1 Maciej Kowalewski Artykuł przygotowany do publikacji w pracy
Transkrypt
1 Maciej Kowalewski Artykuł przygotowany do publikacji w pracy
Maciej Kowalewski Artykuł przygotowany do publikacji w pracy zbiorowej pt. Ziemie Zachodnie. Studia Socjologiczne Wersja drukowana: M. Kowalewski (2011) Mit miasta portowego jako atrakcja turystyczna [w:] Polskie Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, red. A. Michalak, A. Sakson, Ż. Stasieniuk, Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, Studia i Materiały nr 26, Instytut Zachodni, Poznań, s. 225-239 Mit miasta portowego jako atrakcja turystyczna 1. Wprowadzenie Kreowanie atrakcyjności miasta można potraktować jako proces planowy – władze lokalne przywiązują dużą wagę do stworzenia odpowiedniego wizerunku miasta, który zachęcałby odwiedzających. Przyciąganie turystów jest związane nie tylko z rzeczywistymi zasobami (np. zabytkami), ale także z istnieniem stereotypów dotyczących „miejsca, które warto zobaczyć”. Szczególną rolę w tworzeniu tych stereotypów odgrywają materiały promocyjne miast i gmin, prospekty reklamowe i pocztówki (Kowalewski 2007, Makaro 2008, Christmann 2008). Widokówki, foldery turystyczne i prywatne fotografie wykonywane przez zwiedzających należą do tej samej kategorii wizualnej konsumpcji przestrzeni (Urry 1997) związanej z turystyką. Jednak w odróżnieniu od prywatnych fotografii, pocztówka czy zdjęcie reklamowe przedstawiają rzeczywistość wyidealizowaną, nierealną (Machel 1993), mającą przyciągać turystów. Kreowany na potrzeby marketingu turystyki wizerunek miasta, jest pozbawiony wad, przedstawione na wystudiowanych i wyidealizowanych fotografiach miasto jest więc tworem fikcyjnym. Folder turystyczny i widokówka stają się narzędziami kreacji miejsc, „które należy zobaczyć”. Pocztówki zmieniają nasz sposób patrzenia na miasto, kreując jego wizualność i stając się narzędziem przemocy symbolicznej. Jeśli przyjmujemy założenie, że zdjęcia promujące miasto mogą zmieniać atrakcyjność poszczególnych miejsc, to analizując wizualny dyskurs wiedzy o mieście możemy odpowiedzieć na pytania, czy możliwe jest wykorzystanie istniejących funkcji miasta w celu stworzenia odpowiedniego wizerunku przyciągającego zwiedzających? Jakie są społeczne mechanizmy wytwarzania stereotypów miejsc interesujących dla turystów? Odpowiedzi na te pytania są przedmiotem niniejszego artykułu. Na podstawie socjologicznej analizy materiałów wizualnych promujących Szczecin przedstawione zostaną możliwości wykorzystania nie tyle obiektywnych własności miasta, ale odnoszących się do nich wyobrażeń, stereotypów czy tytułowych mitów. Odniesieniem dla analizowanych fotografii będą istniejące w świadomości mieszkańców stereotypy dotyczące Szczecina, w tym tekście obecne pod pojęciem mitu miasta portowego. 1 2. Obrazy, symbole, mity – miasto portowe w świadomości społecznej W naukach społecznych (a szczególnie w tradycji strukturalistycznej) podkreślany jest związek kultury ze strukturą społeczną i interesami warstw posiadających władzę. Strukturaliści podkreślają, że symbole i ich znaczenia są przedmiotem w grze o panowanie (Foucault 2002, Bourdieu 2005). Socjologowie miasta związani z tradycją makrostrukturalną wskazują, że interesy elit miejskich wymuszają takie działania w sferze kultury, które będą legitymizować ich władzę (Gottdiener, Hutchison 2000). Ponieważ wyobrażenia mieszkańców i osób z zewnątrz o mieście budowane są przez symbole (Szczepański 2002, Pirveli 2005), to miejska symbolika staje się przedmiotem oddziaływań władzy. Przykładem takich działań są planowe działania systemu szkolnictwa, instytucji kulturalnych na rzecz budowania i wspierania cech określających tożsamość czy wizerunek miasta (Łaska 2006). W ujęciu nauk społecznych, to „jakie miasto jest” odnosi się przede wszystkim do obrazu miasta istniejącego w świadomości społecznej. Pojęcie„miasto