Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec

Aparat bezpieczeñstwa Polski Ludowej wobec mniejszoœci narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Studia nad
zagadnieniem, Warszawa 2009, wyd. IPN, ss. 340.
Mniejszoœci narodowe w PRL, mimo ich znikomej liczby, doczeka³y siê
doœæ bogatej literatury naukowej. Renesans zainteresowania t¹ problematyk¹ by³ widoczny ju¿ w latach 80. XX w. Po 1989 r., kiedy znik³y ograniczenia cenzuralne, pojawi³ siê ca³y szereg opracowañ zarówno ogólnych,
jak i monograficznych, ró¿nej zreszt¹ wartoœci1. Historycy zajêli siê te¿ problematyk¹ nadzoru nad œrodowiskami mniejszoœciowymi wykonywanego
przez s³u¿by specjalne pañstwa komunistycznego. Przypomnijmy, ¿e chodzi tu o Bia³orusinów, Litwinów, Niemców, Ukraiñców i ¯ydów bêd¹cych
obywatelami polskimi. Inny status faktyczny i prawny mia³a przyby³a do
PRL grupa uchodŸców politycznych z Grecji (ok. 13 tys. osób) po przegranej przez komunistów wojnie domowej, z których znaczna czêœæ zachowa³a status uchodŸcy nie przyjmuj¹c obywatelstwa. (Oprócz etnicznych Greków byli to tak¿e Macedoñczycy i Kucowo³osi, s³abo zreszt¹ przez w³adze
odró¿niani).
Mimo swojej ma³ej liczebnoœci œrodowiska mniejszoœciowe stale pozostawa³y w orbicie zainteresowañ UB — SB. Wi¹za³o siê to nie tylko
z ogóln¹ zasad¹ pañstwa totalnego, które ze swej natury d¹¿y do kontroli
ca³okszta³tu przejawów ¿ycia spo³ecznego, ale te¿ z uwarunkowaniami
geopolitycznymi. PRL by³a pañstwem zale¿nym od ZSRR. Moskwa z oczywistych wzglêdów zainteresowana by³a wszystkim, co dzieje siê w œrodowiskach wychodŸstwa z tych narodów, których ojczyzny znajdowa³y
siê pod jej butem. Dzia³ania s³u¿b PRL wobec tych œrodowisk wynika³a
nie tyle i nie przede wszystkim z racji pañstwowych PRL, ile z racji stanu
Moskwy.
Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e nie ka¿dy akt dzia³ania s³u¿b wobec mniejszoœci nale¿y uznawaæ jako akt represji wynik³y jedynie z komunistycznego charakteru pañstwa. I tak np. œciganie ¿o³nierzy formacji kolaboracyj1
212
R. Drozd, Polityka w³adz wobec ludnoœci ukraiñskiej w Polsce w latach 1944-1989,
Warszawa 2001; Z. Kurcz, Mniejszoœæ niemiecka w Polsce na tle innych mniejszoœci,
Poznañ 2001; P. Madajczyk, Niemcy polscy 1944-1989, Warszawa 2001; J. Mieczkowski, ¯ydzi, Niemcy i Ukraiñcy na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1956, Szczecin 1994; E. Mironowicz, Bia³orusini w Polsce 1944-1949,Warszawa 1993; ten¿e,
Polityka narodowoœciowa PRL, Bia³ystok 2000; A. Miœkiewicz, Tatarska legenda:
Tatarzy polscy 1945-1990, Bia³ystok 1993; G. Pe³czyñski, Najmniejsza mniejszoœæ.
Rzecz o Karaimach polskich, Warszawa 1995; A. S³abig, Aparat bezpieczeñstwa wobec mniejszoœci narodowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1989, Szczecin
2008; K. Tarka, Litwini w Polsce 1944-1997, Opole 1998; J. Tomaszewski (red.),
Najnowsze dzieje ¯ydów w Polsce, Warszawa 1993. To tylko niektóre pozycje ksi¹¿kowe, nie wymieni³em artyku³ów.
nych wspó³pracuj¹cych z Niemcami podczas II wojny i podejrzanych
o zbrodnie wojenne, a po jej zakoñczeniu ukrywaj¹cych siê w Polsce, by³o
czymœ oczywistym. Robi³by to ka¿dy polski rz¹d, tak¿e ten „londyñski”,
gdyby dane mu by³o obj¹æ w Polsce w³adzê. To samo dotyczy œcigania cz³onków Bia³oruskiego Komitetu Narodowego organizuj¹cych m.in. werbunek
do takich formacji. Podobnie paszportyzacja Cyganów (Romów) dokonana
przez w³adze PRL w latach 50. by³a czêœci¹ ogólnej polityki pañstwa nadawania obywatelom PRL dowodów osobistych, a nie zaœ specyficznie antycygañsk¹ akcj¹, choæ subiektywnie mog³a byæ tak odbierana przez tê spo³ecznoœæ.
