Strona | 1 - Quality of Life

Strona | 1 Strona | 2 Prof. dr hab. inż. Tomasz T. Suchecki
Wydział Inżynierii Środowiska
Politechnika Wrocławska
gmach C-6, pokój # 308, Wybrzeże Wyspiańskiego 27, 50-379 Wrocław,
tel: 71-320 38 22 fax: 71-320 35 32
[email protected]
19 września 2011 r.
Prognozowany optymistyczny scenariusz rozwoju nauki i technologii w
obszarze Ochrona Środowiska w aspekcie poprawy jakości życia (Quality
of Life) w Województwie Dolnośląskim w 10-letniej perspektywie czasowej
Ekspertyzę wykonałem na podstawie umowy nr RZ/QoL/263/2011
Uniwersytetem Ekonomicznym we Wrocławiu z września 2011 r.
z
Zakres merytorycznyokreślono wmailach Pana Prof. dr hab. Jerzego Hanuzy z 5 i
15 września 2011 r. wraz z załącznikami.
Pierwotnie zakres mojej ekspertyzy wyznaczony przez Zleceniodawcę powinien
zawierać opis sytuacji wyjściowej i założeń wyjściowych, uwarunkowań
zewnętrznych oraz opis stanu w perspektywie 10 lat dla technologii ochrony
środowiska przy założeniu jednego, innego scenariusza przyszłości – albo skrajnie
optymistycznego, albo skrajnie pesymistycznego od scenariusza przedstawionego w
ww. raporcie, który nazwano „scenariuszem najbardziej prawdopodobnym”.
Ostateczny wybór wariantu pozostawiono mnie. Po namyśle zdecydowałem się
opracować wariant skrajnie optymistyczny. Dodatkowo, w informacji przesłanej 15
września 2011 r.,Zleceniodawca wprowadził dodatkowe wymagania:
1. Ustosunkowanie się do rekomendowanych scenariuszy rozwoju
technologii na Dolnym Śląsku (rozdział 11 Raportu). Na ile są one
ważne dla Regionu i maja wpływ na jakość życia. Czy są inne kierunki
Strona | 3 2.
3.
4.
5.
6.
7.
rozwoju nauki i technologii na Dolnym Śląsku które nie zostały
uwzględnione.
Jaki wpływ mają scenariusze technologiczne na scenariusze poprawy
jakości życia przedstawione w rozdziałach 3.7 – 3.8 (Biotechnologia),
4.7 – 4.8 (Bezpieczna Żywność) oraz 5.7 – 5.8 (Ochrona Środowiska).
Na ile jest realne zrealizowanie zamierzeń związanych z tymi
technologiami w oparciu o potencjał naukowy i gospodarczy Dolnego
Śląska. Można wymienić te jednostki naukowe które są zdolne do
realizacji kierunków badawczych i wdrożenia technologii.
Wymienić czynniki które mają największy wpływ na poprawę jakości
życia. Uwzględnić przy tym celowość powołania nowych dolnośląskich
centrów badawczych i diagnostycznych, rad eksperckich.
Ustosunkować się do wizji współdziałania nauki i biznesu. Jak
zwiększyć finansowanie wdrożeń wyników badań naukowych do
gospodarki (przyszło mi do głowy że banki które przechowują
pieniądze na finansowanie grantów, utrzymanie uczelni itp. powinny
ustanowić odpisy na finansowanie badań.
Przedstawić wizję skutków i korzyści z wdrożenia scenariuszy
(scenariusz optymistyczny) lub skutków negatywnych nie wdrożenia
ich (scenariusz negatywny).
Proszę pamiętać iż możecie Państwo zaproponować własne pomysły
na powyższe tematy, nie uwzględnione w raporcie.
1. Wprowadzenie
Ochrona środowiska ma służyć człowiekowi. Nie może być ona działaniem
odhumanizowanym, bo traci wtedy sens swojego istnienia. Musi mieć także podstawy
naukowe a nie ideologiczne. Należy również pamiętać o tym, iż ochrona środowiska
jest obszarem, gdzie obecnie wykorzystuje się wiedzę z prawie wszystkich dziedzin
nauki. Z drugiej strony, jest przedmiotem zainteresowania szerokich rzesz ludzi, co
powoduje wielokrotnie konieczność stosowania przekazu na poziomie popularnonaukowym, albo i prostszym.
Opisy przyszłości w ochronie środowiska w znanych na świecie opracowaniach
są analizą wariantów rozwoju wraz z przyjęciem wielu założeń przebiegu przyszłości.
Mają one różne formy począwszy od modeli matematycznych poprzez analizę
perspektywiczną, połączenie analizy ilościowej z jakościową, aż do wyłącznie analizy
jakościowej (EEA 2011a).Jasne jest, iż istnieje zależność pomiędzy stanem
środowiska a dostępnymi technologiami mającymi służyć jego ochronie. Przy czym
możliwe są dwa skrajne podejścia: (i) prognozowany stan środowiska określi rozwój
technologii oraz (ii) prognozowany stan technologii określi stan środowiska;
oczywiście przy sformułowaniu szeregu założeń dotyczących wielu sfer życia, np.
finansów, gospodarki, polityki, spraw społecznych,…
Strona | 4 Poniżej przedstawiono kilka typowych przykładów opisów przyszłości stanu
środowiska,zarówno w skali globalnej, jaki i kontynentalnej, państwowej, czy tez
regionalnej, zawartych w najnowszych opracowaniach: Global Environment Outlook
GEO4 (GEO4, 2007), OECD Environmental Outlook to 2030 (OECD, 2008), The
European environment — state and outlook 2010, SOER2010 (EEA 2011b):
- Global Environment Outlook GEO4 (GEO4, 2007)
Co kilka lat Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych (UNEP – United
Nations Environmental Program) publikuje opis stanu i perspektyw zmiany
globalnego środowiska Ziemi. Obecnie trwają prace nad piątym już raportem. Zaś
bezpłatnie dostępny jest raport zwany popularnie GEO4 z 2007 roku. W tym ostatnim
raporcie przyszłość w perspektywie roku 2050 opisywana jest czterema scenariuszami
nazwanymi: (i) najpierw gospodarka, (ii) najpierw polityka, (iii) najpierw
bezpieczeństwo, oraz (iv) najpierw zrównoważony rozwój(ang. Markets First, Policy
First, Security First and Sustainability First).Wyróżniono również 5 czynników
napędowych (ang. driver), wraz z 21 parametrami krytycznymi, po kilka różnych do
każdego czynnika, które bezpośrednio wpływają na wszystkie scenariusze. Założono
także – w formie opisowej – jak one wpływają na każdy scenariusz.
