Zróżnicowanie zjawiska przedwczesnej umieralności z powodu

PRACE ORYGINALNE
Joanna WONIAK-HOLECKA1
Janusz KASPERCZYK2
Tomasz HOLECKI3
Zró¿nicowanie zjawiska przedwczesnej
umieralnoœci z powodu chorób uk³adu
kr¹¿enia w wybranych powiatach
województwa œl¹skiego
Differentiation of the premature mortality caused by the
cardiovascular diseases in the chosen districts of the
Upper Silesia region
1
Zak³ad Zdrowia Publicznego,
Wydzia³ Zdrowia Publicznego
Katedra i Zak³ad Medycyny i Epidemiologii
Œrodowiskowej, Wydzia³ Lekarski
2
Zak³ad Ekonomiki Zdrowia,
Wydzia³ Zdrowia Publicznego
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
3
Kierownik:
Dr hab. n. med. Ryszard Braczkowski
Dodatkowe s³owa kluczowe:
choroby uk³adu kr¹¿enia
przedwczesna umieralnoϾ
województwo œl¹skie
Additional key words:
cardiovascular diseases
premature mortality
Upper Silesia region
Adres do korespondencji:
Dr Joanna WoŸniak-Holecka
Zak³ad Zdrowia Publicznego
Wydzia³ Zdrowia Publicznego
41-902 Bytom, ul. Piekarska 18
Tel.: 032 387 65 20
e-mail: [email protected]
24
Wprowadzenie gospodarki rynkowej, jakie mia³o miejsce po 1989 r., sta³o siê wa¿nym czynnikiem zmian zachowañ zdrowotnych spo³eczeñstwa
i przyczyni³o siê w istotny sposób do
poprawy wskaŸników zdrowotnych.
Zjawisko to by³o przedmiotem szeregu pog³êbionych analiz, g³ównie dotycz¹cych problematyki chorób uk³adu
kr¹¿enia, w których odnotowano najwiêksze zmniejszenie umieralnoœci,
zarówno wœród kobiet jak i mê¿czyzn.
Obecnie zgony zwi¹zane z chorobami
uk³adu kr¹¿enia stanowi¹ 46% u mê¿czyzn i 56% u kobiet w naszym kraju.
W Polsce przedwczesna umieralnoϾ
jest wiêksza ni¿ w uprzemys³owionych
krajach Europy, w du¿ym stopniu w³aœnie za spraw¹ umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia (ChUK),
przede wszystkim choroby nadciœnieniowej, niedokrwiennej i naczyñ mózgowych. Poniewa¿ korzystna sytuacja
w kraju reprezentuje uœredniony obraz
zjawisk maj¹cych miejsce na poszczególnych jego obszarach, wa¿ne jest
okreœlenie lokalnej rangi zjawiska
przedwczesnej umieralnoœci i jej aktualnych trendów.
Environmental factors are a significant cause of many civilization-related
diseases, including diseases of the
circulatory system which have been
the main causes of death in Poland for
years. The aim of the research was
evaluation of the intensity and changes
in premature deaths due to diseases
of the circulatory system in the population of the Upper Silesia Region at
the beginning of the XXI century within
particular districts. For the needs of
the analysis, the premature deaths are
represented by deaths before the age
of 65 years. The premature death date
was calculated as a quotient of the
number of total deaths, which occurred before the age of 65 years and
the number of inhabitants at the ages
from 0-64 years in given districts. The
research was planned as an analysis
of secondary epidemiological data
obtained from the State Office of Statistics. The results were prepared using the Statistics v.6.0i program and
have been placed in tables and graphs
separately for general and premature
deaths. Deaths due to diseases of the
circulatory system are still the main
causes of death both for the crude and
the premature ones in districts selected for research. The worst health
situation can be noted in Katowice
where both the rate of crude and premature deaths has considerably risen.
The diseases of the circulatory system
are the most frequent causes of death
among women who begin suffering
from heart diseases on average several years later then men. Such an
alarming health situation in the population of Silesia requires organized
preventive actions such as introduction of prevention and promotion
health programs on a mass scale.
Wstêp
Przedwczesna umieralnoϾ zgodnie z
definicj¹ WHO to umieralnoœæ m³odych i w
œrednim wieku doros³ych, zwykle definiowana jako umieralnoœæ do 65 roku ¿ycia. Pod
koniec lat osiemdziesi¹tych, na pocz¹tku
okresu transformacji ustrojowej, Polska wyró¿nia³a siê nale¿¹cym do najwy¿szych na
œwiecie poziomem przedwczesnej umieralnoœci. Sta³y wzrost wskaŸników obserwowano ju¿ od po³owy lat 60-tych, pomimo wolnego dostêpu do s³u¿by zdrowia, i zadowalaj¹cego poziomu us³ug medycznych. G³ówn¹ przyczyn¹ wzrostu przedwczesnych zachorowañ i zgonów by³y choroby uk³adu kr¹¿enia, nowotwory, szczególnie tytoniozale¿-
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
J. WoŸniak-Holecka i wsp.
W s p. z . K
50
W s p. z . M
40
30
20
10
0
O 00 -O 9 9
L00 -L99
H00 -H95
B 20-B 24
U01 / a
V 01-Y 98
R 00-R 99
Q 00-Q 9 9
P 00-P 96
N 00-N 99
M 0 0-M 9 9
K 00 -K 93
J 0 0-J 9 9
I 60 -I 69
I2 0-I 25
I 10 -I 13
I0 0-I 99
G0 0-G 99
F 01 -F9 9
E 10 -E 14
E 0 0-E 9 0
D 50-D 89
C91 -C95
C 34
C 51-C 58
C50
C 00-D 48
B 1 5-B 1 9
A 1 5-A 1 9
Rycina 1
Uœrednione wspó³czynniki umieralnoœci ogólnej dla kobiet i mê¿czyzn wg kategorii ICD-10.
Average crude mortality rates for women and men according to ICD-10.
18
16
W s p . z . do 65 K
14
W s p . z . do 65 M
12
10
8
6
4
2
0
O 00 -O 99
L0 0-L9 9
H 00-H 95
B 2 0-B 2 4
U 01 / a
V 0 1-Y 9 8
R 00-R 99
Q 00-Q 9 9
P 0 0-P 9 6
N 00 -N 99
M 0 0-M 9 9
K 00 -K 93
J 0 0-J 9 9
I6 0-I 69
I 20 -I 25
I 10-I 13
I 00 -I 99
G 0 0-G 99
F 01 -F 99
E 10 -E 14
E 00-E 90
D50 -D89
C 91-C 95
C 34
C51 -C58
C 50
C0 0-D4 8
B 15-B 19
A 1 5-A 1 9
A 00-B 99
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
60
A 00-B 99
ne oraz zgony nag³e z przyczyn zewnêtrznych, w wyniku wypadków, urazów i zatruæ
(stanowi¹ce ³¹cznie ponad 80% przedwczesnych zgonów) [21]. Doniesienia epidemiologiczne i socjologiczne wskazuj¹, ¿e
wzrost wskaŸników przedwczesnej umieralnoœci doros³ych spowodowany by³ brakiem
wiedzy o czynnikach kszta³tuj¹cych zdrowie,
powszechnoœæ ryzykownych zachowañ zdrowotnych (np. palenie tytoniu, picie wysokoprocentowego alkoholu, niew³aœciwa dieta).