portowe” nie ogranicza się tylko do funkcji ekonomicznych czy zatrudnienia ludności w gospodarce morskiej. Dla socjologa miasto portowe to takie, w którym obecność portu związana jest (jako przyczyna lub konsekwencja) z faktami społecznymi (Woźniak 2001). Zależność pomiędzy stanem faktycznym a postrzeganym nie jest tutaj najważniejsza - to, czym jest miasto portowe dla ekonomisty, czy geografa nie musi pokrywać się z wyobrażeniami, jakie posiadają mieszkańcy i turyści, które składają się na społeczny wizerunek miasta portowego. Taka analiza ma już swoje doświadczenia: przykładowo, G. Quilley (2000) podejmuje zagadnienie obecności ikonografii związanej z morzem w brytyjskiej kulturze wizualnej. Wg tegoż autora, sztuka marynistyczna jest ważną częścią brytyjskiej tożsamości kulturowej i historii, które bez wizualnych reprezentacji nie mogą przetrwać. Socjologiczna analiza obrazów odnoszących się do wizerunku miasta portowego wymaga zatem pochylenia się nad przedstawieniami o masowym charakterze, które mogą się znawcom sztuki wydawać bez wartości. W opisywanym paradygmacie analitycznym kiczowaty obrazek prezentujący statek na morzu lub rybaków przy pracy jest znakiem reprezentującym ważne procesy, wskazującym na miejsce i znaczenie morza w życiu badanego społeczeństwa. Symboliczna reprezentacja regionu tworzona jest zarówno spontanicznie, (oddolnie) i instytucjonalnie (odgórnie). Jeżeli posługujemy się taką konstrukcją jak „miasto portowe” (w oderwaniu od socjologicznego, czy geograficznego znaczenia tego terminu) to wskazać możemy pewne elementy „naturalne” i „sztuczne” w tej konstrukcji. Pojęcie mitu wydaje się być szczególnie przydatne do analizy tego dualizmu. W socjologii mit jest traktowany jako kategoria kultury, forma świadomości społecznej lokująca się poza prawdą i fałszem, próba wyjaśnienia świata (Tarkowska 1999). Jedną z bardziej istotnych funkcji mitu jest tworzenie tożsamości zbiorowej, budowanej w oparciu o kolektywne wyobrażenia. Struktura mitu nie pozwala na łatwe oddzielenie tego, co jest „prawdziwe”, „realne”, od tego, co jest interpretacją. Wydaje się, że można mówić o dwóch poziomach: micie pierwotnym (który ma charakter uniwersalny i bliższy jest kategoriom religijnym) i micie wtórnym (który jest realizacją mitu pierwotnego i związany jest z ideologią). Ta dystynkcja będzie przydatna do analizy „naturalnych” i „sztucznych” symboli miasta portowego. 2 3. Miasto portowe jako mit romantyczny i konstrukcja ideologiczna Najważniejsze funkcje portu (wymiana, informacja) wymagają obsługi przez różne instytucje a ich działalność rodzi kolejne rozdziały tej samej mitycznej opowieści. Powstają więc w mieście portowym tawerny, kawiarnie, sklepy orientalne, salony tatuażu (Rudolph 1980). Strukturę mitu możemy zresztą śledzić nie tylko wzdłuż czasu, ale także w przestrzeni: międzykulturowa historia zespolenia miasta i portu pozwala dostrzec, że lokalne mity mają rys uniwersalny. „naturalny”, romantyczny mit miasta portu – miejsca, do którego przybywali zwiedzający szeroki świat żeglarze, snujący swoje opowieści w knajpach portowych w towarzystwie panien lekkiego obyczaju ma charakter ponadnarodowy. Cechą charakterystyczną „naturalnego” mitu miasta-portu jest ponadto idealizacja. Miasto-port jest bramą, otwarciem na świat, miejscem wymiany ludzi, idei, towarów. W zbiorowych wyobrażeniach jest zwykle świetnie prosperującym ośrodkiem handlowym, utrzymującym cały region. Upiększane bywają w wyobrażeniach portowe dzielnice miasta – nie ma w nich podejrzanych spelun, nie są to miejsca spotkań przemytników, złodziei, prostytutek, świat dzielnicy portowej nie jest zamknięty dla innych obywateli. Idealizacja dotyka także innych elementów tego mitu: najemnego prostego marynarza (ileż on zna historii, gdzie też nie był! czy widział diabła morskiego?), dziewki portowej, dzielnego pirata (który nigdy nie jest „po