- OECD Environmental Outlook to 2030 (OECD, 2008)
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, znana bardziej w Polsce pod
angielską nazwą Organization for Economic Co-operation and Development (OECD),
podobnie jak UNEP, regularnie publikuje prognozy zmian stanu środowiska
globalnego. Obecnie dostępny jest tytułowy raport – perspektywa do roku 2030. W
przygotowaniu jest prognoza do roku 2050.
- Energy Technology Perspectives 2008, Scenarios & perspectives to 2050(IEA
2008) oraz World Energy Outlook 2010 (IEA 2010)
Międzynarodowa Agencja Energetyczna (MAE), ang. International
EnergyAgency (IEA), co roku publikuje kilkanaście/kilka obszernych analiz o
perspektywicznym zużyciu energii oraz rozwoju technologii sektora energetycznego w
skali globalnej, jak i regionalnej. Jak wiadomo, zużycie energii ma decydujący wpływ
na jakość środowiska w każdej skali. Aspekt środowiskowy w tych raportach
wyrażany jest prawie wyłącznie w emisjach do atmosfery dwutlenku węgla. Inne
aspekty środowiskowe pojawiają się jednak bardzo, bardzo rzadko.
Co roku jesienią publikowany jest światowy przegląd energii, np. w roku 2010
pt. World Energy Outlook 2010 (IEA 2010), który zawiera prognozy zużycia energii
przedstawiane dla wszystkich rodzajów paliw oraz w różnych przekrojach
terytorialnych do 2035 roku. Dłuższą o 15 lat perspektywę prognostyczną
Strona | 5 przedstawiono natomiast w raporcie pt. Energy Technology Perspectives 2008,
Scenarios & perspectives to 2050 (IEA 2008).
- The European environment — state and outlook 2010 (EEA 2011b)
Jest to bardzo obszerny materiał,przygotowywany cyklicznie przez Europejską
Agencję Środowiskową, ang. EuropeanEnvironmentalAgency (EEA), składający się z
kilkudziesięciu publikacji opisujący stan środowiska Europy: w 13 polach
tematycznych i38 obszarach terytorialnych (głównie państwa), oraz przy
uwzględnieniu 5 czynników globalnych wpływających na środowisko Europy. W
wielu miejscach tych publikacji można znaleźć prognozy zmian wielu parametrów
środowiska w różnych krajach w horyzoncie do 2050 roku, a niekiedy nawet do
2100.Określono także przyszłe europejskie priorytety ochrony środowiska:
• Lepsze wdrażanie i dalsze wzmacnianie bieżących priorytetów
środowiskowych związanych ze zmianami klimatu; przyrodą i różnorodnością
biologiczną, wykorzystaniem zasobów naturalnych i odpadami; środowiskiem,
zdrowiem i jakością życia,
• Właściwe zarządzanie kapitałem przyrodniczym i usługami ekosystemu,
• Spójne wprowadzenie aspektów środowiskowych do wielu dziedzin polityk
sektorowych,
• Transformacja w kierunku zielonej gospodarki.
Ważnymi dokumentami prognozującymi przyszłość stanu środowiska powinny być
dokumenty rządowe. Poniżej przedstawiono i omówiono kilka takich dokumentów
sygnowanych przez Radę Ministrów, ministerstwa lub inne agendy polskiego rządu:
- Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016
(Min.Środ. 2008)
Jest to oficjalny dokument „tylko” Ministerstwa Środowiska przyjęty w roku
2008. [Należy zauważyć, iż poprzednie dokumenty tego typu były sygnowane przez
Radę Ministrów: Polityka ekologiczna państwa na lata 2003 – 2006 z uwzględnieniem
perspektywy na lata 2007 – 2010(Min.Środ. 2002) orazII Polityka ekologiczna
państwa (Min. Środ. 2000)]Perspektywę 2016 roku nazwano „celami
średniookresowymi” i przedstawiono w dwóch rozdziałach pt. „Ochrona zasobów
naturalnych” i „Poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego”. W
formie opisowej, nieraz bardzo lakonicznej, bo jedno- lub kilkuzdaniowej,
przedstawiono zadania do wykonania, które generalnie sprowadzają się do ciągłej
Strona | 6 poprawy, skutecznego nadzoru oraz konieczności działań i przestrzegania terminów
zawartych w układzie akcesyjnym Polski z UE w każdym obszarze ochrony
środowiska. W części dotyczącej nakładów na realizację tej polityki podano już
konkretne dane liczbowe (ceny 2007 r.)z podziałem na obszary: (i) ochrona powietrza
atmosferycznego – 19,3 (21,3) mld zł, (ii) ochrona wód i gospodarka wodna – 36,1
(34,4) mld zł, (iii)- gospodarka odpadami – 6,7 (4,6) mld zł, (iv) inne cele – 4,1 (3,2)
mld zł, w latach 2009 – 2012 oraz 2013 – 2016 – liczby w nawiasach. Fundusze te
będą pochodziły ze źródeł publicznych 57% (55) i prywatnych 43% (45), odpowiednio
w okresie 2009 – 2012 oraz 2013 – 2016 – liczby w nawiasach.
- Polityka energetyczna Polski do 2030 roku (Min.Gosp. 2009)
Dokument ten został przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki i przyjęty
przez Radę Ministrów. Dwa rozdziały dotyczą pośrednio lub bezpośrednio spraw
ochrony środowiska: 5. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym
biopaliw, oraz 7. Ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Cele do
osiągnięcia przedstawione są tu wyłącznie w formie jakościowej bez podawania jakiś
innych horyzontów czasowych (zatem wszystkie powinny być zrealizowane dopiero w
2030 roku!), często nawiązuje się do regulacji unijnych. Jednak jest w tym
dokumencie o wiele więcej konkretów niż w omawianej powyżej Polityce
ekologicznej…, np. „zintensyfikowanie badań naukowych i prac rozwojowych nad
technologią CCS (ang. carboncapture and storage, wychwytywanie i składowanie
węgla, a właściwie dwutlenku węgla) oraz nowymi technologiami pozwalającymi
wykorzystać wychwycony CO2 jako surowiec w innych gałęziach przemysłu,
gospodarcze wykorzystanie odpadów węgla, zwiększenie wykorzystania ubocznych
produktów spalania”.
