Patologie w życiu politycznym.

Patologie w Ŝyciu politycznym.
Jakub Jagiełło
O patologii w Ŝyciu politycznym dowiadujemy się często w wyniku relacji
z ludźmi o wysokiej kulturze politycznej lub najczęściej ze środków masowego
przekazu Mimo usilnych prób poszukania społecznego „lekarstwa” na tego rodzaju
zjawiska
patologiczne
trzeba
za
smutkiem
stwierdzić
fakt,
Ŝe
ten
stan
„demoralizacji” ulega silnemu pogłębieniu. Patologia polityczna to pewnego rodzaju
choroba, która inicjuje się w jednej komórce, by później z upływem dni, miesięcy
bądź lat rozprzestrzenić się na cały organizm państwowy. NajwyŜsze władze
państwowe powinny wykrywać wszelkie przejawy i źródła chorób organizmu
państwowego i starać się znaleźć na nie skuteczne antidotum. Politycy powinni
stanowić wzór do naśladowania, stanowić społeczny autorytet wśród większości
obywateli. To właśnie politycy najwyŜszych szczebli w państwowej hierarchii
powinni podejmować decyzje i realizować je takimi środkami aby likwidować
przejawy społecznego zła.
„Patologie polityczne to kategoria zachowań, procesów oraz związanych z nimi
instytucji, występujących w polu polityki, a będących świadomym odstępstwem od
akceptowanych norm i zasad Ŝycia społecznego, a takŜe politycznego, najczęściej
o podłoŜu moralnym, prawnym, i religijnym ...” Są to wszystkie „(...) zjawiska
i procesy stojące w sprzeczności z ogólnie przyjętymi standardami cywilizacyjnymi
i kulturowymi w zdecydowanej większości systemów politycznych, niezaleŜnie od
charakteru reŜimu politycznego.” Początkowo jako patologię polityczną określano
wszelkie przejawy sprzeciwu wobec władzy państwowej: „przewroty polityczne
dokonywane przy uŜyciu przemocy: a więc rewolucje, pucze, zamachy stanu, rebelie,
czy bunty”. Patologiczne politycznie moŜna określić te reŜimy polityczne, które
opierają swoją władzę na stosowanie terroru i manipulacji. NaleŜą do nich
niewątpliwie instytucje państwa totalitarnego.
1
Do patologii politycznych moŜna zaliczyć takie zjawiska jak: korupcja,
nepotyzm,
niegospodarność,
kumoterstwo,
lobby,
partykularyzm,
czy
niekompetencja,
malwersacje.
naduŜywania
Zachowania
władzy,
polityków
wykorzystujących swoje stanowiska do realizacji własnych, prywatnych celów
kosztem państwa a tym samym jego obywateli. Przejawy naduŜywania władzy
i omijania prawa przez aparat państwowy utrudniają osiągnięcie ładu prawnego lub
uniemoŜliwiają jego istnienie „Posługiwanie się w procesie zdobywania i utrzymania
władzy szantaŜem, manipulacją, kłamstwem i oszustwem w stosunku do rywali oraz
rządzących” to metody dobrze znane z okresu PRL-u.
„Brutalizacja polityki wyrasta z przekonania, Ŝe polityka to umiejętność
stosowania siły i sztuka wymuszenia posłuszeństwa. UŜywanie siły, podstępu,
kłamstwa, przymusu prawnego zamiast rozumnej debaty i wolnego wyboru”.
Historyczne doświadczenia ukazały, Ŝe brutalne tłumienie oporu społeczeństwa lub
jego manipulowanie poprzez zakrojona na wysoka skalę propagandę i terror moŜe
wystarczyć do tego, by przez pewien czas utrzymać władzę, ale nie pozwoli na
prowadzenie skutecznych rządów i działań zmierzających do rozwiązywania
problemów społecznych.
Niestety wyŜej wymienione zjawisk mają mniej lub bardziej wyraziste miejsce
we współczesnym państwie, które stale jest naraŜone na wiele deformacje. Niszczą
one rządy prawa i podwaŜają demokratyczne zwyczaje. Alienacja, centralizacja,
biurokratyzacja, klientelizm i oligarchizacja władzy, naduŜywanie prawa oraz
korupcja
to
główne
przyczyny,
które
dezorganizują
państwo.