prostu” bandytą), pracy fizycznej (przy której, dla rozrywki, śpiewa się szanty), marynarskiej przygody (co port, to inna dziewczyna). Obok tych naturalnych, istnieją także mity kreowane: ponad mitem „naturalnym” nadbudowana zostaje sztuczna iluzja, która ma pełnić funkcję ideologiczną. Żywotność mitu jako formy zbiorowej świadomości próbowano wykorzystywać w służbie polityki, jako narzędzie propagandy. Taką próbą było stworzenie wizerunku Szczecina jako miasta morskiego, portowego, o specjalnym znaczeniu politycznym i gospodarczym, co doprowadziło także do powstania specyficznej subdyscypliny jaką jest socjologia morska (Bryniewicz 2004). Przekształcenie mitu romantycznego w konstrukcję ideologiczną odbywa się praktycznie od początków polskiego powojennego Szczecina. Prestiżowe znaczenie gospodarki morskiej, konieczność wzmocnienia tożsamości (Odzyskanych) Ziem Zachodnich i ich mieszkańców to główne przyczyny, w których upatruję pojawienia się ideologicznych wzmocnień mitu miasta portowego. Już nie jest to miasto-port (bo to kojarzy się zbytnio z otwartością, swobodą podróży, których przecież nie było), ale miasto portowe, które jest wyobrażeniem bezdusznym, niczym innym jak miastem, w którym znajduje się port. Narzucony mit miasta portowego ma przekonać, że innego charakteru to miasto mieć nie może, jako mit polityczny daje poczucie braku alternatywy istniejącego porządku (Filipowicz 1988). Mit został wykorzystany, po to by realizować interes ideologiczny. Mit miasta portowego był tworzony na różnych płaszczyznach, w sferze kultury oficjalnej działy jednak się rzeczy najciekawsze. Pojawiły się albumy portretujące „morski Szczecin”, na których nowoczesna technologia przeplata się z nutą nostalgiczną, elementami mitu romantycznego. W przestrzeni miasta zagościły kotwice, śruby, łańcuchy i inne części statków – leżą tak bezładnie po dziś dzień w różnych miejscach Szczecina (Kozłowska 2007). Jednak choć próbowano port przybliżać w sferze symboli, to przestrzennie – w Szczecinie odsuwał się od miasta, stając się niedostępnym dla mieszkańców. 3 Procesy racjonalizacji mitu naturalnego widoczne są szczególnie w realizacji „wychowania morskiego”. Opisywane najpełniej chyba przez Bourdieu wprowadzenie do systemu oświaty instytucjonalnej kontroli nad symbolami, miało się dokonać poprzez narzucenie znaczeń związanych z morzem jako wartością narodową i gospodarczą w pierwszym rzędzie. Pojawia się punkt kulminacyjny szczególnej ekspansji kultury morskiej, moment, w którym wypada mieć w domu jakiś „morski” akcent (stąd popularne w mieszkaniach drewniane stery-termometry, obrazy o tematyce morskiej, żaglowce w butelkach. Nawiązanie do romantycznego mitu to także marynarskie ubranka dla dzieci, nazywanie w przedszkolu grup wiekowych mianem „Wilków morskich” lub „Marynarzy”). Miarą siły oddziaływania takich instytucjonalnych wzmocnień jest zakres powszechności stwierdzenia: Szczecin to miasto portowe. Konstrukcja ta była na tyle przekonywująca, że w świadomości wielu mieszkańców kraju, Szczecin „leży nad morzem”, o czym świadczą wyniki badań nad wizerunkiem miasta w świadomości społecznej. W ankiecie zrealizowanej w 1983 roku przez B. Szacką wśród 12-latków (próba ogólnopolska) Szczecin wymieniany jest przez 17,6% badanych jako pożądany cel podróży, ze względu na atrakcyjne położenie (Szacka 2006). W 2005 roku Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego przeprowadził badania, których wyniki są podstawą do zdefiniowania m.in. najważniejszych czynników wpływających na konkurencyjność Szczecina na rynku. Badaniami jakościowymi objęto trzy grupy osób: mieszkańców, turystów, inwestorów (w tym inwestorów zagranicznych). Z analizy cech wizerunku miasta zgłaszanych przez badane osoby wynika, że mieszkańcy kojarzą Szczecin z miastem portowym. Z kolei Kwolek i Szmytkie (2007) w swoich badaniach (próbę badawczą stanowili studenci kierunku geografia z 9 ośrodków akademickich w Polsce) zwracają na symbole kojarzące się z największymi miastami w Polsce – dla 21,9% badanych symbolem (najważniejszym) Szczecina jest port. W 2007 roku firma badawcza Brand Nature Access zaprezentowała wyniki ankiet (próba ogólnopolska), w których centralne miejsce stanowiło pytanie: z czym kojarzy się Szczecin? 