Wprowadzenie gospodarki rynkowej,
jakie mia³o miejsce po 1989 r., sta³o siê wa¿nym czynnikiem zmian zachowañ zdrowotnych spo³eczeñstwa takich, jak zmniejszenie czêstoœci palenia, zmian w kulturze picia alkoholu, zmian w diecie wynikaj¹cych
miêdzy innymi z wiêkszej dostêpnoœci do
zdrowej ¿ywnoœci, ale te¿ wzroœcie wiedzy
na ten temat propagowanej w mediach i
przez lekarzy. Nowe technologie i nowe generacje leków, szczególnie w drugiej po³owie lat 90-tych tak¿e przyczyni³y siê do poprawy wskaŸników zdrowotnych. Zjawisko
to by³o przedmiotem szeregu pog³êbionych
analiz, g³ównie dotycz¹cych problematyki
chorób uk³adu kr¹¿enia, w których odnotowano najwiêksze zmniejszenie umieralnoœci, zarówno wœród kobiet jak i mê¿czyzn.
Systematyczny spadek umieralnoœci z
powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w zachodniej Europie obserwowano ju¿ od roku 1970,
jednak towarzyszy³ mu ci¹g³y wzrost wskaŸników zgonów w Europie wschodniej. Dopiero w pierwszej po³owie lat 90-tych zanotowano pierwsz¹ zmianê niekorzystnych
tendencji, kiedy to w Polsce opisano zmniejszenie umieralnoœci z powodu choroby niedokrwiennej serca u mê¿czyzn i kobiet w
wieku produkcyjnym [16]. Obecnie zgony
zwi¹zane z chorobami uk³adu kr¹¿enia stanowi¹ 46% u mê¿czyzn i 56% u kobiet w
naszym kraju [13]. W Polsce przedwczesna
umieralnoœæ jest wiêksza ni¿ w uprzemys³owionych krajach Europy, w du¿ym stopniu
w³aœnie za spraw¹ umieralnoœci z powodu
chorób uk³adu kr¹¿enia (ChUK), przede
wszystkim choroby nadciœnieniowej, niedokrwiennej i naczyñ mózgowych [23].
Miêdzywojewódzkie zró¿nicowanie poziomu umieralnoœci wskazuje na doœæ
znaczne aberracje w stanie zdrowia mieszkañców Polski zwi¹zane z regionem zamieszkania. Wy¿sze natê¿enie umieralnoœci i krótsz¹ przeciêtn¹ d³ugoœæ ¿ycia stwierdza siê w zachodniej i œrodkowej czêœci
Polski ni¿ w regionie wschodnim. Do województw, w których obserwuje siê niekorzystn¹ sytuacjê zdrowotn¹ w ostatnich latach
nale¿¹: ³ódzkie, dolnoœl¹skie, œl¹skie, zachodnio-pomorskie. W województwach o
najwy¿szym poziomie umieralnoœci zagro¿enie ¿ycia jest o ponad 1/5 wy¿sze ni¿ w
województwach o najni¿szym poziomie [14].
W roku 2004 województwo œl¹skie plasowa³o siê na 4 miejscu w kraju pod wzglêdem liczby zgonów z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia (wskaŸnik umieralnoœci równy
467,4), przy œredniej dla kraju wynosz¹cej
441,8. Województwem o najwy¿szym
wskaŸniku umieralnoœci by³o ³ódzkie –
547,9, nastêpnie lubelskie – 515,5 i œwiêtokrzyskie – 502,6 [2].
Porównanie odpowiednich wskaŸników
do œrednich ogólnopolskich pozwala na sfor-
Rycina 2
Uœrednione wspó³czynniki umieralnoœci przedwczesnej dla kobiet i mê¿czyzn wg kategorii ICD-10.
Average premature mortality rates for women and men according to ICD-10.
mu³owanie bardzo negatywnej oceny stanu
zdrowia mieszkañców Œl¹ska. Zadania
wspieraj¹ce spe³nia³a przez wiele lat przemys³owa s³u¿ba zdrowia. Jej dobrze rozwiniêty system na terytorium województwa
katowickiego do 1989 roku by³ w g³ównej
mierze efektem priorytetowego ze wzglêdu
na trudne warunki pracy i nara¿enie zawodowe traktowania za³óg górniczych i hutniczych, a tak¿e ich rodzin [6]. Wygasaj¹cy
system opieki przemys³owej s³u¿by zdrowia pozostawi³ po sobie niewype³nion¹ lukê
infrastrukturaln¹, która odbija siê do dziœ
na stanie zdrowia ludnoœci regionu. Dlatego analizuj¹c sytuacjê zdrowotn¹ regionu
Górnego Œl¹ska nale¿y zwróciæ uwagê na
uwarunkowania i czynniki, które j¹ ukszta³towa³y i nieprzerwanie oddzia³uj¹ na jej
kszta³t i strukturê.
Poniewa¿ korzystna sytuacja w kraju
reprezentuje uœredniony obraz zjawisk maj¹cych miejsce na poszczególnych jego obszarach, wa¿ne jest okreœlenie lokalnej rangi
zjawiska przedwczesnej umieralnoœci i jej
aktualnych trendów. Uzasadniona jest zatem próba przeœledzenia trendu w zakresie
przedwczesnej umieralnoœci w województwie œl¹skim, charakteryzuj¹cym siê du¿¹
liczb¹ mieszkañców i sprawnym systemem
gromadzenia i przetwarzania danych.
Uszczegó³owienie analizy na poziomie powiatów powinno u³atwiæ identyfikacjê czynników o potencjalnym znaczeniu dla kszta³towania programów polityki zdrowotnej i
wyznaczania priorytetów profilaktycznych w
ramach programów zdrowia publicznego,
uwzglêdniaj¹cych zjawisko tzw. nierównoœci w zdrowiu.
Cel pracy
Celem poznawczym badania by³a ocena natê¿enia i zmian przedwczesnej umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia,
w populacji województwa œl¹skiego na pocz¹tku XXI wieku, wraz z ocen¹ zró¿nicowania wielkoœci tego zjawiska pomiêdzy
populacj¹ mê¿czyzn i kobiet, w granicach
wybranych powiatów.
Materia³ i metoda
Umieralnoœæ przedwczesn¹ dla potrzeb analizy reprezentuj¹ zgony przed osi¹gniêciem 65 roku ¿ycia.