Wyobcowanie
i postępująca izolacja państwa od społeczeństwa oraz dystansowanie się obywateli od
państwa to główna oś konfliktu interesów - „rządzący zachowują się tak jakby
funkcjonowali w obcym i wrogim sobie społeczeństwie, a rządzeni postrzegają
rządzących jako obcych”. Zwiększenie liczby uprawnień na szczeblu centralnym
prowadzi do osłabienia regionalnych oraz lokalnych szczebli w hierarchii organów
państwa. Wynikiem tego jest skupienie szczegółowych decyzji na najwyŜszych
poziomach władzy wykonawczej. Biurokratyzacja powoduje „sztywność, nadmierne
rozdrobnienie podziału pracy, myślowy konserwatyzm, niezdolność do zachowań
innowacyjnych,
a
zwłaszcza
absurdalne
mnoŜenie
przepisów
szczegółowych,
zmieniających znaczenie przepisów ogólnych”. Politycy dąŜą głównie do osobistych
osiągnięcia przywilejów i bezpieczeństwa własnych karier. Istnieje system tajnej
wymiany usług wewnątrz biurokratycznych lub politycznych aparatów władzy.
2
Silniejsi politycznie opiekują się słabszymi za cenę poparcia ich stanowiska
w trudnych sprawach. Prywatne interesami osób uwikłanych w klientelistyczny układ
władzy, umniejsza szansę na realizacje interesów publicznych Gdy grupa rządząca
przekształciła się w elitarną grupę „a więc gdy są zamknięte, niewraŜliwe na potrzeby
obywateli, oddzielone od społeczeństwa barierą swych przywilejów i swej wyniosłej
arogancji, w ich decyzjach interesy własne przewaŜają nad interesami publicznymi,
gdy nie poddają się kontroli obywatelskiej i unikają odpowiedzialności, gdy stoją
ponad prawem i podstawowymi zasadami moralnymi, demokracja i rządy prawa są
w niebezpieczeństwie.” (W. Lamentowicz).
Najbardziej znanym i najbardziej rozpowszechnianym przez mass media
zjawiskiem patologii Ŝycia politycznego jest korupcja. Korupcja jest zjawiskiem
powszechnym i występującym w kaŜdym państwie, niezaleŜnie od systemu
politycznego w nich istniejącego. Występuje ona w róŜnym zakresie i w róŜnym
natęŜeniu. Przejawie się praktycznie w kaŜdej strukturze państwa. To zjawisko
obejmuje cały zbiór róŜnorodnych zachowań przestępczych tj.: łapownictwo, płatną
protekcję, nepotyzm, organizowanie „przyjacielskich” przetargów, wykorzystywanie
pozycji politycznej, ekonomicznej w celu zapewnienia intratnych stanowisk własnym
lub partyjnym stronnikom, wbrew interesom państwa i społeczeństwa. Korupcja to
„przyjmowanie lub teŜ Ŝądanie przez osobę pełniącą funkcje publiczne korzyści
majątkowej czy osobistej w zamian za spełnienie obowiązku słuŜbowego albo
naruszenie prawa”. Interesy prywatne przenikają do aparatu państwa, tworzy się
kliki i koterie, które same opanowują kluczowe ośrodki decyzji państwowych
i wymuszają na nich decyzje niekorzystne dla interesów publicznych. Do tego dodać
naleŜy nepotyzm, czyli powoływanie na kierownicze stanowiska osób będących
członkami rodziny lub krewnych przyjaciół tych polityków, którzy grają rolę
przywódców lub którzy dzięki korupcyjnym machinacjom uzyskali wpływ na decyzje
personalne.
W systemach autorytarnych a tym bardziej w totalitarnych wszelkie zachowania
na tle korupcyjnym nie są w ogóle nagłaśniane przez mass media, które znajdują się
pod władzą państwa. W czasach PRL-u korupcja była wszechobecna: umoŜliwiała
zakup dóbr reglamentowanych i trochę lepsze Ŝycie tym, którzy dobrze sobie radzili
w systemie łapówkarskim. W tamtych czasach o korupcji na szczytach władzy duŜo
mówiono po cichu. Wszechobecna cenzura uniemoŜliwiała pisanie o niej w prasie.