24% ankietowanych wskazało na morze, wybrzeże, natomiast 23% na port, miasto portowe. Interesujące wnioski wynikają także z analizy treści tekstów promujących miasto w najnowszej kampanii reklamowej. Kreowany wizerunek miasta posiada w tych tekstach wyraźne odniesienie do związków (choć fizycznie nieistniejących) z morzem. Utrwalone (jak wynika z przytaczanych w poprzednim punkcie badań) stereotypy miasta portowego podtrzymywane są w wizualnych przedstawieniach, kreujących obrazy miasta i jego walorów turystycznych. W świetle zgromadzonych materiałów elementy romantycznego mitu „miasta otwartego” stają się szczególnie widoczne: główne hasło promujące miast brzmi: „Szczecin jest otwarty: na morze, na inwencję, na rozwój”. O walorach Szczecina czytamy natomiast: „Wyjątkowa lokalizacja, z pełnomorskim portem w głębi lądu od lat kształtuje charakter Szczecina. Gospodarka morska, przemysł stoczniowy, turystyka wodna- jachting, Dni Morza - przez ten pryzmat patrzy się na Szczecin. Dlatego miasto położone kilkadziesiąt kilometrów od Bałtyku, dla wielu wciąż leży nad morzem. Związki z morzem i wodą są z resztą w Szczecinie pielęgnowane, dziś miasto jeszcze bardziej otwiera się na wodę.” http://www.szczecin.pl/umszczecinswiat/chapter_59012.asp 4 4. Obrazy miasta portowego. Analiza materiałów wizualnych promujących Szczecin Wydaje się, że w odniesieniu do badań nad ikonografią „miast morskich”, czy „miast portowych”, możemy mieć do czynienia z błędami dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, możliwe jest powstawanie sztucznych kategorii pojęciowych konstruowanych przez badacza, a nie mających żadnego związku z faktycznym stanem świadomości mieszkańców tych miast. Znaczenie, czy funkcje, które badacz przypisuje miastu, mogą być bez znaczenia w codziennym życiu mieszkańców, nie muszą stanowić istotnego elementu życia społecznego. Możliwe jest także (i jest to błąd drugiego typu), że opierając się na wypowiedziach mieszkańców badacz stwierdzi, że dane miasto jest prężnie rozwijającym się ośrodkiem morskim, miastem „szans i nadziei”. Tymczasem fakty w postaci chociażby niekorzystnych wskaźników ekonomicznych (wysokie bezrobocie, brak inwestycji) będą temu przeczyły. Są to przykłady skrajne, niemniej jednak należy pamiętać o tym, że ucieczka od konfrontowania dwóch elementów: przedstawień mitów i ich realnie istniejących podstaw, do których się odnoszą, może mieć konsekwencje w postaci uzyskania „pustych” rezultatów badawczych. W celu odpowiedzi na pytanie o znaczenie mitów miasta portowego jako zasobów turystycznych wykorzystano w projekcie badawczym pt. „Ikonografia miasta portowego w oglądzie socjologicznym” (projekt realizowany przez Komisję Socjologii Morskiej PAN, Oddział w Gdańsku, Filia w Szczecinie) materiały promujące miasto ze strony internetowej miasta Szczecin www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008), a także foldery z lokalnych agencji turystycznych. Przyjęto założenie, że w tych materiałach przedstawiona jest „oficjalna” ikonografia, kreowana przez władze miejskie spójna wizja miasta jako produktu turystycznego. Do badania tekstów umieszczanych na folderach zastosowano metody analizy treści, natomiast do badań fotogramów wykorzystano interpretację strukturalistyczną jako metodę socjologii wizualnej. (Sztompka 2005). Uwzględniono tylko fotografie odwołujące się do wyobrażeń i mitów miasta portowego, chociaż obecne były także przedstawienia odwołujące się do innych elementów wizerunku miasta. W niniejszym tekście