Wspó³czynnik umieralnoœci przedwczesnej zosta³ obliczony jako iloraz liczby zgonów ogó³em maj¹cych miejsce przed 65 r.¿. i liczby mieszkañców w wieku od 0 do
64 lat w danych powiatach.
Badanie zosta³o zaplanowane jako analiza wtórnych
danych epidemiologicznych, Ÿród³em informacji by³y
opracowania statystyczne G³ównego Urzêdu Statystycznego. Dane szczegó³owe GUS uzyskano odp³atnie w
ramach badañ w³asnych realizowanych na Œl¹skim Uniwersytecie Medycznym w roku 2006. W analizach wykorzystano informacje o bezwzglêdnej liczbie zgonów,
w podziale na przyczyny wg X Rewizji Chorób i Zgonów
ICD, miejsce zamieszkania i p³eæ zmar³ych oraz dane o
liczbie mieszkañców powiatów w poszczególnych grupach wiekowych w zale¿noœci od p³ci i miejsca zamieszkania. Wyniki opracowano przy u¿yciu programu Statistica v.6., a nastêpnie przedstawiono w opracowaniach
tabelarycznych i zestawieniach graficznych osobno dla
umieralnoœci ogólnej i umieralnoœci przedwczesnej z
powodu chorób uk³adu kr¹¿enia, w uk³adzie specyficznych przyczyn zgonów.
Wyniki
Na pocz¹tku XXI wieku dominuj¹c¹
przyczyn¹ zgonów Polaków s¹ nadal choroby uk³adu kr¹¿enia, stanowi¹ce oko³o po³owê wszystkich przypadków zgonów, z niewielk¹ przewag¹ wœród kobiet. Niezmiennie
od lat kolejne lokaty w „triadzie œmierci” zajmuj¹ choroby nowotworowe i przyczyny zewnêtrzne (wypadki, urazy, zatrucia) (rycina 1).
WskaŸniki umieralnoœci przedwczesnej
we wszystkich g³ównych kategoriach dotykaj¹ w wiêkszoœci populacji mê¿czyzn. Zgony z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia przed
65 r.¿. wystêpuj¹ w mêskiej czêœci populacji niemal 3-krotnie czêœciej (rycina 2).
Analiza porównawcza danych z poszczególnych powiatów województwa w
roku 2000 pokazuje, ¿e najwy¿sz¹ umieralnoœæ ogóln¹ odnotowano w powiatach czêstochowskim i ¿ywieckim, a umieralnoœæ
przedwczesn¹ w mieœcie na prawach powiatu Katowice. Najni¿sza umieralnoœæ za25
P oró wnan ie umie ralnoœci og ólne j i p rz e dwcz e sn e j z p owo du
cho ró b uk³adu kr¹¿ e n ia w r oku 2000 w wyb ran ych po wiatach w oj.
œl¹skie go
1 2,7
K a towice
48 ,6
11 ,5
Cz ês to c howa
5 2,8
11 ,0
B iels k o -B ia ³a
47 ,9
11 ,5
¿y w iec ki
6 4,4
1 0,5
lublin iec k i
4 2,7
11 ,4
66 ,8
c z ês toch ows ki
0,0
10,0
20,0
ws p .um ieralno œ ci ogóln ej
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
ws p . um ieralnoœ ci prz edwc z es ne j
Rycina 3
Porównanie umieralnoœci ogólnej i przedwczesnej z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w roku 2000 w wybranych
powiatach województwa œl¹skiego.
Comparison of crude and premature mortality caused by the cardiovascular diseases in the chosen districts of the
Upper Silesia region in 2000 year
P o rów n an ie u m ie raln oœ ci o g óln e j i p rz e dw cz e sn ej z p o w o d u
c ho ró b uk ³ad u kr¹¿ e n ia w ro ku 200 2 w w y b ra n ych p o w iatach
w oj. œ l¹ skie g o
13 ,0
K ato wic e
49 ,3
10 ,1
C z ê s toc how a
51 ,3
10 ,1
B ie ls k o-B ia³a
46 ,3
1 1 ,3
¿ y wiec k i
5 9 ,4
10 ,1
lub liniec k i
46 ,1
8 ,6
62 ,1
c z ê s toc ho ws k i
0,0
1 0,0
2 0,0
w s p. um iera ln oœ ci og ól nej
30,0
40 ,0
50,0
60 ,0
70 ,0
w s p. um iera ln oœ ci przed wcze s ne j
Rycina 4
Porównanie umieralnoœci ogólnej i przedwczesnej z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w roku 2002 w wybranych
powiatach województwa œl¹skiego.
Comparison of crude and premature mortality caused by the cardiovascular diseases in the chosen districts of the
Upper Silesia region in 2002 year
równo ogólna jak i przedwczesna wyst¹pi³a
w powiecie lublinieckim (rycina 3).
W roku 2002 ogólne tendencje nie zmieni³y siê, choæ wskaŸniki umieralnoœci ogólnej uleg³y niewielkiej poprawie. Najni¿szy
wskaŸnik umieralnoœci przedwczesnej zaobserwowano w powiecie czêstochowskim,
gdzie uleg³ on znacznemu obni¿eniu osi¹gaj¹c wartoœæ 8,6, przy jednoczesnym najwy¿szym wskaŸniku umieralnoœci ogólnej
na tym terenie (rycina 4).
W roku 2004 wskaŸnik umieralnoœci
ogólnej w powiecie czêstochowskim nadal
siê obni¿y³, ale wci¹¿ pozostaje na najwy¿szym poziomie wœród analizowanych jed26
nostek terytorialnych. Najmniejsz¹ liczbê
zgonów z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia
w roku 2004 zanotowano w powiecie lublinieckim. Sytuacja zdrowotna badanej populacji pogorszy³a siê, gdy¿ niekorzystn¹,
wzrostow¹ tendencjê wskaŸników umieralnoœci przedwczesnej zaobserwowano we
wszystkich powiatach z wyj¹tkiem miasta
Czêstochowy, gdzie niespodziewanie
wskaŸnik ten obni¿y³ siê do poziomu 9,4,
najni¿szego w analizowanym okresie szeœciu lat (rycina 5).
Przyczyn¹ najwiêkszej liczby zgonów z
powodu chorób uk³adu kr¹¿enia przed 65
r.¿. jest choroba niedokrwienna serca. Na
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
kolejnych miejscach s¹ choroby naczyñ
mózgowych i nadciœnienie têtnicze które,
mimo i¿ bardzo powszechne, samo w sobie nie stanowi zagro¿enia zgonu, jednak
wywo³uje wiele powik³añ mog¹cych mieæ
skutek œmiertelny. W opisywanym okresie
czasu wspó³czynniki zgonów z powodu wymienionych chorób wykazywa³y du¿¹ zmiennoœæ. W roku 2000 najwiêcej zgonów zarejestrowano w Katowicach, najmniej w Bielsku-Bia³ej. Podobnie sytuacja przedstawia³a siê w kolejnych latach, z niewielkimi fluktuacjami (tabela I).
