Pobierz plik PDF

Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
5
Jerzy Jarowiecki
Komisja Prasoznawcza PAN Oddział w Krakowie
Małopolska Wyższa Szkoła im. Józefa Dietla
Kraków
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI
(1867-1918)
ABSTRAKT
Artykuł stanowi analizę prasy ukraińskiej wydawanej w latach 1867-1918 w okresie autonomii Galicji. Opis funkcjonowania prasy przedstawiony został na tle charakterystyki warunków społecznych stanowiących szanse i zagrożenia dla rozwoju czytelnictwa (m.in. poziom wykształcenia ukraińskiej społeczności zamieszkującej Galicję,
zróżnicowanie społeczne tej ludności). Prezentacja prasy ukraińskiej odbywa się w tekście zarówno poprzez charakterystykę całego rynku, jak i opis poszczególnych tytułów. Autor wykazuje, że w latach 1867-1901 we Lwowie
ukazało się ponad 135 tytułów prasy ukraińskiej. Najbardziej intensywny rozwój prasy mniejszości ukraińskiej nastąpił w latach 1901-1919. Galicyjska mniejszość ukraińska wydawała wówczas 266 tytułów prasowych, w tym 150
nowo powstałych gazet i magazynów wraz z dodatkami. Wśród tych tytułów znajdowały się tytuły reprezentujące
większość sektorów prasowych, których przykłady zostały poddane szczegółowemu opisowi w artykule.
SŁOWA KLUCZOWE: Lwów, zabór austriacki, autonomia galicyjska 1867-1918, prasa ukraińska 1867-1918 w Galicji
Dość powszechny jest pogląd, że dotychczasowa wiedza o prasie ukraińskiej na ziemiach polskich, zarówno
w okresie autonomii Galicji, jak i w dwudziestoleciu
międzywojennym, w historiografii polskiej jest stosunkowo skromna w przeciwieństwie do znacznie głębszej
znajomości badaczy ukraińskich. Do niedawna przeszkodę mogły zapewne stanowić braki pełnych rejestrów bibliograficznych periodyków ukraińskich, które
zresztą ukazywały się nieregularnie lub niejawnie. Nie
oznacza to, że historycy prasy nie zarejestrowali prasy
ukraińskiej, ale ograniczali się do wymieniania kilku
ważniejszych – ich zdaniem – tytułów. Tak np. Irena
Homola w rozprawie Prasa galicyjska w latach 18311864 wymienia 5 tytułów periodyków ukraińskich1, Jerzy Myśliński w pracy zatytułowanej Prasa polska
w Galicji w dobie autonomicznej 1867-1918 wymienił
24 tytuły, dodając, że „galicyjska prasa ukraińska koncentrowała się we Lwowie oraz w kilku ośrodkach prowincjonalnych: w Kołomyji, Przemyślu, Tarnopolu,
____________
1
I. Homola, Prasa galicyjska w latach 1831-1864, [w:] Prasa
polska w latach 1661-1864, pod red. J. Łojka, Historia prasy polskiej [t. 1],Warszawa 1976, s. 230.
Złoczowie”2. Jego zdaniem liczba tytułów nie przekraczała 20 rocznie. Dodajmy jednak, że np. w 1905 r. było
ich około 40, w 1911 – 44. Natomiast Andrzej Paczkowski w swoim opracowaniu Prasa polska w latach
1918-1939 wymienił 20 tytułów3. Ale przytoczył też za
Marianem Felińskim4, że w 1930 r. ukazywało się 77
pism, z czego 3/4 we Lwowie.
W badaniach nad prasą wydawaną we Lwowie naturalne jest zainteresowanie się prasą mniejszości ukraińskiej, w trakcie przeglądania katalogów i zbiorów prasowych nie tylko znajdujących się w kraju, ale przede
wszystkim we Lwowie. Opracowując bibliografie prasy
wydawanej we Lwowie, przeprowadzono kwerendy
w zbiorach Lwowskiej Narodowej Biblioteki im. W. Stefanyka, Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, Naukowej Biblioteki Lwowskiego Uniwersytetu im. I. Franka
____________
2
J. Myśliński, Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej
1867-1918, [w:] Prasa polska w latach 1864-1918, pod red.
J. Łojka, Historia prasy polskiej [t. 2], Warszawa 1976, s. 136-138.
3
A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918-1939, [w:] Historia prasy polskiej [t. 3], pod red. J. Łojka, Warszawa 1980, s. 355-360.
4
M. Feliński, Prasa ukraińska w Polsce (stan na początku 1930),
„Sprawy Narodowościowe” 1939, nr 1.
6
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI (1867-1918)
oraz Centralnego Historycznego Archiwum we Lwowie.
Poddano też analizie dostępne publikacje ukraińskie5.
Początki kształtowania się ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji przypadają na okres Wiosny Ludów. Nastąpiło wtedy wzmocnienie poczucia odrębności narodowej, rosło uświadomienie odrębności języka i kultury. Galicję zamieszkiwało blisko 40% ludności „ruskiej” skupionej głównie we wschodniej części kraju. Twórcami
tego ruchu narodowego była tzw. Ruska Trojca, głosząca,
że „Ukraińcy galicyjscy są częścią wielkiego narodu
Rosji, przeciwstawiająca się poglądom, które traktowały
Ukraińców jako część narodu polskiego, a język ukraiński jako jeden z polskich dialektów”.
Znany badacz dziejów Lwowa, Lech Podhorecki, dowodził, że w pierwszej połowie XIX wieku „równolegle
z polskim patriotycznym ruchem spiskowym kształtował się ukraiński ruch narodowy w Galicji”. Twórcy
Ruskiej Trojcy „byli rzecznikami akcji oświatowej wśród
ludu ukraińskiego, pionierami narodowego piśmiennictwa opartego na rodzimym, bogatym folklorze i własnej historii, zbieraczami materiałów do ojczystej kultury, inicjatorami badań naukowych, literackich oraz
działalności wydawniczej”6.
Pamiętajmy jednak, że język ukraiński był językiem
mówionym, gdyż analfabetyzm tej ludności był dość wysoki. Zdaniem znawcy dziejów Galicji, J. Myślińskiego,
„w niektórych powiatach wschodnich 80-90% ludności
nie potrafiło czytać i pisać”7. Środowiska związane
z Ruską Trojcą wprowadzały język ludowy do piśmiennictwa, tworząc podstawy najpierw ruchu kulturalnego,
później ruchu politycznego. Środowiska te zajmowały
ugodową postawę wobec Austrii, występując przeciwko
żywiołowi polskiemu, polskiemu ziemiaństwu. W drugiej połowie XIX wieku, a więc już w okresie autonomii
galicyjskiej, zaczął narastać konflikt polsko-ukraiński,
który znalazł odzwierciedlenie w pierwszych periodykach
ukraińskich drukowanych cyrylicą i alfabetem łacińskim.
Ukraińscy historycy prasy lwowskiej podkreślają rolę
Ruskiej Trojcy w tworzeniu podstaw działalności wy-
____________
5
Nie przywołuje się w tym miejscu wykorzystane źródła i opracowania, gdyż pełne ich zestawienia występują w następujących
publikacjach: J. Jarowiecki, B. Góra, Prasa lwowska w dwudziestoleciu międzywojennym. Próba bibliografii, Kraków 1994; J. Jarowiecki, Prasa lwowska w latach 1864-1918. Bibliografia, Kraków 2002; idem, Studia nad prasą polską XIX i XX wieku, [t. 1]
Kraków 1997; idem, Studia nad prasa polską XIX i XX wieku, t. 2,
Kraków 2006; idem, Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku,
Kraków–Wrocław 2008; M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszko, Ukrajins’ki czasopisy Lwowa 1848-1939, t. 1: 1848-1900, Lwów 2001;
t. 2: 1901-1919, Lwów 2002; L. Melnyk, Badania nad galicyjską
prasą. Stan i perspektywy metodologiczne, [w:] Galicja 1772-1918.
Problemy metodologiczne..., Rzeszów 2011, s. 92-100.
6
L. Podhorecki, Dzieje Lwowa, Warszawa 1993, s. 114-115.
7
J. Myśliński, op. cit., s. 136.
Jerzy Jarowiecki
dawniczo-prasowej. Przywołują charakterystyczną wypowiedź jednego z założycieli tego ugrupowania, Jakuba Gołowackiego, który argumentował: „Garstka ludzi – Słoweńców, Dalmatyńców, łużyckich Serbów, Słowaków – wydaje czasopisma, a trzy miliony Ukraińców w Galicji nie może się niczym wykazać, co wskazywałoby na ich literackie życie. Nawet Bułgarzy, którzy żyją pod tureckim jarzmem, ujawniają dorobek duchowy, a Ukraińcy pod rządami Austrii żyją bez literatury, bez czasopism, bez narodowego wychowania, bez
szkół, jak barbarzyńcy”8. O liczbie mieszkańców Lwowa wiadomo dopiero z końca XVIII wieku. W roku 1773
w mieście nad Pełtwią mieszkało ponad 23 000 osób9,
a w 1795 r., według przeprowadzonego wtedy spisu konskrypcyjnego, 38 749 osób. W 1830 roku ludności cywilnej we Lwowie było 55 629 osób, w 1844 r. – 65 647,
a w 1850 r. – 68 321 osób10. Dla wymienionych lat
trudno jest ustalić strukturę językową czy też narodową.