umieszczono jedynie wybrane fotografie i przedstawiono jedynie niektóre aspekty analiz wizualnych 1. W wyniku kategoryzacji zebranych materiałów wizualnych wyodrębnione zostały następujące formy przedstawień: 1) ludzie (marynarze, turyści, mieszkańcy, postaci historyczne), 2) miejsca (nabrzeża, port, Wały Chrobrego), 3) statki (żaglowce, statki motorowe, inne jednostki pływające). Każda z wymienionych form stanowi element wyobrażeń miasta portowego obecnych w przestrzeni społecznej (Rudolph 1980). Miasto portowe ma swoje realne reprezentacje , które mogą stanowić dowolne konfiguracje tych elementów (np. miasto portowe to: marynarze, marynarze na żaglowcu, żaglowiec przy nabrzeżu, turyści przy nabrzeżu z żaglowcami itd.). Przykładem najczęściej stosowanej struktury mitycznej wykorzystanej na analizowanych zdjęciach jest „widok miasta z żaglowcami przy nabrzeżu”. Z analizy fotografii wynika również, że Regaty Tall Ships Races Szczecin 2007 stały się wyraźnym impulsem do zmiany polityki kreowania wizerunku miasta. Praktycznie we wszystkich analizowanych materiałach promocyjnych obecne są zdjęcia z tej imprezy. 1 W badaniu analizowano między innymi struktury kompozycyjne fotografii, społeczny kontekst wytworzenia, funkcje i grupy docelowe. W tekście przedstawiono wyłącznie ustalenie odnoszące się do struktur symbolicznej zawartości przedstawianej na badanych fotografiach. 5 Fot. 1. Hasło promujące Szczecin. Źródło: www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008) Fot. 2. Strona internetowa promująca miasto Źródło: www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008) 5. Zakończenie Miasto portowe jest dla socjologa takim tworem, w którym fakt przestrzenny i gospodarczy, jakim jest obecność i funkcjonowanie portu w mieście staje się przyczyną powstawania faktów społecznych: zmiany funkcjonowania zbiorowości mieszkańców miasta, jego struktury, organizacji, przyczynia się do kształtowania schematów zachowań zbiorowych i jednostkowych, sposobów klasyfikowania miasta, nadawania mu cech odrębności. W przypadku stwierdzenia w procesie badawczym występowania wcześniej określonych cech, możemy klasyfikować dane miasto jako „portowe”. Powstaje jednak pytanie o zasadność arbitralnego formułowania tożsamości jakiejkolwiek jednostki osadniczej. Problem, na który tu wskazuję, jest zresztą szerszy i tyczy się wszelkich badań dotyczących relacji „miasto - 6 świadomość jego mieszkańców”. Miasto jako substrat materialny nie jest bezpośrednim przedmiotem badań socjologa, co nie znaczy, że nie należy go opisywać jako bazy, na której budowane są zachowania terytorialne mieszkańców. Powstawanie charakteru miasta jest procesem, który dokonuje się przede wszystkim w świadomości - zarówno mieszkańców miasta, jak i osób spoza niego. Zjawisko to ma także wymiar realny - tożsamość miasta związana będzie ze stopniem zaangażowania się mieszkańców w proces współtworzenia jego przestrzeni, a także w jego ocenie z punktu widzenia potrzeb (budowa mieszkań, tworzenie infrastruktury technicznej, rynku pracy), które powinny być realizowane przez władze miasta. Wykształcenie się cech odrębności członków zbiorowości terytorialnych nie jest bowiem ze swej istoty procesem wyłącznie spontanicznym i samoistnym. Działania planowe, przede wszystkim o charakterze instytucjonalnym, stanowią układ wspomagający ten proces. Stąd też podtrzymywanie istniejących mitów dotyczących miasta można traktować jako działanie kreowania wizerunku turystycznego. Jak pisze Robert B. Woźniak (2001), po roku 1989 objawił się w Polsce „zmierzch totalitarnej unifikacji miast portowych” i przejście w kierunku miast otwartych, które konstruują swoje lokalne tożsamości. Powstaje zatem pytanie, czy mit uniwersalny miasta portowego rozpadł się wraz z takimi zjawiskami jak zmniejszający się prestiż zawodu marynarza, „utowarowienie morza” (jako źródła zarobku). Analizowane