Przeczytaj fragment

Wstęp
Kultura jako atrybut człowieka, w wymiarze materialnym, znalazła swoje
odzwierciedlenie w jednym z kryteriów podziału dziejów ludzkości. Jak powszechnie wiadomo, ze względu na podstawowy surowiec do wyrobu narzędzi tradycyjnie
wyróżnia się: epokę kamienia z okresem starszym – paleolitem, środkowym – mezolitem i młodszym – neolitem oraz okres eneolitu, a także epokę brązu i epokę żelaza
(por. tab. chronologiczne I i II – P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski 1998, s. 42–45).
Innym kryterium jest typ gospodarki, tj. sposób zdobywania pożywienia, który
może mieć, w swoich podstawowych formach, charakter gospodarki intensywnej
bądź ekstensywnej. Ludność przedrolnicza to społeczności zbieracko-łowieckie,
których egzystencja oparta była na gospodarce ekstensywnej, czyli przyswajalnej –
przede wszystkim polowaniu, rybołówstwie i zbieractwie. Poprzedzała ona często
(chronologicznie) lub egzystowała równolegle z grupami, których gospodarka miała
charakter intensywny, tj. wytwórczy, bazujący na uprawie roli i (lub) hodowli zwierząt,
głównie bydła i trzody chlewnej. Gospodarka ekstensywna właściwa była grupom
ludzkim z paleolitu i mezolitu, intensywna zaś – przede wszystkim z neolitu i okresów
następnych (P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski 1998, s. 79, 105–106).
Podczas gdy większa część ziem polskich na południu znajdowała się już
w zasięgu społeczności neolitycznych, uprawiających rolę i zajmujących się
hodowlą zwierząt, to obszary północno-wschodnie w dalszym ciągu znajdowały
się w zasięgu wpływów ludności o typie gospodarki mezolitycznej. Dla tej właśnie
ludności archeolodzy opracowali wyróżniki kulturowe i określenie – kultury paraneolityczne lub subneolityczne1 (A. Kempisty 1989, s. 301; B. Jóźwiak 2003, s. 14;
Ł. Sobierajski 2010; S. Kukawka 2010, s. 14–15). Według niektórych mezolit nie jest
synonimem okresu, ale formacji gospodarczo-kulturowej, dlatego też nawet „młody
1 Paraneolit: para - ‘niby’ albo ‘obok’, ‘niby-neolit’ albo ‘obok neolitu’; nie uprawiano
wówczas ziemi ani nie hodowano zwierząt, nie był to zatem prawdziwy neolit, tylko tzw.
niby-neolit. A obok neolitu w tym sensie, że chronologicznie paraneolit był równoległy
z właściwym neolitem. Niektóre grupy opanowały technikę wyrobu ceramiki, gładzenia
narzędzi kamiennych i rozwinęły ustabilizowane formy osadnictwa. Jednak ich gospodarka
miała nadal charakter przyswajalny.
8
Wstęp
wiek grobów nie musi kolidować z ich mezolitycznym charakterem” (J. K. Kozłowski, S. K. Kozłowski 1977, s. 250). Stwierdzenie to odnosi się głównie do tzw. grobów
z ochrą, odkrytych na północnym wschodzie ziem polskich, których chronologia
wykracza znacznie poza górną granicę przyjętą dla mezolitu.
Celem niniejszej pracy jest prezentacja i analiza materiałów antropologicznych
należących do społeczności przedrolniczych z kręgu Homo sapiens, odkrytych
dotychczas na ziemiach polskich.
Brak opracowania, które ujmowałoby wszystkie te znaleziska kostne w sposób
całościowy wraz z analizą, stał się jednym z głównych powodów podjęcia tematu.
Zdecydowano więc, aby zebrać i uporządkować rozproszone w pracach źródłowych
informacje o zróżnicowaniu morfologicznym ówczesnych ludzi, w tym wysokości
ciała, stanie zdrowia i długości życia, a także informacje dotyczące zwyczajów przez
nich kultywowanych. Zagadnienia te, zebrane i opisane, zostały przedstawione
w sposób, na jaki pozwoliła skromna baza materiałowa, którą dzisiaj dysponujemy.
Ideą przewodnią było umożliwienie czytelnikom w miarę całościowego spojrzenia (i szerokiego oglądu) na dzieje oraz biologię grup ludzkich zasiedlających
ziemie polskie już w górnym paleolicie – przez pryzmat znanych odkryć artefaktów i rekonstrukcji archeologicznych, uzupełnionych o informacje antropologiczne
zebrane i przedstawione w tym opracowaniu. Być może zachętą do lektury będzie
też bezpośredni wgląd w wiele danych z pominięciem konieczności wyszukiwania
ich w trudnych do zdobycia i „drobnych” publikacjach traktujących o znaleziskach
kostnych, a także uzyskanie cennych informacji z opracowań niepublikowanych.