Po wydarzeniach Wiosny Ludów we Lwowie rozwinął się ukraiński ruch polityczno-kulturalny zapoczątkowany w 1846 r., który zaowocował nie tylko utworzeniem politycznych ośrodków, takich jak Główna
Ruska Rada, Ruski Sobór, ale też towarzystw oświatowych, jak Galicko-Ruska Maticja, Narodnyj Dom, które razem ze Stawropigijskim Instytutem zaczęły wydawać ukraińską prasę. Prasa ukraińska odzwierciedlała
odrębności – narodową, religijną i kulturalną. Do społeczności ukraińskiej kierowano również dzienniki
urzędowe, dwujęzyczne, drukowane cyrylicą i w języku
niemieckim. Taki charakter urzędowy miało np. pismo
wydawane w dwu językach od 1849 r.: „Wsieobszczyj
dniewnik zemskich zakonow i Prawytelstwa dla Koronnoj obłasti Gałycyi i Wołodomerij z Kniażestwami
Oświencimskym i Zatorskim i z Wełykym Kniażestwom
Krakowskym” – „Allgemeines Landes-Gesetz und Reqierungsblatt für das Kronland Galizier und Lodomerien mit den Herzogthümern Auschwitz, Zator und dem
Grossherzogthume Krakau” (do 1853 r.). Podobnym pismem był „Wiestnyk Krajewoho Prawytelstwa dla Koronnoj obłasti Gałycyi i Wołodomerij z Kniażestwami
Oświencimskym i Zatorskim i z Wełykym Kniażestwom
Krakowskym” – „Landes-Reqierungsblatt für das Kronland Galizien und Lodomerien mit den Herzogthümern
Auschwitz und Zator und dem Gross-Herzogthume Krakau” (1853-1854); „Wiestnyk Krajewoho Prawytelstwa
dla ouprawitelstwennoj obłasti Namiestnyczestwa wo
Lwowi” – „Landes-Reqierungsblatt für das Verwaltungs____________
8
M.M. Romaniuk, N.W. Gałuszko, op. cit., t. 1, s. 18-19.
9
J. Hoszowski, Ekonomiczny rozwój Lwowa 1772-1914, Lwów
1935, s. 58.
10
K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, Ludność nowoczesnego Lwowa w latach 1857-1938, Kraków 2006, s. 31.
Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
gebiet der Statthalteri in Lemberg” (1854-1857)11. W latach 1858-1859 pismo ukazywało się pt. „Wiestnyk Rady Krajewoho dla obłasti administracijnom Namiestnyctwa w Lwowi”. Zawartość tematyczna pism urzędowych była zbliżona: zamieszczano krótkie informacje
o charakterze administracyjnym i prawnym, rozporządzenia i ich interpretacje, różnego rodzaju ogłoszenia.
Środowiska ukraińskie podejmowały w latach czterdziestych kilka nieudanych prób wydawania własnej
prasy. Dopiero 15 kwietnia 1848 roku z inicjatywy Głównej Ruskiej Rady ukazał się pierwszy numer tygodnika
politycznego „Zorja Hałycka”, którego naczelnym redaktorem i wydawcą został Anton Pawenćkyj. Charakter
pisma ulegał zmianom, które odczytać można z kolejnych podtytułów: „Piśmo poświęcone sprawom narodowym, politycznym i cerkiewnym, problemom gospodarczym galicko-ugorsko i bukowińsko-ruskogo naroda”
(do 1850 r.), „Piśmo poświęcone literaturze i rozrywce”
(do 1856 r.), „Piśmo poświęcone literaturze, rozrywce
i gospodarstwu” (1857 r.). Pismo ukazywało się we Lwowie, ale kolportowano je na obszarze całej Galicji i Bukowiny. Kolejnymi redaktorami byli: Michajło Kossak,
Iwan Guszalewycz, Mikołaj Sawczynskyj, Bohdan A. Didyćkyj, Seweryn G. Szechowycz. W pierwszym numerze zamieszczono odezwę zawierającą program, zatytułowaną Odezwa do ruskogo narodu, w której wyraźnie określono odrębność Ukraińców od polskiego narodu
oraz związek z narodem rosyjskim: „My Rusini galicyjscy należymy do wielkiego ruskiego narodu, który posługuje się tym samym językiem i liczy 15 milionów,
spośród których 1,5 miliona zamieszkuje w Galicji”12.
„Zorja Hałycka” przez dziesięć lat była pismem Głównej
Ruskiej Rady, wpływając znacząco na rozwój rodzimej
kultury w Galicji, na Bukowinie i na Zakarpaciu13.
Główna Ruska Rada, popierając Habsburgów, przeciwstawiała się dominacji polskiej w Galicji, żądała wprowadzenia języka ukraińskiego do szkół, zrównania praw
duchowieństwa unickiego i rzymsko-katolickiego, zwiększenia Ukraińców w administracji państwowej.
W 1848 roku we Lwowie ukazywał się też co tydzień
„Dnewnyk Ruskij”, zawierający teksty drukowane alfabetem łacińskim oraz cyrylicą. Redaktorem był Iwan
Wagylewycz. Był to organ politycznego ugrupowania
spolszczonych Ukraińców, polemizujący z programem
Głównej Ruskiej Rady. Ruski Sobór opowiedział się na
____________
11
J.E. Lewicki, Galićko-ruskaja bibliografija XIX-go stoletija
s uwgliadneniem ruskich... (1801-1886), Lwiw 1888, t. 1, s. 520;
P. Łukań, Wystawa ukrajińskoji presy Galiczyny, „Lwiwśki Wisti”
1943, nr 117, 131.
12
M.M. Romaniuk, N.W. Gałuszko, op. cit., s. 153; zob. też: J. Jarowiecki, Dzieje prasy polskiej..., s. 44.
13
Ukrajinśka Literaturna Encyklopedia, Kijów 1990, t. 2, s. 280281.
7
łamach pisma za przynależnością galicyjskich Ukraińców do społeczeństwa polskiego. W artykule wstępnym
w pierwszym numerze redaktor pisał: „Cil Ruskogo Soboru jest opirowanije sia narodnostiju ruskoju, prycznenije sia do jeż słobodnoho i nezawysymoho rozwytia,
a pry tom uderżuwanije zhody i odnosty z myrom sopłemwi narodnosty w spolnoj odczyni”. Dodać trzeba,
że z Ruskim Soborem współdziałali niektórzy polscy
magnaci podkreślający swój ruski rodowód, m.in. Leon
Sapieha, Józef i Ludwik Jabłonowscy, Juliusz i Antoni
Dzieduszyccy14.
W styczniu 1849 roku powstało ukazujące się dwa
razy tygodniowo pod redakcją I. Guszalewycza pismo
informacyjno-polityczne „Nowyny”, którego żywot trwał
zaledwie trzy miesiące (sprawy finansowe). Wśród podejmowanych tematów politycznych poruszano sprawę
rozmieszczenia mieszkańców Galicji: Polaków bliżej
Krakowa, Ukraińców bliżej Lwowa15. Wśród autorów
byli m.in. poeci: Paweł Leontowycz, Michał Jarymowycz, Lucjan Dankewycz, B.A. Didyćkyj, Antoni Mogilnyćkyj16. W tym samym roku ukazywał się literacki
tygodnik „Pszczoła” pod tą samą redakcją (maj-listopad) oraz „Galićko-Ruskyj Wiestnyk” (do 5 lutego
1850 r.), na łamach którego mieściły się urzędowe informacje i rozporządzenia, krajowe i zagraniczne informacje polityczne, a także poruszano problemy ekonomiczne i kulturalne. Pismo ukazywało się trzy razy
w tygodniu pod redakcją Mikołaja Ustjanowycza, drukowane było cyrylicą. Z pismem współpracowali m.in.
J. Lewicky, I. Łozinśkyj (publicystyka polityczna),
M. Ustianowycz, G. Sołogub (literaci)17.
W języku ukraińskim ukazywały się też pisma religijne, np. w języku polskim i pisane cyrylicą „Selśkaja
Rada” – „Wiejska Rada” wydawana przez Cerkiewne
Bractwo, pod red. Jana Demkowycza (1850 r.)18 oraz
„Pouczenja Cerkownyja” wydawana przez Instytut
Stawropigijski (1853-1854) pod kolejną redakcją I. Guszalewycza, B.A. Didyćkiego, S. Szehowycza, M. Sawczynskyja. Czasopismo było dodatkiem do „Zorji Hałyckiej”. Wydawano też czasopismo o charakterze kulturalno-oświatowym dla młodzieży „Łada” (1853 r.) pod
redakcją S. Szehowycza, „ku zabawie i nauce”, głównie
adresowane do dziewcząt (nauczycielek, guwernantek,
____________
14
„Dnewnyk Ruskij” 1848, nr 1, s. 1; zob. M.M. Romaniuk,
N.W. Gałuszko, op. cit., s. 160; L. Podhorecki, op. cit., s. 118.
