II.15. SYSTEMY PIELĘGNACJI DO SOCZEWEK KONTAKTOWYCH

II.15. SYSTEMY PIELĘGNACJI
DO SOCZEWEK KONTAKTOWYCH
ANNA M. AMBROZIAK,
TOMASZ TOKARZEWSKI
W rozdziale omówione zostaną podstawy
farmakologiczne stosowania poszczególnych
systemów pielęgnacyjnych w oparciu o podział oraz wybrane badania kliniczne, ze
szczególnym uwzględnieniem płynów wielofunkcyjnych stosowanych do pielęgnacji
soczewek miękkich. Obecną klasyfikację
oraz skład i charakterystykę płynów dostępnych na rynkach europejskich i światowych
można znaleźć na wielu stronach internetowych. Wśród nich warta polecenia jest niezależna strona wydawnictwa Contact Lens
Spectrum – www.clspectrum.com/class.
Opracowanie nie promuje żadnej marki,
a przewodnim przesłaniem autorów jest
podkreślenie, iż wybór określonego systemu zależy od typu użytkowanych soczewek
oraz indywidualnych cech pacjenta.
Elementy systemu pielęgnacji to czyszczenie (mechaniczne, chemiczne, w tym środki powierzchniowo czynne, np. poloxamer 407, tyloxapol, surfaktanty na bazie cytrynianów lub inne, np. środki chemiczne,
takie jak alkohol izopropylowy), przemywanie, dezynfekcja, sterylizacja, nawilżanie,
usuwanie osadów (odbiałczanie). Czyszczenie jest szczególnie istotne w procesie usuwania trofozoitów i cyst Acanthamoeba
i z powierzchni miękkich i twardych soczewek kontaktowych. Kolejne krytyczne etapy to przemywanie (usunięcie 99% mikroorganizmów) oraz dezynfekcja definiowana jako destrukcja mikroorganizmów
i sterylizacja zapewniająca usunięcie wszystkich żyjących mikroorganizmów wraz z zarodnikami.
CO TO JEST SYSTEM
DO PIELĘGNACJI SOCZEWEK
KONTAKTOWYCH?
System pielęgnacyjny to nie tylko płyn dezyn feku ją co -czysz czą cy i po jem nik do
przechowywania soczewek, lecz także pełna procedura pielęgnacyjna. Zadaniem ta297
CZĘŚĆ II
ROZDZIAŁ II.15
Systemy pielęgnacji do soczewek kontaktowych
kiego systemu jest przede wszystkim czyszczenie, dezynfekcja i przechowywanie soczewek. Dostępne obecnie na rynku systemy pielęgnacyjne dzielimy na dwie podstawowe grupy, czyli oksydacyjne i chemiczne.
Oksydacyjne to takie, w których związkiem
dezynfekującym jest woda utleniona, a chemiczne – to wszystkie pozostałe. Kiedyś
jedną z powszechnie stosowanych metod
dezynfekcji była dezynfekcja termiczna, która polegała na gotowaniu soczewek. Obecnie, od wielu lat, nie jest już stosowana.
SYSTEMY OKSYDACYJNE
Systemy pielęgnacyjne na bazie wody utlenionej znane są już od dawna. Zawierają one
zwykle 3% nadtlenku wodoru, który jest bardzo dobrym środkiem dezynfekującym, skutecznym przeciwko większości znanych patogenów. Oczywiście woda utleniona nie powinna mieć bezpośredniego kontaktu
z okiem, w związku z czym płyny oksydacyjne wymagają neutralizacji, polegającej
na rozłożeniu wody utlenionej na wodę
i tlen. Jednym ze starszych rozwiązań, które
obecnie raczej nie jest już stosowane, były
systemy dwubutelkowe. W jednej butelce
był roztwór wody utlenionej, a druga zawierała płyn neutralizujący. Oznaczało to, że
po określonym czasie dezynfekcji pacjent
musiał wymienić w pojemniku płyn z dezynfekującego na neutralizujący. To rozwiązanie nie było zbyt wygodne, więc płyn neutralizujący został zastąpiony specjalnym katalizatorem wbudowanym w pojemnik
na soczewki. Zwykle funkcję tę pełni dysk
pokryty tlenkiem platyny, która inicjuje reakcję rozkładania nadtlenku wodoru. Kilka
lat temu na rynku pojawiły się jeszcze bardziej zaawansowane systemy oksydacyjne,
w których funkcję neutralizacyjną pełnią
specjalne tabletki. Tabletki takie mają strukturę wielowarstwową i po wrzuceniu do roztworu rozpuszczeniu ulegają ich kolejne
warstwy. Pierwsza z nich jest neutralna, czyli
nie daje żadnych reakcji. Kolejna zawiera
298
katalazę, czyli enzym występujący również
w ludzkich łzach, który powoduje rozkład
wody utlenionej. Ostatnia warstwa zawiera
zwykle barwnik, który zabarwia pozostały
roztwór soli fizjologicznej, informując równocześnie użytkownika, że proces neutralizacji został zakończony pomyślnie i że
soczewki mogą być ponownie bezpiecznie
założone. Niestety płyny oksydacyjne z tabletkami neutralizującymi w Polsce właściwie nie zaistniały. Prawdopodobnie dlatego, że systemy pielęgnacyjne na bazie wody utlenionej są w ogóle u nas dość mało
popularne w porównaniu z Europą Zachodnią czy USA. A szkoda, bo oprócz doskonałej dezynfekcji soczewek zapewniają one
użytkownikom wysokie bezpieczeństwo nawet po wielu latach stosowania. Dzięki neutralizacji nie zawierają one środków konserwujących, przez co zalecane są nawet osobom o wrażliwych oczach, alergikom oraz
pacjentom z zaburzeniami integralności
i stabilności filmu łzowego.