Po 1989r. korupcja nie ustawała, poniewaŜ praktycznie Ŝaden system nie jest
3
w stanie jej zapobiec. Jednak wolność słowa sprawiła, Ŝe moŜna pisać i nagłaśniać
wszelkie nieprawidłowości co umoŜliwia wykrycie wielu przypadków korupcji na
szczeblu centralnym i lokalnym. Polska pod względem zagroŜeń korupcyjnych
zajmuje wyŜsze miejsce niŜ inne kraje Unii Europejskiej i co gorsza zjawisko
korupcji
ma
charakter
rosnący
i
dynamiczny.
Według
opracowanej
przez
Transparency International dziesięciopunktowej skali korupcji, zgodnie z którą im
mniejsza liczba punktów, tym gorsza ocena, Polska uzyskała w 2003r. ocenę 3,6
(w 1996r. ta ocena wynosiła 5,6). W przypadku Polski mamy do czynienia z wieloma
źródłami aktów korupcji i zachowań korupcyjnych. Są one silnie zakorzenione
w naszej tradycji, jako skutek długiego okresu niewoli i wieloletniej ograniczonej
suwerenności. Przykłady zjawisk korupcyjnych ukazują złoŜony obraz chorego
państwa, w którym interes obywateli zostaje zastąpiony interesem grupy politycznej
(„trzymającej władzę”), lokalnymi powiązaniami politycznymi oraz interesami
grupowymi lub indywidualnymi. Szereg przesłanek korupcji moŜna odnaleźć
w istniejących przepisach prawnych, a próby ich zmian napotykają zdecydowany
opór sił i środowisk, dla których stanowią źródło ogromnych zysków oraz
umoŜliwiają utrzymanie władzy urzędnika nad obywatelem. Korupcja jest elementem
uniemoŜliwiającym i utrudniającym zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego,
zewnętrznego, sprawne funkcjonowanie organów publicznych oraz podwaŜającym
zaufanie do państwa i jego instytucji, które powinny słuŜyć dobry publicznemu.
Charakterystyczne przejawy tego zjawiska moŜemy zaobserwować w społeczeństwie
polskim. Nie wynika to tylko z tego faktu, Ŝe historia Naszego narodu jest nasiąknięta tego
rodzaju zachowaniami, ale równieŜ zwracając uwagę na społeczne przyzwolenie dla korupcji.
ZagroŜenia korupcyjne nie są tylko wewnętrznymi elementami polskiej rzeczywistości.
Kształtują obraz kraju na arenie międzynarodowej i stymulują jego szanse rozwojowe.
„Korupcja jest tym rodzajem patologii, którego wyraźnymi cechami są internacjonalizacja,
przekraczanie granic kulturowych, ideologicznych, państwowych oraz rozbudowa obszarów
oddziaływania”. Warunkiem umoŜliwiającym funkcjonowanie państwa i gospodarki jest
sterowanie nimi przez ludzi kompetentnych, poddanych kontroli społecznej, działających
zgodnie z interesem publicznym. W praktyce zbiorowi aktorzy sceny politycznej
i gospodarczej, którym stanowiska przypadły w wyniku wygrania przez ich partie wyborów,
są mało efektywni, zachłanni i niezdyscyplinowani. Kontrolę społeczną zastępują działania
pozorne jak np. roszady stanowisk.
4
Korupcja polityczna, czyli wykorzystywanie władzy politycznej do celów prywatnych,
grupowych czy partyjnych, moŜe występować na wszystkich szczeblach hierarchii rządowej.
Zdobycie władzy ma nie tylko wymiar materialny, ale łączy się z rozmaitymi przywilejami.
