pełna wersja w pdf
Transkrypt
pełna wersja w pdf
Alergia 110-114 Astma Immunologia, 2002, 8(2), 110-114 110 Astma Immunologia, 2002, 8(2),Alergia Zachowanie siê stê¿enia tlenku azotu oraz cz¹steczek adhezyjnych w przebiegu powysi³kowego skurczu oskrzeli u chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹ Nitric oxide and adhesion molecules in exercise-induced bronchoconstriction ZIEMOWIT Z IÊTKOWSKI 1/, ANNA BODZENTA-£UKASZYK 1/, MARIAN T OMASIAK 2/, JAKUB GIERGIEL 3/ 1/ Klinika Alergologii i Chorób Wewnêtrznych AM, ul. Sk³odowskiej 24A, 15-276 Bia³ystok Zak³ad Chemii Fizycznej AM w Bia³ymstoku 3/ AstraZeneca Sp. o.o. 2/ Cel: Celem pracy by³a ocena udzia³u tlenku azotu (NO) oraz cz¹steczek adhezyjnych (sE-selektyny i sP-selektyny) w patogenezie PSO. Metody: Badania przeprowadzono w grupie 30 pacjentów (16 astma alergiczna z komponentem wysi³kowym, 8 astma alergiczna bez komponentu wysi³kowego oraz 6 zdrowi ochotnicy). Ka¿dy pacjent mia³ wykonywany test prowokacyjny z histamin¹ oraz test wysi³kowy na cykloergometrze rowerowym. Krew w celu wykonania oznaczeñ pobierano przed testami prowokacyjnymi, 15 i 60 min. po ich zakoñczeniu. Wyniki: W grupie chorych z powysi³kowym skurczem oskrzeli spoczynkowe stê¿enie NO wzrasta³o znamiennie statystycznie 15 min. po wysi³ku, po czym 60 min. po wysi³ku obserwowano jego normalizacjê. Stê¿enie sE-selektyny równie¿ wzrasta³o znamiennie statystycznie 15 min. po wysi³ku i pozostawa³o na takim poziomie 60 min. po zakoñczeniu próby. Stê¿enie sP-selektyny wzrasta³o 15 min. po wysi³ku fizycznym i powraca³o do poziomu wyjciowego 60 min. po zakoñczeniu próby. U osób z pozosta³ych dwóch grup nie obserwowano zmian w stê¿eniach NO ani selektyn, a tak¿e w czasie nieswoistego testu prowokacyjnego z histamin¹. Wnioski: Wyniki badañ wskazuj¹, ¿e NO, sE-selektyna i sP-selektyna mog¹ pe³niæ istotn¹ rolê w mechanizmie powysi³kowego skurczu oskrzelu u chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹. Alergia Astma Immunologia, 2002, 8(2), 110-114 S³owa kluczowe: powysi³kowy skurcz oskrzeli, tlenek azotu, sE-selektyna, sP-selektyna Proces zapalny tocz¹cy siê w drzewie oskrzelowym, charakterystyczny dla astmy oskrzelowej, zwi¹zany jest z obecnoci¹ aktywowanych komórek tucznych, makrofagów, limfocytów i eozynofilów [4]. ródb³onek naczyniowy pod wp³ywem cytokin prozapalnych, ulega zmianom, które umo¿liwiaj¹ wspó³uczestnictwo w reakcji zapalnej [17,27]. Cz¹steczki adhezyjne obecne na komórkach ródb³onka, p³ytkach krwi i leukocytach s¹ niezbêd- Aims: The study was aimed to determine the role of nitric oxide and adhesion molecules (sE-selectin and sP-selectin) in the pathogenesis of EIB. Methods: In total 30 patients were included (16 asthmatics with EIB, 8 asthmatics without EIB and 6 healthy volunteers). In all subjects a non-specific bronchial provocation test with histamine and exercise test using a bicycle ergometer were performed. The study parameters were measured before and then 15 and 60 min. after the exercise test. Results: In the group of patients with EIB the NO concentration was significantly increased 15 min. after the