15
W książce J. Jarowieckiego Dzieje prasy polskiej we Lwowie do
1945 roku błędnie zakwalifikowano „Nowyny” do grupy czasopism
społeczno-kulturalnych (s. 180).
16
M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszko, op. cit., s. 162-164; Encyklopedija Ukrajinoznawstwa. Slownikowa czastina, red. W. Kubijowycz, Lwiw 1998, t. 5, s. 1784.
17
Encyklopedija..., t. 7, s. 2422.
18
P. Łukań, Wystawa..., „Lwiwski Wisti” 1943, nr 120.
8
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI (1867-1918)
modystek), pełne porad rodzinnych oraz treści popularnonaukowych19.
Podobny charakter miało czasopismo „Semiennaja
Biblioteka” (1855-1856) redagowane przez S. Szehowycza. Na łamach pisma zamieszczano artykuły poświęcone ukraińskiej literaturze, historii i kulturze, oryginalne utwory, wyrażano moskiewskofilskie sympatie. Z redakcją współpracowali I. Rakowśkyj, O. Duchnowycz, B.A. Didyćkyj, A. Petruszewicz, J. Gołowaćkyj i I. Guszalewycz20.
W latach 1860-1866 ukazywało się 13 tytułów prasowych21. W 1860 r. wydawano urzędowe czasopismo
„Rosporjażenja Krajewych’ Urjadow dla Korolestwa
Galicyi i dla Bukowyny”22. Wśród tytułów szczególnie
ważnym było ukazujące się trzy razy dziennie „Słowo”,
wychodzące przez 27 lat (1861-1887), które w okresie
1872-1874 miało drugie popołudniowe wydanie; edycja
ta ulegała zmianie w latach 1875-1887, były też numery
świąteczne. Często w tym czasopiśmie o charakterze
społeczno-politycznym i literackim zmieniali się redaktorzy odpowiedzialni: w latach 1861-1871 redaktorem odpowiedzialnym był B.A. Didyćkyj, w okresie
1871-1879 Benedykt M. Płoszczanśkyj, który tę funkcję pełnił ponadto z przerwami w latach 1879-1884.
Byli też inni redaktorzy i ich zastępcy: Mikołaj F. Lisikewycz, Michał M. Klementowycz. Pismo ukazywało
się w nakładzie 1,2-1,5 tys. egzemplarzy. Kierunek
pisma określony został w numerze pierwszym z 1861 r.
Redakcja stwierdzała, że „ruskiemu narodowi potrzeba
więcej światła”, „rozbudzenia świadomości narodowej”23.
Na łamach pisma wiele miejsca poświęcano problemom oświaty, ukraińskiej kultury, czerwonoruskiej literaturze, stosunkom polsko-ukraińskim, podkreślając
mylne wyobrażenia Polaków o Rusinach i ich obyczajach. Odtwarzano historię miast i miasteczek Galicji
pełnych śladów rusińskiej kultury, pisano o położeniu
materialnym ludności ukraińskiej. Liczne publikacje
miały charakter narodowo-polityczny, podnosiły kwestie niezależności narodowej, głosząc tezę „o kolonizacji galicyjskiej Rusi”, ograniczaniu języka ukraińskiego. Wyraźnie po 1865 roku występowały w piśmie tendencje moskalofilskie. Współpracownikami pisma byli
m.in. J. Fedkowycz, M. Ustianowycz, O. Koninśkyj,
M. Kostomarow, W. Terlećkyj, I. Franko. Redakcja wydawała liczne dodatki: „Literaturna pryloha dla calo____________
19
Encyklopedija Ukrajinoznastwa, red. W. Kubijowicz, Lwiw
1994, t. 3, s. 847.
20
Ibidem, t. 1, s. 343.
21
M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszko, op. cit., s. 181-258; Ukrajińska presa. Chrestomatia, t. 2: Presa Gałyczynu 60 rokiw XIX st.,
Lwiw 2002.
22
A. Żiwotko, Istorija ukrajinśkoji presy, Mjunchen 1989, s. 98.
23
asz program, „Słowo” 1861, nr 1, s. 1.
Jerzy Jarowiecki
rocznych prenumeratorow «Słowa»” (1867-1868), „Galiczanin” (1867-1870), „Pismo dla Gromady” (1867 r.),
„Dodatok «Słowa» dla Gromady” (1867 r.), „Słowo dla
Gromady” (1869-1870). Najbardziej aktywnymi autorami oprócz redaktorów byli m.in.: J.F. Goławaćkyj,
A. Petruszewycz, J. Łozirinśkyj, J. Korytko, M. Popiel,
P. Kulisz, Czernyszewśkyj.
W latach 1862-1863 Stawropigijski Instytut wydawał
czasopismo literackie „Galiczanin”, którego redaktorami byli J.F. Gołowaćkyj oraz B.A. Didyćkyj. Z pismem
współpracowali liczni poeci, prozaicy, zamieszczając
utwory poetyckie, opowiadania, uczeni zajmujący się
historią, etnografią, bibliografią, prezentowano w nim
także artykuły o charakterze religijnym. Autorami byli
m.in. O. Konyśkyj, I. Guszalewycz, O. Ogonowśkyj,
J. Fedkowycz, M. Toronśkyj, A. Kralyćkyj, Ł. Ozarkewycz, M. Popiel, D. Mordowcew, M. Kastomarow.
Czasopismo było rzecznikiem ruchu moskalofilskiego.
Literacki charakter miało „literackie pismo dla zabawy i nauki” – „Wieczernyć” (1862-1863) redagowane
kolejno przez Fiedora Zarewycza i Wołodymyra Szaszkewycza. Wydawane było przez młodych ukraińskich
działaczy z organizacji Mołoda Ruś, którzy zainicjowali ruch „narodowo-kulturalnego odrodzenia na gruncie jedności ukraińskiego narodu”, głosząc: „dla nas minuła uże pora pol’skoji i pora moskowśkoji mowy”24.
Szerzyli oni wiedzę historyczną o narodzie w języku
ukraińskim, pisali o rodzimej literaturze zachowanej
w ustnych przekazach. W tej grupie czasopism umieścić
można ilustrowany miesięcznik humorystyczny „Klepajło” pod redakcją A. Wachnianina i J. Sawczyńskiego, wydawany w latach 1860-1863.
Druga połowa XIX wieku to czas rozwoju szkolnictwa ukraińskiego, we Lwowie powstawały też ukraińskie organizacje i instytucje oświatowe, nauczyciele
stanowili jedną z liczniejszych grup inteligencji ukraińskiej. Nastąpił ożywiony rozwój czasopism pedagogicznych w języku ukraińskim, które – obok pism społeczno-kulturalnych i literackich oraz wśród innych tytułów prasy fachowej – zajmowały główne miejsce.
Autor niniejszego artykułu miał okazję już o tym pisać25. Znaczna część tych czasopism była związana
z moskalofilskim ruchem. Poza „Galiczaninem” ukazywało się: „Ned’lja” (1865-1866) – pismo dla nauki
i zabawy, gospodarstwa, przemysłu i handlu, dwutygo____________
24
M.M. Romaniuk, N.W. Gałuszko, op. cit., 198-203.
25
J. Jarowiecki, Polska i ukraińska prasa pedagogiczna w Galicji w okresie autonomii w latach 1867-1918, [w:] Krakiw – Lwiw:
knihy, czasopysy, biblioteky XIX-XX st., Lwiw 2011, t. X, s. 206225; idem, Czasopisma pedagogiczne we Lwowie w okresie autonomii galicyjskiej, [w:] Społeczeństwo, kultura, inteligencja. Studia
historyczne ofiarowane prof. Irenie Homoli-Skąpskiej, red. E. Osman,
G. Nieć, Kraków 2009, s. 385-406.
Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
dnik wydawany i redagowany przez M. Popiela. Pierwszy numer ukazał się jako dodatek do „Słowa”, a następne jako publikacje samodzielne. Miało ono charakter religijno-oświatowy. Ukazywało się również „Pismo
do Gromady”, początkowo jako tygodnik (1864-1865),
a następnie jako dwutygodnik (1867-1868), wydawane
i redagowane przez S. Szechowycza. Czasopismo to,
o charakterze polityczno-literackim, kierowane do wiejskiego czytelnika poprzez duchowieństwo i nauczycieli
szkół ludowych, zamieszczało powiastki obyczajowe,
rozprawy o gospodarstwach, porady prawne, o gromadzkim samorządzie i wyborach do niego.