- Polska 2030. Wyzwania rozwojowe (KPRM 2009)
Raport ten został przygotowany przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa
Rady Ministrów. Formułuje 10 kluczowych wyzwań stojących przed Polską w
najbliższym dwudziestoleciu, wśród których na pozycji 5 – bezpieczeństwo
energetyczno-klimatyczne. Rozważa się sytuację, iż ochrona środowiska może być
barierą rozwoju kraju. Postuluje się opracowanie planu na rzecz ochrony zasobów
naturalnych i środowiska, zaś w perspektywie długofalowej należy wspierać
wymienione niżej działania:
• „poprawę dostępności wody w Polsce i odpowiedniąochronę zasobów
podziemnych wody
• poprawę stanu zalesienia kraju
Strona | 7 • poprawę jakości powietrza i środowiska poprzezredukcje emisji, w tym
szczególnie CO2
• dbałość o tereny objęte ochroną oraz o unikanienadmiernej fragmentacji
środowiska w związku z procesami rozwoju
• umiejętne łączenie troski o środowisko z wykorzystywaniemterenów naturalnych
do rozwijaniagospodarki (w tym infrastruktury), a także biznesuturystycznego (np.
ścieżki rowerowe wzdłuż rzek itd.)
• dobre zarządzanie audytem środowiskowym (europejskimodel EMAS) oraz
tworzenie źródeł finansowania inwestycji proekologicznych
• przygotowanie i wdrożenie planu wykorzystania odnawialnych źródeł energii”.
Należy zwrócić uwagę na to, iż Główny Urząd Statystyczny wraz zeswoimi
oddziałami wojewódzkimi w licznych i bardzo obszernych pod względem
faktograficznym opracowaniach dotyczących ochrony środowiska, np. coroczne
raporty pt. Ochrona środowiska +rokobejmujące całą Polskę oraz wydawane co kilka
lat raporty o województwach, np.Ochrona środowiska w województwie dolnośląskim
w latach 2005 – 2008 (GUS 2009), nie projektuje stanu środowiska w przyszłości w
żadnej ze swoich publikacji.
2. Część środowiskowa raportu
W pracy pt. Identyfikacja potencjału i zasobów w obszarze nauka i technologie na
rzecz poprawy jakości życia oraz wytyczenie przyszłych kierunków rozwoju. Badania
metodami Foresight, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Hanuzy, Edmunda Cibisa,
Tadeusza Miśkiewicza oraz Piotra Ziółkowskiego, stron 380, przedstawiono w
rozdziale 5.7. scenariusze rozwoju technologii ochrony środowiska na Dolnym Śląsku
w różnej perspektywie czasowej, które powinny prowadzić do poprawy jakości życia
mieszkańców. Stwierdzono, iż „najbardziej istotnym” jest scenariusz „ekonomicznospołeczny” i kolejno „technologiczny” oraz „prawny” (str. 275). Następnie jakościowo
opisano pierwsze dwa scenariusze z podziałem na warianty: rozwojowy, stabilnego
wzrostu oraz regresywny. Podstawą do powyższych propozycji były wyniki badań
przeprowadzone metodą ankietowania Delphi.
Natomiast rozdział 11. pt. Rekomendowane scenariusze rozwoju technologii na
Dolnym Śląsku w części 11.3 wpierw opisuje wybrane problemy badawcze związane z
rozwojem technologii ochrony środowiska z podziałem na: (i) gospodarkę odpadami i
osadami ściekowymi, (ii) gospodarkę wodno-ściekową, (iii) ochronę atmosfery, (iv)
Strona | 8 ochronę przed hałasem, ochronę gleb oraz ochronę dóbr i środowiska naturalnego.
Potem, w rozdziale 11.3.6. przedstawiono wykazy priorytetowych grup technologii z
ochrony środowiska, które zdaniem Autorów przyczynią się do poprawy jego stanu na
Dolnym Śląsku z podziałem na: (a) gospodarkę odpadami i osadami ściekowymi, (b)
gospodarkę wodno-ściekową, (c) ochronę powietrza, (d) ochronę gleb, oraz (e)
technologie o znaczeniu dla całego obszaru ochrony środowiska.
W celu przeprowadzenia badańmetodą ankiety Delphi Autorzy zaproponowali
następujących 7 priorytetów w ochronie środowiska wraz z przynależnymi tezami,
ilość podano w nawiasach:
A: Poprawa gospodarki odpadami (9),
B: Gospodarka – wodno-ściekowa (9),
C: Gospodarka odpadami niebezpiecznymi (6),
D: Ochrona atmosfery (4),
E: Ochrona przed hałasem (3),
F: Ochrona gleb (4),
G: Ochrona dóbr i środowiska naturalnego (5).
Szereg wymienionych w raporcie40 tez nie wiąże się wprost z zastosowaniem
technologii chroniących środowisko, może bowiem być zrealizowana przy pomocy
działań organizacyjnych wymuszonych przez obowiązujące prawo lub opinię
publiczną. Oczywiście te „nietechnologicznie” tezy będą lepiej i szybciej wdrażane,
gdysprzyjać im będzie rozwój technologii informatycznych, poszerzenie zakresu i
podniesienie jakości edukacji ekologicznej, czy też wzrost zamożności społeczeństwa
oraz utrzymanie swobód demokratycznych w Polsce, w Europie i na świecie.
Chciałem zwrócić uwagę na znaczenie terminu technologia, który oznacza
„dziedzinę techniki zajmująca się opracowywaniem i przeprowadzaniem
najkorzystniejszych w określonych warunkach procesów wytwarzania lub
przetwarzania surowców, półwyrobów i wyrobów” (Encyklopedia 2011). W tym
sensie będzie ten termin używany w tym opracowaniu. Jak widać wyjaśnienie
znaczenia słowa „technologia” w popularnej encyklopedii jest tożsame z pojęciem
używanym w inżynierii środowiska – najlepsza dostępna technologia, ang.
bestavailabletechnology (BAT).
Strona | 9 Poniżej wskazano tezy wymienione w raporcie, do realizacji których należy
zastosować technologie chroniące środowisko:
Priorytet A: Poprawa gospodarki odpadami
Teza 1.05 Wybudowanie we Wrocławiu spalarni odpadów komunalnych.