test as compared to pre-test level, and returned to the norm 60 min. after the test was done. sEselectin concentration also increased significantly 15 min. after performing the test, and remained unchanged on the 60th min. of observation, whereas sP-selectin concentration was raised 15 min. and returned to normal 60 min. after the exercise test was done. In neither astmatics without EIB nor healthy volunteers group changes of this kind were observed. Conclusions: The results of the study suggest that the changes in concentrations of NO, sE-selectin and sP-selectin are connected to the mechanisms of exercise-induced bronchoconstriction. Alergia Astma Immunologia, 2002, 8(2), 110-114 Key words: exercise-induced bronchoconstriction, nitric oxide, sE-selectin, sP-selectin ne dla zapocz¹tkowania migracji komórek do miejsca reakcji zapalnej [1]. Cytokiny zwiêkszaj¹ ekspresjê cz¹steczek adhezyjnych w naczyniach mikrokr¹¿enia p³ucnego chorych na astmê oskrzelow¹. Obecnoæ podwy¿szonych stê¿eñ rozpuszczalnych form cz¹steczek adhezyjnych wiadczy o nasileniu procesu zapalnego zwi¹zanego z zaostrzeniem astmy oskrzelowej [16]. Ziêtkowski Z. i wsp. Zachowanie siê stê¿enia tlenku azotu oraz cz¹steczek adhezyjnych w przebiegu ... Tlenek azotu (NO) odgrywa wa¿n¹ rolê w astmie oskrzelowej. U chorych na astmê wykazano zwiêkszon¹ ekspresjê indukowalnej formy syntazy NO (iNOS) oraz wzrost stê¿enia NO w powietrzu wydychanym, zw³aszcza w czasie zaostrzeñ. Wielu badaczy uwa¿a, ¿e pomiary wydychanego NO mog¹ byæ wskanikiem procesu zapalnego oraz przebudowy oskrzeli u chorych na astmê oskrzelow¹ [18]. Wp³yw wysi³ku fizycznego oraz wystêpuj¹cego po nim skurczu oskrzeli na nasilenie alergicznego procesu zapalnego tocz¹cego siê na terenie drzewa oskrzelowego budzi nadal wiele kontrowersji [26]. Czêæ autorów obserwowa³o, wystêpowanie pónej fazy zapalnej (LAR) ze wzrostem stê¿enia eozynofilowego bia³ka kationowego (ECP) w przebiegu dodatniego testu wysi³kowego [2,19]. Celem pracy by³a ocena udzia³u tlenku azotu (NO) oraz rozpuszczalnych form wybranych cz¹steczek adhezyjnych (sE-selektyny i sP-selektyny) w patogenezie powysi³kowego skurczu oskrzeli u chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹. PACJENCI I METODY Pacjenci Badane grupy obejmowa³y: - 16 chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹ z komponent¹ wysi³kow¹ grupa A; - 8 pacjentów z alergiczn¹ astm¹ oskrzelow¹ bez komponenty wysi³kowej grupa B; - 6 zdrowych ochotników grupa C. Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komisii Bioetycznej przy Akademii Medycznej w Bia³ymstoku (nr zgody: R-I-003/71/2000). Do badañ kwalifikowano chorych na astmê alergiczn¹ przewlek³¹ lekk¹ lub umiarkowan¹, u których w wyjciowym badaniu spirometrycznym uzyskano FEV1 >70% wartoci nale¿nej. Jedynym lekiem, który chory móg³ przyjmowaæ doranie w 14-dniowym okresie poprzedzaj¹cym badania by³ salbutamol. Chorzy nie przyjmowali leków przeciwzapalnych. Alergiczne pod³o¿e astmy oskrzelowej potwierdzono dodatnimi testami skórnymi z alergenami ca³orocznymi (Dermatophagoides pteronyssinus i/lub farinae). Do badania nie kwalifikowano