Zgony z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia stanowi¹ nadal pierwsz¹ przyczynê
umieralnoœci zarówno ogólnej jak i przedwczesnej w wybranych do badania powiatach. Wspó³czynniki umieralnoœci ogólnej
zmniejszy³y siê nieznacznie w analizowanym okresie w powiatach: czêstochowskim,
¿ywieckim oraz miastach na prawach powiatu: Czêstochowie i Bielsku-Bia³ej. Wspó³czynnik umieralnoœci przed 65 r.¿. uleg³ obni¿eniu jedynie w Czêstochowie. Najgorsz¹
sytuacjê zdrowotn¹ notujemy w Katowicach,
gdzie zarówno wspó³czynnik umieralnoœci
ogólnej jak i przedwczesnej doœæ znacz¹co
siê podwy¿szy³.
Wykazano znacz¹ce ró¿nice pomiêdzy
p³ciami, w liczbie zgonów z powodu chorób
uk³adu kr¹¿enia w poszczególnych jednostkach terytorialnych. Z wyj¹tkiem Katowic, we
wszystkich powiatach, wy¿sze wskaŸniki
umieralnoœci ogólnej obserwujemy w populacji kobiet (rycina 6).
Inaczej sytuacja przedstawia siê, je¿eli
chodzi o umieralnoœæ przed 65 r.¿. Zauwa¿ono znacz¹c¹ przewagê przedwczesnych
zgonów w populacji œl¹skich mê¿czyzn, dochodz¹c¹ nawet do czterokrotnie wy¿szej
w powiecie ¿ywieckim czy mieœcie Katowice w odniesieniu do kobiet. Najmniejsze ró¿nice pomiêdzy p³ciami wystêpuj¹ w powiecie czêstochowskim, gdzie kondycja zdrowotna jest najkorzystniejsza dla obu p³ci w
wybranych jednostkach (rycina 7).
Omówienie
Potencjalne czynniki, jakie przyczyniaj¹ siê do systematycznego spadku wskaŸników umieralnoœci wywo³anej przez choroby uk³adu kr¹¿enia zwi¹zane s¹ z socjoekonomicznymi i politycznymi zmianami w Polsce, które skutkuj¹ ograniczeniem czynników ryzyka, modyfikacj¹ stylu ¿ycia oraz popraw¹ wykrywalnoœci i leczenia chorób cywilizacyjnych. Niestety nie dotyczy to pewnych specyficznych przyczyn zgonów jak
choroba niedokrwienna, czy choroby naczyñ
mózgowych, których wskaŸniki nadal rosn¹
[7]. Rodzi to koniecznoϾ dalszych analiz i
formu³owania innych hipotez t³umacz¹cych
omawiane zjawiska.
Warunki œrodowiskowe, geograficzne,
socjalno-ekonomiczne i wiele innych elementów determinuj¹cych zdrowie jednostki
i ogó³u spo³eczeñstwa s¹ tak charakterystyczne dla danej jednostki terytorialnej, ¿e
stanowiæ mog¹ wyt³umaczenie dla zró¿nicowania w stanie zdrowia mieszkañców Polski zwi¹zanego z regionem zamieszkania.
Górny Œl¹sk jest obszarem o niezwykle bogatej strukturze historycznej, spo³ecznej,
gospodarczej i politycznej, gdzie ka¿dy z
wymienionych elementów wywar³ swoisty
J. WoŸniak-Holecka i wsp.
P o ró w n an ie u m ieraln o œc i og ó ln ej i p rz ed w c z es ne j z p ow od u
ch o rób u k³a du kr¹ ¿ en ia w ro k u 2 004 w w yb ran yc h po w ia tac h
w o j. œl¹s kieg o
1 3,9
K ato wic e
5 1,7
9 ,4
Cz ê s toc how a
5 1,4
1 0,9
46 ,8
B ie ls k o-B ia³a
12 ,5
¿y wieck i
55,9
1 1,3
lub liniec k i
45 ,2
1 0,5
5 9,5
cz ês toc ho ws k i
0 ,0
1 0,0
20 ,0
30 ,0
ws p. um iera ln oœ c i o gólnej
4 0,0
50 ,0
60,0
ws p. um iera ln oœ c i prz edw c z es nej
Rycina 5
Porównanie umieralnoœci ogólnej i przedwczesnej z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w roku 2004 w wybranych
powiatach województwa œl¹skiego.
Comparison of crude and premature mortality caused by the cardiovascular diseases in the chosen districts of the
Upper Silesia region in 2004 year.
U m iera ln o œæ o gó ln a z p o w o d u C h U K w ro ku 200 4 w g p ³ci
7 0,0
Kobiety
Mê¿ c zy Ÿ ni
6 0,0
5 0,0
4 0,0
3 0,0
2 0,0
1 0,0
0,0
powiat
powiat lubliniecki
powiat ¿ywiecki
Biels ko-Bia³a
C zêstochowa
Katowice
Kobiety
62,55
46,89
55,23
47,35
55,80
50,34
54,47
M ê¿czyŸni
56,25
43,37
56,56
46,15
46,57
53,22
50,77
czês tochows ki
Og ó³ g r up
Rycina 6
Umieralnoœæ ogólna z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w wybranych jednostkach terytorialnych województwa
œl¹skiego w roku 2004 wed³ug p³ci.
Crude mortality caused by the cardiovascular diseases in the chosen districts of the Upper Silesia region in 2004 year
according to sex.
wp³yw na kszta³t oraz pozycjê regionu w skali
kraju i Europy, nie pozostaj¹c bez wp³ywu
tak¿e na kondycjê zdrowotn¹ ludnoœci. Powy¿sza analiza dowiod³a istnienia znacz¹cych ró¿nic w umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia pomiêdzy poszczególnymi regionami województwa. Poszczególne powiaty wykazuj¹ siê du¿¹ odrêbnoœci¹
i zmiennoœci¹ wartoœci negatywnych mierników stanu zdrowia w czasie.
Najwy¿sz¹ umieralnoœæ przedwczesn¹
z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia (w tym
przede wszystkim z powodu choroby niedokrwiennej serca) odnotowano w mieœcie
na prawach powiatu – Katowicach, gdzie z
ka¿dym rokiem notujemy coraz wy¿sz¹ liczbê zgonów maj¹cych miejsce przed 65 r.¿.