Wydawane też były liczne pisma będące rzecznikami
ukraińskiego ruchu narodowego, pojednania narodowego i kulturalnego odrodzenia z tendencjami socjalnoekonomicznymi, które głosiły potrzebę redagowania literackich czasopism dla Rusinów (Ukraińców) w ich
narodowym języku. W latach 1862-1866 takie czasopisma wydawała młodzież: „Meta” (1863-1865), „Niwa”
(1865 r.)26, „Rusałka” (1866 r.). Ideę narodowego i kulturalnego odrodzenia lansowała literacko-polityczna
„Meta”, redagowana przez Ksenofonta Kłymkowycza,
na łamach której wzywano do pojednania z Polakami.
„Niwa” to z kolei czasopismo naukowo-literackie ukazujące się pod redakcją Konstantyna Korbala. „Rusałka” była pismem studenckiej organizacji, miała charakter pisma literackiego, jej redaktorem był W. Szaszkewycz. Obok utworów literackich, głównie O. Kominśkiego, pojawiały się liczne teksty o tematyce historycznej i kulturalnej.
Przed nadaniem Galicji autonomii ukazały się zaledwie dwa tytuły podejmujące problemy pedagogiczne.
Były to „Dom i Szkoła” (1863-1864) oraz „Szkoła”
(1865 r.). „Dom i Szkoła” w podtytule deklarowała, że
jest „poswieszczena szkołom i selśkomu narodowi”, ukazywała się trzy razy w miesiącu pod redakcją I. Guszelewycza, który był zarazem wydawcą. Najwięcej miejsca
w czasopiśmie zajmowały artykuły o tematyce pedagogicznej oraz dotyczące metodyki nauczania różnych
przedmiotów. Pisano też o organizacji placówek oświatowych i przygotowaniu zawodowym nauczycieli.
Znaczną część publikacji poświęcano wychowaniu w rodzinie chrześcijańskiej, roli ojca i matki w kształtowaniu
osobowości dzieci. Zamieszczano liczne materiały historyczne opisujące dzieje Rusi, redakcja reprezentowała
nurt moskalofilski. Wśród autorów tekstów znajdowali
się m.in. Stiepan Dubrawskyj, Andriej Olchowyj, Wasyl
Czeremszynśkyj, Iwan Naumowycz.
Podobny charakter miała „Szkoła” – dwutygodniowy
dodatek do „Pyśma do Hromady”, która określała się
____________
26
Por. M.M. Romaniuk, M.H. Gałuszko, op. cit., s. 245-250.
9
jako „gazeta dla nauczycieli i domowego wychowania”.
Redagował ją S. Szechowycz. Obok tematów ściśle pedagogicznych oraz wskazówek metodycznych dotyczących nauczania języka ojczystego i matematyki drukowano liczne materiały do nauczania historii Rusi. Autorzy podejmowali problemy zawodu, a szczególnie
kondycji materialnej nauczycieli (np. Jak polepszyć byt
nauczycieli). W piśmie prowadzono rubrykę Wieści
szkolne, zamieszczano w niej artykuły o stanie oświaty
i ukraińskiego szkolnictwa w Galicji, sprawozdania
z konferencji nauczycielskich w Wiedniu i Czechach27.
W latach 1867-1918 w Galicji, a więc i we Lwowie,
który stał się głównym centrum w okresie autonomii,
zmieniły się warunki rozwoju prasy. Jej liczba i możliwość oddziaływania oraz spełniania różnych funkcji zależna była od wielu czynników, nie do końca rozpoznanych. Najwięcej wiemy o warunkach politycznych,
prawno-ustrojowych, trochę mniej o gospodarczych,
kulturowych, technicznych. Już w 1860 r. zachodziły
zmiany w polityce wewnętrznej władz austriackich wobec Galicji i jej mieszkańców, która w 1861 r. uzyskała
własny sejm oraz organ władzy wykonawczej w postaci
Wydziału Krajowego. Sejm Krajowy uzyskał rozległe
kompetencje w zakresie gospodarczym, oświatowym
i kulturalnym oraz zarządzania strukturami administracyjnymi. W grudniu 1867 roku uchwalono w cesarstwie
liberalną konstytucję, która zapoczątkowała monarchię
austro-węgierską. W Galicji kolejno wprowadzano wolność osobistą wszystkich obywateli, wolność nauki
i nauczania (1867 r.), wolność stowarzyszeń (1867 r.).
W czerwcu 1869 roku językiem urzędowym stał się język polski na wszystkich poziomach edukacji, począwszy od szkół ludowych, skończywszy na uniwersytecie i innych szkołach wyższych. Władzę państwową reprezentował namiestnik, który w imieniu rządu
wiedeńskiego sprawował nadzór nad administracją.
Trzykrotnie funkcję tę pełnił Agenor Gołuchowski28.
Szczególne piętno na rozwoju prasy lwowskiej – polskiej i ukraińskiej – wywarło austriackie prawo prasowe, które obowiązywało też w Galicji. Wynikało ono
z przepisów ustawy prasowej z 17 grudnia 1862 r. oraz
zarządzeń wykonawczych, na podstawie których powoływano w większych miastach specjalnych urzędników prokuratury, sprawujących nadzór sądowy w sprawach prasowych. Prawo prasowe wymagało od wydawców periodyków (za druk periodyczny uważano
pisma ukazujące się co najmniej raz w miesiącu) uzyskania licencji na wydawanie, dostarczania przez dru____________
27
Szerzej na ten temat: J. Jarowiecki, Polska i ukraińska prasa
pedagogiczna w Galicji..., s. 206-225.
28
Szerzej na ten temat: J. Jarowiecki, Prasa lwowska w latach
1864-1918. Bibliografia, Kraków 2002, cz. 1, s. 13-25.
10
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI (1867-1918)
karzy prokuraturze przed wprowadzeniem do kolportażu egzemplarza obowiązkowego; wprowadzono też
wysokie kaucje (obowiązek składania kaucji zniesiono
9 lipca 1894 r.). Kaucją objęte były dzienniki i tygodniki, natomiast nie dotyczyła ona dwutygodników i miesięczników. System koncesyjny został zniesiony po
uchwaleniu konstytucji w 1867 r., która zapewniała prasie wolność słowa w określonych przepisami granicach.
Dnia 23 maja 1873 roku weszła w życie ustawa karna
w sprawach prasowych: krępująco i uśmierzająco działała cenzura represyjna, stosowano kary i konfiskaty
całego nakładu orzekane przez sądy nawet za drobne
przekroczenia prawa prasowego, zakazywano rozprowadzania całego lub częściowego nakładu pisma czy też
odbierano debity pocztowe periodykom zagranicznym.
Nie ułatwiał też rozwoju prasy tzw. stempel dziennikarski (zniesiony l stycznia 1900 r.) oraz stosowany podatek od ogłoszeń. Zniesienie stempla dziennikarskiego
przyczyniło się do zwiększenia nakładów. Nadzór nad
prasą we Lwowie – podobnie jak w całej Galicji – spełniali wspomniani urzędnicy prokuratury, którzy nie zawsze skrupulatnie i wnikliwie odczytywali wszystkie
podteksty i aluzyjne niedopowiedzenia, natomiast szczególnie uważnie, przestrzegając ściśle litery prawa, interesowali się prasą lewicową i mniejszości narodowych.
Z biegiem lat działania cenzury liberalizowano, tak że
przed wybuchem I wojny światowej prawo prasowe nie
było główną przyczyną decydującą o rozwoju prasy29.
Niewątpliwie występowały też tu inne czynniki, przede
wszystkim zróżnicowanie narodowościowe, stan oświaty, wysoki stopień analfabetyzmu, warunki finansowe.
Jeżeli chodzi o zróżnicowanie narodowościowe, to
w okresie popowstaniowym, w dobie autonomii galicyjskiej we Lwowie, stale wzrastała liczba ludności
zróżnicowanej pod względem narodowym i religijnym.
Różne źródła statystyczne podają odmienne informacje
o ludności miasta.
W roku 1869 Lwów liczył 87 109 mieszkańców, co stanowiło 1,6% ogółu ludności Galicji, w 1880 r. – 103 422,
w 1910 r. – 230 523 (2,46% ludności Galicji). Do ostatniej liczby można jeszcze dodać ponad 11 000 żołnierzy. Galicja w dobie autonomicznej miała nieco mniej
niż połowę ludności polskiej, przeszło 40% ludności
ukraińskiej i około 10% ludności żydowskiej. W roku
1880 w Galicji mieszkało około 6 mln. mieszkańców,
z czego l mln żył w miastach i miasteczkach, w 1910 r.
było już 7 mln. W części wschodniej Galicji dominowała ludność ukraińska. Był to kraj o zdecydowanej
____________
29
Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych, oprac. J. Piwocki, t. 3, Lwów 1911; A. Heck, Autrijackie prawo prasowe,
Lwów 1891; J. Myśliński, op. cit., s. 117-118; L. Podhorecki, op. cit.,
s. 124-125.