chorych uczulonych na alergeny sezonowe. Badania zaplanowano na 2 dni. Nieswoisty test prowokacyjny drzewa oskrzelowego z histamin¹ (BPT) przeprowadzano pierwszego dnia metod¹ Ryana i wsp. [24]. Do prowokacji u¿yto nebulizatora De Villbiss 646 napêdzanego sprê¿onym powietrzem o cinieniu 0,15 MPa po³¹czonego z dozymetrem Rosenthal-Frencha. Wynik podawano jako PC20 FEV1 stê¿enie histaminy (mg/ml), które powoduje spadek FEV1 o 20% w stosunku do wartoci wyjciowej. Krew na oznaczenia pobierano przed prowokacj¹, 15 min po podaniu 111 maksymalnego dla danego pacjenta stê¿enia histaminy oraz 60 minut po zakoñczeniu próby. Drugiego dnia wykonano spirometryczny test wysi³kowy na cykloergometrze rowerowym, rozpoczynaj¹c od obci¹¿enia 50 WAT, a nastêpnie zwiêkszaj¹c co 3 min aktualne obci¹¿enie, a¿ do osi¹gniêcia limitu têtna (85% wartoci têtna maksymalnego) przewidzianego dla submaksymalngo wysi³ku. Test wysi³kowy trwa³ 8-9 minut [11] Podstawowe parametry spirometryczne oznaczano przed, bezporednio po tecie wysi³kowym oraz 5,10,15,20 i 60 minut po wykonanym wysi³ku. Krew pobierano przed badaniem, 15 i 60 minut po wykonanym wysi³ku z ¿y³y zgiêcia ³okciowego do probówek zawieraj¹cych 0,05 M EDTA. Po odwirowaniu (3000 g w temp. 4°C przez 30 min) osocze by³o przechowywane w temperaturze -80°C do czasu wykonania zaplanowanych oznaczeñ. Metody Stê¿enie NO w osoczu badano przy u¿yciu zestawu R$D Systems Total Nitric Oxide Assay. Oznaczenie ca³kowitego NO oparto na enzymatycznej przemianie azotanów w azotyny przy udziale enzymu reduktazy azotanów. Reakcja oparta jest na kolorymetrycznej detekcji barwnego produktu reakcji Griessa (1-[4-sulfamoilobenzenoazo]-4-[2-amonoetylamino]-naftalen), którego absorpcjê oznacza siê przy 540 nm. Stê¿enie sE-selektyny oraz stê¿enie sP-selektyny w osoczu oznaczono za pomoc¹ immunoenzymatycznych testów dla ilociowego oznaczania tych selektyn (Bender Med. System). Analiza statystyczna Do opisu statystycznego uzyskanych wyników zastosowano: redni¹ arytmetyczn¹, odchylenie standardowe (SD) oraz istotnoæ statystyczn¹ ró¿nic dla dwóch rednich. Obliczenia wykonano za pomoc¹ pakietu statystycznego Statistica 5.0. Poziom istotnoci przyjêto dla p<0,05. Porównanie stê¿eñ badanych parametrów dokonano u¿ywaj¹c nieparametrycznego testu Wilcoxona dla próbek sparowanych o tej samej liczbie obserwowanych wartoci. Do analizy korelacji pomiêdzy badanymi parametrami u¿yto wspó³czynnika korelacji liniowej Pearsona. WYNIKI W tabeli I przedstawiono charakterystykê badanych pacjentów. Nie wykazano statystycznie istotnych ró¿nic w nieswoistej nadreaktywnoci oskrzeli ocenianej w nieswoistym tecie prowokacyjnym z histamin¹ pomiêdzy grupami A i B. Nadreaktywnoæ oskrzeli w grupach A i B by³a istotnie statystycznie wy¿sza w porównaniu ze zdrowymi ochotnikami z grupy C. Wszyscy chorzy w grupie A mieli dodatni test wysi³kowy spadek FEV1 o co najmniej Alergia Astma Immunologia, 2002, 8(2), 110-114 20% w stosunku do wartoci wyjciowej. U chorych w grupie B oraz u zdrowych ochotników z grupy C nie obserwowano dodatniego testu wysi³kowego. Tabela I. Charakterystyka badanych