Tak negatywne tendencje w stanie zdrowia
zwykle odczuwane s¹ najdotkliwiej w staPrzegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
rych regionach przemys³owych, w których
mamy do czynienia, z jednej strony z daleko id¹c¹ polaryzacj¹ przestrzeni miejskiej,
tworzeniem siê centrów wysoko wyspecjalizowanych us³ug i luksusowej konsumpcji,
z drugiej zaœ powstawaniem obszarów zdegradowanych, zamieszka³ych przez margines spo³eczny [4]. To tutaj na stosunkowo
niewielkiej powierzchni skoncentrowa³y siê,
w niewyobra¿alnej skali, skutki wieloletniej
rabunkowej eksploatacji regionu. Przekroczone po wielokroæ s¹ lub jeszcze niedawno by³y, prawie wszystkie normy ekologiczne. Degradacja œrodowiska naturalnego
przejawia siê poprzez ska¿one powietrze,
gleby i wody powierzchniowe, których sk³ad
przedstawia szerok¹ paletê pierwiastków
chemicznych w du¿ej mierze szkodliwych
dla zdrowia. St¹d ni¿szy ni¿ œrednia krajo-
wa stan zdrowia ludnoœci, czêstsza zapadalnoœæ na zwi¹zane z tym choroby, wy¿sza
umieralnoœæ niemowl¹t, czy inne zaburzenia w tym o charakterze psychicznym, zwi¹zane z akumulacj¹ w organizmie metali ciê¿kich. Technologicznie przestarza³y i nadmiernie skoncentrowany przemys³ ciê¿ki z
dominacj¹ przemys³ów wydobywczego oraz
¿elaza i stali, wymaga kosztownych procesów restrukturyzacji. To w³aœnie dawne procesy industrialne, a obecnie przemiany postindustrialne decyduj¹ o obrazie regionu.
Równoczesny wzrost zapotrzebowania na
interwencje medyczne i pauperyzacja s³u¿by zdrowia niesie dla regionu o najwy¿szej
w kraju liczbie wypadków przy pracy i zdegradowanym ekosystemie podwy¿szone ryzyko demograficznych dysfunkcji. Kwestie
stanu zdrowia, opieki medycznej oraz
mieszkalnictwa wydaj¹ siê byæ podstawowymi, ze wzglêdu na boleœnie odczuwane
konsekwencje zmian w tej dziedzinie.
Zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia œrodowiska jest zwykle dzia³aniem d³ugotrwa³ym. Najprostszy sposób,
jakim jest eliminacja szkodliwych czynników,
rzadko jest mo¿liwy, dlatego konieczne jest
wdro¿enie programów z zakresu prewencji
medycznej. Nowa polityka zdrowia publicznego, jak równie¿ zasady przeciwdzia³ania
chorobom zale¿nym od zanieczyszczenia
œrodowiska stanowi¹ strategiê potwierdzon¹ przez Uniê Europejsk¹. Zgodnie z tymi
wytycznymi zapobieganie chorobom œrodowiskowym powinno uwzglêdniaæ zarówno
dzia³ania zmierzaj¹ce do zmniejszania zanieczyszczenia œrodowiska, jak równie¿
dzia³ania maj¹ce na celu zmniejszenie nara¿enia ludnoœci na szkodliwe czynniki œrodowiskowe i ograniczenie ich skutków zdrowotnych. Efektywnoœæ tego procesu uzale¿niona jest przede wszystkim od dzia³añ resortów zdrowia i œrodowiska, ale tak¿e innych sektorów (np. gospodarczego) poœrednio wp³ywaj¹cych na stan œrodowiska naturalnego i stan zdrowia ludzi [9].
Nadmierna koncentracja przemys³u
poza oczywistymi skutkami dla œrodowiska
naturalnego doprowadzi³a do zwi¹zania z
regionem nieproporcjonalnego potencja³u
s³abo wykszta³conej si³y roboczej. Dopuszczono do powstania zjawiska monokultury
zawodowej, której przeobra¿enie jest niezwykle trudne i czasoch³onne, a wywo³uje
szereg niekorzystnych spo³ecznie efektów
[12]. Zawody, które przewa¿a³y w strukturze zatrudnienia, wymaga³y oprócz si³y fizycznej, wysokich kwalifikacji, dotycz¹cych
nie tyle poziomu wykszta³cenia, co doœwiadczenia i specjalnych cech psychofizycznych
takich jak zdyscyplinowanie, odpowiedzialnoϾ, czy koncentracja uwagi. Kwalifikacji
tych nie mo¿na by³o nabyæ w drodze nauki,
ale jedynie dziêki wieloletniej praktyce. To z
kolei ogranicza³o mo¿liwoœæ zmiany miejsca
pracy i zamieszkania [17]. Ma³a mobilnoœæ
pracowników skupionych wokó³ zak³adów
pracy tworzy³a swoiste, zawodowe getta pracownicze – zamieszka³e przez rodziny, które niejednokrotnie przez wiele pokoleñ podejmowa³y pracê w tej samej hucie czy kopalni. Korzystanie z infrastruktury spo³eczno – gospodarczej stworzonej przez zak³ad
pracy bardzo mocno wi¹za³o z nim lokaln¹
spo³ecznoœæ. Aby uwypukliæ si³ê takiego od27
U m ie raln o œæ p rz e dw cz e sn a z p o w o d u C h U K w g p³c i
w ro ku 20 04
70,0 0
60,0 0
50,0 0
K o bie ty
M ê¿ c zy Ÿ ni
40,0 0
30,0 0
20,0 0
10,0 0
0,0 0
powiat
c z êstoc howski
powiat lubliniecki
powiat ¿ ywiecki
B ielsko-B ia³a
C z êstoc howa
K atowic e
K obiety
4,50
6,33
4,40
5,86
5,00
5,00
5,54
M ê¿ c zyŸ ni
5,54
16,12
20,46
16,16
13,92
21,93
16,75
Og ó³ g rup
Rycina 7
Umieralnoœæ przedwczesna z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia w wybranych jednostkach terytorialnych
województwa œl¹skiego w roku 2004 wed³ug p³ci.
Premature mortality caused by the cardiovascular diseases in the chosen districts of the Upper Silesia region in 2004
year according to sex.
Tabela I
Porównanie umieralnoœci przedwczesnej z powodu wybranych chorób uk³adu kr¹¿enia w szeœciu powiatach
województwa œl¹skiego w latach 2000, 2002, 2004.
Comparison of premature mortality caused by the cardiovascular diseases in six districts of the Upper Silesia region in
2000, 2002, 2004 years.