Teza 1.07 Zamknięcie i zrekultywowanie wszystkich składowisk odpadów
komunalnych nie spełniających standardów europejskich.
Teza 1.08 Powszechne dostosowanie do najlepszej aktualnie technologii (BAT)
składowisk odpadów posiadających pozwolenie zintegrowane.
Teza 1.09 Powszechne użycie technologii zagospodarowania odpadów z
tworzyw sztucznych (wytwarzanie ciętych włókien, komponentów paliw ciekłych,
komponentów budowlanych) oraz technologie zagospodarowania odpadów
naturalnych (produkcja keratyny ze skór i piór ptasich, estrów metylowych z
tłuszczów odpadowych itp.).
Priorytet B: Gospodarka – wodno-ściekowa
Teza 2.05 Wprowadzenie całkowitego zakazu składowania osadów ściekowych
i jednoczesne rozpowszechnienie na poziomie małych miast współspalania osadów
ściekowych w energetyce, ciepłownictwie, cementowniach itp.
Teza 2.09 Opracowanie i wdrożenie technologii ochrony i oczyszczania wód
podziemnych.
Priorytet C: Gospodarka odpadami niebezpiecznymi
Teza 3.05 100 % poziom usuwania azbestu i wyrobów azbestowych.
Priorytet D: Ochrona atmosfery
Teza 4.01 Spadek emisji NOx, SO2 oraz PM10 z sektora przemysłowego w
tempie 5% rocznie dla dwóch pierwszych zanieczyszczeń oraz w tempie 4% rocznie
dla PM10.
Strona | 10 Teza 4.02 Zredukowanie poziomu emisji drobnego pyłu PM2.5 w miastach o
20 % w stosunku do 2010 r.
Teza 4.04 Wdrożenie programu ochrony zdrowia mieszkańców przed WWW
(wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi, np. benzo(a)piren).
Priorytet E: Ochrona przed hałasem
Brak
Priorytet F: Ochrona gleb
Teza 6.01 Wdrożenie programu rekultywacji
dopuszczalne normy zanieczyszczenia metalami ciężkimi.
gleb
przekraczających
Priorytet G: Ochrona dóbr i środowiska naturalnego
Brak
Jak widać tylko 11 tez wymaga rozwoju technologii środowiskowych.
W powyższy sposób określili wyzwania środowiskowe stojące przed
mieszkańcami Dolnego Śląska Autorzy pracy. Nie znalazłem w pracy informacji
źródłowych skąd akurat takie problemy.
3. Aktualny stan środowiska Dolnego Śląska
Istnieją praktycznie dwa źródłaobszernej, wiarygodnej i ogólnie dostępnej
informacji o stanie środowiska w województwie dolnośląskim – raporty Urzędu
Statystycznego we Wrocławiu oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony
Środowiska we Wrocławiu. Najnowsze raporty to: (i) Ochrona środowiska w
województwie dolnośląskim w latach 2005 – 2008 (GUS 2009), oraz (ii) Raport o
stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2009 roku (WIOŚ 2010).
Posiłkując się danymi zawartymi w ww. raportach można określić aktualne problemy
środowiskowe Dolnego Śląska, które stanowić powinny punkt wyjściowy do analizy i
prognozy wyzwań technologicznych czekających społeczeństwo tu zamieszkujące.
Strona | 11 W Raporcie… WIOŚ podsumowując stan środowiska na Dolnym Śląsku w
roku 2009 stwierdzono, iż jego stan jest stabilny, czyli ani się nie pogarsza, ani też nie
polepsza. Ta konstatacja ma jednak pejoratywny wydźwięk, biorąc pod uwagę naszą
pozycję wśród krajów UE oraz oczekiwania społeczne.
Odnotowuje się nowe wyzwanie środowiskowejakim jest hałas komunikacyjny.
Powietrze atmosferyczne
Obserwuje się następujące prawidłowości: (i) dobrze kontrolowane są duże
zakłady przemysłowe odpowiadające za punktową emisję zanieczyszczeń do
atmosfery, które istotnie ograniczyły emisje w ostatnich latach, (ii) poważnym
wyzwaniem jest natomiast emisja powierzchniowa w miastach nazywana niską emisją,
szczególnie w okresie zimowym, konsekwencją czego są przekroczenia
dopuszczalnych stężeń imisyjnych pyłów PM10 oraz benzo(a)pirenu; dlatego na
obszarze 1/3 województwa należy opracować nakazane prawem programy ochrony
powietrza, (iv) latem przekraczane są stężenia dopuszczalne ozonu, O3.
Szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza jest 127 zakładów
przemysłowych, a 70% ma instalacje do usuwania pyłów i tylko 16% instalacje do
usuwania zanieczyszczeń gazowych.
Odnawialne źródła energii mają bardzo mały udział w bilansie energetycznym
województwa.
Wody powierzchniowe i podziemne
Ścieki komunalne są nadal problemem środowiskowym ze względu na zbyt
małą ilość nowoczesnych oczyszczalni ścieków. Konsekwencją tego stanu są kłopoty
z jakością wód powierzchniowych oraz ich eutrofizacją (do tego ostatniego problemu
dokłada także swój udział sektor rolniczy). Obserwuje się także niską jakość wód
podziemnych, dla których zagrożeniami są składowiska odpadów, hałdy, itp.
Każde z 91 miast na Dolnym Śląsku ma oczyszczalnię ścieków, ale tylko
połowa z nich jest nowoczesna, czyli z podwyższonym usuwaniem biogenów. Jednak
tylko 76% mieszkańców województwa korzysta z oczyszczalni ścieków. W miastach
mieszkało natomiast 70,3% ludności (GUS 2011), co wskazuje że tylko około 15%
mieszkańców wsi jest podłączonych do oczyszczalni ścieków.
Nie wszystkie ścieki przemysłowe są oczyszczane, np. w 5% zakładów brak
oczyszczalni ścieków, 41% odprowadza nieoczyszczone ścieki do sieci kanalizacyjnej.
W sumie nieoczyszczanych jest 7% wszystkich ścieków zarówno komunalnych,
jak i przemysłowych na Dolnym Śląsku.
Strona | 12 Powierzchnia ziemi
Istnieją lokalne problemy z jakością gleb w rejonach starych obiektów
wojskowych, baz paliwowych, tras komunikacyjnych, składowisk odpadów. Powodzie
także wpływają na zanieczyszczenie gleb. Stopień zakwaszenia gleb wynosi 65%.