Jerzy Jarowiecki
przewadze chłopów małorolnych, ale następował tu coraz
wyraźniej rozwój przemysłu krajowego, przede wszystkim naftowego, rozwijało się rzemiosło. Lwów stawał się
ważnym ośrodkiem kultury i ruchu intelektualnego.
Według danych zamieszczonych w jednym ze źródeł
statystycznych w 1897 r. zdecydowaną większość ludności płci męskiej stanowili Polacy – 72,6%, następnie
Rusini – 13,4%, Niemcy – 11,5%, Żydzi – 2%, inni –
0,5%30.
Pod względem wyznaniowym w roku 1910 we Lwowie było: katolików – 61,7%, Żydów – 20%, grekokatolików – 17,1%, pozostałych (głównie ewangelików)
– 2,2%. Język polski jako ojczysty podawało 85,8%
ludności (w tym Żydzi, bowiem władze austriackie nie
wyodrębniały języka, którym posługiwali się lwowscy
wyznawcy Mojżesza: jidysz, hebrajski), ukraiński –
10,8%, niemiecki – 3%31. J. Wiczkowski w swojej książce Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik
po mieście (Lwów 1907), pisząc o strukturze językowej Lwowa, wymienił liczby posługujących się językiem osób na 100 mieszkańców: język polski – 76,85%,
ruski – 9,66%, niemiecki – 13%, inny – 0,49% (s. 63).
Można zatem zasadnie stwierdzić, iż zróżnicowaniu narodowemu towarzyszyło zróżnicowanie językowe trwające do I wojny światowej. Ukraiński działacz Eugeniusz
Oleśnyćkyj w następujący sposób pisał o tej sytuacji:
„W jesieni 1878 roku Lwów przedstawił mi się prawie czystym polskim miastem. Wszystkie urzędy – polskie, szkoły i uniwersytet – polskie, teatr – polski, napisy wszędzie polskie. Handel w rękach Polaków i Żydów, którzy manifestowali także pod względem narodowym jako Polacy. Mowa wszędzie polska, w sklepach,
restauracjach i kawiarniach mówili po polsku
____________
Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie, zebr. i oprac. T. Romanowicz, t. 17, Lwów 1897, s. XVIII-XIX. Zauważyć należy, że
statystyki austriackie nie zawsze posługiwały się pojęciem narodowości, częściej wyznaniem lub używanym językiem domowym.
31
Lwów w okresie samorządu (1870-1895), Lwów 1896, s. 58-61;
Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 43, Warszawa
1909, s. 432; F. Papée, Historya miasta Lwowa w zarysie, Lwów
1894, wyd. 2 popr. i uzup. Lwów–Warszawa 1924, s. 223-228.
Według K. Zamorskiego struktura wyznaniowa przedstawiała się
nieco odmiennie: katolików było 51,14%, Żydów – 28,84%, grekokatolików (unitów) – 19,15%, pozostałych zaliczył do wyznawców prawosławia. Językiem polskim posługiwało się 83,42%, językiem ukraińskim (ruskim) – 10,56%, językiem niemieckim –
2,43%, zob. K. Zamorski, Informator statystyczny do dziejów
społeczno-gospodarczych Galicji: ludność Galicji w latach 18571910, red. H. Madurowicz-Urbańska, Kraków–Warszawa 1989. Natomiast inne dane odnotowano w pracy K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, op. cit.: rzymsko-katolików w latach 1880-1910
było 51,91-51,66%; izraelitów 35,10-27,68%, grekokatolików
11,23-18,34%; pozostali to ewangelicy 1,43-1,78% i inni. Językiem
polskim w latach 1880-1910 posługiwało się 85,27%-76,6%; językiem ruskim [ukraińskim?] 5,83-10,83%; pozostali posługiwali się
językiem niemieckim (w tym Żydzi), s. 72-77.
30
Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
także Rusini. Ta nieliczna ludność ukraińska, która była
w mieście, kryła się gdzieś po zakątkach, a na zewnątrz
nie było jej widać. Ilościowo najwięcej było ukraińskiego elementu w najniższych robotniczych warstwach, między służbą domową i kamienicznymi stróżami. Z tych sfer rekrutowała się głównie publiczność,
która w niedziele i święta wypełniała cerkwie”32.
Pamiętać też należy, że w omawianym okresie na
rozwój prasy w określonym języku, tak polskim, jak
i ukraińskim, wpływał stan oświaty i poziom analfabetyzmu. Na podstawie danych Lwowskiego Biura Statystycznego z 1892 r. stopień oświaty ludności zamieszkującej Lwów przedstawiał się następująco: umiejących czytać i pisać było 52,9%, umiejących tylko czytać – 4,04%, nie umiejących czytać i pisać – 43,04%33.
Stosunek ten stale się zmieniał. Na podstawie danych
wiadomo, że na 1000 mężczyzn umiało czytać i pisać
w 1880 r. – 575, w 1890 r. – 639, w 1896 r. – 645. Charakterystyczne jest, że analfabetyzm zawsze był wyższy
wśród kobiet. Według danych z 1894 r. nie umiało czytać 34% mężczyzn i 40% kobiet. Ponadto największa
liczba analfabetów, 6702 na 12 830 (52%), przypadała
na grupy w wieku 30-60 lat34. W okresie przedautonomicznym stan oświaty we Lwowie był niski, jednak
w okresie autonomii, w porównaniu z pozostałymi zaborami, oświata w Galicji rozwijała się stosunkowo najlepiej35. W roku 1868 we Lwowie istniało 11 szkół ludowych, w 1893 r. – 25, zaś w 1905 r. – 39, co oznacza,
że liczba ta wzrosła w ciągu tego okresu 3,5-krotnie36.
Proporcjonalnie wzrosła też liczba uczącej się młodzieży: w 1868 r. było 4794 uczniów, w 1893 r. – 11 105,
w 1905 r. – 13 969. W 1913 roku działały we Lwowie
43 publiczne szkoły ludowe oraz 20 szkół prywatnych,
w których uczyło się w sumie 22 615 dzieci37. Rozwój
____________
32
Cyt. za J. Gieryński, Lwów nieznany, Lwów 1938, s. 15.
33
Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie, Lwów 1892, s. 21.
34
Wielka encyklopedia powszechna..., t. 23, Warszawa 1909, s. 534.
35
M. Iłowiecki, Dzieje nauki polskiej, Warszawa 1981, s. 161.
36
J. Dybiec, Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji (18601918), Wrocław 1981, s. 95.
37
Wielka encyklopedia powszechna, op. cit., s. 534. Według J. Wiczkowskiego we Lwowie do szkół ludowych w r. 1903/1904 uczęszczało 15 148 dzieci, zob. J. Wiczkowski, Lwów, jego rozwój i stan
kulturalny oraz przewodnik po mieście, Lwów 1907, s. 89; Lwów
dawny i dzisiejszy, red. B. Janusz, Lwów 1928, s. 56 i n.; J. Jarowiecki, Dzieje prasy..., s. 56-57. Dodać można, że we Lwowie powstały nadto dwie szkoły realne (1 203 uczniów), dwa seminaria
nauczycielskie: męskie (312 uczniów) i żeńskie (234), szkoła leśna,
siedem gimnazjów, dwa seminaria duchowne (katolickie i unickie)
oraz Instytut dla Głuchych i Ociemniałych. Systematycznie dokonywały się ilościowe i jakościowe zmiany w szkolnictwie średnim,
które doprowadziły do sytuacji, w której w 1893 r. do gimnazjum
uczęszczało 2 929 uczniów, a przed I wojną światową istniało 7 polskich gimnazjów, 2 ukraińskie, 2 polskie szkoły realne i 4 seminaria nauczycielskie oraz 18 szkół prywatnych.
11
oświaty spowodował spadek analfabetyzmu, a tym samym poszerzył krąg potencjalnych odbiorców prasy.
W latach 1867-1901 we Lwowie ukazało się ponad
135 tytułów prasy ukraińskiej. Kilkanaście tytułów
kontynuowało nurt moskalofilskiej prasy. W kwietniu
1867 roku ukazało się „pismo dla beletrystyki i nauki”
– „Bojan” adresowany do „synów rosyjskiego narodu”,
którzy „starali się galicyjski ukraiński naród oświecać
w jego ojczystej ukraińskiej mowie”. Jego wydawcą
i redaktorem naczelnym był Stefan Guczkowskyj38.
Wieloletnim czasopismem poświęconym sprawom
ukraińskiego szkolnictwa był tygodnik „Nauczyciel”
(„Uczytel”), wydawany we Lwowie w latach 18691874 i w 1880 r. przez Stawropigijski Instytut, pod redakcją M. Klementynowycza, z którym współpracowali Iwan Naumowycz i B. Płoszczanśkyj. Pismo
wspierała finansowo Halicko-Ruska Maticja. Redakcja
prowadziła dodatek dla dzieci „Lastowka”. W pierwszym numerze ze stycznia 1869 r. redaktor tłumaczył,
że ukraińscy nauczyciele w nowej sytuacji nie dysponują „pismem, które byłoby dla nich poradnikiem i pomocnikiem w ich trudnym [...] zawodzie”. Zachęcał
nauczycieli do zapoznawania się ze stanem i historią
ukraińskiego szkolnictwa w Galicji.
