Dr Krzysztof Malinowski - Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

Dr Krzysztof Malinowski
Stosunki polsko-niemieckie w badaniach i pracach Instytutu Zachodniego
w latach 1990-2000
I GENEZA
Stosunki polsko-niemieckie w swych wielorakich uwarunkowaniach historycznych,
społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturalnych a także szeroko rozumiane sprawy
Niemiec stały się tematem wiodącym prac badawczych Instytutu Zachodniego w Poznaniu
założonego w 1944 r.
W zasadzie było zjawiskiem naturalnym powstanie instytutu o orientacji niemcoznawczej w
Poznaniu, mieście o licznych związkach polsko-niemieckich, mieście z uniwersytetem, który
w okresie międzywojennym cieszył się zasłużoną sławą czołowego ośrodka zainteresowań
sprawami polsko-niemieckimi. Dodać należy, że już wówczas zainteresowania te związane
były z udziałem w sporze z nauką niemiecką o wizję stosunków polsko-niemieckich w
przeszłości. Zainteresowania naukowe badaczy poznańskich miały więc ważne znaczenie
ideowe i polityczne dla odradzającego się po I wojnie światowej państwa polskiego w
czasach, gdy badania historyczne dostarczały ważkich argumentów dla aktualnych racji
politycznych. W przypadku Polski po z górą 123 latach rozbiorów i w przypadku Poznania
tyluż latach pruskiej okupacji, zainteresowania niemcoznawcze były więc istotnym
czynnikiem umacniania narodowej tożsamości.
Motyw ten po katakliźmie II wojny światowej i tragedii polskiego społeczeństwa ze
zwielokrotnioną siłą zaważył na intencjach pozostałych przy życiu poznańskich badaczy.
Zainteresowanie stosunkami polsko-niemieckimi stało się zasadniczym powodem utworzenia
IZ przez grono wybitnych poznańskich profesorów przedwojennego Uniwersytetu
Poznańskiego. Wśród założycieli należy wymienić nazwiska Zygmunta Wojciechowskiego
pomysłodawcy Instytutu, Tadeusza Lehr-Spławińskiego, Józefa Kostrzewskiego, Jana
Zdzitowieckiego, Kazimierza tymieniceckiego, Adama Skałkowskiego, Karola Górskiego.
Sama nazwa doskonale ilustruje skomplikowane i splątane ze soba racje naukowe i
polityczne, które przyświecały założycielom Instytutu. Określenie "zachodni" nawiązuje w
prostej linii do tej przedwojennej tzw. myśli zachodniej, której zadaniem było narodowa
konsolidacja polskiego społeczeństwa na kresach zachodnich, a więc w Wielkopolsce, na
Pomorzu i Śląsku; ideologii Narodowej Demokracji , której zadaniem było ostrzeganie przed
zagrożeniem ze strony Niemiec, głównego wroga Polski, a więc - z powojennej perpektywy ideologii, która w zasadzie dowiodła swej słuszności i mogła liczyć na kontynuację, nawet w
warunkach totalitarnego państwa komunistycznego. W tym kontekście bardzo czytelne stają
się przesłanki powojennej inicjatywy protagonistów polskiej myśli zachodniej - czyli twórców
Instytutu Zachodniego. Ze względu na swe ideowe nastawienie szybko zresztą popadli oni w
konflikt z omunistycznymi władzami.
Splot dziejów Instytutu i prowadzonych przezeń badań z aktualną sytuacją polityczną w
Polsce można rozpoznać wyraźnie w dorobku naukowym i charakterystycznych dla kolejnych
faz istnienia Instytutu punktach ciężkości. Bezsprzecznie wraz ze zmianą sytuacji politycznej
w Polsce ewoluowała działalność naukowa Instytutu. Aktualne wydarzenia polityczne
stanowiły ważne uwarunkowanie podejmowanej tematyki. W pierwszej dekadzie istnienia
dotyczyła ona obok dziejów okupacji hitlerowskiej, problematyki Ziem Zachodnich pod
kątem propagowania ich historycznej przynależności do Polski, czym wpisywała się i
tworzyła aktualną ideologię powrotu Polski do Piastowskiego dziedzictwa. W następnym
okresie po 1956 r. zaznaczyło się dalsze podporządkowanie tematów polityce PZPR, co
przejawiło się w wytycznej podejmowania studiów nad problematyką podziału Niemiec, tj.
dotyczących postępowej NRD i zwłaszcza demaskowania polityki Republiki Federalnej
Niemiec pod kątem przejawów rewizjonizmu i militaryzmu. Obok tego podejmowano liczne
studia nad historią Niemiec, a także nad stosunkami polsko-niemieckimi.