Obserwuje się także przekroczenie dopuszczalnych stężeń niektórych wskaźników, nie
są to jednak przekroczenia katastrofalne.
Grunty zdewastowane i zdegradowane miały powierzchnię 7423 ha w roku
2008, a rocznie rewitalizuje się średnio 150 ha, co pozwoli zakończyć ten proces za 50
lat!
Praktycznie wstrzymano rekultywację w województwie, pozostawiając 2626 ha
jako obszar nietknięty takimi działaniami.
Odpady
Z zebranych w 2009 r. na Dolnym Śląsku nieco ponad 0,9 mln ton odpadów
komunalnych aż 87,6% deponowano na 73 składowiskach. Tylko 38 składowisk
spełnia normy środowiskowe UE, 13 nadaje się do modernizacji, resztę – czyli 22
należy zamknąć. Selektywna zbiórka odpadów komunalnych realizowana jest w
bardzo małym stopniu.
Powstawanie odpadów przemysłowychbardzo powoli maleje; z 53%
odzyskuje się cenne surowce i materiały. Niepokoi, iż tylko 22% odpadów
niebezpiecznych składowanych jest na 13 składowiskach przystosowanych do
deponowania tego typu odpadów. Istnieją tylko 4 składowiska azbestu, przy istnieniu
170 ton tego materiału do depozycji. Praktycznie zlikwidowano mogilniki, czyli
miejsca składowania bardzo niebezpiecznych odpadów.
Na terenie województwa składowanych jest 0,56 mld ton odpadów
przemysłowych, co roku przybywa około 9 mln ton nowych.
Ochrona przyrody
Około 20% powierzchni województwa jest prawnie chroniona poprzez
ustanowienie parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz innych obszarów
chronionych.
Strona | 13 4. Uwarunkowania zewnętrzne
Ogólnie wiadomo, iż są trzy podstawowe czynniki warunkujące wdrażanie
technologii chroniących środowisko, a tym samym poprawiających jakość życia
społeczeństw: po pierwsze – pieniądze, po drugie – pieniądze i wreszcie po trzecie –
pieniądze.
Potrzeba przestrzegania prawa ochrony środowiska nie budzi już u nikogo
żadnych wątpliwości. Jednak prawo ochrony środowiska jest obecnie bardzo obszerną
dziedziną wiedzy. Należy dodatkowo pamiętać o tym, iż w Polsce obowiązuje oprócz
prawa krajowego także i prawo UE z licznymi wyjątkami zwanymi okresami
przejściowymi, których terminy obowiązywania kończą się w najbliższym
dziesięcioleciu. Wykaz tych kończących się okresów przejściowych jest następujący
(CIE 2009):
Jakość wód
• W odniesieniu dyrektywy 91/271/WE z 21 maja 1991 r. dotyczącej oczyszczania
ścieków komunalnych do artykułów 3, 4, 5,7,13 ustanowiono:
→ 10-letni okres przejściowy, który trwać będzie do 31 grudnia 2015 r. dla
zrzutów ścieków z aglomeracji o zrównoważonej liczbie mieszkańców (RLM) 10 000
– 15 000oraz dla zrzutów ścieków z aglomeracji o RLM od 2000 do 10000,
→ 13-letni okres przejściowy, który trwać będzie do 31 grudnia 2015 r.dla zrzutów
ścieków z aglomeracji o RLM powyżej 15 000,
Gospodarka odpadami
• W odniesieniu do dyrektywy 99/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. dotyczącej
składowisk odpadówustanowiono:
→ 3 letni okres przejściowy do 1 lipca 2012 r. na modernizację istniejących lub
budowę nowychskładowisk odpadów
• W odniesieniu do rozporządzenia 259/93/EWG z dnia 1 lutego 1993 r. w sprawie
nadzoru i kontroliprzesyłania odpadów w obrębie do Wspólnoty Europejskiej oraz
poza jej obszar, ustanowiono:
→ 5 letni okres przejściowy do 31 grudnia 2007 r. dla niektórych grup odpadów
przeznaczonych doodzysku z tzw. "zielonej listy" i dla wybranych odpadów
przeznaczonych do odzysku z tzw. "żółtejlisty" z możliwością przedłużenia do 2012 r.
po uprzednim uzasadnieniu w odniesieniu do odpadówtworzyw sztucznych („zielona
lista”) oraz grupy odpadów z „listy żółtej".
Strona | 14 Zanieczyszczenia przemysłowe
• W odniesieniu do dyrektywy 2001/80/WE z dnia 23 października 2001 r.
dotyczącej ograniczeniaemisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza z dużych
obiektów energetycznych spalania paliwustanowiono:
→ 8 letni okres przejściowy od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2015 r. na emisję
dwutlenku siarki,
→ 10 letni okres przejściowy od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2015 r. na emisję
pyłów,
→ 2 letni okres przejściowy od 1 stycznia 2016 r. do 31 grudnia 2017 r. na
emisjętlenków azotu, dla wszystkich polskich elektrowni i elektrociepłowni, które
znalazłysię na liście załączonej do polskiego stanowiska negocjacyjnego.
Należy także uwzględnić położenie geograficzne Dolnego Śląska, który graniczy z
Niemcami, a dokładniej z terenami byłej NRD oraz Republika Czeską. Charakter
wiejących wiatrów oraz wspólne dorzecze Odry ma wpływ na stan środowiska w
naszym województwie. Zatem prognozując stan środowiska w województwie
dolnośląskim nie sposób lekceważyć stanu środowiska u naszych południowych i
zachodnich sąsiadów. Poziom rozwoju gospodarczego Czech jest porównywalny z
Polską, Niemcy zaś są znacznie wyżej usytuowane w tym rankingu. Jednak do
porównań lepiej stosować dane z regionów przygranicznych naszych sąsiadów, a nie
uśrednione dane krajowe.
Wiadomo, iż istnieje wprost proporcjonalna zależność między bogactwem danego
kraju, a stanem jego środowiska. Nie należy jednak zapominać, iż sąsiedztwo krajów o
istotnie różniącym poziomie rozwoju powoduje pojawienie się szeregu patologii
pogarszających stan środowiska w państwie uboższym, np. nielegalny przepływ
odpadów (wielokrotnie pisała o tym prasa), testowanie technologii wiążące się z
dużym ryzykiem środowiskowym, legalny przepływ zużytych technicznie i moralnie
urządzeń technicznych i samochodów.