Analiza zawartości czasopisma wskazuje, że redakcja wiele uwagi poświęcała programom nauczania (T. Petryka, Plan nauczania dla trzyklasowej narodowej szkoły), metodyce poszczególnych przedmiotów (G. Wrecjon, Jak uczyć ojczystego i rosyjskiego języka w naszych szkołach). Autorami artykułów pedagogicznych
oraz metodycznych byli m.in.: I. Naumowycz, D. Winckowśkyj, O. Łepko, W. Płoszczanskyj, T. Dilinskyj.
Liczne artykuły poświęcano zawodowi nauczycielskiemu i jego sytuacji materialnej (I. Naumowycz, Jak
by mogli nauczyciele poprawić swoje położenie). Prowadzono dział literacki, drukowano wiersze; prowadzono stałe rubryki: Drobne wieści, Wiadomości naukowe i literackie, owe książki, Bibliografia. Zamieszczano publikacje o działalności towarzystw ukraińskich, takich jak Narodnyj Dom, Halicko-Ruska Maticja, towarzystw pedagogicznych. Drukowano też artykuły na tematy gospodarcze39.
Pismo zostało wznowione w czerwcu 1889 r. jako organ Ukraińskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Re-
____________
38
T. Rewakowycz, Z perepysky piśmenykiw 1860-tych rokiw
w Halyczyni, „Zapysky Naukoho Towaristwa im. Szewczenka”
1914, t. 112/113, s. 271.
39
J. Jarowiecki (Prasa lwowska w latach 1864-1918..., s. 423)
odnotował zachowane numery z 1881 r. w zbiorach biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego. Natomiast cytowany M.M. Romaniuk dowodzi, że pismo ukazywało się w latach 1869-1880, zob. M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszko, op. cit., s. 47. Dodaje jednocześnie, że pismo
prowadziło dodatek dla dzieci „Lastowka” w latach 1869-1881 (!).
12
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI (1867-1918)
daktorami odpowiedzialnymi byli kolejno: Iwan Czapelskij, Oleksander Barwinskij (1889), Teofil Hruszkewycz (1890-1892), Wołodomyr Szuchewycz (18931903), ponownie I. Czapelskij (1904-1906), Wasyl Szczuret, Iwan Kopacz (1907-1908) i inni.
W latach 1911-1912 pismo nosiło podtytuł: „Organ
Ruśkoho Towarystwa Pedagogicznoho. Pedagogicznonaukowyj Żurnal”, w 1913 r. pojawiła się zmiana: „Organ
Ukrajińskoho Towarystwa Pedagogicznoho. Pedagogiczno-naukowyj Żurnal”. Redakcja wprowadziła w 1906 r.
dodatek „Szkilnyj Poradnyk”, a w 1914 r. – „Naukowyj dodatok do »Uczytelja«” pod redakcją Iwana Juszczyszyna i Romana D. Kulczyckoho.
W pierwszym numerze z 1889 r. redakcja zapowiedziała druk teoretycznych i praktycznych rozpraw pedagogicznych, artykułów dotyczących wychowania religijnego i patriotycznego, organizacji pracy szkolnej,
działalności bibliotek, zapowiadała też drukowanie przeglądów książek, sprawozdań z konferencji i informacji
o oświacie w krajach europejskich40.
W latach 1875-1879 ukazywał się starannie redagowany dwutygodnik „Gazeta Szkolna” („Hazeta Szkolna”) o zmieniających się podtytułach: „Pyśmo pedagogiczne” (1875-1876), „Pyśmo pedagogiczno-literaturne” (1878-1879), wydawany i redagowany przez Omeljana Partyckiego (redaktor odpowiedzialny) oraz Gregorija Wrecjona. W słowie od redakcji wyrażono deklarację podobną do tej, jaką zamieścił „Nauczyciel”:
„mamy nadzieję, że stanie się ono dobrym przewodnikiem i poradnikiem dla nauczycieli, dla ojców i opiekunów i generalnie wszystkich, którzy zajmują się
szkolnym albo domowym wychowaniem młodzieży”
(1875, nr l, s. 1)41.
Zapowiadano drukowanie rozpraw pedagogicznych
i metodycznych pomocnych w pracy nauczycieli, artykułów z różnych dziedzin wiedzy: historii, literatury,
nauk przyrodniczych, a także dotyczących problemów
gospodarczych. Wśród pedagogiczno-metodycznych
materiałów publikowano m.in. rozprawy J.A. Komenskiego, I.H. Pestalloccjego, O. Partyckiego, W. Ilnickiego, O. Barwińskiego, I. Żylińskiego, A. Josefczyka.
Autorami tekstów historycznych byli m.in. W. Ilnickyj,
I. Szaraszewicz. Publikowano też literackie utwory I. Grabowycza, T. Szewczenki, M. Ustjanowycza, I. Gułaszewycza, J. Fedkowycza i innych.
Podobny charakter miały: dwutygodnik „Szkolne Czasopismo” („Szkolna Czasopis”) – organ Ukraińskiego
Towarzystwa Pedagogicznego – którego zawartość
____________
40
M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszko, op. cit., s. 716-717.
41
Ibidem, s. 325-331; J. Jarowiecki, Polska i ukraińska prasa pedagogiczna w Galicji..., s. 214-215.
Jerzy Jarowiecki
i charakter określały kolejne podtytuły: „Pyśmo pedagogiczno-literaturne” (1880-1881) oraz „Pyśmo pedagogiczno-naukowe” (l882-1883). Wydawcą i redaktorem odpowiedzialnym był G. Wrecjon, redagowali zaś
pismo Gregorij Zaryckyj (1883 r.) oraz Andrij Skorodyńskij (1887 r.). Najczęściej autorami rozpraw byli: G. Wrecjon, M. Barta, G. Zaryckyj, I. Mykytowycz, K. Kuzyk,
A. Rybaczyk, M. Kruszelnyckyj; „Uczytiel” (1892-1908)
wydawany też przez Towarzystwo Pedagogiczne, którego redaktorami byli: I. Czapelskij, Aleksander Barwinśkyj, Teofil Gruszkowyj; „Prapor” (1908-1912) pod
redakcją Lwa Łotećkiego; „Nasza Szkolja” (1909-1918)
redagowana m.in. przez I. Krewećkego i S. Tomaszewskiego oraz „Uczytelśke Słowo” (1912-1916).
W latach 1909-1918 Towarzystwo Uczytelśka Hromada we Lwowie wydawało magazyn naukowo-pedagogiczny „Nasza Szkoła”, który od 1912 r. określał się
jako „Organ Ukrajińskich Towarystw Nauczycieli Średnich i Wyższych Szkół »Uczytelśka Hromada«”. Kwartalnik redagowali kolejno: Iwan Krewećkyj (1909-1912),
Stefan Tomasziwśkyj (1913 r.), Mykoła Czajkowśkyj
(1914 r.), Jurij Rudnićkyj. W programowym artykule
w pierwszym numerze pisma z 1909 r. M. Gruszewśkyj
pisał o potrzebie rozwoju i umacniania średnich i wyższych szkół ukraińskich, zapowiadając wspieranie przez
redakcję poszerzania wiedzy pedagogicznej i umiejętności metodycznych ich nauczycieli, informowanie
o stanie oświaty i o zmianach zachodzących w systemach oświatowych Austrii, Rosji i innych krajów. „Nasza Szkoła” zamieszczała artykuły o ukraińskich szkołach w Galicji (S. Tomaszewski, Historia publicznych
szkół średnich w Galicji), o podręcznikach (M. Kurdybu, Ukraińskie podręczniki w średnich szkołach Bukowiny; A. Kruszelnickyj, Ukraińskie podręczniki w średnich szkołach Ukrainy), o języku ukraińskim (W. Dykow, J. Hordynśkyj, M. Wozniak). Zamieszczano też
w niej publikacje na tematy historyczne, literackie i o metodyce nauczania różnych przedmiotów, podejmowano
sprawy wychowania religijnego i patriotycznego42.
W latach 1912-1939 ukazywało się „Nauczycielskie
Słowo” („Uczytelśke Słowo”), określane początkowo
jako „Organ Wzajemnej Pomocy Galicyjskich i Bukowińskich Nauczycieli i Nauczycielek” (do 1916 r.), następnie jako „Organ Towarzystwa Wzajemna Pomoc
Ukraińskiego Narodowego Nauczycielstwa”. Redaktorami odpowiedzialnymi miesięcznika byli kolejno: Nestor Przepiórśkyj (1912-1914), Mikoła Moroz (19161921), Iwan Liszczynśkyj (1921-1923), Andrij Żełenyj
____________
42
M.M. Romaniuk, „owa Szkoła”, [w:] M.M. Romaniuk,
M.W. Gałuszka, op. cit., t. 2: 1901-1919, Lwów 2002, s. 337-342;
J. Jarowiecki, op. cit., s. 216
Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
(1924-1936), Anna Muczij-Bodnarowicz (1936 r.).