Nowy okres zapoczątkowało podpisanie traktatu między PRL a RFN o podstawach
normalizacji ich wzajemnych stosunków w grudniu 1970 r. Uznanie zachodniej granicy Polski
przyniosło przeniesienie akcentu na współczesność obu państw niemieckich. Zmieniły się
warunki ideowe, w których osadzony był Instytut. W rzeczywistości główny wysiłek
badawczy skierowany był jednak na tematy historyczne, a także zagadnienia dotyczące
różnych aspektów politycznych, prawnych, społecznych i gospodarczych RFN.
II BADANIA STOSUNKOW POLSKO-NIEMIECKICH W LATACH 1990 -2000
Rewolucyjne przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej i zjednoczenie Niemiec otworzyły
całkowicie nową epokę w dziejach Instytutu. Szansą stała się możliwość badania epokowych
wydarzeń, a także w warunkach likwidacji cenzury - możliwość podjęcia tematów, które
względów ideologicznych były w okresie PRL-u swoistym tabu. Takie zagrożenia, jak
podporządkowanie nauki wymogom praw rynku, brak stabilizacji finansowej były wynikiem
trudnych procesów dostosowawczych obejmujących całe społeczeństwo i wszystkie dziedziny
jego życia. Dziś, wydaje się, Instytut ma juz za sobą problemy okresu przejściowego.
Na przełom lat 80. i 90. przypadło więc przesunięcie akcentów i określenie na nowo
priorytetów badawczych. Nie zaniedbując badań historycznych, skoncentrowano się wyraźniej
niż dotąd na teraźniejszości i przyszłości. W polu zainteresowań badawczych znalazły się na
początku lat 90. trzy ważne procesy dokonujące się w Europie:
proces jednoczenia Niemiec,
proces integracji i dezintegracji w Europie,
proces transformacji ustrojowo-politycznej w Europie Środkowo-Wschodniej.
Obecnie program badawczy ujęty jest w dwuczłonowej formule:
1./ Niemcy, Polska i ich sąsiedzi
2./ Idea i praktyka integracji europejskiej
Wobec ogromnego przyspieszenia przemian historycznych bardziej przydatne do reagowania
na bieżące problemy okazały się grupy badawcze tworzone do rozwiązywania konkretnych
zagadnień. Zastapiły one tradycyjne zakłady: historii, nauk politycznych, socjologii, prawa i
ekonomii.
Swego interdyscyplinarnej orientacji Instytut bynajmniej nie zatracił, wręcz ją pogłębiając
poprzez tworzenie nowych zespołow grupujących przedstawicieli różnych dziedzin. Ich
powstawanie uzasadnia kompleksowość przemian w zyciu międzynarodowym. Nową
strukturę organizacyjną wymusiła także zmiana systemu finansowania nauki polskiej. W
konkursie grantów zwyciężają tematy społecznie nośne, których efekty badawcze mogą służyć
praktyce i rozwiązywaniu doraźnych problemów państwa znajdującego się w okresie
transformacji.
Jak wspomniano nowe warunki określiły zmianę punktów ciężkości w pracach Instytutu.
Dostosowanie do wymagań współczesności pogłębiły i rozszerzyły wprawdzie nurt
zainteresowań współczesną, aktualną problematyką stosunków polsko-niemieckich, ale z
drugiej strony nie spowodowały porzucenia badań nad ich historycznym tłem i
uwarunkowaniami.