SYSTEMY CHEMICZNE
Systemy chemiczne znane są również jako
płyny wielofunkcyjne (MPS – Multi-Purpose
Solution) lub systemy jednobutelkowe.
W chwili obecnej procedura pielęgnacyjna większości z nich wymaga stosowania
czyszczenia mechanicznego i spłukiwania jako procesu przygotowawczego do dalszej dezynfekcji. Dzięki nim skuteczność przeciw
drobnoustrojom znacząco wzrasta. Coraz rzadziej zalecane jest czyszczenie enzymatyczne
soczewek (enzymy – np. pankreatyna, subtilisin A – rozbijają wiązania pomiędzy molekułami białek), ponieważ większość płynów
wielofunkcyjnych ma już wbudowany system odbiałczający, który skutecznie radzi sobie z osadami białkowymi. Płyny wielofunkcyjne muszą spełniać określone zadania,
w związku z czym ich podstawowe składniki
zwykle są dość podobne. Główne różnice dotyczą pewnych udoskonaleń, które czasami
mogą wydawać się mało znaczące, ale ich
ROZDZIAŁ II.15
Systemy pielęgnacji do soczewek kontaktowych
wpływ na skuteczność pielęgnacji lub komfort pacjenta może być naprawdę duży. Większość płynów MPS zawiera w swoim składzie
surfaktant. Środki te różnią się jednak stężeniem środka konserwującego, rodzajem użytego surfaktantu i czynnika buforującego.
SYSTEMY PIELĘGNACYJNE
A POWIERZCHNIA OKA
Zaburzenia powierzchni oka są niebagatelnym problemem w praktyce kontaktologicznej, głównie ze względu na powszechność
występowania. Według Efrona dolegliwości
związane z suchym okiem, będące najczęstszymi dolegliwościami zgłaszanymi przez
użytkowników soczewek kontaktowych, dotyczą okresowo nawet 75% pacjentów. Istotnym elementem poza trybem noszenia oraz
materiałem soczewki jest wpływ płynów pielęgnacyjnych. Nie sposób nie wspomnieć zarówno o ich wartościach nawilżających, jak
i odpowiedzi na środki konserwujące zawarte w płynach oraz równie często na środki
dezynfekujące, będące podstawą działania
poszczególnych preparatów. Mechanizmem
tej odpowiedzi jest zwykle nadwrażliwość
na składniki chemiczne oraz zmiany pH płynu w stosunku do fizjologicznego pH filmu
łzowego.
Rynek kontaktologiczny w ostatnich latach rozwijał się dość dynamicznie, głównie
za sprawą samych soczewek kontaktowych.
Pojawiła się duża liczba nowoczesnych soczewek z oddychających materiałów odpornych na wysychanie, często z wbudowanymi systemami nawilżającymi. Coraz częściej
użytkownicy korzystają z soczewek jednodniowych lub soczewek do ciągłego noszenia, które nie wymagają stosowania płynów
pielęgnacyjnych. W związku z tym przez pewien czas producenci nie przywiązywali
większej wagi do rozwoju systemów pielęgnacyjnych. Dopiero kilka ostatnich lat przyniosło spore zmiany.
Płyny pielęgnacyjne do soczewek miękkich swój początek wzięły z płynów do so-
CZĘŚĆ II
czewek twardych. Okazało się jednak, że
składniki dezynfekujące, które bez problemu stosowane są w płynach do soczewek
twardych, wnikały w soczewki miękkie,
gdzie na skutek kumulacji po pewnym czasie powodowały reakcję alergiczną oczu. Takimi składnikami są na przykład tiomersal
lub chlorheksydyna, których w tej chwili nie
wykorzystuje się już przy produkcji systemów pielęgnacyjnych do soczewek miękkich, dzięki czemu alergie na te płyny pojawiają się już dość rzadko.
Kolejnym wyzwaniem, z którym jeszcze
nie do końca poradzili sobie producenci płynów, jest kompatybilność z materiałami silikonowo-hydrożelowymi. Okazuje się bowiem, że w przypadku niektórych kombinacji soczewka–płyn może dochodzić
u pacjentów do powierzchownego barwienia rogówki o charakterze toksycznym. Najczęściej nie towarzyszą mu żadne inne objawy subiektywne i niestety nadal nie ma
jednoznacznej interpretacji jego mechanizmu. Barwienie to pojawia się kilkadziesiąt
minut po założeniu soczewek i zwykle też
dość szybko znika. Jak wynika z badań, takie barwienie nie występuje wśród użytkowników systemów oksydacyjnych i dzięki temu w erze soczewek silikonowo-hydrożelowych systemy te przeżywają swój renesans.