Dolny Śląsk nie wymienia się jako miejsce występowania zasobów gazu
łupkowego. Jednak nie sposób pominąć możliwości istotnych zmian polskiej sytuacji
energetycznej i ekologicznej po potwierdzeniu wielkości zasobów i rozpoczęciu
eksploatacji gazu łupkowego na dużą skalę.
Obecnie zarówno w Polsce, jak i na Dolnym Śląsku prawie cała energia
elektryczna i cieplna wytwarzana jest poprzez spalanie węgla kamiennego i
brunatnego, co powoduje istotne zanieczyszczenia wszystkich elementów środowiska.
Próby odejścia od tego swoistego monopolu węglowego były skutecznie blokowane
lub spowolniane. Dominował tutaj argument zapewnienia bezpieczeństwa
Strona | 15 energetycznego kraju wyłącznie dzięki własnych zasobom zasobów naturalnych, a jak
wiadomo każda forma bezpieczeństwa jest bezcenna. Podobnym reliktem przeszłości,
który na szczęście zaginął, jest pojecie tzw. produkcji antyimportowej.
Pojawienie się dużych ilości gazu ziemnego w Polsce, na którego cenę wpływ
będzie miał rząd (podatki) mogą istotnie polepszyć stan środowiska całego kraju oraz
jego poszczególnych rejonów. Zwrócę uwagę na następujące sprawy mogące wpłynąć
na sytuację środowiskową na Dolnym Ślasku:
- zamiana planów dotyczących rozpoczęcia eksploatacji pokładów węgla
brunatnego pod Legnicą
- weryfikacja planów
elektrociepłowni węglowych
budowy
nowych
i/lub
remontów
elektrowni
i
- bardzo szybkie uporanie się z problemem niskiej emisji w miastach
- postawienie na ciepłownictwo rozproszone a nie scentralizowane.
5. Rozwój technologii perspektywie 10 lat
Uwarunkowania ogólne, kadrowe, prawne i finansowe
Gdy analizuje się scenariusze przyszłości w ochronie środowiska ma się zazwyczaj
do czynienia z trzema lub czterema wariantami. Najbardziej korzystny dla środowiska,
a zarazem i człowieka oczywiście, wariant rozwoju nazywany bywa wariantem
zrównoważonego rozwoju, ang. sustainable development. Nazwa brzmi ładnie
zarówno w języku polski, jak i angielskim. Zasada zrównoważonego rozwoju wpisana
jest nawet do polskiej konstytucji, zresztą nie tylko do polskiej. Ważne jest jednak, co
to hasło wnosi do rozwoju nauki i technologii. Najkrócej można to wyjaśnić w
poniższy sposób. Należy rozwijać takie technologie, które posiadają równocześnie
dwie cechy: po pierwsze ich zastosowanie przynosi korzyści materialne oraz po wtóre
nie szkodzą one środowisku. Te dwa cele są równoważne. Zmieniamy zatem
optymalizację jednoparametrową (zysk) na optymalizację dwuparametrową (zysk i
nieszkodzenie środowisku). Taka zmiana podejścia nie jest łatwa i rozwija się dopiero
od kilkunastu lat pod nazwą zielonej inżynierii, zielonej chemii, …Należy pamiętać, iż
pojęcie zrównoważonego rozwoju po raz pierwszy pojawiło się dwadzieścia cztery
lata temu (1987 r.) w słynnym raporcie zespołu kierowanego przez Gro Harlem
Brundtland pt. OurCommonFuture (Nasza Wspólna Przyszłość).
Rozwój technologii chroniących środowisko jest bardzo czasochłonnym procesem,
trwającym w najlepszym wypadku kilka lat, przeważnie zaś kilkanaście. Wynika to z
kilku przyczyn: substancje szkodliwe mają zazwyczaj bardzo małe stężenia w
Strona | 16 strumieniach gazów, cieczy lub substancji stałych odprowadzanych do środowiska,
dodatkowo stężenia te często i szybko zmieniają się w czasie, same strumienie są
wielokrotnie bardzo duże, niespotykane w innych dziedzinach techniki. Etapy
wdrożeń takich technologii rozpoczynają się od badań laboratoryjnych, biegną poprzez
badania w skali wielkolaboratoryjnej, pilotowej, aż do badań przemysłowych. W
badaniach takich uczestniczy niekiedy i kilkaset osób o różnych specjalnościach.
Co prawda moim zadaniem jest przedstawieniewariantu optymistycznego rozwoju
technologii, ale zarazem powinien być to także wariant realistyczny. Zatem
realistycznie stwierdzam, iż na Dolnym Śląsku nie ma warunków do rozwoju nowych,
dużych i przełomowych technologii ochrony środowiska. Jako przykłady takich
technologii można podać usuwanie dwutlenku siarki z gazów odlotowych metodą
wapniakową, czy też tlenków azotu metodą selektywnej katalitycznej redukcji.
Optymistycznie można stwierdzić, iż potencjał naukowy Dolnego Śląska jest w
stanie modernizować istniejące i przyszłe technologie ochrony środowiska. Obecnie
aż18
instytucji
naukowychzlokalizowanych
tutaj
deklarujeobszar
aktywnościinżynieria i ochrona środowiska (Nauka Polska 2011a). Kadry naukowe z
tytułem lub stopniem naukowym zatrudnione w tych instytucjach są następujące:
profesorów tytularnych – 58, doktorów habilitowanych – 73, doktorów – 323 (Nauka
Polska 2011a). Biorąc dziesięcioprocentową poprawkę in minusna nieścisłość tych
informacji oraz to, iż u pewnej części instytucji i osób deklaracje nie pokrywają się z
rzeczywistym obrazem ich aktywności naukowej, otrzymuje się naprawdę imponujący
potencjał intelektualny drzemiący dosłownie i w przenośni na Dolnym Śląsku.
Pozostaje zatem problem jak te kadry uaktywnić w kierunku aktywności
technologicznej w najbliższych latach. Obecnie część tej kadry poświęca się przede
wszystkim pracy dydaktycznej na uczelniach, jednak prognoza znacznego obniżenia
się liczby studentów w najbliższym dziesięcioleciu (minimum w roku 2020) sprzyjać
będzie, a nawet wymuszać będzie prowadzenie w większym stopniu działalności
badawczej.