materiały wskazują, że ciągle obecne jest wsparcie instytucjonalne mitu, mimo że mit „naturalny” Szczecina jako portu, zracjonalizował się w jakimś sensie: statek i miejsce jego załadunku stały się niedostępne, zniknęły dzielnice o charakterze portowym, port nie pełni już funkcji informacyjnej, handel odbywa się nie tylko droga morską. Pojawiają się nowe figury struktury mistycznej: statki z ograniczoną załogą, terminale paliwowe, które w żaden sposób nie odwołują się do uniwersalnego mitu pierwotnego. Ciągle jednak ten pierwotny mit - w którym żaglowce, stereotypowe wyobrażenia marynarza i portu są obecne – funkcjonuje jako zasób, który pozwala budować tożsamość miasta i jego turystyczny wizerunek. Bibliografia: Bourdieu P., 2005, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Scholar, Warszawa. Christmann G. B., 2008, The Power of Photographs of Buildings in the Dresden Urban Discourse. Towards a Visual Discourse Analysis [w:] Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research, 9(3), Art. 11, http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0803115 (data dostępu: listopad 2008). Filipowicz S., 1988, Mit i spektakl władzy, PWN, Warszawa. Foucault M., 2002, Trzeba bronić społeczeństwa, Wyd. KR, Warszawa. Gottdiener M., Hutchison R., 2000, The New Urban Sociology, McGraw-Hill, New York. Kowalewski M., 2007, Jakie miasto widać na widokówce? [w:] M. Krajewski (red.). Wizualność miasta. Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, seria Badania Interdyscyplinarne nr 10, wyd. UAM, Poznań. Kozłowska U., 2007, Pomniki Szczecina – elementy społecznej pamięci [w:] A. Kołodziej-Durnaś (red.), Region Zachodniopomorski – kolaż socjologiczny, Difin, Warszawa. Kwolek J., Szmytkie R., 2007, Symbole dużych miast w opinii studentów, [w:] M. Madurowicz (red.), Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, Warszawa, WUW. Machel G., 1993, Idealny obraz miasta na karcie pocztowej [w:] P. Banaś (red.), Aksjosemiotyka karty pocztowej, Prace Kulturoznawcze III, wyd. UWr., Wrocław. 7 Makaro J., 2008, Grenzstädte auf Ansichtkarten. Die Beispiele Zgorzelec, Gubin ind Kostrzyń [w:] A. Michalak, J. V.Wedel (red.), Flussverbindung. Polnische Sozialwissenschafter zu den Perspektiven der Oderregion, Schibri-Verlag, Berlin. Łaska M., 2006, Wrocław jako marka. Socjologiczne refleksje nad potencjałem wizerunkowym Wrocławia [w:] P. Żuk, J. Pluta (red.) My Wrocławianie, wyd. Dolnośląskie, Wrocław. Quilley G., 2000, Missing the boat: the place of the maritime in the history of British visual culture, “Visual Culture in Britain”, vol. 1, no. 2. Pirveli M. (2005), Architektura „mówi” językiem symboli [w:] B. Jałowiecki, A. Majer, M.S. Szczepański (red.) Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Scholar, Warszawa. Rewers E.,2005, Miasto jako przestrzeń kulturowa [w:] B. Jałowiecki, A. Majer, M. S. Szczepański (red.), Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Scholar, Warszawa. Rudolph W., 1980, Harbor and Town. A Maritime Cultural History, Edition: Leipzig, Leipzig Szacka B., 2006, Czas przeszły – pamięć – mit, Scholar, Warszawa Szczepański M. S., 2002, Społeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny [w:] W. Wesołowski, J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska-Europa- Świat, Scholar, Warszawa. Sztompka P., 2005, Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, PWN, Warszawa Tarkowska E.,1999, Mit [w:] Encyklopedia socjologii, t. II, Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Urry J., 1997, Consuming places, Routledge, London/New York Woźniak R.,1996, Zmierzch totalitarnej unifikacji miast portowych [w:] „Roczniki Socjologii Morskiej”, tom XI Woźniak R. B., 2001, Miasto portowe w zarysie socjologicznym [w:] E. Urbańczyk (red.), Międzynarodowa Konferencja Naukowa Porty Morskie 2001. Wpływ otoczenia na funkcjonowanie portów morskich, Szczecin 8