Pismo prowadziło kilka dodatków pod różnymi tytułami, o charakterze metodycznym. W pierwszym numerze z 1912 r. redakcja zarysowała program pisma,
zapowiadając publikowanie materiałów informacyjnych o działalności towarzystwa, rozporządzeń dla kół
terenowych, interpretacji przepisów prawnych, artykułów związanych z pracą zawodową nauczycieli, rozwojem szkolnictwa krajowego i zagranicznego, przeglądów bibliograficznych. Wśród autorów znajdowało
się wielu działaczy kultury ukraińskiej, m.in.: A. Kruszelnyćkyj, O. Popowicz, B. Łepkyj, M. Kindratiw, P. Lysyćkyj, M. Pawlikowskyj43.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pojawiły się czasopisma o różnej tematyce i orientacji politycznej oraz religijno-oświatowe. Ważne miejsce zajmowało pismo polityczne „Ruś” (1867 r.), ukazujące
się dwa razy w tygodniu, wydawane przez F. Zarewycza pod redakcją K. Korbala. Dziennik ten powstał
z inicjatywy hr. A. Gołuchowskiego, który usiłował wykorzystać różnice między moskalofilskimi i ukraińskimi ruchami narodowymi dla umocnienia polskich
dążeń. Redakcja jednak głosiła, że na etnicznych ziemiach ruskich ani Polska, ani Rosja nie mogą bronić
swoich narodowo-politycznych interesów. Znaczące
miejsce zajmowała literacko-naukowa „Prawda” (18671898) zawierająca na swych łamach utwory literackie
stanowiące dorobek literatury wielkoruskiej, rosyjskiej,
ukraińskiej, także nieliczne polskiej („galicyjskiej”),
rozprawy historyczne, w tym dotyczące walki o niezależność Ukrainy. Pismo stanowiło swoisty łącznik między zachodnią i wschodnią społecznością ukraińską.
W 1888 r. redakcja deklarowała, że jest organem całej
Ukrainy i Rosji, podkreślając duchowy związek, duchową jedność ukraińskiej i rosyjskiej społeczności,
ukraińskiego narodu „razdilenoho miż dwoma derżawami”. Jednocześnie redakcja głosiła potrzebę porozumienia i polsko-ukraińskiej zgody44. Do 1890 roku na
łamach pisma lansowano idee politycznego zbliżenia
polsko-ukraińskiego45. Podobną tematykę podejmowano na łamach politycznego czasopisma „Osnowa”
(1870 r.) założonego z inicjatywy wicemarszałka galicyjskiego Sejmu Juliana Ławryckiego. Pismo to uznawano za organ ukraińskiego stronnictwa ugodowego.
Redaktorami pisma byli: P. Leontowycz i K. Kłymkowycz – zwolennicy ukraińsko-polskiej współpracy. Rewolucyjna Ukraińska Partia wraz z ukraińskimi socja____________
43
O. Tereszczuk, „Uczytelśke Słowo”, [w:] M.M. Romaniuk,
M.W. Gałuszka, op. cit., t. 2, s. 488-502.
44
Wid wydawnictwa, „Prawda” 1889, nr 2, s. 141-142.
45
Poczynky nowoji doby z nacional’no-politycznym żyttju Galićkych Rusyniw, „Prawda” 1890, nr 10, s. 271.
13
listami wydawała miesięcznik „Seljanin” (1903-1905)
kolejno pod redakcją Lwa Kohuta (1903 r.), Artura Zeliba i M. Hankewycza (1904 r.) oraz S. Wityka (1905 r.)
z mottem: „Robotnicy wszystkich krajów łączcie się”.
W środowisku ukraińskim wyodrębnił się separatystyczny ruch socjalistyczny, wydający w latach 1878-1892
periodyk „Praca” (m.in. redaktorami byli I. Franko
i J. Daniluk). Tytuł ten w latach 1904-1905 przejęła Rewolucyjna Ukraińska Partia, traktując pismo jako organ
przemysłowych robotników (redaktorami byli wówczas
Semen Wityk oraz Mikołaj Hankewycz). Socjaliści natomiast od 1895 r. zaczęli wydawać „Hromadśkyj Hołos”, który przetrwał z przerwami do 1916 r. W latach
1904-1905 ukazywał się „Nowyj Hromadśkyj Hołos”.
Kolejnymi redaktorami byli: Wiaczesław Budzynowśkyj, I. Franko (1896-1897), Michajło Pawlyk (18971909), Iwan Makuch (1901-1904), P. Vołosenka (19061908), D. Kałamaj i inni. Organem Ukraińsko SocjalDemokratycznej Partii była „Zemla i Volja” (1907-1918)
redagowana przez S. Wityka, W. Starosolskego, M. Hankewycza, W. Lewynśkego, M. Filca, P. Buniaka i innych.
Mniejszość ukraińska dysponowała własnymi pismami wyznaniowymi, cerkiewnymi, a wśród nich: religijno-oświatowe „czasopismo dla spraw politycznych,
cerkiewnych, ekonomicznych i literackich” – „Mir”
(1885-1887) będący pismem klerykalnego ugrupowania narodowców; dwutygodnik „Ruś” (1885-1887) wydawany przez miłośników katolickiej cerkwi; „cerkiewna gazeta” dla duchownych „Duszpastyr” (18871898), która zaczęła ukazywać się w 1895 r. jako „organ Towarzystwa św. Pawła”; urzędowe pismo Konsystorii Metropolitalnej „Lwowsko-Archjeparchjalni
Wiadomosti”; „Hołos Halickich Diaków” (1910 r.) –
pismo diakonów; swoje czasopismo mieli katecheci –
„Katechetyczny Misjacznyk” (1911 r.), będący dodatkiem do „Niwy”; charakter religijno-narodowy miał
dwutygodnik „Chrystjanśkyj Hołos” z dodatkiem „Mysijnyj Listok” (1911-1914).
W latach siedemdziesiątych pojawiły się czasopisma
o różnej tematyce i orientacji politycznej, m.in. o charakterze religijnym: „Sion Ruskij” – pismo archidiecezjalne (1883-1885), „Ruskij Sion” (1872-1875) – czasopismo cerkiewne; lwowskie pismo archidiecezjalne
(1876-1877), pismo archidiecezjalne (1873-1885) pod
kolejną redakcją Sylwestra Sembratowycza, Aleksandra Baczyńskiego, Jana Bartoszewskiego; „Druh Naroda” (1876 r.) magazyn cerkiewny, literacki i polityczny pod redakcją J.E. Lewickiego; „Słowo Boże”
(1879-1881) – dodatek miesięczny do „Nauki”.
Mieli swe pisma ukraińscy studenci: Akademickie
Koło („Akademiczeskij Krużok”) wydawało „pismo
beletrystyczne i naukowe” – „Druh” (1874-1877) pod
14
PRASA UKRAIŃSKA WE LWOWIE W OKRESIE AUTONOMII GALICJI (1867-1918)
redakcją Hieronima Kordasewycza (1874 r.), Aleksego
Zofiowśkiego (1875 r.), Mikołaja Dolnyćkiego (1876 r.)
i innych. Było to pierwsze studenckie pismo podkreślające odrębność kultury ukraińskiej, literatury i historii o charakterze popularnonaukowym. W publicystyce
reprezentowało ruch narodowo-radykalny, atakowało
moskalofilów, co spowodowało w 1877 r. aresztowanie członków redakcji (I. Franko, M. Pawlyk, M. Dolnyćkyj). W miejsce tego periodyku powstały w 1878 r.
czasopisma o orientacji socjalistycznej: „Gromadśkyj
Druh”, wydawca i redaktor M. Pawlyk; „Dzwin” (oba
pisma w 1878 r.) – pod redakcją I. Franka i M. Pawlyka.
W opozycji do moskalofilów określiła się gazeta polityczno-naukowa „Batk’owszczyna” (1879-1892), „Bat’kiwszczyna” (1893-1896) ukazująca się najpierw dwa
razy w miesiącu, a następnie co tydzień, deklarująca się
jako czasopismo dla ukraińskiego narodu, jako obrońca
praw tego narodu, odcinając się od wszelkiej partyjności. Na jej łamach poruszano różnorodne kwestie: polityczne, oświatowo-naukowe, opowiadano się za „zgodą między Polakami a Rusinami” („zgoda meżi poljakami a rusynami” – 1882, nr 10)46.