pacjentów 45 Liczba badanych 6 P³eæ (M/F) 4/2 Wiek (lata) 30,1±10,24 FEV1 % wartoci 107,3±4,2 nale¿nej MEF50 % wartoci 131,2±21,9 nale¿nej PC20 histaminy 32,0±0,0 (mg/ml) 16 8/8 29,5±7,74 80,2±16,7 * 8 3/5 34,1±12,8 87,9±24,2* (A) (B) 30 25 20 15 10 5 0 zdrowi 76,6±28,2* 1,29±1,42 * 3,17±3,12* 45 * p< 0.05 p<0.01 p<0.01 35 przed wysi³kiem * * 15 min po wysi³ku 60 min po wysi³ku 30 25 20 15 10 5 0 z drowi astm a z komponentem wysi³kowym astm a bez komponenty wysi³kowej Ryc. 2. Stê¿enie sE-selektyny w badanych grupach pacjentów w czasie testu wysi³kowego * p<0,01 w porównaniu ze stê¿eniem wyjciowym 180 160 P-selektyna ng/ml Porównanie spoczynkowego stê¿enia NO w osoczu, pomiêdzy badanymi grupami, nie wykaza³o istotnych ró¿nic (A: 24,0µmol/L ± 6,48; B: 24,0µmol/L ± 6,2; C: 26,3µmol/L ± 8.5).W grupie chorych z powysi³kowym skurczem oskrzeli 15min po wysi³ku stê¿enie NO wzrasta³o znamiennie statystycznie do 35,3µmol/l ±6,37 (p<0,01). 60 minut po wysi³ku obserwowano normalizacjê stê¿enia NO. Spoczynkowe stê¿enie sE-selektyny w poszczególnych badanych grupach nie wykaza³o istotnych statystycznie ró¿nic (A:28,4±7,9ng/ml v. B: 21,86±2,8: p>0,05; A: 28,4±7,9ng/ml v. C: 26,5±7,7; p>0,05). 15 minut po wysi³ku w grupie A obserwowano istotny wzrost stê¿enia sE-selektyny (przed wysi³kiem: 28,4 ±7,9ng/ml; 15 minut po wysi³ku 32,03±10,06; p<0,01), który utrzymywa³ siê 60 minut po wysi³ku (30,96±9,1). Spoczynkowe stê¿enie sP-selektyny w poszczególnych badanych grupach nie wykaza³o istotnych statystycznie ró¿nic (A: 91,65±34,39ng/ml v. B: 81,50±36,30: p>0,05; A: 91,65±34,39ng/ml v. C: 61,89±13,01; p>0,05) (ryc. 3). 15 minut po wysi³ku stê¿enie sP-selektyny wzros³o znamiennie statystycznie w grupie chorych z powysi³kowym skurczem oskrzeli (przed wysi³kiem: 91,61 ±34,39ng/ml; 15 minut po wysi³ku 117,95±45,58; p<0,01). 60 min. po wysi³ku stê¿enie sP-selektyny wynosi³o 106,68 ±37,86ng/ml Nie obserwowano istotnych statystycznie zmian w stê¿eniach NO oraz selektyn w pozosta³ych grupach pacjentów oraz w czasie nieswoistej próby prowokacyjnej z histamin¹. astma bez komponenty wysi³kowej * p<0,01 w porównaniu ze stê¿eniem wyjciowym 40 77,2±19,8* astma z komponentem wysi³kowym Ryc. 1. Stê¿enie NO w badanych grupach pacjentów w czasie testu wysi³kowego E-selektyna ng/ml (C) wysi³kowej przed wysi³kiem 15 min po wysi³ku 60 min po wysi³ku 35 Zdrowi Chorzy na astmê ochotnicy z komponent¹ bez komponenty wysi³kow¹ * p<0.0 40 NO µmol/L 112 140 przed wys i³k iem 15 min po wys i³k u 60 min po wys i³k u p<0.01 * p<0.0 120 100 80 60 40 20 0 zdrowi astma z komponentem wysi³kowym astma bez komponenty wysi³kowej Ryc. 3. Stê¿enie sP-selektyny w badanych grupach pacjentów w czasie testu wysi³kowego * p<0,01 w porównaniu ze stê¿eniem wyjciowym W grupie chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹ z komponentem wysi³kowym wykazano istotn¹ statystycznie korelacjê pomiêdzy wielkoci¹ powysi³kowego skurczu oskrzeli (spadkiem FEV1) a wzrostem stê¿enia NO w osoczu 15min po wysi³ku (r=0,67, p=0,005) oraz wzrostem stê¿enia sP-selektyny 15min po wysi³ku (r=0,56, p=0,029). Nie stwierdzono korelacji pomiêdzy wielkoci¹ powysi³kowego skurczu oskrzeli a wzrostem stê¿enia sE-selektyny 15min po wysi³ku (r= - 0,24, p=0,38). Ziêtkowski Z. i wsp. Zachowanie siê stê¿enia tlenku azotu oraz cz¹steczek adhezyjnych w przebiegu ... r=0.67 p=0.005 % obni¿enia wyjciowego FEV1 15min po wysi³ku. 