oraz sztukę
nowożytną. Znajduje się tam tzw. Poliptyk Toruński, pochodzący z dawnego kościoła franciszkanów z
Torunia (3. ćw. XIV w., warsztat pomorski).
W tej części Muzeum eksponowane są dzieła związane z warsztatami toruńskimi ( rzeźba Madonny z
Sampławy oraz figura Św. Rocha), oraz rzeźba gdańska, związana ze szkołą szwabsko - frańkońską (
Madonna z Radzynia Chełmińskiego oraz rzeźba Regina Coeli – 1. ćw. XVI w.).
W gmachu znajduje się również skarbiec, mieszczący najważniejsze zabytki rzemiosła artystycznego (
kielichy, relikwiarze, cyberia, dzbany, monstrancja).Dzieła złotnicze pochodzą z wyposażenia
klasztoru pelplińskiego albo z katedry w Chełmży, albo ze skasowanych klasztorów, a także z parafii,
gdzie były narażone na niebezpieczeństwa kradzieży.
Ale najwcześniejszym zabytkiem dla zwiedzających jest jedyna w Polsce Biblia Gutenberga
wydrukowana w Moguncji w latach 1453-1455 w nakładzie 180 egzemplarzy. Zabytek pelpliński
wyróżnia się, spośród innych czterdziestu siedmiu zachowanych na świecie, śladem obalonej czcionki
drukarskiej na dolnym marginesie 46 karty I tomu oraz oryginalną oprawą Henryka Costera z XV
wieku.
Na zakończenie warto pamiętać, że Muzeum Diecezjalne im. Biskupa Stanisława W. Okoniewskiego
w Pelplinie może się poszczycić najwybitniejszymi przykładami zabytków od czasów
średniowiecznych po najnowsze. Niektóre z nich jak Biblia Gutenberga, Poliptyk Toruński, Madonny
szafkowe, należą do największych osiągnięć myśli europejskiej. Zabytki te potwierdzają, że tereny
pomorskie cywilizacyjne i kulturowo nie ustępowały innym częściom Europy.
Bibliografia:
Janusz St. Pasierb – „Pelplin i jego zabytki.” – Pelplin 1993
Opracował:
mgr Jan Majewski
Publikacja pochodzi z serwisu edukacyjnego Tczew.Edu.PL • http://tczew.edu.pl/