2000
2002
2004
2000
Pow iat czêstochow ski
2002
2004
2000
Pow iat lubliniecki
2002
2004
Pow iat ¿y w iecki
CHUK (I00-I99)
11,4
8,6
10,5
10,5
10,1
11,3
11,5
11,3
12,5
Choroba nadciœnieniow a
(I10-I13)
0,4
0,1
0
0,4
0,9
0,6
0,3
0,5
0,1
Choroba niedokrw ienna
serca (I20-I25)
4,8
3,3
4,1
5,1
5,1
5,8
5,2
4,6
4,1
Choroby naczy ñ
m ózgow y ch (I60-I69)
3,2
2,7
3,2
2,9
1,8
2,4
2,6
2,2
2,6
Pow iat Bielsko-Bia³a
Pow iat Czêstochow a
Pow iat Katow ice
CHUK (I00-I99)
11
10,1
10,9
11,5
10,1
9,4
12,7
13
13,9
Choroba nadciœnieniow a
(I10-I13)
0,2
0,3
0,2
0,2
0,5
0,5
0,3
0,2
0,3
Choroba niedokrw ienna
serca (I20-I25)
4,2
3,9
3,3
4,9
3,3
3,6
6,5
7,5
7,1
Choroby naczy ñ
m ózgow y ch (I60-I69)
2
2
2,2
3,5
3,2
2,7
2,7
2,7
3,3
dzia³ywania nale¿y przypomnieæ, ¿e niemal¿e ca³e zaplecze socjalno-bytowe Œl¹ska
by³o efektem inwestycji zak³adowych. Pracownicy byli równoczeœnie mieszkañcami
zak³adowych osiedli, korzystali z funduszy
socjalnych, kas zapomogowo-po¿yczkowych, leczyli siê w zak³adowej s³u¿bie zdrowia, wysy³ali dzieci na zorganizowany wypoczynek do zak³adowych domów wypoczynkowo-wczasowych itd. Ta specyficzna
sytuacja nie mog³a pozostaæ bez wp³ywu na
kszta³towanie okreœlonych zachowañ zdrowotnych, styl ¿ycia i dba³oœæ o profilaktykê
oraz kondycjê psychofizyczn¹ Œl¹zaków.
Istotn¹ grup¹ czynników ryzyka chorób
uk³adu kr¹¿enia s¹ niew¹tpliwie czynniki
psychospo³eczne, których rola nie jest dok³adnie poznana, jakkolwiek istnieje znaczna iloœæ dowodów wskazuj¹cych na to, ¿e
28
s¹ one wa¿n¹, i co podkreœlaj¹ niektórzy
badacze, niezale¿n¹ od klasycznych czynników ryzyka, determinant¹ zdrowia. W wiêkszoœci krajów obserwuje siê wyraŸne ró¿nice w zachorowalnoœci i umieralnoœci z powodu ChUK zale¿ne od elementów statusu
socjoekonomicznego takich, jak: brak wsparcia spo³ecznego, izolacja spo³eczna, stres
w pracy i ¿yciu rodzinnym, negatywne emocje, takie jak depresja czy wrogoœæ [3,15].
Udowodniono, ¿e niski status ekonomiczny
wi¹¿e siê z wy¿sz¹ chorobowoœci¹ i umieralnoœci¹ na chorobê niedokrwienn¹ serca,
poniewa¿ niska pozycja spo³eczna aktywuje
odpowiedŸ autonomiczn¹, neuroendokrynn¹
i immunologiczn¹, które odgrywaj¹ istotn¹
rolê w patogenezie mia¿d¿ycy. W grupach
spo³ecznych o niskim SES, u mê¿czyzn w
wieku 25-64 lat odnotowano 2,5 razy, a u
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
kobiet 3,4 razy wy¿sze ryzyko zgonu sercowo-naczyniowego [1]. Przyczynia siê do
tego równie¿ nieprawid³owy profil zachowañ
zdrowotnych stwierdzany w ni¿szych grupach socjoekonomicznych [10]. Uwa¿a siê
ponadto, ¿e czynniki psychospo³eczne wykazuj¹ tendencjê do gromadzenia siê u tych
samych jednostek lub grup, a nie wystêpuj¹ niezale¿nie od siebie.
Górny Œl¹sk boryka siê obecnie z problemami bezrobocia i bezdomnoœci. Bezrobocie choæ jest zjawiskiem ekonomicznym, oddzia³uje tak¿e w wymiarze zdrowotnym. Udowodniono wp³yw braku pracy na
zwiêkszenie ryzyka chorób psychicznych
oraz somatycznych, z których najczêstsze
s¹ choroby uk³adu kr¹¿enia takie, jak nadciœnienie czy choroba wieñcowa [5]. Ponadto niemo¿noœæ zdobycia zatrudnienia stanowi o za³amaniu bud¿etów rodzinnych,
braku perspektyw, demotywacji produkcyjnej, dziedziczeniu biedy, itd. [19] Skutkuje
nierzadko koniecznoœci¹ rezygnacji z zakupu leków, gorsz¹ dostêpnoœci¹ do us³ug
zdrowotnych, szerzeniem siê zachowañ i
nawyków sprzecznych z kszta³towaniem i
wzmacnianiem zasobów zdrowotnych.
Przysz³oœæ tego obszaru rysuje siê przera¿aj¹co, jeœli postêpuj¹ca pauperyzacja œrodowisk przemys³owych nie zostanie powstrzymana.
Spoœród blisko 5 mln mieszkañców
województwa œl¹skiego, przesz³o 3 mln to
osoby w wieku produkcyjnym. Dziêki po³¹czeniu subregionu bielskiego i czêstochowskiego z katowickim korzystnej zmianie uleg³y stosunki iloœciowe ludnoœci w poszczególnych grupach. Proporcjonalnie mniej ni¿
w skali kraju jest ludzi w wieku przedprodukcyjnym – 12%, a mimo ci¹g³ego starzenia siê spo³eczeñstwa jeszcze mniej jest
ludnoœci w wieku poprodukcyjnym – 11,7%.
W kolejnych latach, ze wzglêdu na ni¿ demograficzny w dalszym ci¹gu maleæ bêdzie
liczba ludzi w pierwszej grupie, a zacznie
wzrastaæ w grupie drugiej, dziêki osi¹gniêciu dojrza³oœci przez wy¿ demograficzny z
lat 80-tych. Nieco wolniej rosn¹æ bêdzie
wskaŸnik liczby ludnoœci w wieku poprodukcyjnym niekorzystnie wp³ywaj¹cym na strukturê demograficzn¹ ludnoœci a¿ do roku
2015 [11].
Wobec takich przewidywañ demograficznych i kurcz¹cego siê regionalnego rynku pracy nale¿y oczekiwaæ zasilania szeregów bezrobotnych, którzy oprócz utraty
pracy bêd¹ ponosiæ tak¿e koszty natury
spo³ecznej i psychicznej, wynikaj¹ce z utraty
pozycji i statusu spo³ecznego, poczucia to¿samoœci zawodowej, mo¿liwoœci wykorzystania oraz potwierdzania swoich umiejêtnoœci i kwalifikacji, mo¿liwoœci utrzymywania kontaktów ze wspó³pracownikami, bezpieczeñstwa, poczucia strukturalizacji czasu itp. Z przeprowadzonych w 2000 roku
przez G³ówny Instytut Górnictwa w Katowicach, badañ losów górników, którzy skorzystali z Górniczego Pakietu Socjalnego wynika, ¿e do oœrodków pomocy spo³ecznej
coraz czêœciej trafiaj¹ byli górnicy lub cz³onkowie ich rodzin, tak¿e ci którzy skorzystali
z bezwarunkowych odpraw lub szkoleñ [4].