55 50 45 40 35 30 25 20 15 R e g r e s ja 9 5 % p .u fn o c 6 8 10 12 14 16 18 20 22 W zrost stê¿enia NO w osoczu 15m in po w ysi³ku. % obni¿enia wyjciowego FEV1 15min po wysi³ku r = -0,2445 p=0.38 55 Regresja 95% p.ufnoci 50 45 40 35 30 25 20 15 -2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 Wzrost stê¿enia sE-selektyny 15min po wysi³ku r = 0.56 p=0.029 % obni¿enia wyjciowego FEV1 15min po wysi³ku 55 50 45 40 35 30 25 20 15 R e g r e s ja 9 5 % p .u fn o c -10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Wzrost stê¿enia sP-selektyny 15min po wysi³ku Ryc. 4. Analiza korelacji pomiêdzy wielkoci¹ powysi³kowego skurczu oskrzeli a wzrostem stê¿enia w osoczu badanych parametrów 15 min. po wysi³ku (NO, sE-selektyny i sPselektyny) w grupie chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹ z komponent¹ wysi³kow¹ DYSKUSJA Astma oskrzelowa charakteryzuje siê procesem zapalnym tocz¹cym siê w drzewie oskrzelowym, w który zaanga¿owane s¹ aktywowane komórki tuczne, makrofagi, limfocyty i eozynofile [4]. Na podstawie opublikowanych w latach 90. badañ, ródb³onek naczyniowy uznaje siê nie za biern¹ wyció³kê naczyñ krwiononych, ale za wysoce wyspecjalizowan¹, czynn¹ metabolicznie tkankê stanowi¹c¹ pomost pomiêdzy krwi¹ a otaczaj¹cymi tkankami. Zapewnia ona wybiórcz¹ przepuszczalnoæ dla komórek i bia³ek. Pod wp³ywem pobudzenia takimi czynni- 113 kami jak interleukina-1 ródb³onek ulega zmianom, umo¿liwiaj¹cym wspó³uczestnictwo w reakcji zapalnej [17,27]. Cz¹steczki adhezyjne obecne na komórkach ródb³onka, p³ytkach krwi i leukocytach spe³niaj¹ rolê w fizycznych kontaktach miêdzy komórkami a ródb³onkiem [25]. W wyniku aktywacji cz¹stek adhezyjnych eozynofile, neutrofile i komórki T opuszczaj¹ naczynia krwionone i migruj¹ do tkanek [6]. W naczyniach mikrokr¹¿enia objêtych zapaleniem cytokiny zwiêkszaj¹ ekspresjê cz¹steczek adhezyjnych, co powoduje, ¿e przep³ywaj¹ce leukocyty staj¹ siê bardziej lepkie. Wolno kr¹¿¹ce leukocyty zaczynaj¹ przylegaæ do komórek ródb³onka naczyniowego, tocz¹ siê wzd³u¿ nich, sp³aszczaj¹ siê i przenikaj¹ miêdzy komórkami [5,7,22]. P-selektyna, obecna na komórkach ródb³onka i p³ytkach krwi, odpowiedzialna jest za przyleganie neutrofilów do komórek ródb³onka. E-selektyna, obecna na komórkach ródb³onka, bierze udzia³ w migracji neutrofilów, eozynofilów oraz komórek T [8,22]. Obecnoæ podwy¿szonych stê¿eñ rozpuszczalnych form cz¹steczek adhezyjnych wiadczy o obecnoci procesu zapalnego [13]. Podwy¿szone stê¿enia rozpuszczalnych form E i P selektyny stwierdzono w BAL-u u chorych poddanych swoistemu testowi prowokacji alergenowej, w przypadku wyst¹pienia pónej fazy zapalnej [14]. Wykazano podwy¿szone stê¿enia E i P selektyny we krwi obwodowej u chorych z zaostrzeniem astmy w porównaniu z osobami zdrowymi [21]. Badania z u¿yciem biopsji oskrzelowej potwierdzi³y