Kolejny krytyczny element rozwoju technologii i generalnie nauki, to oczywiście
fundusze badawcze. Jest wiele deklaracji polityków złożonych w przeszłości o
konieczności zwiększenia ilości środków z budżetu państwa na badania naukowe
nawet do poziomu 2% PKB. Trudno nie popierać tego typu deklaracji. Jednak nawet
najbardziej optymistyczne nastawienie nie pozwala oczekiwać realizacji tych
zapowiedzi. Można się jednak spodziewać, iż umiarkowanie rosnąć będą państwowe
fundusze badawcze w najbliższym dziesięcioleciu. Efektywność wydawania
budżetowych pieniędzy będzie także wzrastać, na co wskazuje powołanie dwóch
rządowych agencji grantowych w miejsce jednej, większa konkurencyjność i
przejrzystość w procedurze organizacji konkursów grantowych.
Strona | 17 Ważnym źródłem finansowania prac badawczych będą w przyszłości fundusze
europejskie. Coraz więcej zespołów badawczych potrafi skutecznie konkurować o te
fundusze, czego bardzo dobrym przykładem jest grupa badawcza Prof. Marka
Kozłowskiego z Wydziału Inżynierii Środowiska Politechniki Wrocławskiej, która
zajmuje się recyklingiem. Należy pamiętać także o innych, niematerialnych walorach
udziału w programach europejskich jakimi są możliwości konsultacji, dostępu do
aparatury badawczej, czy też wymiany osobowej. Nie wymieniam już tutaj możliwości
dostępu do literatury, bo kilka lat temu ten problem został rozwiązany w Polsce.
Jak zatem można by finansować
niepochodzących z budżetu państwa?
prace
technologiczne
ze
środków
W przeszłości, dwie dekady temu, istniał fundusz naukowo-techniczny, na który
składały się odpisy z zysku, czy też obrotu przedsiębiorstw przemysłowych. Można
ponownie rozważyć i przeanalizować w obecnych warunkach wprowadzenie tego typu
para podatku.
Fundusze Ochrony Środowiska posiadają realne pieniądze na inwestycje
poprawiające stan środowiska, jednak bardzo niechętnie finansują prace badawcze.
Zmiana zasad ich działania może także skierować część środków na badania w
zakresie technologii środowiskowych.
Bardzo duże możliwości tkwią natomiast w finansowaniu prac badawczych i
rozwojowych nad technologiami przez przemysł. Praktyka ostatniego dwudziestolecia
to bardzo ograniczony przepływ funduszy z gospodarki na finansowanie prac
badawczych. Zarządzający gospodarką decydowali się zlecać wykonanie prawie
wyłącznie prac o małym wkładzie intelektualnym, pomiarowych, powtarzalnych, o
małym ryzyku niepowodzenia. Nigdy nie spotkałem się z sytuacją, aby ktoś z
naukowców otrzymał z gospodarki fundusz badawczy i mógł nim w miarę swobodnie
dysponować. Powodem tego stanu jest prawdopodobnie system prawny, nie dający
podmiotom gospodarczym wyraźnych korzyści z finansowania prac rozwojowych.
Zatem można wskazać na następujące założenia niezbędne do sformułowania
optymistycznego scenariusza rozwoju nauki i technologii dla poprawy jakości życia na
Dolnym Śląsku w perspektywie najbliższych 10 lat:
1) PKB Polski i województwa dolnośląskiego wzrasta co roku o ca. 5 punktów
procentowych
2) Brak klęsk żywiołowych, np. powodzi i katastrof przemysłowych
3) Istotny wzrost nakładów budżetowych i pozabudżetowych na rozwój nauki i
technologii
Strona | 18 4) Rozwój demokracji w kraju
5) Potwierdzenie krajowych zasobów gazu łupkowego i rozpoczęcie jego
wydobywania na skalę przemysłową
6) Istotne podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa, w tym
szczególnie przedsiębiorców
7) Poprawa stanu środowiska u zagranicznych sąsiadów
8) Istotne zwiększenie nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska (obecnie
to 3,8%).
Jakie technologie poprawiające stan środowiska należy zatem rozwijać na Dolnym
Śląsku w okresie najbliższych 10 lat?
Ochrona powietrza
Obniżenie emisji dwutlenku węgla z powierzchni województwa nie poprawi w
zauważalnym stopniu stanu środowiska i jakości życia mieszkańców regionu
dolnośląskiego. Trudno zatem rekomendować taki kierunek rozwoju technologii.
Warto jednak pamiętać, iż rozwiązywanie tego problemu wymaga
interdyscyplinarnego podejścia. Usuniecie CO2 ze strumienia spalin jest stosunkowo
proste z chemicznego punktu widzenia, chociaż procesowe trudności mogą wynikać ze
skali tego procesu w dużych elektrowniach – miliony m3 spalin na godzinę. Następnie
gaz ten należy skroplić, przetransportować i wtłoczyć pod ziemię, a następnie przez
długie lata monitorować te podziemne magazyny.
Postuluję rozwijanie badań nad równoczesnym usuwaniem tlenków siarki i azotu,
masowych zanieczyszczeń gazowych powstających w paleniskach przemysłowych, w
jednym procesie, które może doprowadzić do istotnego obniżenia emisji tych
zanieczyszczeń w grupie dużych i średnich emitorów. Dodatkową korzyścią może
okazać się zmniejszenie stężeń atmosferycznego ozonu,bo obniżenie imisyjnych
stężeń tlenków azotu sprzyjać będzie temu procesowi.
Obniżenie stężenia pyłów w atmosferze miejskiej jest bardziej zadaniem
organizacyjnym niż technologicznym, które wymaga wsparcia finansowego na zmianę
tradycyjnych pieców opalanych węglem na inne sposoby ogrzewania mieszkań.Rysują
się tutaj dwa kierunki działań: pierwszy – substytucja węgla przez gaz, drugi –
substytucja węgla przez paliwa uzyskiwane z biomasy. Należy zatem rozwijać
technologie sprzyjające tym działaniom, czyli rozwój małych kotłów do spalania
biomasy oraz technologii produkcji paliw z biomasy. Wydaje się, iż istotny postęp
tutaj można uzyskać w horyzoncie dziesięcioletnim.