Spoœród nich 37% wskazywa³o, ¿e drastycznie ogranicza codzienne wydatki, ale
zwykle wystarcza im na niezbêdne artykuJ. WoŸniak-Holecka i wsp.
³y, a 25,8% badanych przyznaje, ¿e pieniêdzy wystarcza tylko na najtañsze jedzenie i
op³aty za mieszkanie, pr¹d, gaz. Jedynie
23,2% stwierdza, ¿e nie oszczêdza i wystarcza im na wszystko [18]. W oczywisty sposób przek³ada siê to wprost na stan zdrowia tych ludzi, w zwi¹zku z rezygnacj¹ z kupna wartoœciowych produktów ¿ywnoœciowych, leków itp., a tak¿e z powszechnoœci¹
zachowañ antyzdrowotnych w tych grupach
spo³ecznych.
Niestety wiêkszoœæ deklarowanych
przez lokalne w³adze rozwi¹zañ maj¹cych
zagwarantowaæ odpowiedni poziom bezpieczeñstwa socjalnego mieszkañców nie zosta³o zrealizowanych, a co gorsza w niektórych dziedzinach sytuacja uleg³a znacznemu pogorszeniu. Taka sytuacja wyst¹pi³a np.
w dostêpie do us³ug œwiadczonych przez
s³u¿bê zdrowia, gdy¿ realnie odczuwane jest
obni¿enie poziomu opieki medycznej szczególnie w œrodowiskach najubo¿szych.
Znaczna liczba mieszkañców starych zasobów mieszkaniowych zajmuje lokale bez
dostêpu do podstawowych mediów i sanitariatów. Gros budynków nadaje siê do wyburzenia i trwa wy³¹cznie ze wzglêdu na brak
tzw. lokali socjalnych. Ca³e grupy spo³eczne pozbawione strukturalnie pracy gromadz¹ œrodki do ¿ycia zbieraj¹c wêgiel i z³om
lub kradn¹c.
Zjawiskiem typowym dla metropolii jest
pojawienie siê znacznej liczby osób bezdomnych. Wspó³czeœni bezdomni to ludzie, którzy nie s¹ w stanie ponieœæ minimalnych
nawet op³at za w³asne lokum, wyrzuceni
poza nawias zaawansowanego technologicznie i ekonomicznie spo³eczeñstwa poprzemys³owego [4]. Mieszkañcy nie s¹ w
stanie ponosiæ kosztów eksploatacji budynków lub czyni¹ to z tak ogromnym wysi³kiem,
ze wyzbywaj¹ siê œrodków na inne, pozamieszkaniowe potrzeby. Obecnie ca³e
wspólnoty osiedlowe, zasobów mieszkaniowych wybudowanych przez nieistniej¹ce ju¿
zak³ady pracy, staj¹ siê swoistymi gettami
biedy i beznadziei.
Najczêœciej czynniki ryzyka dzieli siê na
modyfikowalne i niemodyfikowalne. Do
g³ównych czynników poddaj¹cych siê zmianie nale¿¹: palenie tytoniu, dyslipidemia,
nadciœnienie têtnicze, cukrzyca, oty³oœæ i
brak aktywnoœci fizycznej, nie mo¿na natomiast zmodyfikowaæ wieku, p³ci, czy rodzinnego obci¹¿enia chorobami uk³adu kr¹¿enia [8]. W populacji Polski istnieje wyraŸne
zró¿nicowanie stanu zdrowia w aspekcie
p³ci. Nierównoœci w zdrowiu zwi¹zane z p³ci¹
zale¿ne s¹ od wielu czynników: predyspozycji biologicznych, indywidualnych zachowañ, œrodowiska psychicznego, socjologicznego i ekonomicznego. Badanie ujawni³o
szereg nierównoœci w zdrowiu ze wzglêdu
na p³eæ i miejsce zamieszkania. Choroby
uk³adu kr¹¿enia s¹ najczêstsz¹ przyczyn¹
umieralnoœci ogólnej wœród kobiet, które
zaczynaj¹ chorowaæ na serce œrednio o kilka lat póŸniej ni¿ mê¿czyŸni i chocia¿ ¿yj¹
d³u¿ej, to ich szanse w walce z chorob¹ s¹
nieporównanie mniejsze. Wœród kobiet, które prze¿y³y pierwszy zawa³ serca, a¿ 42%
umiera w pierwszym roku po zawale. Dla
mê¿czyzn wskaŸnik ten jest o po³owê ni¿szy i wynosi 24%. Tak¿e u wiêkszej liczby
kobiet ni¿ mê¿czyzn dochodzi do drugiego
Przegl¹d Lekarski 2007 / 64 / Suplement 4
zawa³u lub wylewu. W grupie kobiet w wieku 55-64 lata jedna na trzy kobiety z chorob¹ uk³adu kr¹¿enia jest osob¹ niepe³nosprawn¹, a wœród kobiet po 75 roku ¿ycia
niepe³nosprawna jest co druga kobieta z
tak¹ chorob¹ [20].
Polska jest jednym z krajów o silnie zaznaczonym zjawisku nadumieralnoœci mê¿czyzn w wieku produkcyjnym. Mê¿czyŸni
umieraj¹ czêœciej ni¿ kobiety we wszystkich
grupach wiekowych, a szczególnie w wieku
40-55 lat, poza któr¹ to granic¹ obserwujemy znaczna nadwy¿kê liczby kobiet nad liczb¹ mê¿czyzn widoczn¹ a¿ do póŸnych grup
wiekowych. Przyczyn tego zjawiska upatruje siê przede wszystkim w czêstszym nasileniu klasycznych czynników ryzyka chorób
uk³adu kr¹¿enia, ale równie¿ nowotworów,
urazów, wypadków i zatruæ u mê¿czyzn [9].
Ró¿nica w natê¿eniu umieralnoœci mê¿czyzn i kobiet wp³ywa na znacznie krótsz¹
– œrednio o 8 lat – przeciêtn¹ d³ugoœæ ¿ycia
mê¿czyzn w Polsce. Nadumieralnoœæ mê¿czyzn jest jedn¹ z przyczyn znacz¹co wy¿szych wskaŸników przedwczesnej umieralnoœci z powodu ChUK obserwowan¹ w tej
populacji.
Z drugiej strony u kobiet czêœciej ni¿ u
mê¿czyzn wystêpuj¹ ró¿ne choroby i dolegliwoœci nieprowadz¹ce bezpoœrednio do
zgonu, ale znacz¹co czêœciej bêd¹ce przyczyn¹ inwalidztwa. Porównanie danych o
przedwczesnej umieralnoœci z analogicznymi danymi europejskimi wykazuje ponadto,
¿e równie¿ zagro¿enia ¿ycia kobiet niekorzystnie kontrastuj¹ z przeciêtn¹ sytuacj¹
regionaln¹.