Można więc powiedzieć, że stosunki polsko-niemieckie w pracach Instytutu Zachodniego
poddawane są wszechstronnym, interdyscyplinarnym badaniom w dwojakiej perspektywie:
perspektywie współczesnej i historycznej. Fakt, że również i ta druga perspektywa badawcza
zyskała nowe możliwości nie może dziwić. Znaczne szanse stworzyło udostepnienie
archiwów i odtajnienie wiele materiałów źródłowych. Nowe warunki pozwoliły na
weryfikację wielu, często pochopnie i w atmosferze ideologicznej konfrontacji
formułowanych tez. Należy tez podkreślić, że aktualnie zachodzące procesy i zjawiska będące
przedmiotem zainteresowania Instytutu wymagaja ukazania ich tła i historycznej genezy. Stąd
też wynikła potrzeba kontynuowania badań nad zagadnieniami, znajdującymi sie w
tradycyjnie w polu obserwacji jego pracowników, m.in. takich, jak dzieje niemieckiej myśli i
kultury politycznej, państwa niemieckiego, jego ustroju, historii wzajemnych stosunków.
Należy zauważyć też, że stosunki polsko-niemieckie są poddawane badaniom w dwojaki
sposób:
1/ w aspekcie wszechstronnej, wielopłaszczyznowej i wielosektorowej analizy stosunków
bilateralnych
2/ w aspekcie wnikliwego studiowania sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej Niemiec, a tu
kierowania się tropem, jak ich pozycja rzutuje na stosunki polsko-niemieckie, a zwłaszcza na
kształtujące sie polsko-niemieckie partnerstwo.
Nowatorski charakter prowadzonych badań w odniesieniu do pierwszego aspektu ilustruje już
sam dobór realizowanych zadań badawczych. Obok kontynuacji prac dotyczących historii
stosunków polsko-niemieckich w ich wymiarze politycznym, gospodarczym i kulturalnym,
rozpoczęto realizację projektów poświęconych zagadnieniom ze względów ideologicznych w
okresie PRL-u przemilczanym bądź też problemom całkowicie nowym, wyłaniającym się w
związku ze zmienioną sytuacją w relacjach Niemców i Polaków. Podjęto więc badania nad
tzw. ludnością rodzimą w Polsce, kwestią mniejszości niemieckiej oraz jej rolą we
wzajemnych stosunkach, procesami ewolucji świadomości historycznej, przełamywaniem
stereotypów w kontaktach obu społeczeństw, wreszcie powrócono do tradycji Instytutu
odnawiając kierunek badań związany z szeroko rozumianym pograniczem. W ramach tego
ostatniego zadania podjęte prace dotyczyły nie tylko społecznych, demograficznych i
ekonomicznych przemian na Ziemiach Zachodnich i Północnych, lecz także ważnych
przeobrażeń kulturalnych, mentalnościowych. W mniejszym stopniu kierowano uwagę ku
analizie współczesnych bądź też najnowszych politycznych stosunków, choć pilnie
kontynuowano śledzenie ich prawnych aspektów.
Spośród zrealizowanych w ostatniej dekadzie projektów w odniesieniu do stosunków
bilateralnych w ujęciu historycznym i współczesnym warto wymienić najważniejsze:
Pogranicze polsko-niemieckie
Niemieckie dziedzictwo kulturowe na Ziemiach Zachodnich i Północnych
Gospodarczo-społeczne i prawne aspekty inwestycji niemieckich w województwach
zachodnich (gorzowskim, jeleniogórskim, poznańskim, szczecińskim, zielonogórskim)
Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 19891998
Polacy w Niemczech
Stosunki polsko-niemieckie w materiałach do nauczania historii
Encyklopedia Wielkopolski Walczącej 1939-1945
W odniesieniu do drugiego z podniesionych aspektów badania po 1989 r. dotyczyły zwłaszcza
procesu jednoczenia Niemiec, jego uwarunkowań, przebiegu i konsekwencji w sferze polityki
wewnętrznej, prawa, gospodarki, kultury i sytuacji społeczeństwa. W polu widzenia znalazły
się też implikacje zjednoczenia Niemiec dla ich pozycji na arenie międzynarodowej, dla
procesu integracji europejskiej oraz kształtowania bezpieczeństwa na kontynencie.