zwiêkszon¹ ekspresjê cz¹steczek adhezyjnych w naczyniach mikrokr¹¿enia drzewa oskrzelowego chorych na astmê oskrzelow¹ [14,15,23]. Tlenek azotu (NO) jest biologicznie aktywn¹ cz¹steczk¹ odgrywaj¹c¹ istotn¹ rolê w fizjologii i patologii organizmu. NO pe³ni kluczow¹ rolê w fizjologicznej regulacji czynnoci uk³adu oddechowego oraz w patogenezie astmy oskrzelowej [9,20]. Stê¿enie tego zwi¹zku znacznie wzrasta w powietrzu wydychanym przez chorych na astmê oskrzelow¹ [3,18]. Frieri i wsp. uwa¿aj¹, ¿e NO mo¿e byæ wa¿nym wskanikiem w monitorowaniu leczenia przeciwzapalnego [12]. Van den Toorn [28] traktuje pomiary wydychanego tlenku azotu za wskanik procesu zapalnego oraz przebudowy oskrzeli u chorych na astmê oskrzelow¹, cenny zarówno w okresie objawowym jak i bezobjawowym choroby. De Gouw u chorych na astmê oskrzelow¹ obserwowa³ ograniczenie powysi³kowego skurczu oskrzeli po inhalacji L-NMMA inhibitora syntazy NO [10]. Celem pracy by³a ocena udzia³u NO i cz¹steczek adhezyjnych (sE-selektyny i sP-selektyny) w mechanizmie powysi³kowego skurczu oskrzeli u chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹. Przeprowadzone badania wykaza³y istotny statystycznie wzrost stê¿enia NO w surowicy chorych z astm¹ wysi³kow¹ 15 minut po zakoñczeniu wysi³ku oraz jego normalizacjê po 60 minutach. Analiza zachowania siê rozpuszczalnych form selektyn E i P wykaza³a 114 Alergia Astma Immunologia, 2002, 8(2), 110-114 równie¿ istotny statystycznie wzrost stê¿enia tych cz¹steczek 15 minut po wysi³ku w grupie chorych z powysi³kowym skurczem oskrzeli. 60 minut po zakoñczeniu testu wysi³kowego nadal obserwowano podwy¿szone stê¿enia omawianych cz¹steczek adhezyjnych. U chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹ bez komponenty wysi³kowej oraz w grupie zdrowych ochotników nie obserwowano istotnych zmian w stê¿eniach NO, sE-selektyny i sP-selektyny. Kanazawa i wsp. [17] wykazali statystycznie znamienny wzrost stê¿enia trombomoduliny (TM), uznanego wskanika uszkodzenia ródb³onka naczyniowego, w osoPimiennictwo czu pacjentów z astm¹ w czasie dodatniego testu wysi³kowego. Autorzy znaleli korelacjê pomiêdzy nasileniem skurczu oskrzeli w nastêpstwie wysi³ku fizycznego, a wzrostem stê¿enia TM w surowicy. Na podstawie tych obserwacji sugeruj¹ oni, i¿ uszkodzenie ródb³onka naczyniowego uk³adu oddechowego mo¿e byæ jednym z wa¿nych mechanizmów PSO [17]. Przedstawione wyniki wskazuj¹ na istotn¹ rolê NO, sE-selektyny i sP-selektyny oraz zmiany czynnoci ródb³onka naczyniowego w patomechanizmie powysi³kowego skurczu oskrzeli u chorych na alergiczn¹ astmê oskrzelow¹. 1. Albelda SM. The role of cell adhesion molecules in asthma an overview. New Drugs in Allergy and Asthma 1993; 43: 141-150. 2. Anderson SD, Daviskas E. The mechanism of exercise induced asthma is J Allergy Clin Immunol 2000; 106: 453-459. 16. Hosselet JJ. Role of adhesion molecules in bronchial inflammation and bronchial hyperreactivity. Allerg Immunol 1994; 26: 278-282. 17. Kanazawa H, Kurihara N, Hirata K i wsp. Thrombomodulin in exercise induced asthma. Int Med 1995; 34: 158-162. 3. Barnes PJ. Nitric oxide and airway disease. Ann Med 1995; 27: 91-97. 