Tak niepokoj¹ca kondycja zdrowotna
populacji Œl¹ska wymaga zorganizowanych
dzia³añ zaradczych. Poprawa obecnej sytuacji epidemiologicznej wymaga rozpoczêcia odpowiednich dzia³añ zarówno przed
rozwiniêciem siê zaburzeñ (promocja zdrowia), jak i kiedy stwierdzimy istnienie czynników ryzyka (prewencja pierwotna) lub jeœli pojawi¹ siê pierwsze objawy choroby,
szybkiego ich rozpoznawania i leczenia (prewencja wtórna).
W nowoczesnej medycynie coraz wiêksz¹ rolê zaczyna odgrywaæ edukacja prozdrowotna, która ma za zadnie postêpowanie z pacjentem bez objawów, u którego ryzyko rozwoju choroby jest podwy¿szone.
Niestety, dzia³ania prewencyjne w Polsce,
choæ coraz liczniejsze, s¹ najczêœciej prowadzone przypadkowo, niesystematycznie
i za krótko, przede wszystkim z powodu
ograniczeñ finansowych oraz braku wypracowanych standardów postêpowania, umo¿liwiaj¹cych realizacjê i integracjê tego typu
programów [22].
Wnioski
1. Najwy¿sz¹ umieralnoœæ przedwczesn¹ z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia (w
tym przede wszystkim z powodu choroby
niedokrwiennej serca) odnotowano w mieœcie na prawach powiatu – Katowicach, gdzie
z ka¿dym rokiem notujemy coraz wy¿sz¹ liczbê zgonów maj¹cych miejsce przed 65 r.¿.
2. Warunki œrodowiskowe, geograficzne, socjalno-ekonomiczne i wiele innych elementów determinuj¹cych zdrowie jednostki
i ogó³u spo³eczeñstwa s¹ tak charakterystyczne dla danej jednostki terytorialnej, ¿e
stanowiæ mog¹ wyt³umaczenie dla zró¿nicowania w stanie zdrowia mieszkañców Polski
zwi¹zanego z regionem zamieszkania.
Piœmiennictwo
1. Berkman L.F.: Tracking Social and Biological Experiences. The Social Etiology of Cardiovascular Disease. Circulation 2005, 111, 3022.
2. Bry³a M., Maniecka - Bry³a I., Stelmach W.: Wybrane
elementy sytuacji epidemiologicznej w zakresie
chorób uk³adu kr¹¿enia w województwie ³ódzkim.
Zdrowie Publiczne 2007, 117, 13.
3. De Backer G, Ambrosioni E, Borch-Johnsen K.
et al.: European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Third Joint Task
Force of European and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice. Eur.
J. Cardiovasc. Prevention. Rehab 2003, 10, S1.
4. Faliszek K., £êcki K., Wódz K.: Górnicy. Zbiorowoœci
górnicze u progu zmian, Katowice 2001, 16.
5. Ferreira-Antunes J.L.: Unemployment and health status in Europe. [W:] Niebrój L. Kosiñska M. (red.): Unemployment and health care, Wydawnictwo
Œl¹skiej Akademii Medycznej, Katowice 2004, 23-29.
6. Fr¹czkiewicz-Wronka A.: Konsekwencje transformacji w sferze us³ug przemys³owej s³u¿by zdrowia
[W:] red. J. Sztumski: Spo³eczno-gospodarcze i polityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Œl¹ska, Katowice 1996, 42-48.
7. Galus D.F., Zejda J.E.: Rzeczywisty charakter trendu
umieralnosci z powodu chorob ukladu krazenia w
Polsce w latach 1980-2001. Wiad. Lek. 2004, 57,
(Suppl. 1), 85.
8. Gaziano J., Manson J., Ridtker P.: Primary and
secondary prevention of coronary heart disease. [W:]
Braunwald E., Zipes D., Libby P. (red.). Heart Disease 2001, 1010-1024.
9. Goryñski P., Wojtyniak B.: Diagnoza sytuacji
zdrowotnej i systemu opieki, Sytuacja zdrowotna
ludnoœci Polski i Narodowy Program Zdrowia 20062015. Reumatologia 2007, 45, (Supl. 1), S5.
10. Hemingway H., Shipley M., Brunner E. et al.: Does
Autonomic Function Link Social Position to Coronary
Risk? The Whitehall II Study. Circulation 2005, 111,
3071.
11. Kahane M.: Województwo œl¹skie 99, Raport o
Rozwoju Spo³ecznym, Katowice 1999, 77.
12. Kryczka P.: Problemy spo³eczne nowych miast
przemys³owych w Polsce. [W:] L. Fr¹ckiewicz:
Spo³eczne problemy miast przemys³owych, Katowice
1988.
13. Mielnik M., Steciwko A.: Schorzenia sercowonaczyniowe medyczna apokalipsa XXI wieku?
Przegl. Lek. 2004, 61, 159.
14. Narodowy Program Zdrowia.
15. Rosengren A., Hawken S., Ounpuu S. et al.: For
the INTERHEART investigators: Association of psychosocial risk factors with risk of acute myocardial
infarction in 11119 cases and 13648 controls from
52 countries (the INTERHEART study): case - control study. Lancet 2004, 364, 953.
16. Sans S., Kesteloot H., Kromhout D.: The Task
Force of the European Society of Cardiology on
Cardiovascular Mortality and Morbidity Statistics in
Europe. The burden of cardiovascular diseases mortality in Europe. Eur. Heart J. 1997,18, 1231.
17. Skowronek A.: Górny Œl¹sk na drodze do Unii
Europejskiej [W:] M.S. Szczepañski: Jaki Region?
Jaka Polska? Jaka Europa? Katowice 2001, 163.
18. Szczepañski M.S., Tyrybon M., Tomeczek A.: [W:]
Restrukturyzacja zatrudnienia w polskim górnictwie
wêgla kamiennego w latach 1998-1999, GIG,
Katowice 2000, 69-76.
19. Wódz J., Czekaj K.: Patologia spo³eczna w aglo-meracji
miejskiej Górnego Œl¹ska, Warszawa 1993, 93.
20. Wybierz ¿ycie - dbaj o uk³ad kr¹¿enia. Publikacja
Œl¹skiego Centrum Zdrowia Publicznego, Katowice,
2006.
21. Zatoñski W.: Onkologia i kardiologia a sytuacja
epidemiologiczna Polski, 2004, http://media.netpr.pl
22. Zdrojewski T., Ignaszewska-WyrzykowskaA.,
Wieru-cki £. et al.: Modelowy projekt prewencji
chorób uk³adu kr¹¿enia na przyk³adzie doœwiadczeñ
Programu SOPKARD. Choroby Serca i Naczyñ
2004, 1, 115.
23. Zejda J.E.: Przedwczesna umieralnoϾ z powodu
chorób uk³adu kr¹¿enia - problem zdrowia publicznego
w Polsce. Medycyna œrodowiskowa 2001, 4, 2.
29