Omawiany tom zawiera 11 tekstów autorstwa historyków — pracowników IPN lub wspó³pracuj¹cych z nim. S¹ nimi redaktor tomu Jaros³aw Syrnyk oraz Przemys³aw Bartkowiak, Igor Ha³agida, Joanna Hytrek-Hryciuk,
Pawe³ Kalisz, Zenon Romanow, Sebastian Rosenbaum, Arkadiusz S³abig,
£ukasz So³tysik, Krzysztof Sychowicz. Szkice poœwiêcono ró¿nym aspektom dzia³añ komunistycznych s³u¿b specjalnych wobec Bia³orusinów, Cyganów (Romów), Litwinów, Niemców, Ukraiñców, a tak¿e uchodŸców
z Grecji i nadzorowi nad polsk¹ ludnoœci¹ rodzim¹ Z³otowszczyzny z racji
podejrzewania jej o sympatie proniemieckie. Brak jest tekstu poœwiêconego spo³ecznoœci ¿ydowskiej w PRL, byæ mo¿e z uwagi na bardzo obfit¹ ju¿
istniej¹c¹ literaturê przedmiotu.
Ka¿dy z tekstów poœwiêcony jest jednemu szczegó³owemu zagadnieniu,
jednak zapoznanie siê z nimi pozwoli czytelnikowi wyrobiæ sobie obraz nie
tylko roli s³u¿b specjalnych w polityce narodowoœciowej PRL, lecz tak¿e
wizjê ca³okszta³tu tej polityki. Jednak czytaj¹c je nale¿y pamiêtaæ, ¿e s³u¿by, przy ca³ym ich znaczeniu, by³y wykonawc¹ polityki PZPR tak narodowoœciowej, jak wyznaniowej i innej. Tote¿ ewentualny opis polityki narodowoœciowej PRL (jak i ka¿dej innej) nie mo¿e ograniczaæ siê jedynie do
opisu dzia³añ s³u¿b. Niemniej jednak ich rola jako podpory ustroju by³a
zasadnicza, co w pe³ni uzasadnia koniecznoœæ wnikliwego przeœledzenia ich
dzia³añ przez badaczy historii PRL, tak¿e na odcinku spraw narodowoœciowych. Omawiany tom jest tego interesuj¹cym przyk³adem.
Tomasz Szczepañski
(Warszawa)
213
³ç³òû óí³ÿöê³õ öýðêâࢠì³íñêàãà i íàâàãðóäñêàãà ñàáîðó 1680-1682 ãã. Çáîðí³ê äàêóìåíòà¢, óêëàäàëüí³ê
Ä. Â. ˳ñåé÷ûêà¢, Hàöûÿíàëüíàÿ Aêàäýì³ÿ Íàâóê Áåëàðóñ³, ̳íñê 2009, 270 c.
Przez wiele lat na obszarze dawnego bloku wschodniego z powodów politycznych brakowa³o sprzyjaj¹cego klimatu do prowadzenia badañ nad histori¹ Cerkwi unickiej (greckokatolickiej). Dopiero pod koniec XX w., wraz
z rozpadem systemu komunistycznego, pojawi³y siê mo¿liwoœci prowadzenia szerszych badañ z wykorzystaniem bogatego materia³u archiwalnego,
który nie by³ powszechnie dostêpny. W nowej rzeczywistoœci przesta³y równie¿ obowi¹zywaæ dyrektywy narzucaj¹ce odgórnie ideologiczn¹ interpretacjê wydarzeñ. Wspó³czeœnie o wolnoœci badañ historycznych œwiadczy
nieograniczony dostêp do Ÿróde³. Ich rozwój jedynie hamuj¹ problemy finansowe.
O zmianach, jakie zasz³y na terenie dawnego ZSRR w kwestii udostêpniania zasobów archiwalnych, œwiadcz¹ kolejne wydawnictwa Ÿród³owe,
które ukazuj¹ siê drukiem dziêki staraniom osób prowadz¹cych prace badawcze. Jako przyk³ad pos³u¿yæ mo¿e tu edycja wizytacji dwóch unickich
dekanatów — b³oñskiego i puchowickiego, opracowana i wydana przez Irenê
Wodzianowsk¹1. ³ç³òû óí³ÿöê³õ öýðêâà¢... zosta³y przygotowane do druku i wydane w ramach programu „Historia bia³oruskiego narodu, pañstwowoœci i kultury”, prowadzonego przez prof. Alaksandra Kawaleniê. Edycje
Ÿród³owe podejmowane przez historyków bia³oruskich, polskich i ukraiñskich poszerzaj¹ nasz stan wiedzy o Cerkwi unickiej (greckokatolickiej),
ale czêsto s¹ trudno dostêpne.