W latach 1880-1900 nastąpił we Lwowie ożywiony
rozwój prasy w języku ukraińskim zróżnicowanej tematycznie, wydawanej przez różne środowiska i adresowanej do odmiennych odbiorców. Pojawiały się czasopisma polityczne, ekonomiczno-gospodarcze, literackie, naukowe, pedagogiczne, religijne, prawnicze,
adresowane do dzieci i młodzieży, satyryczno-humorystyczne. Była to zatem oferta strukturą tematyczną
zbliżona do polskiego ruchu prasowego. Ukazywała się
również swoista „urzędowa” prasa Narodowego Domu,
instytucji organizującej różne środowiska ukraińskie,
mającej pobudzać narodowo-kulturalny rozwój ludności Galicji, pt. „Westnyk Narodnoho Doma”, którego
kolejnymi redaktorami byli: F.J. Olijnyk, L.H. Pełećkyj, W.G. Lagała, M.M. Klementowycz47.
Pierwszą codzienną gazetą stało się „Diło” będące
odzwierciedleniem dążeń i nastrojów mniejszości ukraińskiej nie tylko we Lwowie, ale i w całej Galicji (18801918 i dalej). Kolejnymi redaktorami byli: Michał Kossak, Marek Żelechowśkyj, Wołodymyr Barwinśkyj,
Wołodymyr Podliszećkyj, Antoni Gorbaczewśkyj, Aleksander Borkowśkyj, Eugeniusz Lewićkyj, Wołodymyr
Budzynowśkyj i inni. Na łamach pisma zamieszczano
____________
46
Por. J. Jarowiecki, Prasa mniejszości narodowych we Lwowie
w okresie autonomii Galicji: 1: prasa ukraińska, [w:] Dzieje prasy
polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kraków–Wrocław 2008, s. 177186.
47
O. Kołosowska, Biblioteka „arodnego Domu” we Lwowie.
Tworzenie zespołów i organizacja działalności, [w:] Kraków –
Lwów..., t. 6, cz. 1, red. J. Jarowiecki, Kraków 2003, s. 180-189.
Jerzy Jarowiecki
wiadomości z kraju i ze świata, artykuły i komentarze
polityczne, materiały historyczne i gospodarcze. Redaktorzy zmierzali do ożywienia ruchu narodowego,
kształtowania poczucia odrębności kulturalnej, budzili
poczucie jedności ukraińskiego społeczeństwa wobec
ideowych i politycznych celów – uzyskania wolności
i samodzielności. Poruszali problemy ekonomiczne,
prowadząc analizy różnych systemów politycznych48.
Spośród pism o podobnym charakterze wymienić przykładowo można moskalofilski „Prołom” (1880-1882)
– dwutygodnik polityczny i literacki, wydawany i redagowany przez Osipa A. Markowa, funkcje redaktorów odpowiedzialnych pełnili Włodzimierz O. Łucyk,
Iwan Jadyk, C. Łobosz; magazyn poświęcony problemom ekonomicznym i gospodarczym „Beskyd” (1881 r.)
pod redakcją Izydora Kisielewskiego. Moskalofilski
charakter miał też „Nowyj Prołom” (1883-1887), którego
kontynuacją była „Czerwona Ruś” (1888-1891); „Naród”
organ rusko-ukraińskiej radykalnej partii (1890-1893).
W nurt działalności budzącego się ruchu narodowościowego zamierzano włączyć kobiety. To dla nich
w 1868 r. utworzono pismo „Rusałka. Pis’mo dlja krasawyc” – dwutygodnik, którego redaktorem odpowiedzialnym został Seweryn Szechowycz. Na jego łamach
poruszano problemy kształcenia kobiet i przygotowania
ich nie tylko do obowiązków domowych, rodzinnych,
ale do uczestnictwa w życiu kulturalnym i społecznym.
Ukazywało się do 1880 r.49
Szczególną rolę odgrywały czasopisma literacko-kulturalne, na łamach których zamieszczano oryginalne
utwory literackie, materiały etnograficzne, publicystykę
krytycznoliteracką, rozprawy naukowe. Nie sposób
przedstawić wszystkich tytułów, wymienione więc zostaną tylko przykładowe. W roku 1867 zaczęła ukazywać się „Prawda” – pismo naukowe i literackie o zmieniających się podtytułach i redaktorach (Longin Łukaszewycz, Iwan Mykyta, Natal Wachnianin, Oleksander
Ogonowskyj, Wołodymyr Barwinśkyj i inni). Ukazywała się do 1898 roku zmieniając charakter z literackonaukowego na literacko-polityczny50.
____________
48
M.M. Romaniuk, M.W. Gałuszka, Diło (1880-1939), [w:]
Ukrajinśki czasopisy..., op. cit. s. 358-376; E. Misiło, Bibliografija
ukrajinśkoji presy w Pol’szci (1818-1839) i Zachidnio-Ukrajinśkij
arodnij Respublici (1918-1919); Edmonton 1991, poz. 167, s. 3032. Zob. też: Szapołow J., Czasopis „Diło”(1880-1939). Istoria,
problemy, liudi, „Zbirnyk prac naukowo-doclidnoho centru periodyki”, Lwiw 1985, z. 2, s. 5-45; 1997, z. 3/4, s. 5-100; idem, „Diło”
(1890-1939). Postup ukrajinśkoj suspilnoj okumki, Lwiw 1999;
J. Myśliński, Prasa w Galicji w dobie autonomicznej 1867-1918.
Warszawa 1972.
49
Encyklopedia Ukrajinoznastwa..., op. cit., t. 7, Lwiw 1998,
s. 2643.
50
Ibidem, t. 6, Lwiw 1996, s. 2293.
Vol. 13, Nr 2, 2012
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
W latach 1874-1876 wydawano literacko-naukowe
pismo „Druh” (kolejni redaktorzy: Jeromin Koniasewycz, Aleksy Zafiowśkyj, Nikaj Dolnyćkyj). W 1878
roku ukazał się miesięcznik „Gromdskyj Druh” – „literaturnyj i politycznyj” (red. Michał Pawlyk). W latach
1880-1897 wydawano ilustrowane pismo literacko-naukowe „Zorja”, dwutygodnik o zabarwieniu liberalnonarodowym. Na jego łamach usiłowano łagodzić spory
między narodowcami a moskalofilami. Publikowano
w nim oryginalne utwory literackie, materiały etnograficzne, publicystykę krytyczno-literacką, rozprawy naukowe. Wśród redaktorów znajdowali się O. Patryćkyj,
O. Kalitowśkyj, G. Ceglinśkyj, A. Borkowśkyj)51. Przez
dwa lata ukazywał się miesięcznik „Swyt” – ilustrowane
pismo o charakterze literacko-politycznym (1881 r.),
którego redaktorem został Iwan Bielej. W latach 18871898 wydawano literacko-polityczny magazyn „Besjeda”, dwutygodnik (red. Osip Monczałowskyj).
W świetle bibliograficznych odnotowań M.M. Romaniuka i M.W. Gałuszki najbardziej intensywny roz-
____________
51
Ibidem, t. 3, Lwiw 1994, s. 846-847.
15
wój prasy mniejszości ukraińskiej nastąpił w latach
1901-1919. Ukazywało się w tym czasie 266 tytułów
prasowych, w tym 150 nowo powstałych gazet i magazynów wraz z dodatkami. Wśród nich dominowały miesięczniki (29,9%), tygodniki i dwutygodniki (18,3%),
najmniej było dzienników (6,7%). Pozostałe to kwartalniki, roczniki lub ukazujące się nieregularnie. Żywot
tych periodyków był zróżnicowany – krócej niż przez
rok ukazywało się 34,6%, przez 1-2 lata – 26,5%, 3-4 lata
– 14,2%, spośród pozostałych najdłuższy żywot 12-15
lat miały trzy czasopisma: „Naprzód”, „Pyśmo z Proświty”, „Uczytel’ćk’e Słowo”. Analiza tych danych to
przedmiot innych rozważań. Dzięki ukraińskim badaczom lwowskiej prasy wiemy dziś więcej o warunkach,
w jakich rozwijała się działalność wydawnicza mniejszości ukraińskiej na ziemiach polskich znajdujących
się pod zaborem austriackim52.
____________
52
O badaniach ukraińskich nad prasą lwowską zob. L. Melczyk,
Badania nad galicyjską prasą..., op. cit.
UKRAINIAN PRESS IN LVIV IN THE PERIOD OF GALICJA’S AUTONOMY
(1867-1918)
Summary
The article presents an analysis of the Ukrainian press published from 1867 to 1918 in the period of Galicja’s autonomy. The description of press functioning has been presented against the background of the characteristics of the
social conditions which constituted chances and threats to the development of readership (among others, the level of
education of the Ukrainian community living in Galicja, social diversification of this community). The presentation
of the Ukrainian press is made in the article both through the characterisation of the whole market as well as the description of particular newspapers. The author shows that from 1867 to 1901 in Lvov, more than 135 Ukrainian press
titles were published. The most intensive development of the press of the Ukrainian minority occurred from 1901 to
1919. The Ukrainian minority from Galicja published then 266 newspapers, including 150 newly established newspapers and magazines along with supplements. Among those papers, there were the titles representing the majority
of press sectors whose examples have been thoroughly described in the article.
KEYWORDS: Lvov, Austrian rule, Galicja’s autonomy of 1867-1918, the Ukrainian press in Galicja of 1867-1918