PIELĘGNACJA SOCZEWEK
– PODEJŚCIE UŻYTKOWNIKÓW,
SPECJALISTÓW
I PRODUCENTÓW
Przeciętny użytkownik soczewek kontaktowych bardzo często traktuje ich pielęgnację
jako coś niepotrzebnego, co wymaga jedynie dodatkowego czasu i wysiłku, a czego
skutków i tak nie odczuwa. Nierzadko korzysta z płynu, którego nazwy nie pamięta,
co więcej – bardzo często pacjenci samowolnie zamieniają płyn zalecany przez specjalistę. Powszechnym zwyczajem jest także
brak czyszczenia mechanicznego soczewek,
mimo że w chwili obecnej procedura użycia
299
CZĘŚĆ II
ROZDZIAŁ II.15
Systemy pielęgnacji do soczewek kontaktowych
większości systemów wielofunkcyjnych takiego czyszczenia wymaga. Z czego to
wszystko wynika? Po części z niefrasobliwości, po części również z braku świadomości,
jakie mogą być konsekwencje niewłaściwego obchodzenia się z soczewkami. Może
w tym miejscu powinniśmy zadać sobie zasadnicze pytanie: Czy jako specjaliści pracujący na co dzień z użytkownikami soczewek kontaktowych robimy wszystko, a przynajmniej wystarczająco dużo, aby przekonać
ich, że jedynie właściwa pielęgnacja pozwoli
im na bezproblemowe noszenie soczewek
przez wiele lat?
OCZEKIWANIA WOBEC
SYSTEMÓW PIELĘGNACYJNYCH
Podstawową funkcją płynów pielęgnacyjnych jest dezynfekcja soczewek definiowana jako destrukcja mikroorganizmów. To
oznacza, że z jednej strony muszą one być
skuteczne przeciwko różnorakim patogenom mogącym znaleźć się na soczewkach,
a z drugiej muszą być łagodne dla tkanek
oka i nie wpływać na materiał soczewek.
Istotne jest tu zatem połączenie skuteczności i bezpieczeństwa. Właściwości płynów
muszą być zachowane przez cały okres użytkowania, co oznacza konieczność ich ciągłej
stabilności chemicznej. Wszystkie warunki,
które muszą spełniać systemy pielęgnacji soczewek kontaktowych, określone są normami i tylko po przejściu wszystkich testów
i procedur bezpieczeństwa producenci mogą uzyskać rejestrację FDA i znak CE dla
swojego wyrobu. Trzeba bowiem pamiętać,
że płyny pielęgnacyjne zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej są wyrobami medycznymi, dość rygorystycznie ocenianymi
przed wprowadzeniem ich na rynek. Oprócz
podstawowych wymogów określonych przepisami i wewnętrznymi normami producentów płyny muszą również spełniać oczekiwania użytkowników i specjalistów.
300
Dodatkowo wskazane jest, aby poprawiały również komfort użytkowania soczewek.
ZADANIA SYSTEMÓW
PIELĘGNACYJNYCH
System pielęgnacyjny to grupa produktów
przeznaczona do czyszczenia, odbiałczania,
spłukiwania, dezynfekcji, nawilżania, nawodnienia i przechowywania soczewek kontaktowych. Czyszczenie polega na usuwaniu mikroorganizmów i osadów, takich jak śluz,
białka, lipidy, kosmetyki itp. z powierzchni
soczewek. Po czyszczeniu mechanicznym zalecane jest spłukiwanie soczewek, które usuwa osady, złogi i mikroorganizmy. Oba te
procesy przygotowują soczewki do dezynfekcji, której celem jest wyeliminowanie możliwie największej liczby drobnoustrojów.
Od pewnego czasu większość płynów pielęgnacyjnych ma również działanie odbiałczające. Wcześniej użytkownicy soczewek kontaktowych co jakiś czas musieli stosować tabletki enzymatyczne, które rozdrabniały
długie cząsteczki białek, ułatwiając ich usunięcie. Obecnie stosowane płyny zawierają
specjalne związki chelatujące, które dzięki
zrywaniu mostków wapniowych odklejają
osady od powierzchni soczewek. Systemy nawilżające w płynach pielęgnacyjnych zwykle
wiążą cząsteczki wody ze strukturą soczewki, utrudniając jej odparowanie. To z kolei
przekłada się na zwiększenie komfortu użytkowania soczewek, na który również ma
wpływ współczynnik tarcia powiek o powierzchnię soczewek. Dzięki własnościom
nawilżającym płyny mogą to tarcie redukować, czyli podnosić komfort.
WŁAŚCIWOŚCI PŁYNÓW
PIELĘGNACYJNYCH
Aby płyn pielęgnacyjny działał prawidłowo,
musi spełniać kilka podstawowych warun-