Dzięki pozycji i uprawnieniom władzy nawet decyzje otwierające furtkę korupcji jawią się
jako legalne, zgodnie z obowiązującym prawem. Kolejne ekipy rządowe i koalicje
parlamentarne III Rzeczypospolitej podejmowały działania na rzecz panującej aktualnie
władzy,
choć
strategicznie
były
one
prowadzone
w
interesie
elit
politycznych
i gospodarczych, niezaleŜnie od ich partyjnego koloru. Niektóre reformy państwa
i gospodarki wyraźnie preferowały interesy nowych rządzących, np.: rozbudowę agencji
i funduszy wyprowadzających ze skromnego budŜetu państwa duŜe środki finansowe,
rozbudowę aparatu rządowego i terytorialnego, a zwłaszcza dotyczące finansowych
preferencji płacowych dla ludzi aparatu władzy. Częste zmiany rządu, parlamentu przez cały
okres piętnastoletniej transformacji przyczyniły się do pogłębienia schorzeń systemu. Stałym
zjawiskiem charakteryzującym wszystkie elity władzy było instrumentalne traktowanie
sprawowanych stanowisk, jako źródła zaspokajania aspiracji i interesów własnych,
grupowych i partyjnych lub jako rodzaj wypromowania umoŜliwiającego przejście do innych
partii czy na inne atrakcyjne stanowisko. Korupcja na wysokich, czy średnich szczeblach
władzy jest w istocie całkiem łatwa. Głównie w skutek niespójnych przepisów prawa, braku
konsekwentnej polityki właścicielskiej państwa i braku określenia celu w strategii
gospodarczej. Korupcji politycznej sprzyja lobbing. Jest to normalna i korzystna metoda
wpływania na decyzje rządu i parlamentu, pod warunkiem, Ŝe działa zgodnie
z obowiązującym prawem: jest legalny i przejrzysty. Niestety w Polsce nie jest metodą
„ucywilizowaną”.
Wyniki sondaŜy Ośrodka Badania Opinii Publicznej dotyczących społecznego
postrzegania zjawiska korupcji ujawnia się wysoki niepokój obywateli o skalę zagroŜeń
korupcyjnych. W 1999r. o istnieniu korupcji było przekonanych 84% badanych, w 2002r.
– 86% a w 2003r. - 93%. Według najnowszych sondaŜy bardzo nieliczni (3%) sądzą, Ŝe
korupcja jest zjawiskiem rzadkim, a aŜ 2/3 populacji uwaŜa, Ŝe występuje ona bardzo często,
zaś kolejne 27% - Ŝe raczej często. Okazuje się, Ŝe w Polsce powszechnie się sądzi, Ŝe za
pieniądze moŜna sobie załatwić praktycznie wszystko i przekupić moŜna kaŜdego. Dwie
trzecie badanych (68%) sądzi, Ŝe łatwo lub nawet bardzo łatwo załatwić dla siebie
korzystny zapis w ustawie Sejmowej i prawie tyle samo, Ŝe moŜna sobie załatwić korzystny
wyrok sądu (65%). Trzy czwarte (73%) sądzi, Ŝe moŜna teŜ załatwić korzystną decyzję
w wysokim urzędzie państwowym i prawie tyle samo (75%), Ŝe moŜna to zrobić w gminie.
5
Rekordowy odsetek (78%) uwaŜa, Ŝe za pieniądze moŜna sobie załatwić przyjęcie do
pracy. Co ciekawe zdaniem aŜ 58% badanych moŜna kupić sobie przychylność gazet! Od
podejrzeń o korupcję nie są teŜ wolne instytucje kościelne – zdaniem 26% za pieniądze
moŜna uzyskać uniewaŜnienie ślubu kościelnego. W przewidywaniach dotyczących
korupcji w Polsce dominuje pesymizm; jedynie 26% badanych spodziewa się, Ŝe
w najbliŜszych kilku latach nastąpi poprawa; 9% spodziewa się pogorszenia, a 55% nie
spodziewa się Ŝadnej zmiany. W ostatnim czasie wyraźnie jednak zmalał odsetek pesymistów.
W przeprowadzonym w lutym 2003 r. przez CEBOS sondaŜu, na pytanie: Czy korupcja
stanowi problem społeczny? 68% ankietowanych odpowiedziało, Ŝe bardzo duŜy, 23% raczej
duŜy. Na podstawie powyŜszych ankiet moŜna śmiało stwierdzić, Ŝe polskie społeczeństwo
utwierdza się w przekonaniu o powszechności korupcji i jest świadoma jej zagroŜenia dla
całego państwa.
6