Obserwacją objęto też rolę niemieckich elit politycznych w przeobrażeniach wewnętrznych, a
zwłaszcza w transformacji na terenie Niemiec Wschodnich, w poszukiwaniu nowej
tożsamości państwowej i narodowej.
Oto tytuły projektów:
Zjednoczenie Niemiec. Uwarunkowania, przebieg, konsekwencje
Rola nowych Niemiec na arenie międzynarodowej
Elity w jednoczących się Niemczech
Niemcy współczesne. Zarys encyklopedyczny
Teraźniejszość i przyszłość obwodu kaliningradzkiego (Królewca)
Omawiając działalność Instytutu w zakresie stosunków polsko-niemieckich należy koniecznie
zwrócić uwagę na jej wielopłaszczyznowość i wielofunkcyjność. Otóż prace ściśle naukowe
łączy on z praktyką polityczną, przygotowując analizy i ekspertyzy na potrzeby instytucji
rządowych. Najważniejszym przejawem tych powiązań było kierowanie przez Instytut
Zachodni pracami komitetu Koordynacyjnego Forum Polsko-Niemieckiego.
Po drugie Instytut łączył zawsze prace naukowe z z działaniami na rzecz organizacji nauki, jej
popularyzacji oraz szeroko pojętej edukacji politycznej, wypełniając tym samym istotną lukę
w polskich przemianach demokratycznych. Oczywiście ta zyskała po 1989 r. dodatkowo na
znaczeniu i w zasadzie jest dość spójna z zasadniczymi celami i kierunkami polskiej polityki
zagranicznej. Bowiem wraz z realizacją podstawowych celów tej polityki, w związku z jej
prozachodnią reorientacją - w kontekście członkostwa Polski w NATO i w niedalekiej
przyszłości Unii Europejskiej - z jednej strony wzrasta potrzeba korzystania z wiedzy o
sąsiadach i nowych partnerach Polski oraz dokonujących się w Europie procesach przez
czynniki urzędowe, a z drugiej zaś ważnym staje się pogłębianie świadomości europejskiej i
włączanie coraz to szerszych kręgów społecznych do dyskusji nad żywotnymi dla interesów
Polski, Niemiec i Europy problemami. Ta misja popularyzacyjna Instytutu adresowana jest nie
tylko do własnego społeczeństwa, lecz również do tych kręgów uniwersyteckich i
politycznych w Niemczech, które z różnych racji zainteresowane są historią i współczesnością
Polski. W ten sposób Instytut pełni też ważne zadanie w polskiej zagranicznej polityce
kulturalnej, dostarczając rzetelnych informacji i wiedzy nt. Polski współczesnej i istoty
dokonujących się przemian, a przez to kształtując wizerunek Polski. Właśnie dzięki wolności
kontaktowania sie powstała dla Instytutu Zachodniego niepowtarzalna szansa dla
organizowania wspólnych badań i wydawania publikacji z partnerskimi instytucjami
naukowymi w Niemczech. Wspólne seminaria, konferencje, wykłądy podróże studyjne,
goszczenie grup studyjnych i młodzieżowych, wymiana publikacji należąc w zasadzie do
sfery społecznej polityki zagranicznej przyczyniają się nie tylko do lepszego poznawania i
rozumienia nieraz odmiennych racji, lecz także do wytworzenia się swoistej tkanki polskoniemieckiego porozumienia i partnerstwa. Wśród partnerskich niemieckich instytucji
naukowych należy wymienić m.in.:
Bundesinstitut fuer Ostwissenschaftliche und internationale Studien w Kolonii,
Instytut Badawczy Deutsche Gesellschaft fuer Auswaertige Politik w Bonn/Berlinie,
Johann-Herder-Institut w Marburgu,
Akademie der Bundeswehr fuer Kommunikation und Information w Strausbergu,
Berliner Institut fuer Sozialwissenschaftliche Studien,
Zentrum fuer Historische Studien (Poczdam),
Gesamteuropaeisches Studienwerk Vlotho i wiele innych.