4. Barnes PJ, Chung KF, Page CP. Inflammatory mediators and asthma. Pharmacol Rev 1988; 40: 49-85. 5. Bloemen PGM, Henricks PAJ, Nijkamp FP. Cell adhesion molecules and asthma. Clin Exp Allergy 1997; 27: 128-141. 6. Bochner BS, Schleimer RP. The role of adhesion molecules in human eosinophil and basophil recruitment. J Allergy Clin Immunol 1994; 94: 427-438. 7. Broide DH, Lotz M, Cuomo AJ. Cytokines in symptomatic asthma airways. J Allergy Clin Immunol 1992; 89: 958-967. 8. Carlos TM, Harlan JM. Leukocyte-endothelial adhesion molecules. Blood 1994; 84: 2068-2101. 9. Curran AD. The role of nitric oxide in the development of asthma. Int Arch Allergy Immunol 1996; 111: 1-4. 10. De Gouw HW i wsp.: Role of nitric oxide in the airway response to exercise in healthy and asthmatic subjects. J. Appl. Physiol. 2001; 90(2): 586-589 11. Eggleston PA. Methods of exercise challenge. J Allergy Clin Immunol 1984; 73: 666-669. 12. Fieri M. Nitric oxide in allergic rhinitis and asthma. Allergy and Asthma Proc 1998; 19: 349-351. 13. Gearing AJH, Newman W. Circulating adhesion molecules in disease. Immunol Today 1993; 14: 506-512. 14. Georas SN, Liu MC, Newman W. Altered adhesion molecule expression and endothelial activation accompany the recruitment of human granulocytes to the lung after segmental antigen challenge. Am J Respir Cell Mol Biol 1992; 7: 261-269. 15. Gosset P, Tillie-Leblond I, Janin A. Expression of E-selectin, ICAM-1 and VCAM-1 on bronchial biopsies from allergic and non-allergic asthmatic patients. Int Arch Allergy Immunol 1995; 106: 69-77. 18. Kharitonov SA, Yates D, Robbom RA. Increased nitric oxide in exhaled air of asthmatic patients. Lancet 1994; 343: 133-135. 19. Mahler DA. Exercise-induced asthma. Medicine and science in sports and exercise 1993: 554-561. 20. Moncada S, Palmer RMJ, Higgs EA. Nitric oxide: Physiology, patophysiology and pharmacology. Pharmacol Rev 1991; 48: 109-141. 21. Montefort S, Lai CKW, Kapahi P. Circulating adhesion molecules in asthma. Am J Respir Crit Care Med 1994; 149: 1149-1152. 22. Nourshargh S. Mechanisns of neutrophil and eosinophil accumulation in vivo. Am Rev Respir Dis. 1993; 148: 60-64. 23. Pilewski JM, Albelda SM. Cell adhesion molecules in asthma: homing, activation and airway remodelling. Am J Respir Cell Mol Biol 1994; 12: 1-3. 24. Ryan G, Dolovich MB, Roberts RS i wsp. Standarization of inhalation provocation tests: two techniques of aerosol generation and inhalation compared. Am Rev Respir Dis 1981; 123: 195199. 25. Smith CR, Barker JN, Lee TH. Adhesion molecules in allergic inflammation. Am Rev Respir Dis 1993; 148: 75-78. 26. Tan RA, Spector SL. Exercise induced asthma. Sports Med 1998; 25: 1-6. 27. Tonnel AB, Gosset PH, Molet S. i wsp. Interactions between endothelial cells and effector cells in allergic inflammation. Annals New York Academy of Sciences 1996; 9-20. 28. Van den Toorn LM, Prins J, Overbeek S i wsp. Adolescents in clinical remission of atopic asthma have elevated exhaled nitric oxide levels and bronchial hyperresponsiveness. Am J Respir Crit Care Med 2000; 162: 953-957.