Badania Cerkwi unickiej (greckokatolickiej) pozwalaj¹ poznaæ dzieje spo³eczne przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, wolne od uproszczeñ i uogólnieñ. Kwestie wyznaniowe z powodu zasz³oœci historycznych na obszarze
dawnego pañstwa polsko-litewskiego do dnia dzisiejszego wywo³uj¹ wiele
emocji. Postrzeganie przesz³oœci tylko przez pryzmat w³asnych krzywd prowadzi jednak do schematycznych interpretacji zjawisk, które ze swej natury
s¹ bardzo z³o¿one. W uproszczony sposób przedstawia siê czêsto zarówno
dzieje Cerkwi prawos³awnej, jak i Cerkwi unickiej (greckokatolickiej). Spojrzenie na historiê obu Koœcio³ów wschodnich bez wyznaniowych, narodowych i politycznych uprzedzeñ jest wa¿ne nie tylko w kontekœcie badania
dziejów Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, ale równie¿ rozumienia procesów zachodz¹cych wspó³czeœnie na Bia³orusi.
Edycja Ÿród³owa ³ç³òû óí³ÿöê³õ öýðêâࢠì³íñêàãà i íàâàãðóäñêàãà ñà1
214
Greckokatolickie dekanaty b³oñski i puchowicki w latach 1783-1784, oprac. I. Wodzianowska, Sandomierz 2006.
áîðó1680-1682 ãã. zosta³a przygotowana na podstawie rêkopisu znajduj¹cego siê w zasobach Narodowego Historycznego Archiwum Bia³orusi. Zawiera ona opis wizytacji 212 cerkwi i 104 kaplic z terenu trzynastu protopopii (dekanatów): miñskiej, ³ohojskiej, miadziolskiej, do³hinowskiej, borysowskiej, puchowickiej, ihumeñskiej, b³oñskiej, bobrujskiej, nowogródzkiej, cyryñskiej, nieœwieskiej i kleckiej, stanowi¹cych czêœæ eparchii metropolitalnej. Osiem pierwszych protopopii wchodzi³o w sk³ad soboru (oficjalatu) miñskiego, a pozosta³e cztery — nowogródzkiego. Protopopie te po³o¿one by³y na terenie piêciu powiatów: miñskiego, nowogródzkiego, orszañskiego, oszmiañskiego i rzeczyckiego. Wed³ug akt wizytacji ³¹czna liczba
wiernych na obszarze wspomnianych protopopii wynosi³a 67 060 osób.
W wydaniu Ÿród³a zachowano jêzyk orygina³u, czyli jêzyk polski, który
stanowi³ lingua franca wielonarodowej, wielowyznaniowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej. Nazwy miejscowoœci w tytu³ach poszczególnych opisów wizytacji zosta³y podane w jêzyku bia³oruskim. Podobnie pozosta³e czêœci ksi¹¿ki zosta³y opracowane równie¿ w tym jêzyku. Publikacja zosta³a poprzedzona przedmow¹ autorstwa Dzianisa Lisiejczykowa, który podda³ Ÿród³o
analizie. Praca zosta³a rzetelnie opracowana, zawiera indeks osobowy, geograficzny i rzeczowy, wykaz cerkwi i kaplic, s³ownik terminów, zestawienia statystyczne oraz mapy. Tekst Ÿród³owy stanowi po³owê opracowania.
Informacje zawarte w opisie wizytacji ograniczaj¹ siê na ogó³ do elementarnych wiadomoœci, jak wezwania œwi¹tyni, krótkiej wzmianki na temat
wyposa¿enia cerkwi oraz stanu maj¹tku beneficjalnego, do wymienienia
kolatora i duchownego pe³ni¹cego pos³ugê pastersk¹, podania nazw miejscowoœci wchodz¹cych w sk³ad parafii oraz liczby wiernych. W osiemnastowiecznych sprawozdaniach z wizytacji zakres informacji ulegnie znacznemu poszerzeniu, co ³atwo stwierdziæ w porównaniu z opisami przytoczonymi np. przez Irenê Wodzianowsk¹.
³ç³òû óí³ÿöê³õ öýðêâà¢... s¹ wa¿n¹ pozycj¹ Ÿród³ow¹ do dziejów Cerkwi unickiej w Wielkim Ksiêstwie Litewskim. Staranne opracowanie stanowi niew¹tpliwie walor pracy. Nale¿y tylko oczekiwaæ kolejnych edycji Ÿród³owych.
Witold Bobryk
(Siedlce)
215