Omawiając dorobek i kontakty naukowe Instytutu nie sposób nie wspomieć o jego
infrastrukturze naukowej: Instytut posiada własną specjalistyczna bibliotekę niemcoznawczą,
liczącą ok. 110 tysięcy woluminów oraz własne wydawnictwo naukowe, przygotowujące do
druku corocznie liczne prace badawcze, a także wlłasne czasopismo kwartalnik "Przegląd
Zachodni". Instytut jest także współwydawcą ukazującego się w Poczdamie czasopisma
"Welttrends. Zeitschrift fuer internationale Politik und vergleichende Studien".
Analiza prac Instytutu Zachodniego poświęconych stosunkom polsko-niemieckim w ostatniej
dekadzie pozwala na sformułowanie kilku ogólniejszych wniosków. Badania te pokazały, że
bilans wpółpracy jest jednoznacznie pozytywny, a wzajemne stosunki nigdy nie były w
dziejach tak dobre jak dzisiaj. Mimo to wyraźnie nakreślono obszary szczegółowych
zagadnień i problemów, które wymagają rozwiązania lub pozytywnego zainteresowania obu
stron. Badania uwidoczniły też, że słabe na ogół zainteresowanie elit politycznych
problematyką polsko-niemiecką rzutuje na stan ich wiedzy o kraju sąsiada.
Fakt, że współpraca między obu społeczeństwami na licznych płaszczyznach przebiega
jeszcze mało konstruktywnie ma wiele źródeł. Najważniejszym uwarunkowaniem
wzajemnych stosunków jest dziś ich wyraźna asymetria wynikająca ze zróżnicowanych
potencjałów obu państw.
Najważniejsza asymetria dotyczy zróżnicowania wzajemnych interesów a także wiedzy o
partnerze. Polacy jako słabsi partnerzy okazują więcej zainteresowania i większą wiedzę o
Niemczech niz vice versa.
Analiza społecznych form i płaszczyzn współpracy ukazywała zróżnicowany obraz i
prowadziła do częściowo optymistycznych, częściowo pesymistycznych wniosków. W
minionym dziesięcioleciu doszło do znaczących przemian w wizerunku Polaków i Niemców.
Obraz Niemców w Polsce zmieniała się spektakularnie i nieporównanie szybciej aniżeli obraz
Polaków w Niemczech. Ten fenomen wynikał z nierównego partnerstwa. Niemcy nie
interesowali się tak bardzo wzajemnymi stosunkami i prawie w ogóle tym, jak się kształtuje
obraz Niemiec w Polsce.
Dla stworzenia nowej kultury politycznej polsko-niemieckiego partnerstwa decydujące będzie
przezwyciężenie tych czynników, które utrudniają wolne od uprzedzeń i obiektywne
postrzeganie sąsiada. Bowiem sukces współpracy między społeczeństwami zależy przede
wszystkim od tego, czy uda się przewartościować negatywne narodowe stereotypy. Tylko
bowiem poprzez autentyczną korektę obrazu Polski i Polaków w Niemczech jak i obrazu
Niemca i Niemiec w Polsce można nastąpić jakościowa poprawa wzajemnych stosunków.
Dziś na progu XXI w. w zmienionych warunkach międzynarodowych i diametralnej
przemiany stosunków polsko-niemieckich określenie "Zachodni" dawno już utraciło swą
pierwotną ideową konotację. Można powiedzieć, że działalność naukowa i popularyzatorska
nadała zupełnie nową konotację nazwie Instytutu. Oznacza ona nie mniej, ani więcej, jak
tylko działalność mająca na celu obiektywną ocenę stosunków polsko-niemieckich, a
jednocześnie aktywne towarzyszenie kształtującemu się partnerstwu polsko-niemieckiemu.
Fakt, że Instytut pozostaje słowo "Zachodni" ma związek nie tylko z tym, że nie wypiera się
on swych historycznych korzeni, lecz także z tym, iż symbolizuje ono trafnie zainteresowanie
naukowe szeroko rozumianymi wzajemnymi relacjami polsko-niemieckimi i zwłaszcza
Niemcami jako najbliższym sąsiadem i partnerem w kontekście powrotu Polski do Europy.