Strona | 19 Odpady
Na terenie województwa składowanych jest blisko0,6 mld ton odpadów
przemysłowych, głównie związanych z działalnością górniczą węgla i rud miedzi,
produkcją energii elektrycznej, przeróbką rud miedzi. Należy rozwijać technologie,
które pozwolą na bezpieczne składowanie tych odpadów, bo szanse mawykorzystanie
ich w najbliższych latach jest mało prawdopodobne. Jest to realistyczna sugestia.
Wszystko wskazuje, iż na Dolnym Śląsku wzrastać będzie ilość odpadów
komunalnych. Koniecznością stanie się ich segregacja a następnie przerabianie – i
tutaj potrzebne są nowe technologie, czy też istotne modyfikacje istniejących
technologii. Widzę konieczność rozwoju badań w tym kierunku.
Zamykanie składowisk odpadów w najbliższych latach jest koniecznością w
województwie dolnośląskim. Sam proces zamykania nie jest tylko procedurą
administracyjną. Wymaga także wiedzy – prognozowania i monitorowania wpływu
tych zamkniętych składowisk na środowisko, szczególnie na jakość wód podziemnych
i powierzchniowych.
Uważam, iż bardzo spektakularnym wskaźnikiem poprawy stanu środowiska w
województwie dolnośląskim mogłoby być rozwiązanie sprawy azbestu w ciągu
najbliższych 10 lat. W regulacjach rządowych wyznaczono czas do 2032 roku.
Patrząc optymistycznie, na Dolnym Śląsku powinny zostać wybudowane spalarnie
odpadów komunalnych. Warto zatem rozwijać interdyscyplinarne badania nad
minimalizowaniem ich wpływu na środowisko, szczególnie nad oczyszczaniem gazów
odlotowych z tych zakładów oraz metod składowania powstających odpadów stałych,
w tym niebezpiecznych. Opór społeczeństw lokalnych przed budową na ich terenie
spalarni odpadów jest zazwyczaj uzasadniony. Potencjalni inwestorzy upraszczają
sobie zadanie przekonania mieszkańców lub wprost starają się manipulować nimi.
Przeważnie pojawiają się „eksperci” nieposiadający ani wiedzy teoretycznej czy też
praktycznego doświadczenia, którzy wspierają inwestorów.
Ochrona wód
Sugeruję rozwijanie prac nad doskonaleniem technologii oczyszczania ścieków
zarówno komunalnych, jak i przemysłowych. Realne jest osiągnięcie bardzo istotnej
poprawy obecnego niezadawalającego stanu.
Strona | 20 6. Literatura
- CIE 2009: Wykaz okresów przejściowych w obszarze negocjacyjnym
„Środowisko”,
Centrum
Integracji
Europejskiej
MSZ,
2009;
http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/17875E50583E36A2C1256E8100421C27/$file/
okresy_przejsciowe.pdf (14 września 2011).
EEA
2011a:Scenariusze
i
badania
przyszłości:http://www.eea.europa.eu/pl/themes/scenarios/about-scenarios-andforward-studies , (11 wrzesień 2011).
- EEA 2011b:The European environment — state and outlook 2010, European
(13 września
Environment Agency, Copenhagen; http://www.eea.europa.eu/soer
2011).
- Encyklopedia 2011: Encyklopedia PWN 2011; Wydawnictwo Naukowe PWN,
http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj.html?module=lista&co=&search=technologia&.x=0
&.y=0 (14 września 2011).
- GEO4 2007:Global Environment Outlook GEO4, Environment for Development,
United Nations Environment Programme, 2007; http://www.unep.org/geo/geo4.asp
(16wrzesień 2011).
- GUS 2009: Ochrona środowiska w województwie dolnośląskim w latach 2005 –
2008,
Urząd
Statystyczny
we
Wrocławiu
2009;
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_OCHRONA_SRODOWISKA_20
05-08.pdf (12 września 2011).
- GUS 2011, Miasta w liczbach 2009, Główny Urząd statystyczny, Warszawa
2011; http://www.stat.gov.pl/gus/5840_731_PLK_HTML.htm (10 września 2011).
- IEA 2008: Energy Technology Perspectives 2008, Scenarios & perspectives to
2050, International Energy Agency;http://www.iea.org/w/bookshop/add.aspx?id=330
(16 wrzesień 2011).
- IEA 2010: World Energy Outlook 2010, International Energy Agency;
http://www.iea.org/w/bookshop/add.aspx?id=422 (16 wrzesień 2011).
- KPRM 2009: Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady
Ministrów, 2009; http://www.premier.gov.pl/rzad/polska_2030/ (16 września 2011).
- Min.Gosp. 2009: Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo
Gospodarki 2009;
Strona | 21 http://www.mg.gov.pl/files/upload/8134/Polityka%20energetyczna%20ost.pdf (15
września 2011).
- Min. Środ. 2000: II Polityka ekologiczna państwa, Ministerstwo Środowiska
2000;
http://www.mos.gov.pl/artykul/329_polityka_ekologiczna/339_II_polityka_ekologiczn
a.html(10 września 2011).
- Min.Środ. 2002:Polityka ekologiczna państwana lata 2003 – 2006 z
uwzględnieniem perspektywyna lata 2007 – 2010, Ministerstwo Środowiska 2008;
http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/36383d1a880bbc0b65d0a1c501571e73.pdf
(16 września 2011).
- Min.Środ. 2008: Polityka ekologiczna państwa w latach 2009 – 2012 z
perspektywą
do
roku
2016,
Ministerstwo
Środowiska
2008,
http://www.mos.gov.pl/g2/big/2009_11/8183a2c86f4d7e2cdf8c3572bdba0bc6.pdf (12
września 2011).
- Nauka Polska 2011a: Lista instytucji naukowych woj. dolnośląskiego deklarujące
aktywność w inżynierii i ochronie środowiska w bazie Nauka Polska; http://naukapolska.pl/dhtml/raportyWyszukiwanie/listaInstytucjeNaukowe.fs (18 wrzesień 2011).
- OECD 2008: OECD Environmental Outlook to 2030, OECD, Paris, 2008;
http://www.oecdbookshop.org/oecd/display.asp?lang=EN&sf1=identifiers&st1=97892
64040489 (13 września 2011).
- WIOŚ 2010: Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2009
(7
roku, http://www.wroclaw.pios.gov.pl/index.php?id=publikacje&sub=raporty
września 2011).