Ostatnie z wymienionych udostępnione mi zostały dzięki uprzejmości Autorów2
w formie maszynopisów, a nawet rękopisów.
W pierwszej części opracowania omówiono dotychczasowy stan badań archeologicznych, z uwzględnieniem ważniejszych odkryć artefaktów kultury materialnej i szczątków kostnych dotyczących także etapów poprzedzających ewolucyjnie
Homo sapiens na ziemiach polskich (tj. Homo erectus i Homo neanderthalensis).
Zestawiono też wyniki badań archeologicznych i antropologicznych, ale dotyczące
wyłącznie społeczności przedrolniczych, uwzględnionych w opracowaniu stanowisk. Omówiony został również zakres terytorialny, chronologiczny i przynależność kulturowa materiałów, różniąca się (i to niekiedy znacznie) w przytaczanych
opracowaniach poszczególnych autorów3.
M.in. prof. Karol Piasecki z Uniwersytetu Szczecińskiego, mgr Hanna Pilcicka-Ciura
z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz absolwenci Archeologii UMCS,
a dziś pracownicy Muzeum w Suwałkach – mgr Jerzy Siemaszko i mgr Jerzy Brzozowski.
Wszystkim serdecznie dziękuję.
3 Dotyczy to m.in. stanowiska 1 w Dudce, gm. Wydminy, pow. Giżycko (W. Gumiński 1999a,
s. 63; J. Brzozowski i J. Siemaszko 2003, s. 71), czy też Perkunowo I, gm. i pow. Giżycko (J. Głosik
1968, s. 87; J. Gąssowski 1985, s. 56; W. Gumiński 1999a, s. 63–64).
2 Wstęp
9
W części drugiej opisano stan zachowania materiałów kostnych i określono
minimalną liczbę osobników, do której odkryte szczątki mogły należeć. Następnie analizowano strukturę wieku i płci zmarłych oraz zróżnicowanie morfologiczne, w tym proporcje czaszki, budowę i wysokość ciała. Kolejnym zagadnieniem,
któremu poświęcono jeden z podrozdziałów, była próba oceny stanu zdrowia i kondycji fizycznej ówczesnej ludności. Przesłankę stanowiły, obecne na czaszkach oraz
kościach szkieletów pozaczaszkowych, anomalie i patologie, a wnioski sformułowano, mając na uwadze zjawisko paradoksu osteologicznego4.
Część trzecia zawiera próbę rekonstrukcji niektórych aspektów życia badanych
społeczności i zwyczajów uchwytnych w elementach obrządku pogrzebowego.
Pokrótce omówiono konstrukcje, kształt i wielkość grobów oraz zróżnicowanie
pochówków (m.in. ułożenie zmarłego i orientację według stron świata) występujące
w badanych społecznościach. Zestawiono też informacje dotyczące wyposażenia
i darów grobowych oraz sposobów użycia czerwonego barwnika podczas obrzędów
pogrzebowych. Inne zagadnienia dotyczą domniemanego kanibalizmu i zabiegów
magicznych, jakich dopatrują się badacze analizujący szczątki kostne (niekiedy
w kontekście towarzyszących im artefaktów). W opisach i porównaniach punktem
odniesienia były w głównej mierze przykłady z Polski środkowowschodniej, w tym
z Lubelszczyzny, tj. obszarów najbliższych mi i najlepiej znanych z racji prowadzonych tam przeze mnie badań antropologicznych.
W części czwartej, ostatniej, zebrano najważniejsze ustalenia i sformułowano
wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy.
Do opracowania dołączono katalog zawierający szczegółowy opis znalezisk
oraz mapę z lokalizacją stanowisk, wykaz cytowanych publikacji, maszynopisów
i stron internetowych, a także (zaczerpniętą z publikacji) dokumentację fotograficzną i rysunkową uwzględnionych w opracowaniu materiałów archeologicznych
i antropologicznych.
Większa liczba śladów schorzeń rejestrowanych na kośćcu nie musi oznaczać gorszych
warunków życia, a wręcz przeciwnie. Osoby chore mogły przetrwać, w zdecydowanie większej
liczbie, właśnie w warunkach lepszych, w których selekcja była skuteczniej ograniczana (J. Wood
i in. 1992, s. 344 n.).
4